Сырт көзбен қарасақ, қазіргі отандық телевизия қарыштап дамып келе жатқандай көрінеді: кейбір телеарналар әзіл-қалжыңды ситкомдар мен драмалық сериалдар түсіріп жатса, енді бірі реалити-шоулар мен интерактивті хабарларды көрермен назарына ұсынып жүр. Бірақ түптеп келгенде, отандық арналар өткен ғасырдың 90-жылдарының орта шенінен «сары басылымдардың» ізімен жүріп өтіп, енді ғана тәубесіне келіп жатқан ресейлік арналардың қателігін қайталап жатқан жоқ па деп қорқасың. Таяуда «НТВ» арнасында сенсацияны қуған «Максимум», «Развод по-русски» бағдарламалары жабылып, интеллектуалды әрі ағартушылық бағытындағы «Своя игра» хабары эфирге қайта оралды. Себебі көрермендердің өздері «Сарылықтан шаршадық, ұрпақты дүбәра етіп болдыңыздар!» деп наразылық танытқаны сол-ақ екен, «НТВ» арнасының басшылығы жаңа концепция ұсынып, бұдан былай салмақты жобалармен айналысуға серт етіп отыр. Жасырын емес, біздің отандық арналардағы кейбір продюсерлер «НТВ»-ны бүкіл адамзат тарихындағы ең үздік арна» деп таныған соң ба, соларға ұқсап бағам деп, әлі күнге дейін өсек-аяң, қауесет сөз бен дақпырт әңгіменің ізін қуалап жүр.
2013 жылдың аяғына дейін «НТВ» арнасы «сарылықтан» бойын тазартып, тарихи деректі-драмалық фильмдер түсіруді жоспарлап отыр. Деректі драмалардың тақырыбы Романовтар әулетінен бастап, Егор Гайдардың кезеңін қамтып, тарихи «жадыны» экранда жандандырмақ. Мұның өзі – үлкен көрсеткіш. Салыстырма үшін айта кетсек, бізде тарихи тұлғалар туралы деректі фильмдер түсіру міндеті көбіне-көп мемлекеттік арналармен, жекелеген азаматтарға ғана жүктеліп қойған сияқты. Мәселен, бүгінде Ресей мұрағаттарынан бастап, қазақ жеріндегі тарихи кезеңдерді қамтыған «Алаш алыптары» деректі фильмдер топтамасы «Қазақстан» Ұлттық арнасында көрсетіліп жатыр. «Гарри Поттерді» жатқа білетін ұрпақ үшін тым алыс тақырып – Алаш қайраткерлері осындай фильмдер арқылы жастар алдында ашыла түспей ме? Түптеп келгенде, қазіргі жастар тәрбиені азаннан кешке дейін жұмыста отыратын ата-аналарынан емес, үйдің төрінде тұрған теледидардан алып отырғаны тағы жасырын емес.
Бүгін тарихшылар «Қазақ халқы Ресей құрамында болған екі жарым ғасыр ішінде отарлау саясатына қарсы 300-ден астам көтеріліс болғанын» айтады. Саясаттанушы Ерлан Қарин айтпақшы, біз оның небары он шақтысын білерміз, ал қалған көтерілістердің белгісіз батырлары кімдер? Ақпараттық-идеологиялық салада біз өз тарихымызды ашпай, алға жылжи аламыз ба? Бұл орайда біз телевизия мен газет журналистерінің алдына төмендегідей сауалдарды төтесінен қойдық.
1. Ұлттық телевизия қалай дамуы керек? «Сары басылымдар» дертінен қалай арыламыз?
2. Ресейдің өзінде интеллектуалды шоуларға мән берілмек, олар да өсек-аяңнан, қауесет, дақпырттан пайда түспейтінін енді түсініп жатыр, ал бізде керісінше, қазір «сарылыққа» бой алдыру байқалмай ма?
Болат МҮРСӘЛІМ,
«31-арнаның» Ақпараттық бағдарламалар директоры:
– Ұлттық телевизия жанрлық-формасы жағынан «велосипед ойлап шығара алмайды», ал мазмұндық жағынан халыққа жақын болуы керек. Қай елде болсын, Америка ма, Еуропа ма, Азия ма – телеарналар ақпарат тарату, қоғамдық талқылау, ойын-сауық сияқты классикалық үш бағытты ұстанады. Қазір дүниежүзілік телевизия нарығы осы «үш кеменің» бірінің құйрығынан ұстап, салаланып барады. Айталық, Еуропаның қай елінде болсын, «сары басылымдар» элементтерін қолданатын арналар рейтингте алда тұр. Ұлыбританияда «Би-Би-Сидің» өзі рейтингте көшбасшы емес. Өйткені жалпы халыққа шоу мен сенсация әлдеқайда өтімді.
Қазақстанға келсек, мемлекеттік телеарналар дестесі салаланып, көбейіп келеді. Енді олардың барлығы Олжастың «Қыш кітабында» айтылғандай, «халықты күштеп бақытты етуден», тікелей насихаттан бас тартып, неғұрлым салмақты, дәл, қажетті ақпарат беруге көшу керек сияқты. Әйтпесе, біз ақпарат таратқалы отырған 110 елдің «есігі де ашылмайды, терезесінен де секіріп түсе алмаймыз».
Коммерциялық телеарналар Батыста дүниеге келген форматтарды Қазақстанға жерсіндіріп, соның пайдасымен күнелте бермек. Жеке көзқарасымды айтар болсам, телеарналар ұлтқа, қазаққа бет бұруы керек. Алайда биліктің саяси мәдениеті төмен, саяси және қаржылық мүдделер ұлттық мүддеден биік тұрған бүгінгі жағдайда бұл қиын, тіпті мүмкін емес жағдай.
2. Билігінің зиялылық деңгейі төмен, «империялық» дімкәстігінен сауықпаған ел қалай интеллектуалды шоуларға мән бермек? Ресейде де, Қазақстанда да телеарналардың қаржылық ахуалы толық болмаса да, монополиялық жағдайдағы рейтинг агенттігіне тәуелді. Еуропада мысалы, бүкіл халықтың таңдауы (0+) ескерілсе, бізде халқының саны 100 000-нан асатын қалалар ғана телеөнімге баға бере алады. Мұндай жағдайда ештеңеге таңғалмайтын қалалықтардың назарын аудару үшін «сарылыққа» бой алдыру байқалады. Үкімет арналарды қазақыландырамын десе, «50-ден кем емес», «отандық өнім 30-дан кем болмауы тиіс» деген баптардың орнына баламалы рейтинг агенттіктерін құруға ахуал қалыптастырса, елдің 70 пайызға жуығы қазақ халқынан тұратын елімізде қазақ бағдарламаларына сұраныс артатын еді.
Нұрлат БАЙГЕНЖЕ,
журналист, «Регион.kz» жастар газетінің бас редакторы:
– Ондаған жылдар көрерменімен бірге жасап келе жатқан ресейлік «Поле чудес» секілді халықшыл бағдарламаның жоқтығы отандық телевизияның және телевизияда қызмет ететін журналистердің деңгейін аңғартса керек. Біз Қазақстанда кәсіби журналистер бар екенін мойындаймыз. Бірақ халық бірнеше жыл жалықпай көретін бірде-бір өміршең бағдарлама осы күнге дейін болған емес. Яғни көрермен көңілінен шығатын телебағдарлама жасай алмай отырмыз. Демек, осыны іздеу қажет.
Бүгінде халық есін жиып, ұлттық рухын, ұлттық болмысын іздеуде. Осы орайды тиімді пайдалану қажет секілді. Мәселен, «Алып тұлға», «Алаш алыптары» және т.б. тарихи деректі бағдарламалар бар. Бірақ бұл аздық етеді. Неге «Абай әлемімен сырласу» секілді интеллектуалды бағдарлама жасамасқа. Сонда «Абайтану» жаңа леп алып, жаңа қарқынмен дамушы еді. Қазіргі «ХХІ ғасыр көшбасшысы» бағдарламасындағы сұрақтар жастардың елсүйгіштік қасиетін асқақтатуға тигізер ешқандай септігі жоқ. Абайдың қара сөздері, өлеңдері мен өмір жолы, абайтанудағы еңбектерді қамтитын интеллектуалды бағдарлама экранға шықса, жастар Абайшыл болып, Абайша ойлар еді. Осылайша елінің нағыз патриоты болмай ма?
Ең бастысы, бізде тарихи сюжеттер, оқиғалар баршылық. Бірақ оған көңіл бөлетін жан табылмай жатыр. Гректер 300 спартандықтарымен мақтанса, биыл 370 жыл болатын «Орбұлақ шайқасы» жайлы бір ауыз сөз де айтылған емес. 50 мың жау әскеріне қарсы тұрған 600 жауынгердің ерлігінен қандай жақсы тарихи кино шығар еді. Сондай-ақ Кенесары ханның ұлт-азаттық көтерілісін көп сериалға арқау етуге болады. Сонда балғындар Жумонг демей, Кенесары боламын деп ержетпей ме? Өздеріңіз білетіндей, «Жау жүрек Мың бала» тарихи киносын халық қандай ықыласпен қарады. Ендеше, тарихи санамызды жаңғыртатын өнімдерді көбейту қажет.
Телевизиядағы «сары басылымдар» дертінен емдеу үшін, ток-шоуларды жүргізетін эстрада орындаушыларынан тазарту керек. Себебі кәсіби білімі мен білігі жоқ, экран мәдениеті мен сөз саптауды дұрыс пайдалана алмайтын әншілер мен артистер арзан сөзге иек артады.
2. Ресейдің интеллектуалды шоуларға мән беріп жатқаны өте дұрыс. Олай дейтініміз, солтүстіктегі көршіміздің әрекетін бағып отыратын қазақтар ерте ме, кеш пе, ойлы, саналы бағдарламаларға көшеді деген сөз.
Негізінде, бүгінгі телевизияда рейтингті көтеру мақсатында көрсетілетін өсек-аяңнан, қауесет, дақпырттардан ақиқат іздейтін шоулар баршылық. Әйтсе де, қазіргі таңда халық талғампаз көрерменге айналған: ұрпағына, өзіне керектісін ғана қарайды. «Сарылыққа» көңіл бөліп, уақытын құр босқа шығындайтын көрермендер азайған.
Жолымбет МӘКІШЕВ, тележурналист:
1.Кейінгі жылдары Қазақстандағы телеарналардың көбісі Ресейдегі сары басылымдардың стилін қайталап, рейтинг қуалап жүргені жасырын емес. Олардың ең басты проблемасы – аудитория жинау. Басқа мәселеге бас ауыртып жатқан жоқ. Ал өзекті Ұлттық тақырыптар ескерусіз қалуда. Ең өкініштісі, біреулер осыны қазақ арналарының өсіп-өркендеп жатқанының белгісі ретінде көрсеткісі келеді. «Біреудің қаңсығы біреуге таңсық» дегеніміз осы. Расында да, ресейлік арналар мұндай «сары стильден» қашып, қазір интеллектуалды ток-шоуларға мән бере бастады. Себебі өсек-аяң мен арзан әңгімеге құрылған бағдарламалардың болашағы баянсыз екенін түсінді.
2. Жасыратыны жоқ, ресейліктер де Батыстың дайын телеөнімдерін көбіне көшіріп алады. Бірақ тоңын айналдырып, оны орыс аудиториясына бейімдеп береді. Біздікілердің бағдарламалары бір аудиторияға бағытталмағандықтан, «дүбәра дүние» болып шығады. Өйткені қазақ ұлтының қажетін өтеуге арналмаған. Бір жағынан, бұған нағыз тәуелсіз телеарналардың жоқтығы да себеп болуда. Өйткені біздегі арналардың басшылары жоғарғы жақтың қас-қабағына қарап отырады. Сондықтан өткір тақырыптарға аса бойламай, арзанқол дүниелермен жұрттың көңілін аулап күн кешуге мәжбүр.
http://www.aikyn.kz
