Бай мәдениеті мен озық өнері, көркем тілі бар ұлтымыздың тарихы V-ІІІ ғасырлардағы сақ, ғұн, үйсін тайпаларынан бастау алатыны мәлім. Жарты әлемді бағындырған Еділ (Атилла), Томирис пен Зарина, түркі әлемін аузына қаратқан Күлтегін мен Тоныкөк қағандар, Мысырды билеген Сұлтан Бейбарыс – рухани әлеміміздің айтулы тұлғалары. Туғанына 530 жыл толып отырған Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр да – осылардың қатарында. Моғол империясының негізін қалап, Үнді еліне әмірін жүргізген Бабыр жайлы не білеміз? Бүгінгі жастарымыз балаларына атын қойып жүрген батыр қолбасшы, мемлекет қайраткері һәм ойшыл, әдемілікке жаны құмар сәулетші бабамыздың тағдыры жөнінде тарих не дейді?
Халқымыздың рухани қазынасының бірі – ежелгі дәуір әдебиеті. Осы ежелгі дәуір әдебиетінің төрінде тұрған «Бабырнама» қазақ тіліне алғаш рет 1990 жылы аударылып, оқырманға ұсынылды. Сондай-ақ күні бүгінге дейін ағылшын, француз, жапон, түрік, өзбек, орыс тілдеріне де тәржімаланып, оқырманын тапқан «Бабырнама» мен оның авторы Бабырға торқалы тойы тұсында тағы бір рет оралсақ, артық емес.
Захир әд-дин Мұхаммед Бабырдың әкесі Ферғананың әмірі Омар Шейх – Ақсақ Темірдің шөбересі, ал анасы Құтлық Нигар ханым – Шыңғыс хан әулетінен тарайтын Жүністің қызы. Омар Шейх кенеттен қайтыс болғаннан кейін 11 жастағы Захир әд-дин Мұхаммед Бабыр мұрагерлік заңымен Ферғананың тағына отырады. Бабыр билік басына Әмір Темірдің ұрпақтары өзара жауласып, империяны әбден құлдыратқан кезде келеді.
Осындай жағдайда билік тізгінін ұстаған бала Бабыр көп майданда күрес жүргізіп, сабақты тікелей өмірдің өзінен алады. Өзбектің ханы Шайбанимен хандық үшін талай тартысқа түсіп, жеңіліс тауып, отаны Самарқанды тастап қашуға мәжбүр болған ол, 1504 жылы Кабул бектерінің көмегімен үкімет билігін өз қолына алып, жақсы жарақтанған әскер құрады. Дегенмен елін, туған жерін аңсап жүрген Бабыр Шайбани ханның өлгенін естіп, Самарқанға қарай бет алады. Бабырдың қасында жүрген туған бөлесі, тарихшы ғалым Мұхаммед-Хайдар Дулатидің жазбасына сүйенсек, 1511 жылы өзбектерді жеңіп шыққан Бабырды Самарқан халқы салтанатпен қарсы алғанымен, Иран шахы Исмаилмен одақтас болғанын ұнатпайды. Осыны пайдаланған өзбектер соғыс ашып, Бабырды Хисарға қарай ығысуға мәжбүр етеді.
Кабулда билік құрған Бабыр Үндістанды жаулап алу жоспарын жасайды. Жастайынан соғыс алаңында жүріп шыңдалған Бабыр өзінің өмірлік тәжірибесін, өзбектермен ұрыста алған сабақтарын саралай отырып, жорыққа әзірленеді. Үндістанға жиналған 14 жыл ішінде ол әскерін қайта жасақтап, зеңбіректер құйғызып, соғыс тактикасын жетілдіреді. Үндістанға қайта-қайта үлкен жорықтар жасап, ақыры оны өз иелігіне айналдырады. Сөйтіп, қазіргі Ауғанстан мен Үндістан жерінде «Ұлы моғолдар империясы» (Аспан адамдары) аталған үлкен мемлекет құрады және оны үлкен мәдени ортаға айналдырады. Ел ішіндегі ең таңдаулы ақын, шайыр, суретші, әнші, музыканттар мен тарихшы ғалымдарды өз маңына топтап, көркейіп келе жатқан мемлекеттің күйін жырлатады. Сол заманның шеберлерін жинап, медреселер салдырып, көркіне көз тоймайтындай ғимараттар тұрғызады. Сәулетіне аса мән беріп салғызған қалаларының кейбірі осы күнге жеткен.
Агра қаласын жаңа империяның астанасы етіп, оны заманына сай көркейтеді. Онда су жүретін құбырлар, монша, ғибадатханалар мен кітапханалар жұмыс істеген. Сонымен қатар Бабыр дипломатиялық қарым-қатынастың маңыздылығын жете түсініп, Орталық Азия елдерімен, Ресеймен өзара сауда-саттық қатынасын нығайтады.
Бабырды қаламгер ретінде қарастырар болсақ, ежелгі дәуір әдебиетінің көшбасында тұрған Науаи, Салық, Бенаилердің қатарына қоямыз. Дегенмен кезінде түркітілдес тайпалардың бәріне түсінікті болған шағатай тілінде жазылған «Бабырнама» – қазіргі қай халықтың мұрасы? Оны еншілеп алуға бола ма? «Бабырнаманың» қазақтың тарихына, әдебиетіне, тіліне, рухани өмірін қамтитын басқа салаларына қандай қатысы бар? Бұл сауалдар тарихшы, әдебиетші ғалымдардың әлі де жете зерттеуін қажет етеді. Жетісу мен Сырдария аймағының географиясы, қазақ хандары жайында аса құнды мағлұматтар жинақталған «Бабырнама» әр замандардағы ойшылдарымыздың талайының туындысына арқау болғаны рас. Мысалы, «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген тарихи еңбегінде Абай Алаша хан жайлы деректерін осы «Бабырнамадан» алғанын айтады.
Өз дәуірінің ірі ойшылы әрі қолбасшы, әрі ақын Захир әд-дин Мұхаммед Бабыр «Бабырнаманы» жазғандағы мақсатын: «Үшбу сөзді шағым жазайын немесе қайырымдылығымды білдірейін деп емес немесе мақтан үшін жазбадым, шындықты, болған оқиғаны ешбір қоспасыз сол қалпында қағазға түсіріп отырмын. Сондықтан тумаларымның, бауырларымның жақсы-жаман істерін, алыс-жақын адамдардың кемшілігін де, артықшылығын да бүкпесіз айтып отырмын. Оқырман да, оқырманды құлақ салып тыңдаушы да кешірім етер деймін!» деп түсіндіреді.
Өмірбай БЕКМАҒАМБЕТОВ, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ұстазы, тарих ғылымының кандидаты:
– «Бабырнама» – шағатай тілінде 1526 жылдан бастап жазылған тарихи шығарма, Орта Азия халықтарына ортақ құнды мұра. ЮНЕСКО-ның ұйғарымы бойынша тарихи жазбаның дүниеге келуінің 460 жылдығы 1990 жылы қазан айында Ташкентте тойланып, 1993 жылы ғылыми-теориялық симпозиум өткізілген. «Бабырнама» алғаш аударылып, халыққа ұсынылған кезде оны «қазақ халқының тарихы жазылған шығарма» деп танығандар көп болды. Қазақтың зиялылары да бұл пікірмен келіседі. Себебі Бабырдың бұл еңбегінде бүгінгі қазақ, өзбек, түрікмен сияқты түркітектес халықтардың құрамындағы ру-тайпалардың тарихы баяндалған. Сол ғасырдағы бірқатар қазақ хандары, қоғам қайраткерлері, батырлары, ақындары туралы құнды деректер жазылған. Ежелгі қазақ жерінің табиғаты бұл шығармада көзбен көріп, қолмен ұстағандай етіп, анық суреттелген.
«Бабырнамада» қазақтың алғашқы хандары Жәнібек, Қасым туралы, Хасен, Әли сияқты ақындары, тарихшы бөлесі Хайдар Дулати жөнінде тарихи деректер бар. Сол сияқты қыпшақ, дулат, жалайыр, арғын руларынан шыққан қолбасыларға, Ұлықбек сияқты қоғам қайраткеріне Бабыр нақты мінездеме берген. Оның әскери іс, музыка, заң ғылымы, тәлім-тәрбие жөнінде жазған көптеген туындылары бар екенін білеміз. Алайда ол шығармалары әлі күнге дейін ана тілімізге аударылмаған. Тек Бабырдың бірегей туындысы – «Бабырнама» хақында ғана қазаққа қатысты ой таластыра аламыз.
Сонымен қатар «Бабырнамада» Темір әулетінің билік құрған кезеңі сипатталады. XV-XVI ғасырлардағы Ферғана, Хиндустан аймағындағы халықтардың тарихы, хандар арасындағы билікке, жерге, таққа таласып жүргізген соғыстары жайлы егжей-тегжейлі баяндайды. Жаңа қалалардың салынуы, архитектурасы, қирауы туралы жазады. Үндістан және Орталық Азия халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен этнографиясын, мәдениетін толық қамтыған бұл туындыны қазақ тарихына өзек бола алады десек, қателеспейміз.
Автор: Роза САТЫБАЛДИЕВА, Астана
http://alashainasy.kz
