Орыс зерттеушісі В.М.Жирмунскийді? пікіріне ден ?ойса?: «?деби туынды бізге картина немесе музыкалы? шы?арма сия?ты к?ркемдік-эстетикалы? л?ззат сыйлайды. Біз ?деби шы?арманы о?ы?анда оны ?осымша ??ралдарсыз-а? т?сінеміз. О?ан бізді? сезім-к?йіміз, ?абылдауымыз, интуициямыз ?атысады» [1,17-б].
К?ркем туындыларды ?мірге ?келетін автор. Автор жасаушы, шы?арушы деген ??ымды береді. Автор жасаушы, баяндаушы объективті ??гімелеуші ретінде к?рінеді. Автор жасаушы ?зіні? шы?армасын тудырады. Оны? к?з?арасы, идеясы, д?ниетанымы – сол туындыны? негізін ??райды.
Автор кейде шы?армашылы? ?дерісте ?зіні? жасайтын м?тініне билігі ж?рмей де ?алады. Ол сюжет жетегінде к?ркем шы?армасын ?зі к?тпеген жа?дайда дамытады, ая?тайды. Ал, авторды? к?ркем шы?армада к?рінуі к?рделі. О?ырман ?рбір шы?арманы о?у ?стінде, одан авторды іздеп отырады. ?рине, автор к?ркем м?тінге ?зіні? ?станымымен, к?з?арасымен тікелей ?атысады. Онда ол шы?арманы? кіріспесінде, эпиграфында, басталуы мен ая?талуында, арнауында, авторлы? ескертулерде ?атысады.
??рылымы жина?ы ая?тал?ан туынды жасау – ?аламгерді? шы?армашылы? ма?саты. Автор ??гімелеуші ?з кейіпкеріні? бейнесіне еніп, олармен бірігіп те кетеді. Сонды?тан автор оларды? ой сезімдік, білімдік, тілдік д?реже де?гейлерінен асып, ?зінше б?лектенбейді, соларды? ?леуметтік ортасында бірге ж?реді. М?ндай баяндауды? арты?шылы?ы: бірнеше тараптан к?рінеді. Біріншіден, кейіпкерді сипаттау?а ке? м?мкіндік туады, екіншіден, автор ?зіні? т?сінік, к?з?арасын о?ырман?а к?штеп та?байды.
Авторды? баянда?ан жайттарын о?ырман ?з к?зімен к?ріп отыр?андай сезінеді. Б?л баяндауда о?и?алар к?рнекі т?рде ізбе-із к?рсетіліп, олар?а арат?ра авторлы? т?сініктемелер беріліп отырады. М?ндай баяндауда уа?ытты? бірлігі б?зылмайды. Шы?арманы? кейіпкерлері о?и?а?а тікелей араласады.
Автор бейнесіні?, ?сіресе, прозалы? шы?армаларда?ы орны ерекше. Егер лирикалы? шы?армада лирикалы? субъектіні? к??іл к?йі сол субъектіні? ?зі ар?ылы, жеке берілсе, драмалы? шы?армаларда да іс ?рекет ?атысушы кейіпкерлерді? ?здері ар?ылы к?рсетіледі. Ал, прозалы? шы?армаларда осыларды? б?рін біреу баяндайды. Кейіпкерлерді с?йлетіп, оларды ?р т?рлі о?и?алар?а ?атыстырып отыратын автор с?зінен о?ырман санасында авторды? ?з бейнесі туралы т?сінік ?алыптасады [2,90-б].
?мірдегі жазушыны? орнына ??гімелеуші авторды? бейнесі ?алыптасады. К?ркем туындыда автор бейнесіні? к?ріну д?режесі ?р т?рлі болады. Кейде ол шы?армада барынша аны? к?рінеді, я?ни, шы?армада?ы болып жат?ан о?и?а ??былыстар?а авторды? к?з?арасы аны? бай?алады. Ол бірде «жасырынып”, кейіпкер бейнесіні? «тасасында ?алады”.
Кей к?ркем туындыда автор шы?арманы? бас?а кейіпкерлерімен бір ?атарда т?рады, о?и?а?а бас?а кейіпкерлер ретінде ?атысады. М?нда ол шы?армада?ы бас?а компоненттерді? бірі ретінде ?арастырылады.
Шы?арма?а ?зек болатын ?мір ??былыстарын с?рыптап алып, о?ан идеялы? ба?ыт, бейнелілік беретін, бір с?збен айт?анда, шы?арманы? идеялы? к?ркемдік мазм?нын ?алыптастыратын жазушыны? ?з бейнесі – автор бейнесі болады. Автор бейнесі авторды? с?зінен бай?алады. Автор с?зіні? ар жа?ында жазушы немесе айтушы субъект т?рады. «Осы т?р?ыда к?ркем шы?армада?ы «баяндаушы адам” м?селесі туады. Прозалы? шы?армада?ы баяндаушыны? композициялы? негізгі ?ш т?рі бар. Олар: ?шінші жа? (ол) т?ріндегі ??гімелеуші автор; арнайы ??гімелеуші (б?л не шы?арманы? кейіпкері, не белгілі бір ??гімелеуші адам); бірінші жа?та?ы (мен) ??гімелеуші» [3,90-б].
?шінші жа?тан ??гімелеуші шы?армада баяндалатын жайттардан тыс т?рады. Алайда, б?л оны? ?зіндік д?ниетанымы, к?з?арасы болмайды дегендік емес. «Ол» т?ріндегі ??гімелеуші ??гімені объективті ж?ргізеді, арасында тек т?сініктер ?ана беруі м?мкін. Сол сия?ты ол ?андай да бір жолмен ??гімеге еніп, о?ан араласып та отырады. Б?л ?сіресе, авторлы? шегіністерде бай?алып, оны? рухани ?лемі, ?о?амды? саяси м?селелерге к?з?арасы ашылады. Б??ан байланысты зерттеуші Б.Майтановты? ?азіргі ?аза? прозасы авторларына ?атысты (м?селен, Р.М??анова) айт?ан ой-т?жырымдары бар. «Ол» барша?а орта? жайттарды, б?ріне ?атыстылы?ты білдіреді.
Зерттеуші Б.Майтанов: «Автор м?ртебесі классикалы? ?дебиетте аса биік де?гейге жетті. В.Виноградов, М.Бахтин т?різді ??ламалар оны к?ркем шы?арманы? алтын ?зегі, мазм?н мен пішінні? м?йегіне санады. ?зге ж?рт биографиялы? автор, жазушы ?мірі сия?ты ба?ырайып т?р?ан шынды?ты? ??рсауында ж?ргенде, олар текст ??рса?ында?ы автор жаратындысына т?н атом, иондар, ?оз?алысын зерттеумен айналысты. М.Бахтин кейіпкер еркіндігін автор зорлы?ынан ??т?ару?а тырысты. Б?л дені д?рыс эстетиканы? негізгі за?дылы?ы еді. Баяндау ??рылымына байланысты ол ?ос енді с?з теориясын ?згеше тере?дікпен дамытты, ал алмастырыл?ан т?л с?з (замещенная прямая речь) теориясын жа?адан ашты. Ю.Лотман м?тін ішіндегі м?тіндерді? араласымы, я?ни Ю.Кристева жиі айтатын интертекст туралы, сонымен ?атар м?тін ??былысына автормен ?атар о?ырманны? да орта?тас болу м?мкіндігі, к?ру н?ктесі ха?ында ой тол?ады», деп авторды? т?тас м?тінге ?атыстылы?ын ашып к?рсетеді [4, 151-152-б].
Бірінші жа?тан ??гімелеуді? ерекшелігі – баяндауды? субъективтілігімен, шынды??а ерекше жа?ын болып к?рінуімен байланысты. М?нда жеке адам ерекше сезіледі. ??гімелеушіні? ?зі бейнеленуші болмысты? бір б?лігі ретінде алынады.
К?ркем туындыда?ы баяндаулар шы?арманы? к?леміне ?арай ?за? та, ы?шам да болады. М?нда?ы баяндаушы суреттеліп отыр?ан о?и?а мен о?ырманны? арасын байланыстырады. ?деби шы?арма?а баяндауды? ?р т?рлі т?сілдері т?н.
Баяндау – о?ырман мен баяндаушы арасында?ы байланысты белгілейтін тілдік негіз. М?нымен ?оса, баяндау м?тіндегі белгілі бір ?зінділерді немесе шы?арманы? тілдік ??рылымын аны?тайтын ма?ынада да ?олданылады. Кейде баяндау суреттеу, бейнелеу т?сілдерімен де аралас ?олданылады. ?ткен ?асырды? орта шенінде орыс ?дебиеттануында (негізінен, М.М.Бахтин е?бектеріні? ?серінен) тілді? ара жігін, я?ни баяндаушы немесе ??гімеші мен кейіпкерді? тікелей тіл ?атысымын алша?тататын к?з?арас туындады. Осыны? н?тижесінде бейнелеу сипатында?ы ??гімені? жиынты?ы баяндау деп аталып, б?рын онымен те? ?олданылатын суреттеу мен талдау (мінездеме) оны? ??рамдас б?лігіне айналды. «?ыс?аша ?деби энциклопедияда» зерттеуші А.П.Чудаков баяндауды: «эпикалы? ?деби шы?арманы? т?л с?зден бас?а б?тін ??рамы” деген [5,309-б]. Баяндауда о?и?а ж?ніндегі суреттеу даралай к?рінеді.
М?тін авторды? ойын объективтендіріп, шы?армашылы? ж?не адам мен ?орша?ан д?ние туралы тол?анысын сырт?а шы?арып, автор санасынан да тыс?ары адам баласыны? жетістігіне айналды. Осы т?р?ыдан келгенде, м?тін о?шау д?ние емес, ол м?тіндік компоненттерді? бірегейі болмаса да, негізгісі. Оны? ??рылымын м?тіннен бас?а, м?тінні? авторы (м?тінні? адресанты), о?ырман (адресат), бейнеленетін шынды?, тілдік ж?йе ??райды. М?тіндік ?ызмет – к?рделі де к?п компонентті, психологиялы? интеллектуалды? ?арым ?атынасты к?рсетеді.
Зерттеуші Л.Г.Бабенконы? к?рсетуінше, м?тінді ?абылдауды? ?зіндік ерекшелігі бар. Ол м?тінні? болмысынан туындайды. М?тінді ?абылдау екі сатыдан т?рады. Олар: материалды? белгілерді тікелей ?абылдау; тілді? образды? белгілері ар?ылы мазм?нды ?абылдау [7,129-б].
М?тінде баяндауды? композициялы? тілдік формасыны? екі базалы? негізі – автор с?зі мен кейіпкер с?зі дараланып к?рінеді. Негізінен ал?анда, автор туындысына ?зі баяндаушы болады. Ол шы?армада?ы о?и?аны? ретін, кейіпкерлерді? к?ріну т?сілдерін, шы?арма тіліні? к?ркемдігін ?амтамасыз етеді.
Автор кейде шы?армасында ?зі жаса?ан шынды? ?лемімен бірігіп, бірт?тас д?ние болып кетеді. Баяндау ??рамына шы?арма авторы, кейіпкер, оларды? арасында?ы ?арым ?атынас, шы?арманы? белгілі бір мезгілдік, ке?істік ж?не экспрессивтік т?р?ыда?ы ба?дары енеді. Б?ларды? б?рі бірлікте бола отырып, авторды? идеялы? эстетикалы? к?з?арас ?атынасын білдіреді.
К?ркем шы?арманы? ??рылымы т?рлі компоненттерден т?рады. Олар к?ркем туынды тіліні? эстетикалы? за?дылы?тарына ба?ынып, к?ркемдік тілдік ж?йе ??рап, шы?арманы жина?ыландырады. Шы?армада?ы баяндаушы автор бола отырып, ол суреттеліп отыр?ан м?селеге ?зіндік к?з?арасын білдіреді. Я?ни, автор туындыда?ы о?и?адан о?и?аны тудырып, со?ан жетелеп, кейіпкерлерін с?йлетіп отырады. Шы?арма?а ?зек болатын ?мір ??былыстарын с?рыптап алып, о?ан идеялы? ба?ыт беріп, бейнелі к?ш дарытатын, бір с?збен айт?анда, шы?арманы? идеялы? мазм?нын ?алыптастыратын жазушыны? ?з бейнесі – автор бейнесі деп аталады.
Арайлым Есимсейтова,
«Т?ран-Астана» университетіні?
магистранты
“А?и?ат” журанлы
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:
1. В.М.Жирмунский. Введение в литературоведение. Курс лекций. М., 2004.
2. Хализев М. Теория литературы. М., 2000.
3. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. М., 1975.
4. Майтанов Б. «Абай жолы»: т?уелсіздік идеясы ж?не «еркіндік» архетипі\\. Кітапта: Т?уелсіздік идеясы ж?не к?ркем м?дениет.А., 2011.
5. Чудаков А.П. Повествование \\. Краткая литературная энциклопедия. М., 1968.
6. Бахтин М. Введение в историческую поэтику эпоса и романа. Л., 1986.
7. Бабенко Л.Г. Филологический анализ текста. Основы теории, принципы и аспекты анализа. М., 2004.
http://www.minber.kz/2013/01/%D0%BA%D3%A9%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BC-%D1%88%D1%8B%D2%93%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B-%D0%BA%D0%B5%D0%B9%D1%96%D0%BF%D0%BA%D0%B5%D1%80/
