Қазақ әдебиеттану ғылымында өзінің әу бастан індетіп келе жатқан белгілі бір тақырыбы бар ғалым – Уәлихан Қалижанов. Жуырда ғалымның әдебиеттану саласы бойынша «Ойкөз» деп аталатын кезекті кітабы жарық көрді. Екі бөлімнен тұратын бұл еңбекте, негізінен, зерттеу өзегіне айналғандар – бүгінгі таңдағы әдеби үрдістер мен тәуелсіздік лебімен келген жекелеген туындылар.
Автордың «Репрессияланған эпостар» деп аталатын мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінде жариялана салысымен, қалың оқырманның назарын аударды. Бұл мақаланың жазылуына өзек болған жайт – 1953 жылы 11-12 сәуір күндері Ғылым академиясында қазақтың эпостық жырларының талқылануы. Ғасырлар қойнауынан жеткен бұл ұлттық рухани мұралар социалистік рухқа сай келе ме, жоқ па, оларға деген партиялық көзқарас қандай болмақ деген мәселе зиялы қауым өкілдерінің басым көпшілігін толғантқаны сөзсіз. Тоталитарлық жүйе осы жырлардан теріс пиғыл, таптық астар іздеп әлекке түскені белгілі.
Баяндамашы, әдебиеттанушы ғалым Мәлік Ғабдуллин өз баяндамасын орыс тілінде жасап, оның арты қызу пікірталасқа ұласыпты. Мақала авторы баяндамашы тарапынан сын садағына ілінгендердің қатарында М.Әуезов, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, Б.Кенжебаев сынды ұлттың рухани тіректері болғанын және екіжақты пікірталастардың ең алдымен ғылыми емес, саяси мәнге ие болғанын атап көрсетеді. Осы мәжілісті талқылау барысында автордың тек ақпараттық деңгейде қалып қоймай, өз тарапынан ғылыми талдаулар да жасай білуі де – жаңаша ойлау барысындағы ізденіс жемісі. Тәуелсіз Қазақстанның рухани мұрасы сол ұлт патриоттары ұстанған позицияның берік екендігін дәлелдеп шыққанына назар аудара отырып, тұшымды түйіндер жасайды.
Жинақтағы көлемді де сүйекті мақаланың бірі – «Әңгіме өзегі – заман, қоғам, адам». Мұнда кітап авторы Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері өмірге келген әңгімелерге ғылыми сараптама жасайды. Ғалым ретінде алдымен назар аударатыны – осы бергі кезеңде туған шығармалардың бойындағы көркемдік ерекшеліктер мен ұлттық және адамзаттық құндылықтардың көрініс табуы. Талдауға түскен шығармалар қарамы едәуір. Олардың арасында бұрын сын назарына ілінбей, қағыс қалып жүрген шығармалар да кездеседі. Зерттеу нысанына ілінгендердің ішінде Ш.Мұртаза, Қ.Жұмаділов, Б.Нұржекеұлы, Т.Нұрмағамбетов, М.Мағауин, Н.Дәуітаев, Р.Мұқанова, Т.Ахметжан, Н.Ораз және т.б. прозашылардың әңгімелері бар.
Кітап авторы кейінгіжылдары дүниеге келген әңгімелерді талдай отырып, баса назар аударатыны – олардың көркемдік деңгейі, ұлттық сипаттардың көрініс табуы, замана көлденең тартып отырған өзекті проблемалардың игерілуі сияқты екі-үш мәселе. У.Қалижановтың «Проза жанрындағы кесек-кесек дүниелері арқылы келелі мәселелерді көтеріп жүрген, озық туындыларымен қазақ оқырмандарының көз қуанышына айналған, әдебиет алыптары шоғырының белді өкілдерінің бірі – Қазақстан халық жазушысы Шерхан Мұртаза. «Ш.Мұртаза әңгімелерінің барлығына дерлік ортақ ерекшелік – ұлттық мінездің ашылуы» (60-б) деген пікіріне басқа да әдебиеттанушылардың бас изейтіні сөзсіз.
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына директор болып келгелі У.Қалижановтың бастамасымен бүгінгі әдебиеттану мен өнертану ғылымдарын уақыт талаптарына сай одан әрi дамыту бағытында істеліп жатқан шаруалардың өзі бір төбе.
Нұрдәулет АҚЫШ,
жазушы
http://www.aikyn.kz
