Жалпы кітап о?ылмайды деген с?з бос с?з. М?селе: «?андай кітап? Уа?ытты? с?ранысына лайы?ты ма?» деген с?ра?та т?рса керек. Осы т?р?ыдан келген кезде с?раныс?а лайы?ты, о?ылымды кітаптарды? бірі деп, жа?ында жары? к?рген Ілияс Омаров туралы кітапты айтар едік. Б?л кітап «?аза?стан» баспасынан «?ибратты ??мыр» деген сериямен жары? к?рген екен. Баспа директоры Н?рмахан Оразбеков пен кітап авторларыны? бірі Сарбас А?таев «М?дениет» телеарнасында бізбен ой б?лісті.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Н?рмахан а?а, жалпы саяси кітап шы?ару м?дениеті бізде ?лі толы? ?алыптас?ан жо? деген сын-пікірге ?алай ?арайсыз?
Н?рмахан ОРАЗБЕКОВ: Бізді? ?азір шы?арып ж?рген «?ибратты ??мыр» сериясымен 25-ке жуы? кітап шы?ты. Соны? ішінде саясаткерлерден берісін айт?анда – ?збек?лі Ж?нібеков, ?рісін айт?анда, Н?зір Т?ре??лов, С?лтанбек ?ожанов, Б?йкен ?шімов, Т?леген Т?жібаевтар туралысы бар, мысалы. Саясатпен айналыс?анда із ?алдыр?ан, е?бек сі?ірген адамдар б?рі. С?ра?ы?ыз?а берер жауабым сол мені?.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Е?бек деген н?рсені? басын ашып айтпаса болмайды. Б?л Ж?ма?али Ысма??лов а?амыз баста?ан е?бек екен. ?анша б?лігі сол кісіні? ?олынан шы?ты, ?аншасы сіздікі, Сарбас а?а?
Сарбас А?ТАЕВ: ?азір кітап о?ылмайды деген пікір, ол ?андай кітап, со?ан байланысты. Бая?ыдай кірпіш романдарды, ойдан шы?арыл?ан арзан махаббатты ешкім о?ымайды. ?йткені ?мірді? ?зі ?иял болып кетті. Ж?рт жаппай тарих?а ?н ?осты. Бізді? ?ткен тарихымыз ?андай? Бізді? ата-бабаларымыз кім еді? «Тегімізді, т?бімізді білмей, ілгері жылжи алмаймыз», – деген пікірде ж?ртты? к?бі. Сонды?тан тарихи та?ырып ?аза? ?дебиетінде 30-40 жылды? ішінде басты та?ырып?а айналды ?ой. Осы «?ибратты ??мыр» бойынша шы?ып жат?ан кітаптарды да ?рі тарихи, ?рі деректі шы?армалар ?атарына жат?ызу керек. «Ол кеше Ке?ес ?кіметіне ?ызмет етті, ол коммунист болды» деп олардан ат-тонымызды ала ?ашуды? ж?ні жо?. Олар бізді? елімізді? ?ркендеуіне ?лес ?ос?ан адамдар, оларды? ?р?айсысы ж?нінде осындай кітап жазса, еш арты? емес.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Ал осы е?бекте Ж?ма?али Ысма??лов пен сізді? ?олта?ба?ыз ?алай бірігіп, кірікті?
Сарбас А?ТАЕВ: ?айтыс боларынан екі жарым айдай б?рын ма?ан, ?йге телефон шалды. «Айналайын, Сарбас, мен Ілеке? ж?ніндегі кітапты «?ибратты ??мыр» деген сериямен жоспар?а кіргізіп ?ойып ем. Со?ан мені? шамам да келетін емес, уа?ытым да жететін емес. Б?кіл ??жаттары, деректері мені? ?олымда. Осыны сен алса? ?айтеді? Мен са?ан ?ана сенемін», – деді. Содан Ж?меке? айт?ан со? не дейін? «Сенімі?ізге рахмет! Біра? мен сіз сия?ты д?мдес-т?здас бол?ам жо?. Сіз ол кісіні? шы?армаларын аударды?ыз. Етене жа?ын болды?ыз. Шамам келмейді, уа?ытым жо? деп айтпа?ыз. Былтыр да ?атты сыр?аттанып ж?ріп, ??лындай ойнап кетіп еді?із ?ой. ?зі?із жазы?ыз», – дедім. Ол кісіні солай кетіп ?алады деп ойла?аным да жо?, ?и?ам да жо?. Содан кейін к??іл айту?а бар?анда же?гей жылап отырды: «Ілеке? ж?нінде кітабын бастап еді. Жоспарда т?р еді. Соны? жартысын жазып едім… Негізі 400 бет болуы керек деп айтып отыр?ан», – деп айтты. Ал?ашында мойын?а алма?ан со?, артынан ?ндемедім. Содан кейін ?ыр?ында ж?ртты? б?рі с?йлеп жатты. Сонда мен: «Ж?меке? мені жа?сы к?ретін а?аларды? бірі еді. Сол а?амны? к?зі тірісінде ма?ан айт?ан аманаты еді. Сол аманатты мен орындайын», – дедім. Ж?меке?ні? жаз?андарын бастырып алып, оны ?арап, осы сарынмен ?рі ?арай жал?астырсам д?рыс болар дедім. Ілеке?ні? ?мірбаяны ?з алдына ?ой, Орталы? Комитетті? идеология ж?ніндегі хатшысы, одан жо?ары партия мектебі, одан кейін Солт?стік ?аза?стан облысында Обкомны? идеология ж?ніндегі хатшысы болды. ?зіні? ?олжазбасы осымен біткен екен. ?аза? біткен Ілеке?е келіп м?селесін шешеді. Ол Обкомны? са???ла? хатшыларына жа?пайды. Сол да бар шы?ар, ол кісі: «Мені Алматы?а ауыстырса?ыздар», – деп ?тініш айт?ан. Сонда о?ан б?йыр?аны М?дениет министрлігіні? кинофикация б?лімі. ?аба?ны? айтатыны бар: «Орын оны емес, орынды ол к?ркейтетін. О?ан ж?мысты? ?лкен-кішісі болмайтын», – деп. Сол киностудия?а келіп, б?кіл киноларды? барысын, тарихын зерттеп отырып ж?мыс істеді, д?л сол кезде «Далада?ы ?у?ын», «?ыз Жібек» дегендерді? негізі ?алан?ан кездер. Сол М?дениет министрлігіндегі ?ызметінен бастап, ?мірден ?ткенге дейінгісін жаздым, сонда б?л кітапты? те? жартысы Ж?меке?дікі, те? жартысы менікі.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Кітап 100 жылды? мерейтойына орай ?зі с?тімен жары? к?рген екен. Б?л кісі 1912 жылы ту?ан екен. Біреу біледі, біреу білмейді, ?мірбаянын е?бегімен ?оса айтып шы?са?, о?ырман?а т?сінікті болар еді.
Н?рмахан ОРАЗБЕКОВ: Ілеке?ні? жаз?анын ал?аш 1955 жылы о?ы?анмын. 1967 жылы М?скеуде ку? болдым, Монреальда ?ткен ЭКСПО-дан келе жат?анда бір дастарханны? басында отырып ?алды?. Сонда бір м?селені бір ауыз с?збен шешті. Математика институтыны? жа?а т?рін ашу керек деп ?лкен ?алым кісі айтты. Телефонды алды да ?аржы министрі Кимге хабарласты. «Мына м?селені шешіп бері?дер. Еш?андай ??гіме болмасын», – деді. Содан кейін Ортылы? Комитетті? хатшысы болып ж?рген кезінде: «?ркім ?зіні? шаруасымен айналысуы керек. Біз неге шаруашылы? м?селесіне араласа береміз? Совнарком т?р?ан жо? па? Біз халы?ты а?арту идеологиясымен айналысамыз», – деп, сол кезде айт?ан.
Сарбас А?ТАЕВ: Ілеке?ні? ?міріні? ?зі бауырмалды?ты? ?негесі. Ілеке?ні? т?п-тамыры сонау Ша?ша? Ж?нібектен басталады. Соны? ?рпа?ы. Соны? ішінде б?л Алдиярдан, Мадиярдан Міржа?ып Дулатов тарайды. Ал Омар м?ны? атасы. Атасы бол?анда, ?з заманында белгілі би, мектеп аш?ан, сол мектепте Бекет ?тетілеуов м??алім бол?ан. ?абит М?сірепов сол мектептен білім ал?ан. ?абит б?лар?а жиен болып келеді. Б?л Ділімні? баласы. «Омарды? ?рпа?ы байларды? т??ымы» деп, бай-ба?ландарды ?у?ында?анда Ділімді айдау?а алып кеткен, сол жа?та ол кісі ?айтыс бол?ан. ?замай, алты жас?а толмай жатып, б?л кісіні? шешесі ?айтыс бол?ан. Содан ел «б?л баланы? басына ?ара б?лт ?йірілуі м?мкін», – деп, бір айла ойластырады. Ата?ты Омарды? ?рпа?ы деп, Омаров Ілияс Омар?лы деп жаз?ыз?ан. 7 жасында баланы коммуна?а о?ытатын кезде Аман?ара?ай жа?та?ы на?ашылары алып кетіп, 14-15 жас?а дейін коммуна бітіргенше сол жа?та т?рбиеленеді. Жазда баратын курорты да, ж?ма?ы да Аман?ара?айды? ?алы? ормандары, таби?атты? ортасында ?скен, ?олында кітап, жетім деген аты болмаса, онша жетімдік к?рмеген. Коммунаны ойда?ыдай бітіріп, республиканы? орталы?ы б??ан Ташкенттегі САГУ-ге жолдама ал?ан. Б?л институт?а ??жаттарын тапсырса: «Жа?сы болды, орысша біледі екенсі?, ма?ан к?мектес», – деп, директор ?зіні? ?арама?ына алып, сонда 3 ай ж?мыс істейді. Одан кейін 21 жасында Алматы?а келгенде Б?лебай Исабеков деген Тор?айды? азаматы болды, б?ны ?ызылорда?а техникумны? директоры ?ылып жіберіпті. О?уды жа?а бітірген жігіт, жастарды т?рбиелейді ж?не сауда, экономика саласында?ы ал?аш?ы бізді? мамандарымызды т?рбиелеген кісі. Содан кейін б?л кісі ?у?ын к?рген, бай саудагерді? ?ызына ?йленген ?ой. С?йтіп, б?ны? ?стінен арыз т?сіп, партия?а ?тейін деп т?р?ан жерінен ?ткізбей, ?удала?ан. Б?л ?уежай?а барып, ?ара ж?мыс істеген содан. «Б?дан береке таппайсы?, одан да Алматы?а бар», – деп, достары ке?ес береді. Алматы?а келген со?, Казобувьпром деген бол?ан, ол Сауда министрлігіні? бір б?лімшесі сия?ты, б?л кісіні со?ан ж?мыс?а жіберген. Сол Обувьпромды жол?а ?ой?ан, к?п ?ызмет істеген, содан кейін барып б?л кісіні Сауда министріні? орынбасары етіп ?ой?ан. Т?тынушылар кооперациясыны? ?асынан ?осал?ы шаруа ?йымдастыруды да ал?аш ?ол?а ал?андарды? бірі осы кісі. Бал?ашта «?арат?лкі» фабрикасы болды. Соны? ал?аш?ы инициаторы да осы кісі. Сонды?тан б?л кісіні партия?а ?абылдап, 30 жасында министр етіп ?ой?ан. Со?ысты? ?айнап т?р?ан кезі. Ол кезде эвакуациямен жері жау ?олында ?алып ?ой?ан ??ірді? адамдары Алматы?а ?апта?ан, оны? ішінде белгілі ?алымдар, жазушылар бар. Леонид Леонов, Наталья Сац, ата?ты тарихшы Панкратова да осында келген кез. Солар?а жа?дай жасау керек. Барлы? ?аражат сауда министріні? ?олында. Сонымен не керек, ешкімді де ренжітпей, ?зімізді? де ?айраткерлерімізді? де к??ілін тауып, жа?дайын жаса?ан. Министрлер ке?есінде орынбасар бол?ан, онда Н?ртасов т?ра?а, соны? орынбасары болып бар?ан. Содан бір жылда б?ны ал?ан да Шы?ыс ?аза?стан облысты? партия комитетіні? бірінші хатшысы жаса?ан. Сонда ?ткен 3 жылда ат?арма?ан ж?мысы жо?. Магний, титан, та?ы да бас?а кен орындарыны? ж?мысын жол?а ?ой?ан, о?ан ?оса Зайсан ауданында Кендірлік деген су ?оймасыны? жоспарын жасатып, сол ??ірде мал шаруашылы?ымен ?атар, егіншілікті де ?рістетіп ж?рген осы кісі.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Мемлекетшілдігімен, ?айраткерлігімен, іскерлігімен ма?дайы жар?ырап к?рінген т?л?а дейсіз ?ой. Н?рмахан а?а, 50-жылдары екінші рет ?удалан?ан кезі бар ?ой деймін ол кісіні?. Орталы? Комитеттен ж?мыстан шы?арылып…
Н?рмахан ОРАЗБЕКОВ: Енді ?зіндік пікірі бар адам ?ой. Сосын б?л кісіні о?у?а жіберген ?ой. ?абеке?е хатты сонда ж?рген кезінде жаз?ан. Бір хатты? ?зінен оны? ?аншалы?ты ке? ойлайтын ?айраткер екені к?рініп отыр.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Со?ыс жылдарында айтыс ?йымдастыр?ан дейді.
Сарбас А?ТАЕВ: Солт?стік ?аза?стан облысында Обком хатшысы болып ж?ргенде айтысты ?айта тірілткен. 1957 жылды? ая?ында. Айтыс 1943 жылы Жамбылдан кейін то?тап ?ал?ан негізі. Соны тірілтті, айтыс ?уелі Солт?стік ?аза?стан облысында, К?кшетау облысында, одан кейін Жамбыл облысында болды. Содан кейін «Хатпен айтыс» деген жанрды ?айта тірілткен. Б?л кісіні? ?лтты? ?дебиетке, ?лтты? м?дениетке ?сері ?з алдына, ?лемдік ау?ымда ойланатын адам бол?ан. Шолоховты? «Тыны? Донын» бастан-ая? талдап, ?зіне хат жаз?ан адам осы. Леоновты? «Русский лес» романын талдап, ма?ала жаз?ан да осы кісі. Сонды?тан б?л кісіні ?аза? ?ана емес, б?кіл ода? хан к?терген.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Мемлекетті? ісінде ж?ріп, к?п шаруа тындыр?ан екен. Айтыстан бас?а ?аза?ты? тарихын ?айта жазу?а да ы?пал еткен дейді, м?селен.
Н?рмахан ОРАЗБЕКОВ: Ж?мыстан босатып, о?у?а жіберетініні? бір себебі де сол.
Сарбас А?ТАЕВ: «?аза?стан тарихы» деген кітапты? екінші басылымы ??делген, толы?тырыл?ан, жа?адан тараулар ?осыл?ан. Сол басылым Мемлекеттік сыйлы??а ?сыныл?ан ?ой. К?ре алмайтын к?к езулер ?лгіні? ?стінен «?лтшыл» деп хат жаз?ан. Сонда негізгі жебе Бекмаханов?а ба?ытталып жатыр. Бекмаханов?а Панкратованы? жаз?ан хаты бар. «?аза?тар ?ызы? халы? екен, мен т?сінбедім. Грузиндер ?здеріні? патшаларын ??дай ?ылып шы?арып отыр, ?збек хандарыны? барлы?ы ?ркениетті, озы? ойлы адамдар болып шы?ты. Ал ?аза? Абылайы мен Кенесарысын неге сынай береді? Б?л мені?ше, д?рыс емес», – деген екен. Т?бесіне ?ара б?лт ?ймелеген кезде, Орталы? Комитетті? бюросында ?арал?ан ?ой. Сонда Шаяхметов: «Сен анау Панкратованы? хатын жариялатып жіберсе?ші. Панкратованы? Сталинні? алдында беделі бар. Сталиндік сыйлы?ты? лауреаты. Орыс тарихын б?ге-шігесіне дейін зерттеп ж?рген адам», – дегенде: «Мен ?зімні? басымды ?ор?ап, біреуді? басын о??а байлай алмаймын», – деп, ?лгі хатты жариялатпа?ан. Сол хат міне, осы кітапта жарияланып отыр.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Б?л кітап Ілияс Омаровты? ?з т?л?асыны? т??ірегінде ?ана ?алып ?ойма?ан болуы керек, сол кездегі ірі т?л?аларымыз ?аншалы?ты ?амтыл?ан?
Сарбас А?ТАЕВ: Бекет ?тетілеуовті? орны б?лек айтыл?ан, ?абитті ?зіні? ту?ан а?асындай к?рген. ?абит те б?ны ту?ан інісіндей к?рген. ?абитті? «Оян?ан ?лкесінде» б?ны? айт?ан сындарын бас?а біреу айтса, ?абит ерто?ымын бауырына алып тулар еді. Ол Ілеке?ді сыйла?ан, білетініне, ?ділдігіне сенген. ?ажым??анмен де, Дина апамызбен де ?арым-?атынасы бол?ан.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: С?зі?із аузы?ызда, мына жерде М?хтар ?уезов бар, сондай ?лы адамдармен т?скен суреттері беріліпті. Ата?ты Шашубай М?скеуде гармонмен ?н айтып т?р. Ар?ы жа?ында Ілияс Омаров ?зі отыр. ?зі руханият, м?дениет, ?дебиет жанашыры бол?ан т?л?а екеніне сол суреттер де д?лел болса керек. Онда да талай сыр жатыр-ау.
Сарбас А?ТАЕВ: Бізді? ауыз ?дебиетімізді? де жанашыры, жазба ?дебиетімізді? к?семі деуге болады. Сосын жас тол?ын?а ерекше к?мек к?рсеткен. ?бдіжамил Н?рпейісовті осы де?гейге жеткізген – осы Ілияс. Олжас С?лейменовті ж?рт «орыс а?ыны» деп жат?анда, б?л: «Олжас ?аза? а?ыны. Орыс тілінде ?аза?ты? халы? жырларыны? сарынында жазатын ?аза? а?ын», – деді. С?йтіп, Олжасты? т?бесіне т?нген б?лтты ыдырат?ан кісі. Содан кейін Хамза Абдуллин деген бізді? а?амыз болды. Шота Руставелиді? «Жолбарыс жамыл?ан жи?анкезін» 40 жыл аудар?ан адам. Сол Ке?ес ?кіметінен ?атты з?бір к?рді. Та?дыры бас?аша шешілді, со?ыста т?т?ын?а т?сіп ?алды. Т?ркістан легионында бол?ан ?ой. Немістер оны: «Ке?ес ?кіметіне ж?мыс істеп ж?р», – деп, т?рмеге ?амап, ату жазасына кескен. Сонда М?са Ж?лел атылып кеткен де, б?л аман ?ал?ан. С?йткен адамды біз со?ыстан келгесін 10 жыл?а айдау?а бердік. Ілеке? мен ?аба? «Жолбарыс терісін жамыл?ан жи?ангезін» шы?арт?ан кісілер. Хамза т?т?ыннан боса?ан со? Алматы?а келеді, ж?мыс таба алмайды. Сонда Ілеке?е хат жазыпты, ол кісі Солт?стік ?аза?стан облысында хатшы екен. Бірден «жет» деген. Содан барып облысты? газетті? ?дебиет б?ліміне орналастыр?ан. ?абылда?анда Хамза аудар?ан Руставелиді? ?ле?дерін жат?а о?ып, «б?л ?лемдік д?ние, осыны ба?алау керек еді ?ой», – деп, Ілеке? налы?ан. «Сен осыны жал?астыра бер, кітап ?ып шы?арамыз», – деп, кітап ?ылып бас?ан.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Н?рмахан а?а, баспагер ретінде айты?ызшы, кітап к??ілі?ізден шы?ты ма?
Н?рмахан ОРАЗБЕКОВ: Барлы? н?рсеге бірде?е жетпей ?ал?ан сия?ты болып т?рады ?ой, м?нда да біраз н?рсе ?алды. ?йткені асы?ыс болды, Ж?меке? болса ?айтыс болып кетті. Сосын С?ке? де біраз созып алды. Біра? ?алай десек те, б?л жас ?рпа??а ?те керек. ?андай адам, ?андай азамат болу керек дегенге толы? жауап береді. Мені?ше, жа?а?ы ?зі?із айт?ан саяси та?ырыпты? бел ортасында Ілияс Омаров та бар, соны ?мытпауымыз керек.
Ж?сіпбек ?ОР?АСБЕК: Б?гін мемлекеттік ?ызметкерлер туралы, оларды? ?андай т?л?а болуы керек екені ж?нінде м?селе ?атты к?теріліп жатыр. Соларды? саны мен сапасы ж?нінде ??гімелер шы?ып т?р. Тіпті жо?ары шенді шенеуніктерді? «А» тобы деген тобын да ??рап жат?ан жайымыз бар. Жалпы мемлекеттік ?ызметкер, мемлекеттік ?айраткер ?андай болуы керек деген кезде, осы кітапты ?лгі ретінде ?сыну?а болар еді. Оны? сыртында ?сіп келе жат?ан, ?сем деген жас ?рпа? та?ы бар. Сонды?танда б?л кітап уа?ытты? с?ранысына д?п келіп т?р деп айтуымыз?а болады. Осындай т?л?аны кітап ар?ылы елмен ?айта ?ауыштыр?ан сіздерге мы? да бір рахмет!
«Халы? с?зіне» дайында?ан – Балжан М?РАТ?ЫЗЫ
