?уелі «мал-жан аман ба?» деп амандасатын ауыл ж?рты шаруасыны? басына ?ара б?лт ?йріліп т?р. ?ылышын с?йретіп жеткен ?ысты? ал?аш?ы к?ндері-а? ел ішінде малды? топырлап ?ырыла баста?аны белгілі болды. Ауылда?ыларды? жал?ыз тіршілік к?зі – ірі ?ара, ?са? малы десек, барынан айырыл?ан олар ?айтіп жан ба?па?? Желто?сан айынан бері ?арай 40 к?н бойы ?ысып т?рып ал?ан аяз бен ?алы? ?ар «? дегеннен-а?» шаруаларды есе?гіретіп жіберді. Жазда?ы ?уа?шылы?ты? ?стіне ?ысты? ?атал болуы, со?ан орай жем-ш?пті? шектен тыс ?ымбаттауы – «жы?ыл?ан ?стіне – ж?дыры?».
Жем алушылар алыпсатарлар?а жем болып отыр.
?зі бас болып жем-ш?п сатылатын орындарды, ?ынадай ?ырылып жат?ан малды ауылды аралату?а белді бекем бу?ан «Д?улет» шаруа ?ожалы?ыны? директоры ?теміс Маханов ?уелі бізді «Алтын Орда» базарында?ы жем сататын жерге алып барды. Онда арпа мен бидайды? бір келісі 65 те?геден болса, кебекті? бір келісі 52 те?геге к?теріліпті. Ал ?ара пісте ?алды?ы – жымы?ты? ?зіні? бір келісі 45 те?геге бір-а? арт?ан. ?й?ыр сатушысы жем ба?асыны? ?ымбаттауын «?зімізге жо?ары ба?амен келеді» деп т?сіндірді. Рас-?тірігін кім білсін, ?йтеуір. Жазда арпа мен бидайды? бір келісі 30-35 те?ге болса, ?азір алыпсатарлар жемді екі есе ?ымбат ба?а?а сатып жат?анды?ын к?з к?ріп ?айтты. «Бір сиырды ?ыстан шы?ару ?шін к?ніне 2500 те?ге ?аражат керек», – дейді ?теміс Маханов.
Ш?п ба?асын ш?геруге неге д?рменсізбіз?
Одан кейін ?аланы? шы?а берісіндегі ш?п сататын жерге ат басын б?рды?. Ол жерде де «айды аспан?а бір-а? шы?ар?ан» ба?а?а тап болды?. Ш?п аралас жо?ыш?аны? бір т?гі 1000 те?ге болса, бір т?к сабанны? ?зі 800 те?геден сатылып жатыр. М?нда?ылар жо?ыш?аны 800-ден сатып алып, бидай сабаны аралас ?амысты 650 те?геден сатып ?келіп, ?р т?кті? ?стінен 200 те?ге ?осып ?ткізетіндіктерін жасырмады. Бір трактор прицепіне 300 т?к ш?п сыяды екен. Есептеп к?рсе?із, 300 т?кті? ??ны – 300 мы? те?ге.
Бір прицеп ш?пті екі-?ш жыл б?рын 25-30 мы? те?геге сатып алушы едік. ?азір он есе ?ымбаттап кеткенге ??сайды. «Алматы ?аласына жа?ын ауылдарда Алексеевка, Байсеркеде 1200 те?геден сатылуда. Шабынды?ы бар шаруалар ?ыста ш?пті? ?ымбатта?анын к?тіп, жаз сатпай, ?ыс?а са?тайды. Жа?а шабыл?ан жо?ыш?аны 400 те?геден сатып алып, к?зге ?арай 500-600 те?геден ?ткізген кезіміз болды. ?азір бір рулон ?амыс ш?пті? ?зі – 10 мы? те?ге. На?ыз ?ымбатшылы? ?лі алда. Келер жылы б?дан да ?ымбат болады. Ш?пті Шелектен тасимыз. Талап алып кетеді. ?аскеле?, ?зына?аш аудандарында ?уа?шылы? болып, ш?п шы?пай ?алды. Б?л жа?ты? хал?ы жемге арпа егеді. Егуін еккенмен, одан т?сім ала алмай ?алды. Іле ауданында?ы ?араойда мал ?ырылып жатыр дейді. К?ртіні? А?шиінде де жа?дай солай к?рінеді. Шабынды?ы барлар ?уа?шылы?ты пайдаланып, ?лкен табыс?а батты», – дейді Ас?ар С?мет?лы есімді алыпсатар. Б?дан со? жа?ын ма?да?ы мал мен жем-ш?п сатылатын «Алтын са?а» базарына ?арай тартып отырды?. Б?л базарда жо?ыш?аны? бір т?гіні? ба?асы 1200 болса, сабан аралас ?амыс ш?пті? бір т?гі мы? те?геге жетіпті. Базарды? реттеусіз ба?асы к?ннен-к?нге аспандап бара жат?ан?а ??сайды. Ба?аны ретке келтіріп, т?рт т?лікті аузын арандай аш?ан ажда?а ажалдан кім арашалайды деп еріксіз ой?а ?аласы?.
О?т?стік ??ірлерді? аужайы ала?датарлы?
??ірлердегі жа?дай да м?з емес. ?ыс?а жеткілікті д?режеде ?ам-?арекет жасамайтын ?ызылорда, О?т?стік ?аза?стан, Жамбыл облыстарында?ы жем-ш?пті? жа?дайы бірдей. Б?л жа?тарда да атаулы м?селе к?н ?ткен сайын к?рделеніп барады. Атал?ан айма?тарда 1 кг арпа 65 те?ге болса, 1 кг бидай мен кебек 52 те?ге к?лемінде к?терілген. Ал бір т?к жо?ыш?а 800-900 те?гені ??раса, ?амыс ш?пті? бір рулон ??ны 7-8 мы? те?гедей болып ?скен. К?нні? суы?ына ?бден шы?далып, ?ыс?а дайынды?ты ерте бастайтын елді? солт?стік, батыс айма?тары ш?птен таршылы?ты ?зірге сезініп отырма?ан т?різді.
?ынадай ?ырыл?ан малды? обалы кімге?
Алматы облысы Іле ауданы А?ши ауылына ?арасты шаруаларды? ?ыстауларында ?рбір отбасыны? кемінде екі-?ш бас малынан айырылып отыр?анды?ын естіп, жексенбі к?ні ерте?гілік солай ?арай жол тартты?. Таксиге жолай бізбен бірге отыр?ан «Досжан» шаруа ?ожалы?ыны? иесі М?хтар Абылаев ?зіні? 10 сиырдан айырылып отыр?анды?ын айтты. «Ас?азаны тама? ?орытпай, сиырлар бірінен кейін бірі ашы?ып ?ліп жатыр. Ветеринарлы? д?рігерлер ж?мыс істемейді, оларды? еш?андай білімі жо?. Бізге а?ыл-ке?ес айту?а шамалары жетпейді», – деп к?йінеді Абылай. А?ши ауылында бізді ?з к?лігімен к?тіп ал?ан ?теміс Маханов шаруаларды? жай-к?йімен таныстыра келіп, былай деді: «Бір сиырды ?ыстан шы?ару ?шін 250 мы? те?ге а?ша кетеді. Ірі ?араны? ?р?айсысына к?ндіз бір т?к, т?нде бір т?к ш?п салынады, о?ан беретін жемі?із та?ы бар. Б?рін ?ос?анда 250 мы? те?ге шы?ады екен. Ондай а?ша шаруаларда ?айдан болсын?!» Ол кісі «Сыба?а» ба?дарламасы бойынша тек сиыр сатып алу?а, оны? ?стіне шетелдік асыл т??ымдысын ?келуге несие берілетіндігіне наразы екендігін білдірді. «Сиыр – ?те осал мал. ?лкен к?тімді ?ажет етеді. Шеттен келген мал бізді? жерге бейімделе алмайды. ?ыстыг?ні жерді? бетін ?ар бас?анда ш?пті ?з бетімен аршып ала алмайды. Не??рлым аяз ?ыс?ан сайын со??рлым суды к?п ішеді. Суды жылытып бермесе, жаурап ?алады. Кез келген мал?а к?тім керек. Сиыр тіпті жаурауы? болады. Негізінен, суы? сиырды? астынан ?теді. Суы? желден, аяздан желіндері ?сіп ?алуы да ы?тимал. Жазда бойларына ?ажетті ?орегін жинай алма?ан мал ?ыста к?теремге айналып, ??лай бастайды. К?терем малды? ш?п-жемді ?орыту?а ас?азаныны? шамасы да жетпейді. Оны? ?стіне сиыр етін кезінде ?аза? жемеген. Сиыр етіні? желі басым болады. ?аза?ты? негізгі ?орегі – ?ой мен жыл?ы еті», – дейді ?теміс а?а.
?лекселер еті ?айда кетеді?
«Шмидт» шаруа ?ожалы?ыны? ?лген малдары А?ши ауылына жеткізіліп жат?анды?ын естіп, тізгінді солай ?арай тартты?. ?зін «ме?герушімін» деп таныстыр?ан ?бікеш ?оянбаевты? ?йіні? ауласына бас с??ты?. ?р жерде те?киіп жат?ан сиырлар мен ?ойларды? ?лексесі т?ла бойды т?ршіктіреді. К?н шамалы жылы?ан?а ?абыр?алары ырсиып с?лап жат?ан сиырларды? жа?ымсыз иісі де сезіле баста?андай ма, ?алай? Есік алдында?ы ит к?ркесіні? ?асында да, аулада да, ?йді? артында да ?лекселер ?йіліп жатыр. ?ора іші де б?лшек-б?лшек етке толып т?р. ?бікеш ?оянбаев машинасыны? арт?ы ж?к сал?ышын ашып еді, ол жерге де аузы-м?рнына дейін толтырып шандыр ет салып ?ойыпты. «?ожалы?ты? ?анша малы бар еді, ж?ттан ?азір ?аншасы ?ырылды» деген сауалымыз?а: «1000-нан астам ?ой, 80-дей сиырымыз бар еді. Осыдан екі-?ш к?н б?рын 40-тай ?ойымыз, 27 бас сиырымыз ?лген болатын. ?азіргі ?алыптас?ан жа?дайдан хабарсызбын. Мал басына басты?ты? ?зі ?атынап ж?р», – деп жауап берді ол. Сосын «?лген малды? етін ?айтесіздер?» – деп с?рады?. «Б?л етті итке береміз. Зооба??а апарып ?ткізсек деген ойымыз бар. Онда?ы а?-??с?а да азы? керек ?ой», – дейді ?беке?.
Ит-??с?а жем бол?ан…
А?ши ауылынан солт?стік-батыс?а ?арай а?ырын жылжып, ??мда?ы ?ыстаулар?а бет т?зедік. Жол бойында ?р жерден ?ліп жат?ан жануарлар?а тап болып келеміз. Ит-??старды ?ркітіп жіберіп, суретке т?сіріп алып ж?ргеніміз болмаса, ?олдан келер шара не?! «Ж?т болса, иттер мен ??стар ??тырады» деген осы болса керек. ?лдебір ?ора-жай?а жетпей жайда?тау сайды? ішінде тау болып ?йілген ?ой мен ?озыларды? ?лекселеріне ?шырасты?. ?ора Ж?нібек есімді шаруанікі к?рінеді. Ар?ы жа?ында бір топ сиыр мен б?зау ?а?тарылып т?р. Ашы? ?ора ішіні? ана жа?ында бір, мына жа?ында бір ??лап жат?ан к?терем сиырлар мен ?лекселер жа?дайды? м?шкілдігінен хабар береді. Та?ыр жерде «газет о?ып т?р?ан» 30-40 ша?ты ірі ?араны? б?рі бізге ?арай б?рылып, м??ірей бастады. К?здері м?лт-м?лт еткен Зе?гі баба т?лдері с?йкімді-а?. А? адал малды? обалы кімге дерсіз… 200 метрдей жерде мал иесіні? ?йі, жинал?ан ш?бі т?р. ?й ма?ына барып, ай?айлап, ?ре? дегенде бір жас жігітті тыс?а ша?ырып алды?. ?йпалан?ан шашына, сы?ырай?ан к?зіне ?арап, ?й?ыдан жа?а т?р?ан-ау деп топшылады? іштей. «Шамалы ш?птері? бар екен, малдары?а бермейсі?дер ме» десек, «Ж?нібек жо?, машина да жо?, машина келген со? ш?пті сонымен тасып береміз» дейді. Зі?гіттей жігітті? жанаярлы?ы жан?а батып кетті. Бір айыр ш?пті жеткізуге ерініп, ?йы?тап жатуды жанаярлы? дейміз бе, ?лде «жаны ашымасты? балтыры сыздамас» дейміз бе?..
?ар мен ??мны? ??рсауында?ы ?ыстаулар
Малшылар ?детте ?ыс т?се ??м ішіне к?шіп, к?ктемге дейін ?ыстап шы?ады екен. Біз де ?ар жамыл?ан ??м дала?а іліктік, ?йтеуір. К?ні кеше со??ан дауылды? кесірінен с?рлеу ?армен жабылып, ж?рісті ?иындата т?сті. ?алы? ?ар жамыл?ан ??м т?белерге к?терілу ж?ргізушіні? т?жірибесі мен к?лікті? к?шіні? ар?асында ?ана м?мкін болды. Б?л малшыларды? ауылмен, тіпті ?зара ?атынасыны? ?зілгендігін білдіреді. Биік т?белері бар ??м ?ыста жылы болады. Ш?бі де ?алы? шы?ады екен. Осы?ан сенген шаруалар ?ысты? жылда?ыдан ?а?арлы боларын есепке алмаса керек. Сонымен, біз Бурабай ?ыстауынан асып, Кіндікке апаратын жолмен 50 ша?ырымдай ж?ріп отырып, Самат есімді шаруаны? ?ыстауына жеттік. К?н к?зі жылт еткенге арсылда?ан аюдай т?беті мен бір ?ызметшісінен бас?асы бар малды жаю?а ?ыр асырып айдап кетіпті. ?лі малды? т?лыптары м?нда да бар болып шы?ты. ??ірдегі е? к?п малы ?ырыл?ан ?ожалы? – «Шмидт» шаруа ?ожалы?ына да келдік. Жапырай?ан ?оржын там болмаса, а?аш ?адалармен ?оршал?ан ашы? ?ораларда азын-аула? мал ?амаулы т?р. ?оржын тамны? есігінде ?лген малдарды? еттері ілінген. Анадай жердегі а?аш шарба?ты? ішіндегі мал?а ш?п салып ж?рген ?лде ?йел, ?лде еркек екені белгісіз, бет-аузы домбы?ып ісінген жастау адам мен о?ан ?ол?абыс жасап талпынып, томпа?дап ж?рген т?рт-бес жасар ойын баласын к?зіміз шалды. ??ла?алы т?р?ан ?оржын тамнан «сендерге не керек» деп бір ?йел шы?ты. ?аза?ша судай ?лгі орыс ?йелі 67 бас сиырдан 15 басы ?ана аман ?ал?анынан хабардар етті. Бай?ауымызша, б?л – ?а??ып ж?рген ішкіштерді? отбасы. М?нда келгендеріне де к?п болма?ан екен. ?лбетте, олар малды? ?ыр-сырынан м?лде хабарсыз. ?р жерде бір те?киіп-те?киіп жат?ан ?лекселерде есеп жо?. Санитарлы?-эпидемиологиялы? талаптар бойынша ?лекселерді? к?зі дереу жойылуы тиіс екенін ескеріп жат?ан да ешкім жо?. Оны? ?рт?рлі ж??палы ауруларды? таратушысы екенін ?аперге ал?ан бірде-бір адамды таппайсыз.
Т?йін
«Т?геншені? фазендасы бар екен» деген ата? ?шін де ау?аттылар малды к?птеп сатып алатынды шы?арыпты. Еш?андай ?ора-жайын ?амдамастан, малшылар мен мал?а еш?андай жа?дай жасамастан, тектен-текке т?рт т?лікті? обалына ?алуда. Жергілікті ж?ртты? есебінше, ?азірді? ?зінде А?ши ауылы ма?ында 150-ден астам ірі ?ара, 300-ден астам ?ой ?ырыл?ан. ?ыс енді ?ана басталды десек, ???айды? к?кесі ?лі алда дей бері?із. ?олында билігі бар шенеуніктер к?рделі жа?дай одан сайын ушы?пай т?р?анда ?атерлі ?ауіпті? алдын алуы тиіс-а?.
Дінислам ШЫНЫБАЕВ, ?аз?АУ-ды? ауыл шаруашылы?ы технологиясы факультетіні? деканы, ауыл шаруашылы?ы ?ылымыны? докторы, профессор:
– Мал ?ырылып жат?ан жерге к?сіби зоотехник, ветеринар баруы керек. Бізді? мал д?рігерлері сараптама жасауы керек. Малды? т?рлеріне ?арау керек. Асыл т??ымды белгісі бар ма, жо? па? Асыл т??ымды малды са?тау?а ?кімет к?мектеседі. ?ожалы?тар кін?лі болса, я?ни жеткілікті жем-ш?п жинамай, ?ора салмаса, ондай ?ожалы??а еш?андай к?мек к?рсетілмейді. ?рт?рлі ж??палы аурулар салдарынан мал ?ырылса, оны мемлекет ?теп беруі тиіс.
Аурулар тараса, о?ан мал д?рігерлері де кін?лі болуы ы?тимал. Халы?ты? нем??райдылы?ы та?ы бар. Біз сыр?а салу?а, д?рі егуге барса?, малды ?стап беруге ерінетіндер кездеседі. ?орасына жолатпайтындар да ?шырасады.
Марат САДУОВ, биология ?ылымыны? кандидаты, ?аз?АУ-ды? ??рметті профессоры:
– К?терем мал?а кебек ?лсіз болады, ?ннан быламы? жасап беру керек. Егер малды? ?зі ж?ту?а ?абілетсіз болса, шлангы ар?ылы ас?азан?а жіберген ж?н. Жем-ш?пті жа?сылап бермесе, болмайды. ?андарына глюкоза ??ю ?ажет. ?аза?та «жілік майы таусыл?ан» деген т?сінік бар. Жілік майы таусыл?ан малды? еті ?ып-?ызыл болып т?рады. Сиырды кішкене к?теруге болады, ?ойды ?алып?а келтіру тіпті ?иын. Аязда автобустарды? бактары ?атып ?алатыны сия?ты суы?та малды? ?аны суып, іш майы то?ып кетуі м?мкін. Ешкі малы да, одан кейін ?арак?л, сосын ?аза?ы ?ойлар суы??а т?зімсіз. Жыл?ы бірде?е ?ылып ?ыстан шы?ады. ?лекселер к?н ысы?ан кезде инфекцияларды? ?оректік ортасына айналады. Б?ларды бір жерге жинап, ел кірмейтіндей ?оршалуы тиіс. ??стар?а жем ?зірлейтін утилизаторлар?а ?ткізуге болады. Оны? реті келмесе, ?ртеу ?ажет.
Автор: Арман ?УБ?КІР
http://alashainasy.kz/main/39557/
