Табиғи өсіміміз кемімесе, 2013 жылдың ортасына қарай 17 млн.-ға жетеді екенбіз. 1991 жылғы санымызды дөңгелетіп айтқанда 17 (16.9) млн. екенін ескерсек, сол де?гейге 22 жылдан кейін жетейін деп т?рмыз. Ал шын м?нінде таби?и ?сімге, сырттан келген 1 млн. ?андастарымызды ?ос?анда санымыз б?дан да к?п болуы керек емес пе еді деген с?ра? туындайды.
?аза?стан ?зіні? дамуын ?збекстан сия?ты елдермен салыстырып, ?ар?ынды дамып жат?анын жиі айтады. Я?ни билік даму к?рсеткішіне к?п сын айтып, т?мен санайтын ?збекстанмен ?зімізді салыстырып к?рсек. ?збекстанны? халы? саны 1991 жылы 20 млн. 708 мы?ды ??раса, 2012 жыл?ы 1 ?азанда?ы дерек бойынша 29 млн. 874 мы? бол?ан екен. Биыл?ы жылды? со?ына ?арай 30 млн.-?а жететінін ескерсек, 22 жылда ?збекстан 10-млн.-?а к?бейеді. Ал ?аза?стан 22 жылда б?рын?ы 17 млн. ?алпына жетеді. Халы? саны е? басты саясат екенін, елді? даму к?рсеткіші екенін ескерсек, бізді? осы к?нге дейін дамы?анымыз?а к?дік ?ялайды.
?зге диаспораларды? жаппай к?шіп кетуін сылтау етуді? керегі жо?. Себебі, кеткендерді? біразыны? ?айта келгенін, сонымен ?атар 1 млн. ?андастарды? ?осыл?анын есептесек, халы? саны елімізде к?беюі керек еді ?алай дегенде де. ?збекстан біз сия?ты сырттан ?андастарын ?келген жо?. Керісінше к?шіп кетушілер к?п. Соны? ?зінде бала туудан алдына жан салмай, 10 млн.-?а к?бейіп отыр. ?збекстан біз сия?ты балаларын шетелге сатып жат?ан жо?. Егер жа?дайымыз жа?сы болса, біз неге балаларымызды шетелге сатамыз деген за?ды с?ра? туындайды?
Осы м?селе т??ірегінде екі м?селеге то?тал?ым келеді. Біріншісі, халы? сана?ы т??ірегіндегі к?м?ндар. Екіншісі – халы? саны к?беймеуіні? себеп-салдарлары.
Алдымен халы? санына ?атысты к?м?ндарымызды жасырмай айта кеткен д?рыс. Мысал?а, 2007 жылы халы? саны 15 млн. 394 мы? болса, 2012 жылы 1 ?азанда 16 млн. 856 мы??а жетіпті. Егер де осы жылдарда?ы жылды? таби?и ?сімні? шамамен 130 мы? екенін ескерсек, 5 жылда 650 мы??а к?беюіміз керек. Ал мына сана?та 5 жылда шамамен 1.5 млн.?а (1 млн. 462 мы?) к?бейген екенбіз. Лайым осылай бол?ай дегенімізбен, демографияны? за?дылы?тарына ?йлеспейді. К?шіп кеткендер мен к?шіп келушілерді? ара салма?ы к?п еместігін ж?не со??ы жылда?ы шетелден келетін ?аза?тар к?шіні? то?та?анын ?осса?, Статистика агенттігіні? есебіне к?м?німіз та?ы да к?шейе т?седі. Б?лкім Елбасыны? «2015 жылы халы? саны 20 миллион?а жетуі керек» деген тапсырмасын орындау ?шін жылдам к?бейтіп жат?ан шы?ар?! «?аза?стан-2030» стратегиясында халы? санын 25 млн.-?а жеткізу к?зделген екен. Біра? б?л ба?дарлама мерзімінен б?рын «орындал?анына» да ку? болды?. Расын айт?анда, статистика агенттігіні? халы? сенімнен айрыл?аны сонша, ?азір ресми м?ліметтерге к?м?нмен ?арайтын, тіпті сенбейтін болды?. Себебі жал?ан м?лімет беру со??ы жылдары ерекше ?рдіске айнал?ан сия?ты. ?алай бол?анда да, со??ы халы? сана?ыны? т??ірегінде ?ш т?рлі м?лімет айтылады: я?ни 2009 жыл?ы халы? сана?ында ?аза?тарды? ?лес салма?ын Премьер-министр 67 пайыз десе, Елбасы 65 пайыз, со?ында Статистика агенттігі 63 пайыз деп шы?арды. ?апта?ан ?ате сандарды ш?быртпай ?дейі ?ыс?а ?ана пайызбен к?рсетіп отырмыз. Санымыз да к?п емес еді билікті а?тап алайын десек, айналасы 16 млн. ?ана халы?пыз. Е? басты к?дік ту?ызатыны, осы ?рбір ?згертуде ?аза?тарды? ?ана санын азайтумен шектелгеніміз. Егер де халы? сана?ы кезінде ?лтты? белгілеріне ?арай б?лек санамайтынын ескерсек, ?аза?тарды? санын азайтумен ш??ылдан?андары ?лкен к?дік тудырады. Халы? сана?ы бойынша ?лемдік орта? т?жірибе бар. Ол бойынша халы? сана?ында ?ателіктер кеткенні? ?зінде ол 3 пайызды ??райды екен. Ал бізде ал?аш?ы м?ліметпен жа?а м?ліметті? арасында 1 млн. адам кеміді, я?ни 6.2 пайыз ?атені ??райды. О?ан со??ы ресми м?ліметте айтыл?ан, халы? сана?ына кірмей ?ал?андар 1 пайызды ??райды деген ресми ?атені ?осса? та, ?оспаса? та жа?дай т?сінікті болып т?р. Ол – ол ма, халы? санын ?за? есептеу жа?ынан Гиннесті? рекордын жа?арт?ан болуымыз м?мкін. ?орыта айт?анда, жасанды жолмен к?бейтіп жат?андай к?рінетін ?азіргі халы? саныны? д?лдігіне к?м?н басым. Б?лкім санымыз б?дан да аз болуы м?мкін деген ?ор?ыныш к?п… Б?ны? е? басты факторы – ?леуметтік жа?дайды? нашарлы?ы.
?ай дерекке с?йенсек те, орташа есеппен отбасыларда бір-екі ?ана баладан аспайтынды?ы аны?талды. Демек екі баладан деп томпайтып ал?анны? ?зінде демографияны? ?арапайым за?дылы?ына с?йкес, бізде ?сім жо? деген с?з. Себебі отбасыда бір бала болса азаю, екі бала болса ?сімні? то?тауы, ?ш бала болса к?бею екенін жа?сы білесіздер. Б?л ?лшем тек отбасылылар арасында?ы емес, барлы? халы??а ша??анда?ы орта? жа?дай. Енді осы орта? санды, я?ни к?п балалы отбасыларды? санын азайтып отыр?андар кімдер? К?пшілігі бойда?тар мен отбасында бала жо? немесе бір бала ??райтын отбасылар. ?рине жастар ?йленгісі келмейді, к?п бала с?йгісі келмейді деп ешкім айта алмайды. Сенім, т?сінігімізге, менталитетімізге ?арай ертерек ?йленіп, к?п ?рпа? с?йгіміз келеді. ?ол байлау болып отыр?ан тек ?леуметтік жа?дай ?ана. Ауыл?а барса? ж?мыс жо?, ?ала?а келсек п?тер жо?. Сосын «?алай к?н к?реміз?» деп п?терден п?терге тентіреп ж?ргенде, келесі бала туралы ойлау?а еш м?рша болмай ?алады екен. ?зімізді зор?а асырап отыр?анда баланы к?бейту ?айдан ой?а келсін. Барлы?ыны? ша?ымданатыны екі-а? м?селе: т?р?ын ?й мен ?леуметтік жа?дай. Осы екі м?селе жастарды ?бден ді?келетіп, ішкілікке, ?з-?здеріне ?ол ж?мсау?а, т?сік жасату?а апаруда. Ресми дерек те жастар арасында?ы суицидті? к?бейгенін ж?не жас отбасыларды? т?сік жасатуыны? к?бейгенін растап отыр. Т?сік жасату адам ?лтірумен те? екенін ескерсек, жа?дайды? ?иынды?ы осындай ?ылмыс?а дейін м?жб?рлеуде. Бас?асын айтпа?анда, осы е? ауыр ?ылмыспен-а? жа?дайды? ?андай де?гейде екенін білуге болады. ?йтпесе ?мірге келгісі келген баланы ?лтіру еш а?ыл?а сыймайтынын, жастарды? психологиясына ?алай кері ?сер ететінін бір с?т болса да ойланып к?рдік пе? Мейлі ?арышты? жылдамды?пен ?арыштап дамып жат?ан шы?армыз. Біра? оны? халы??а пайдасы бар ма? Содан болар халы? арасында мынадай ??гіме ке? тара?аны. «?кімет: «Осы к?нге дейін жа?сы ?мір с?рдік. Ш?кір. Б?рі жа?сы. Енді ары ?арай да жа?сы ?мір с?ре беретін боламыз». Халы?: «Біз ше?» деген екен». Біз сия?ты м?най ?ндіріп жат?ан елдерді? ?леуметтік жа?дайы кісі ?ызы?арлы?тай. Ал біз тек м?най ?ана емес, ?лемні? бар байлы?ын ?ндірcек те жа?дайымыз т?зелмей, санымыз к?беймей отыр.
?ыс?асы ?йленуді? азаюына, с?р бойда?тар мен отырып ?ал?ан ?ыздарды? к?беюіне, ажырасуларды? к?беюіне, отбасыларда?ы балалар саныны? азаюына бірден бір себеп болып отыр?ан ?леуметтік жа?дайды? нашарлы?ы екендігіне ?бден к?з жетті.
Халы? санын к?бейтуші жастар бол?анды?тан, кезінде жастарды?, жас отбасыларды? атал?ан м?селелерін за?мен реттеген «Жастар саясаты туралы» за? бойынша біраз мемлекеттік органдар?а ж?гіндім. Еш?андай н?тиже болмады. Парламенттен бастап, жергілікті ат?арушы органдар б?л за?ны? орындалмайтын за? екенін мойындады. Халы?аралы? ?ауымдасты??а к?рсету ?шін шы?арыл?ан жай за? екенін ашы? айт?андары да болды. Б?дан шы?атын ?орытынды, халы?ты? санын к?бейтуші – жастар ???ы?ты?, ?леуметтік жа?ынан ?ор?алма?ан. Сонды?тан да жо?арыда атал?ан келе?сіздіктер ?о?амымызда беле? алып кетті. Мемлекеттік органдардан к?мек с?рап бар?андар шенеуніктерді? «асырай алмаса?дар, балалар ?йіне ?ткізі?дер» деген с?зіне ??ла?тары ?йренді. Тек ?о?амды? пікір ту?ызып, м?селе к?тергендері ?ана ептеп м?селелерін шешіп жатыр. Сонда ?рбір жас отбасыны? жа?дайын осылай жеке-жеке ?о?амды? ай?ай-шу тудырып шешіп отыру керек пе? Халы?ты? санын к?бейтеді деген жастарды? жа?дайы осындай бол?ан со?, халы? санын к?бейтуге ?лес ?оса алмайтын халы?ты? бас?а б?лігі туралы с?з ?оз?ауды? ?зі арты?.
Егер де біз халы?ты? санын к?бейтуді ?ол?а алмаса?, еліміз ?лкен ?леуметтік да?дарыс?а ?шырайды. Е? ?рейлісі со??ы м?ліметтер бойынша хал?ымыз ?артайып барады екен. Б??-ны? есебі бойынша да ?аза?стан хал?ы ?артайып бара жат?ан елдерді? ?атарына жатады. К?рі азаматтарды? к?беюі б?л да?дарысты? басы ?ана.
Бізді? жа?дайда халы? санын к?бейтуді? екі жолы бар.
Біріншісі, ?лемдік т?жірибедегідей баланы? тууына жа?дай жасап, ынталандырып, баланы? тууын жылдам к?бейту. Я?ни ?леуметтік жа?дай болмаса, баланы? тууы ?спейтіндігі ?лемдік т?жірибеде д?лелденген.
Екіншісі, шетелдегі ?аза?тарды к?шіріп ?келу. Я?ни, бір азамат ретінде шетелдегі ?андастарымызды ша?ырту ???ы?ымызды пайдалану?а тиіспіз. ??дай?а ш?кір, шетелдегі 5 млн. ?аза?ты ша?ырту?а ?аза?станда?ы ?аза?тарды? саны жетеді.
?ыс?асы халы? саныны? ?за? жылдардан бері к?беймеуі, мемлекетті? барлы? салада?ы ?лсіздігін к?рсетеді. Осы халы? саны ар?ылы ?аза?станны? шын бет-бейнесін к?руге болады. ?ылыми тілмен айт?анда, елді? ?леуметтік-экономикалы? жа?дайыны? к?рсеткіші. Халы?ты? ?сімі то?тап жат?ан кейбір дамы?ан елдерде ?ордалан?ан ?леуметтік, экономикалы? жа?дайдан екенін ашы? т?рде ?о?амны? алдында мойындап ж?не о?ан ?арсы к?ресіп, себеп-салдарларын жойып жатыр. Біз де жал?ан м?ліметтермен ?з ?зімізді алдай бермей, дертті ашып айтып, ?о?ам болып, билік болып б?ріміз ж?мыла к?ресейік. «Ауруын жасыр?ан ?леді». Осы кезге дейін жырты?ымызды жама?ан, ?тірігімізді жауып келген оралмандар к?ші то?тады. Егер де дертті? алдын алмаса?, проблемаларды? ?лкені енді басталады.
Сол ?лкен проблема дегенні? бір шетін ?ана айтайын. К?рі ?ыздар неге к?п? Себебі жігіттер ?йленбейді. Ал жігіттер жа?дайды? жо?ты?ынан ?йленбей ж?ргені т?сінікті. К?птеген к?рі ?ыздарымызды? шетелдіктерге т?рмыс?а шы?а баста?анын ?ділет органдары да мойындап отыр. Соларды? ?ыз та?дамай ?йлене беретінін ескерсек, 300 мы??а жуы? к?рі ?ыздарымыз?а ?йленіп тынуы м?мкін. ?ытайлар осы ба?ытынан жа?ылмай ?рекет ете берсе, жа?ын жылдары миллиондап ?ытай диаспорасы пайда болады. Себебі баланы? пайда болуы к?п жылдарды емес то?ыз айды ?ана ?ажет етеді. Ж?ріп жат?ан осы ?ауіпті процесті билікті? жасырып жат?аны еш а?ыл?а сыймайды. ?анша жерден м?ліметті жасырып ?стаса? та, ерте? елімізде миллионда?ан ?ытай диаспорасы пайда болуы ?бден м?мкін. Біра? ол кезде б?рі кеш…
