Газетімізді? «О?ырман сауалы» айдарына б?лтартпайтын деректерімен б?лісіп, ?н ?осушыларды? ?арасы к?н сайын к?бейіп келеді. Соларды? бірі тарих ?ылымдарыны? докторы Болатбек Н?сенов «О?ырман сауалы» айдарында жары? к?рген «Ш?к?рімді ат?ан кім?» ж?не «Ш?к?рімні?» шынды?ы» атты спектакльге ?атысты жариялан?ан ма?алалар?а орай ?з пікірін білдірді.Мен 1999-2000 жылдары республикалы? орталы? кітапхананы? архивінде 6 ай отырып, «Екпін», та?ы бас?а газеттерден кейбіреулер «Ш?к?рімді ?лтірді» деп ж?рген ?арасартовты? 1928-1930 жылдары жариялан?ан бірнеше ?ле?деріне кез болдым. Жыр жолдары латын ?рпімен жазыл?ан. ?ле?дерді? басында «Б?л ?ле?дерді Ш?к?рім а?ын о?ып, ??деп берген» деген с?з бар болатын.
Б?л нені а??артады? Ш?к?рім ата ?арасартовпен жа?сы ?арым-?атынаста бол?ан ж?не де спектакльде к?рсетілгендей, ма?алада жазыл?андай шала сауатты емес. 1931 жылы Ш?к?рім атаны ешкім де тергеу орнына ша?ыр?ан жо?. О?ан ?лгермеген. ?арасартов ауданды? милицияны? басты?ы бол?анды?тан, бірнеше милицияны ертіп, сай-сайдан ?ашып ж?рген к?терілісшілерді жинау?а шы??ан. Сол кезде Ш?к?рім ата ?арасартовтар?а ?арсы кездесіп ?алады. Ол екеуі ?ал-жай с?рас?ан со? ?арасартов: «Ш?ке, сізді к?терілісті бас?арушы, дем берушісі дейді. Рас па?» деп с?райды. Ш?к?рім ата: «Жо?, ?ара?ым, еш ?атынасым жо?» деп жауап берген. Осы кезде ?арасартов ?з міндетін ат?ару ?шін: «Тоса т?ры?дар. Ш?ке, мен ?айтып келген со? аудан орталы?ына барып с?йлесейік» деген. С?йтіп, Ш?к?рім атамызды? жанына Халитов деген баш??рт пен Ш?ке?ні? ?зіне туысты?ы бар, біра? ?штесіп ж?рген милицияны ?алдырып кетеді. Екеуіні? арасында?ы ерегісті ?арасартов білмеген. ?айтып келсе, Ш?к?рім атамызды атып ?лтіріпті. ?йтеуір ?аралауды? ж?ні сол екен деп бас?а халы?ты? ?кіліне жабу бізді? ?детіміз ?ой. Оны «Халитов атып ?лтіріпті» деп шы?ар?ан. Ал архивте Халитов: «Мына милиционер атып тастады. Екеуі ?атты айтысты. Мен сырт?а шы?ып келгенде, Ш?к?рім ?ліп жатыр екен» дейді. (Ол бір жа?даймен сырт?а шы??ан болуы керек). 1970 жылдар?а дейін: «Сол милиционер тірі екен. Шар ауданында т?рады. Мойындапты» деген с?здерді естіген едім.
Ал ру арасында?ы аразды?ты ?оздыру ?шін Ш?к?рімді ?аракесек руыны? ?кілі ?арасартов атып тастапты деген ??гімелер 1940 жылдардан бері айтылып келеді. Спектакльдерді ?оймас б?рын архивке ??ілуге болатын. Онда ?ойылым?а ?ажет сюжеттер к?п еді. Бертін келгенде ?арасартов ?ара?анды облысы, ?ар?аралы ауданы «?ыр?ыз» совхозында т?рыпты. ?лы совхозды? директоры екен. Мен сол совхозда 1994 жылы болып, ?лымен кездестім. Сонда ол ма?ан: «?кем ?ле-?лгенше ?айта-?айта айта беретін: «Ішімде ауыр дерт кетіп барады. Мен Ш?к?рімді а?а деп сыйладым. Еш ?асты?ым бол?ан жо?. Оны атып ?лтірген ?з туысы. Мен ешн?рсемен д?лелдей алмаймын. Халы?ты? арасына сол милиционер: «?арасартов атып ?лтірді» деп таратыпты. Ол кезде рулар арасында ?атты айтыс-тартыс болды. Мен ?ара?аралыдан келген жал?ыз ?аракесек руынан едім. Жазы?ым жо?, ?ара?ым. Тым болмаса сен сенші деп жалынды» деді.
«К?зі тірі кезінде ата?ты ?алым Евней Б?кетовті ?дейілеп ша?ырып, ол кісіге де айт?ан еді. Біра? ол а?айды? ?з басына ?ара-т?нек ?ймелегеннен бе, ?лде бас?а себеп болды ма, білмеймін, кассета?а жазып ал?ан с?здерін жарияламады. Мен таба алмай ж?рмін» дейді ?лы Д?урен.
Мені? ?арасартовты осыншама ?ор?аштауыма екі т?рлі себеп бар. Біріншісі, жергілікті жазушы осы та?ырып?а с?йкес спектакльді Ш?к?рім атамызды? 150 жылды?ында ?арауылда, Семейде к?рсетті. Сонда «Ата?а н?лет ?арасартов» деген ла?нет с?здер бар еді.
Мен, та?ы бас?а да ж?здеген зиялы азаматтар: «Астапыралла! Мынасы д?рыс емес ?ой» дедік. ?аза?та «Кімді ?ар?аса?, сол ?ар?ыс ?з басы?а келеді» деген жорамал бар. Мен сол спектакльді к?ріп з?рем ?шып, «Алла, б?л не?ыл?ан к?ргенсіздік. Жазы?сыз адамны? аруа?ын ?орла?аны ?алай? Б?л жа?сылы? емес» деп спектакльді? авторын іздедім. С?йтсем бірер жыл б?рын жас жазушы д?ниеден ?тіп кеткен екен. Ал енді мына спектакльде былай депті: «О?и?а желісі ойшылды? ?ліміне тікелей ?атысы бар Абзал ?арасартов пен Рахметолла Халитовты? тергеуінен басталады. Ш?к?рімді сан с?ра?ты? астына алып, тергей т?седі. Жа?а орна?ан ?кіметті? сойылын со??ан екі шаласауатты милиционер Ш?к?рімдей ойшыл?а а?ыл ?йретіп, мінін т?земекші. К?кірегінде с?улесі жо?, ?ара??ы жандар Ш?к?рімні? «Халы?ты ?адірле», «Адал басшы бол» деген с?здерін ??ла?ына да аспайды. А?ыры на?ты д?лелдері табылмай, салы су?а кеткен жандайшаптар а?ынды ?йіне ?айтару?а м?жб?р болады». Ал «Алматы а?шамы» газетінде (№246, 4 желто?сан, 2012 жыл), ?теш ?ыр?ызбай «Ш?к?рім шері» деген ма?аласында спектакльде ОГПУ тергеушісі Халитовты? мына бір с?здерін келтіріпті:
«Ш?к?рім а?а, сізді? жаз?ан ?ле?дері?ізді? к?пшілігін жат?а білемін. Сізге ш?кірт болсам, ?абылдар ма еді?із? ?тте?, о?ан уа?ытты? ы??айы болмай т?р. Заман ?ата? болуды талап етеді. Бізде жоспар бар. Арты?тау кетсем, айып етпе?із. Біз — революция ??лымыз» дегені де алдамшы с?з депті.
Міне, Ш?к?рім атамызбен бір минут та с?йлеспеген жанмен с?йлестіріп ?ойыпты. ?рі екі ма?алада да «шала сауаттылар» деген с?з кездеседі. Сонда ол ?алайша Ш?ке?ні? ?ле?дерін жат?а білген болар еді. Оны? орнына шын м?ніндегі милиционермен айтыстырып ?ой?аны д?рыс емес пе еді?
Спектакльдегі мына бір жолдар тым д?рекі, ?рі нанымсыз: «…?арасартовтан келген ажал о?ын да ?ас?айып т?рып, ?арсы алды» дейді. ?алайша ?арасартов ?лтіреді, Ш?ке?ді ол ?айтып келгенге дейін атып таста?ан болса?!
?арасартовты? ?рпа?ы тірі. Ке?ес заманында да, б?гінгі заманда да к?рнекті ?ызмет ат?арып Отан?а адал е?бек етіп ж?рген ?айраткер. Оны? іші ?ртенеді. Спектакльді ?оюшылар оны тауып алып бетпе-бет с?йлесуіне болатын еді ?ой. Кезінде жазыл?ан кассета табылуы да м?мкін ?ой. Онда?ы с?здерді ты?дау ?ажет емес пе?
?те м?дениетті, зиялы азаматтарды? к?зі тірі кезінде ?кесін ?орла?андары адамгершілікке жата ма? О?ба?ан, ?анішер, сауатсыз милиционерден зиялы азаматтар т?рбиеленіп шы?а ма?
Жо?арыда?ы с?здер — авторды? ?иялы. Тап-таза ?тірік. Ш?к?рім атамызды бар-жо?ы аз уа?ыт ?у далада ?стап, ?з туысы (?штескен) милиционерді? атып таста?анын спектакльден шы?арып тастап, ?арасартов мар??мды ?аралайды. ?андай ?иянат! Аруа?ы атып ж?рмес пе екен? ?иялды? со?ынан ?уып, ?мірде болма?анды «болды» деуді? ?зі — жауызды?. Екі елді? арасына от жа?у емес пе?
Архивте жат?ан деректерді? бірде-бірінде жауап берген адамдарды? атынан 1931 жылы да 1955 жылдары да Ш?к?рім атамызды «?арасартов атып ?лтірді» деген с?з жо?. Сол архивте пакетке орап, айналасын ?олмен тігіп таста?ан бір д?птер жатыр. Соны ??ртып жібермесе деп ?ор?амын. Сол д?птерді ??К-ны? т?ра?асы ар?ылы р??сат алып, ашып о?у керек. Сонда к?п сырлар жат?ан шы?ар.Болатбек Н?сенов,
тарих ?ылымдарыны? докторы, профессор, 28 томды? энциклопедиялы? ?аза? хал?ыны? тарихы туралы кітаптарды? авторы, м?ра?атшы
Б?л нені а??артады? Ш?к?рім ата ?арасартовпен жа?сы ?арым-?атынаста бол?ан ж?не де спектакльде к?рсетілгендей, ма?алада жазыл?андай шала сауатты емес. 1931 жылы Ш?к?рім атаны ешкім де тергеу орнына ша?ыр?ан жо?. О?ан ?лгермеген. ?арасартов ауданды? милицияны? басты?ы бол?анды?тан, бірнеше милицияны ертіп, сай-сайдан ?ашып ж?рген к?терілісшілерді жинау?а шы??ан. Сол кезде Ш?к?рім ата ?арасартовтар?а ?арсы кездесіп ?алады. Ол екеуі ?ал-жай с?рас?ан со? ?арасартов: «Ш?ке, сізді к?терілісті бас?арушы, дем берушісі дейді. Рас па?» деп с?райды. Ш?к?рім ата: «Жо?, ?ара?ым, еш ?атынасым жо?» деп жауап берген. Осы кезде ?арасартов ?з міндетін ат?ару ?шін: «Тоса т?ры?дар. Ш?ке, мен ?айтып келген со? аудан орталы?ына барып с?йлесейік» деген. С?йтіп, Ш?к?рім атамызды? жанына Халитов деген баш??рт пен Ш?ке?ні? ?зіне туысты?ы бар, біра? ?штесіп ж?рген милицияны ?алдырып кетеді. Екеуіні? арасында?ы ерегісті ?арасартов білмеген. ?айтып келсе, Ш?к?рім атамызды атып ?лтіріпті. ?йтеуір ?аралауды? ж?ні сол екен деп бас?а халы?ты? ?кіліне жабу бізді? ?детіміз ?ой. Оны «Халитов атып ?лтіріпті» деп шы?ар?ан. Ал архивте Халитов: «Мына милиционер атып тастады. Екеуі ?атты айтысты. Мен сырт?а шы?ып келгенде, Ш?к?рім ?ліп жатыр екен» дейді. (Ол бір жа?даймен сырт?а шы??ан болуы керек). 1970 жылдар?а дейін: «Сол милиционер тірі екен. Шар ауданында т?рады. Мойындапты» деген с?здерді естіген едім.
Ал ру арасында?ы аразды?ты ?оздыру ?шін Ш?к?рімді ?аракесек руыны? ?кілі ?арасартов атып тастапты деген ??гімелер 1940 жылдардан бері айтылып келеді. Спектакльдерді ?оймас б?рын архивке ??ілуге болатын. Онда ?ойылым?а ?ажет сюжеттер к?п еді. Бертін келгенде ?арасартов ?ара?анды облысы, ?ар?аралы ауданы «?ыр?ыз» совхозында т?рыпты. ?лы совхозды? директоры екен. Мен сол совхозда 1994 жылы болып, ?лымен кездестім. Сонда ол ма?ан: «?кем ?ле-?лгенше ?айта-?айта айта беретін: «Ішімде ауыр дерт кетіп барады. Мен Ш?к?рімді а?а деп сыйладым. Еш ?асты?ым бол?ан жо?. Оны атып ?лтірген ?з туысы. Мен ешн?рсемен д?лелдей алмаймын. Халы?ты? арасына сол милиционер: «?арасартов атып ?лтірді» деп таратыпты. Ол кезде рулар арасында ?атты айтыс-тартыс болды. Мен ?ара?аралыдан келген жал?ыз ?аракесек руынан едім. Жазы?ым жо?, ?ара?ым. Тым болмаса сен сенші деп жалынды» деді.
«К?зі тірі кезінде ата?ты ?алым Евней Б?кетовті ?дейілеп ша?ырып, ол кісіге де айт?ан еді. Біра? ол а?айды? ?з басына ?ара-т?нек ?ймелегеннен бе, ?лде бас?а себеп болды ма, білмеймін, кассета?а жазып ал?ан с?здерін жарияламады. Мен таба алмай ж?рмін» дейді ?лы Д?урен.
Мені? ?арасартовты осыншама ?ор?аштауыма екі т?рлі себеп бар. Біріншісі, жергілікті жазушы осы та?ырып?а с?йкес спектакльді Ш?к?рім атамызды? 150 жылды?ында ?арауылда, Семейде к?рсетті. Сонда «Ата?а н?лет ?арасартов» деген ла?нет с?здер бар еді.
Мен, та?ы бас?а да ж?здеген зиялы азаматтар: «Астапыралла! Мынасы д?рыс емес ?ой» дедік. ?аза?та «Кімді ?ар?аса?, сол ?ар?ыс ?з басы?а келеді» деген жорамал бар. Мен сол спектакльді к?ріп з?рем ?шып, «Алла, б?л не?ыл?ан к?ргенсіздік. Жазы?сыз адамны? аруа?ын ?орла?аны ?алай? Б?л жа?сылы? емес» деп спектакльді? авторын іздедім. С?йтсем бірер жыл б?рын жас жазушы д?ниеден ?тіп кеткен екен. Ал енді мына спектакльде былай депті: «О?и?а желісі ойшылды? ?ліміне тікелей ?атысы бар Абзал ?арасартов пен Рахметолла Халитовты? тергеуінен басталады. Ш?к?рімді сан с?ра?ты? астына алып, тергей т?седі. Жа?а орна?ан ?кіметті? сойылын со??ан екі шаласауатты милиционер Ш?к?рімдей ойшыл?а а?ыл ?йретіп, мінін т?земекші. К?кірегінде с?улесі жо?, ?ара??ы жандар Ш?к?рімні? «Халы?ты ?адірле», «Адал басшы бол» деген с?здерін ??ла?ына да аспайды. А?ыры на?ты д?лелдері табылмай, салы су?а кеткен жандайшаптар а?ынды ?йіне ?айтару?а м?жб?р болады». Ал «Алматы а?шамы» газетінде (№246, 4 желто?сан, 2012 жыл), ?теш ?ыр?ызбай «Ш?к?рім шері» деген ма?аласында спектакльде ОГПУ тергеушісі Халитовты? мына бір с?здерін келтіріпті:
«Ш?к?рім а?а, сізді? жаз?ан ?ле?дері?ізді? к?пшілігін жат?а білемін. Сізге ш?кірт болсам, ?абылдар ма еді?із? ?тте?, о?ан уа?ытты? ы??айы болмай т?р. Заман ?ата? болуды талап етеді. Бізде жоспар бар. Арты?тау кетсем, айып етпе?із. Біз — революция ??лымыз» дегені де алдамшы с?з депті.
Міне, Ш?к?рім атамызбен бір минут та с?йлеспеген жанмен с?йлестіріп ?ойыпты. ?рі екі ма?алада да «шала сауаттылар» деген с?з кездеседі. Сонда ол ?алайша Ш?ке?ні? ?ле?дерін жат?а білген болар еді. Оны? орнына шын м?ніндегі милиционермен айтыстырып ?ой?аны д?рыс емес пе еді?
Спектакльдегі мына бір жолдар тым д?рекі, ?рі нанымсыз: «…?арасартовтан келген ажал о?ын да ?ас?айып т?рып, ?арсы алды» дейді. ?алайша ?арасартов ?лтіреді, Ш?ке?ді ол ?айтып келгенге дейін атып таста?ан болса?!
?арасартовты? ?рпа?ы тірі. Ке?ес заманында да, б?гінгі заманда да к?рнекті ?ызмет ат?арып Отан?а адал е?бек етіп ж?рген ?айраткер. Оны? іші ?ртенеді. Спектакльді ?оюшылар оны тауып алып бетпе-бет с?йлесуіне болатын еді ?ой. Кезінде жазыл?ан кассета табылуы да м?мкін ?ой. Онда?ы с?здерді ты?дау ?ажет емес пе?
?те м?дениетті, зиялы азаматтарды? к?зі тірі кезінде ?кесін ?орла?андары адамгершілікке жата ма? О?ба?ан, ?анішер, сауатсыз милиционерден зиялы азаматтар т?рбиеленіп шы?а ма?
Жо?арыда?ы с?здер — авторды? ?иялы. Тап-таза ?тірік. Ш?к?рім атамызды бар-жо?ы аз уа?ыт ?у далада ?стап, ?з туысы (?штескен) милиционерді? атып таста?анын спектакльден шы?арып тастап, ?арасартов мар??мды ?аралайды. ?андай ?иянат! Аруа?ы атып ж?рмес пе екен? ?иялды? со?ынан ?уып, ?мірде болма?анды «болды» деуді? ?зі — жауызды?. Екі елді? арасына от жа?у емес пе?
Архивте жат?ан деректерді? бірде-бірінде жауап берген адамдарды? атынан 1931 жылы да 1955 жылдары да Ш?к?рім атамызды «?арасартов атып ?лтірді» деген с?з жо?. Сол архивте пакетке орап, айналасын ?олмен тігіп таста?ан бір д?птер жатыр. Соны ??ртып жібермесе деп ?ор?амын. Сол д?птерді ??К-ны? т?ра?асы ар?ылы р??сат алып, ашып о?у керек. Сонда к?п сырлар жат?ан шы?ар.Болатбек Н?сенов,
тарих ?ылымдарыны? докторы, профессор, 28 томды? энциклопедиялы? ?аза? хал?ыны? тарихы туралы кітаптарды? авторы, м?ра?атшы
http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=18149&Itemid=2
