«Он алты қыз» халық әні ме?

Ақан ӘБДУӘЛІ:
– «Он алты қыз» әнін Ғарифолла Құрман­ғалиевтың орындауында тыңдап жүрміз. Ға­рекең­нен бұрын кімдер айтқан?
Қатира ӘЛИҚЫЗЫ:
– Бұл әнді ең алғаш менің әкем, Қазақ­станның еңбек сіңірген артисі Әли Құрманов орындаған болатын. Бұл туралы Ахмет Жұ­бановтың кітаптарында жазылған.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Біз осыған дейін алғаш жеткізуші Ғарифолла Құрманғалиев деп еститінбіз. Түптеп келгенде, Әли Құрманов жеткізген екен. «Халық әні» деп жүрміз. Бірақ біздің бағдарламамызда кейбір халық әндерінің шығарушылары табылып жатады. «Он алты қыз» әнінің авторы туралы тың деректеріңіз бар ма?
Жарқын ШӘКӘРІМ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, өнертанушы:
– Бұл ән – халқымызға сіңген, барлық өңір жатқа білетін, халыққа 50-60-70 жылдары жұғымды болып, кең тарап кеткен, сондай бір қасиетті туынды. Бірақ «түп-төркіні қайдан шықты?» деген сұрақ туындайды. Александр Затеевич «Қазақ халқының 1000 әні» еңбегіне «16 қыз» әнін енгізген екен. 1920 жылы Орын­борда Балмұқан Жұмабаев деген жас жігіттің аузынан жазып алыпты. Нотасымен тұр, өз көзіммен көрдім. Ойнап шықтым, бірақ қазір­гі нұсқаға онша келе қоймады. Кейбір ыр­ғақтары ғана ұқсас. Бұл ән Орынбор өңірінде «Он алты қыз» деген атпен бұрын айтылған. Түбіне үңіліп, төркіндей келсек, Батыс Қазақ­станның стиліне келіп тұр. Мұхитпен ағайын­дас, немерелес Шайхы, Шынтас Қаратаев деген ақын аталарымыз болған. Шынтас аға­мыз 1884 жылы Қаратөбе ауданында туылып, 1948 жылы өмірден өтті. Мұхиттың ұрпағы. Шынтастың өз айналасында қаншама шәкірт­тері, ізбасарлары болған. Мысал үшін, 1970 жылы телеарнада жұмыс істеп жүрген кезімде Тәмті Ибрагимова деген апай мені іздеп келді. «Он алты қызды» Шынтастан үйреніп, 1933 жылы Алматыға алып келіпті. «Ғарифолла Құрманғалиев менің құрдасым еді» дейтін. Осы екі кісі алғаш таратушылар.

Қайрат ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ,актер:
– Әли Құрмановтың немересі Еділмен екеуміз дос болғанбыз. Бір күні үйлеріне қо­наққа бардым. Қазір біздің арамызда Әли аға­мыздың қызы Қатира апайымыз отыр. Мен өнер адамы болғаннан кейін апай «Он алты қыз» әнінің авторын сұрады. «Халық әні» деп едім, ол кісі «Жоқ, менің атам Әли Құрманов­тың әні» деді. «Оны қалай дәлелдейсіз?» деге­німде, «мәтіндегі Нағима-ай, Қатира-ай, Назира-ай деген есімдер осы әулеттегі қы­з-ке­ліндеріне тиесілі. Әйелінің аты – Рахила. Сондықтан «Я люблю тебя Рая-ай» деп аяқ­тай­ды» деді. «Неге, автор ретінде бекітуге ат­салыспайсыздар?» дегенімде, «Біз біраз бара­тын жерге бардық. Бірақ ештеңе шығара ал­мадық» деп жауап берді. Бүгін «Он алты қыз­ды» талқылайтын болғаннан кейін, «Тел­қоңыр» бағдарламасына Қатира Әлиқызын бірге шақырып, ерте келдім. Қазір, шынында халық әндерінің авторы табылып жатыр. «Бұл – Әли Құрмановтың әні» деп жүз пайыз сеніммен айта алмаймын. Дегенмен қазақта «Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды» деген сөз рас шығар…
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ, Қазақстанның еңбек сіңірген артисі:
– Қайрат, өлең жолдарында Қатираның, Нәзираның аты бар екен дейсің. Біз бәріміз бала күнімізден «Он алты қызды» естіп өстік. «Әннің авторы Әли Құрманов» деп, кесіп айта алмай отырған себебім де бар. Өзімнен кейінгі сіңлімнің атын сол он алты қыздың ішінен алып, Нағима деп қойдым. Осы әнмен сусын­дап өскен әр қазақ отбасы, әр жанұя он алты қыздың ішінен бір-екі есімді таңдап қоюы мүмкін. Әннің қайырмасындағы есімдерге қарап, «менің туысқанымдікі» деп иеленуге болмайды. Менің үлкен күмәнім бар.

Бақыт ТҰРМАҒАМБЕТОВА, өнертану­шы:
– Жалпы, қазақтың ән мәдениетінде юмор­лық, әзіл-қалжыңға құрылған әндер бар. «Он алты қыз», «Нақ-нақ» сияқты туынды­лар­дың ерекшелігі, мұнда кәсіби өнерпаздар басқа да қырларынан көрініп, орындаушылық тыныстарын, мұрынға, тамаққа салып айту мүмкіншіліктерін байқай алады. Менің ойым­ша, бұл – халық әні. Әннің құрылымы өте сирек кездеседі, екі музыкалық тың мате­риал бар. Біріншіден, есімдердің өте көнелігі, сон­дай-ақ Рая, Раиса деген қыз аттары ХХ ғасыр­дың бергі жағында, яғни қырқыншы жылдары қойыла бастаған. Оны Әли Құрманов ағамыз өзінің шеберлігімен қосуы да әбден мүмкін. Себебі шығармашылық тұлға әнді өз лабо­роториясына салып, көркейтеді. Жаңа өреге көтереді. Бұл әдіс Мұхитта да, Ғарекеңде де бол­ған. Мен былтыр Ресейдің Саратов, Са­мара, Волгоград, Астрахань облыстарын ара­ладым. Ғарифолланың, Әли Құрмановтың, Мұхиттың әндерімен сусындап өсіп, отызын­шы жылдары жан сауғалап көшіп кеткен қан­дастарымызбен кездестік. Калмыкия, Уфаның қазақтарының барлығының репертуарында «Он алты қыз», «Әдемі қыз» тура осы күнге дейін сақталып, қыздардың есімі өзгеріссіз айтылады екен. Менің ойымша, бұл – көне халық әндерінің бірі. Музыкалық құрылымы да терме тәріздес, батыстың мақамына қатты келеді.
Ажар СЕЙТЕНОВА, әнші:
– Оралға Ресей жақын болғандықтан, бір­де көрші елден көптеген қонақтар келген екен. Олардың ішінде Раиса, Рая деген әйел­дер болған көрінеді. Қазақша концерт тыңдап отырып, олар «біз мазмұнын түсіне алмадық, бізге аздап орысшаға аударып айтпас па екен?» дегенде, сахнаның артында тұрған Шынтас Қа­ратаев арқаланып, сол жердегі қонақ қыз­дардың атын табан астында өлеңге қосып, өзі шығарған екен. Бұл кітапта да жазылған, оны Мұхиттың шөбересі де біледі. Демек, Шынтас Құрманбаев Әли Құрмановтан бұрын орындап, жеткізген. Орал өңіріне көп таралған ән. Халық әні деп аталып кетуі сондықтан.
Қайрат ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ:
– «Халық әні» дегеніміз –шығарған адам­ның аты еленбей, ұмыт қалып, ел аузына кең тарап, еніп кеткен ән деп ойлаймын. Дегенмен оны шығарған бір адам бар. Шынтас Қаратаев, Әли Құрманов болсын, әйтеуір біреу автор екені сөзсіз.

Жарқын ШӘКӘРІМ:
– Қандай жағдай, қандай сәтте болмасын, ән орындаушыларына байланысты тарайды. Өйткені әнші туындының авторы кім екенін хабарлап отырады. Бұл әнді кезінде Әскербек Еңкебаев та орындаған. «Алғашқы түпнұсқа­сын жеткізген кім екен?» деп, өткен ғасырдың жетпісінші жылы Орталық мұрағаттың фоно-фото құжаттарын сүзіп шықтым. Сөйтсем, Әли ағамыздың репертуарындағы «Молдабай» шыға келді. «Замана бұлбұлдары» деген хабар­да эфирден беріп едім, бүкіл ел дүр ете түсті. 25-30 жылдай көрсетілмепті. Әрі қарай қызы­ғып, тағы қандай ән таспаға жазылған екен деп іздей түстім. Бірақ «Он алты қыз» табылма­ды.
Гүлмайдан СҮНДЕТОВА:
– «Он алты қыз» әнін біз Ғарекеңнен үй­рен­дік. Шынтас Қаратаев Ғарекеңнің ұстазы болғаннан кейін, сол кісінікі де болуы мүмкін. Бірақ дәл Шынтас Қаратаевтыкі болса, «Ғаре­кең бізге неге айтпады?» деген ой туады.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Бағанадан бері менің қойғым келіп отыр­ған сұрақ – осы. Неге Ғарекең авторын сол кезде ашып айтпаған?

Гүлмайдан СҮНДЕТОВА:
– Бізге «халық әні» деп үйретті. Жаңа Ажар айтып кеткендей, «жить етуге» деген орысша сөздерді расында түсінікті қылу үшін қосқан шығар. Онда негізгі түпнұсқасы бас­қаша сияқты. Мәтіні бөлек болуы мүмкін. Меймандарды риза қылу үшін күлдіргі орын­дап, жақсы қабылданғаннан кейін, осы нұс­қада таралып кеткен тәрізді.
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
– Мен бастапқы айтқан өз пікірімде қа­ламын. Бұл меніңше, халық әні. Кез келген адам ел естімеген жаңа туындыны бірінші дәріп­теп, бірінші эфирден шырқап отырып, «Ақанның немесе Ұлбосынның әні» деп ай­туға міндетті. Сондықтан авторы болып, ай­тыл­май қалуы мүмкін емес. Жақаңдар сияқты тарихқа жүгініп, ғылыми түрде зерттеп барып қана, авторын нақты айту керек.
Бақыт ТҰРМАҒАМБЕТОВА:
–Кез келген халық әні миллиондардың талғамынан шыға отырып, сұрыпталып, сүрленіп, жонылып, белгілі бір кәсіби әншінің орындауында жетті. Бүгінгі күні «Мына әннің мына жердегі екі жолын менің атам қосып еді. Мынаның ішінде бір-екі апамның аты бар» деген сияқты әңгімелермен әннің авторын тауып беруге болмайды. «20-30 кісі жиналып келіңдер, бәріміз халық әнін жасайық» деп те ешкім еш жерде отырмайды. Ән халықтың талғамынан шығып, уақыттың сынынан өтеді. Сол сияқты «Он алты қызға» да қажет жерінде орысша есімдер қосылды. «Генадушка, жить етуге, на светесі бар, бұлардың барлығы уа­қыт­­тың талабына сай болу үшін өзгеріске түсті. Әрине, оны орындаушы өзгертеді. Әли Құрманов – ХХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген жарық жұлдызымыз. Ғарифолла Құрманғалиев Әли Құрмановтың атын айтпай қалатындай, авторы репрессияға ұшырамаған. Аманғалидың, Ерғалидың, Сері жігіттің әні болып, бүркемеленіп жетпеген. Әннің ешқан­дай күрделі, тарихи астары жоқ.Саясатқа да қай­шы емес. Мұның астынан астар іздеп, ав­торы айтылмай қалды деу, – асығыс айтылған пікір болуы мүмкін. Меніңше, де халық әні.

Ажар СЕЙТЕНОВА:
– Ән осы кезге дейін халық әні болып жет­ті. Бірақ «жоғарыдағы оқиғаға байланысты Шынтас Қаратаев шығарды» деген пікірді де жоққа шығара алмаймыз. Бәлкім, мұның әуені халықтыкі шығар. Шынтас Қаратаев орысша сөздерді қосып, түсінікті болу үшін өлеңін өзі шығарған шығар. 7 жасынан Шынтас Шайхы­ның соңынан ілесіп, осы әндердің бәрін үй­рен­ген. Сондықтан ол ең бірінші орындаушы да болуы мүмкін.
Жарқын ШӘКӘРІМ:
– Тәмті Ибрагимова апайдың Шынтас Қаратаев інісі, Ғарифолла Құрманғалиев құр­дасы болған. Сәкен Сейфуллинге «Он алты қыз» әнін айтып берген осылар. Кезінде Сә­кен Сейфуллин осы әнді тыңдап, риза болып­ты. Ол газетке де жазылған. Тәмті апайдың «Шын­тас Қаратаевтыкі» деп жеткізуі шын­дыққа жанасады. Бірақ негізі, халық әні болып кетті ғой.
Әзімхан БАЙМАҒАМБЕТОВ, әнші:
– Жарқын ағаның, Ажар апайдың сөзде­ріне қосылғым келеді. Себебі Ғарекеңнің соң­ғы шәкірті Серік Әбдірахманов дейтін аға­мыз бар. Кезінде осында, Оралда сабақ берген. «Қаратөбенің ән-күй керуені» деген кітабы шықты. Соның ішінде бүкіл Қаратөбе ауда­нында өткен ақын-әншілердің өмірбаяны жазылып тұр. Сонда «кезінде Ресейден лауа­зым­ды қонақтар келіп, Шынтас пен Шайхы концерт қойған уақытта губернатор «Орысша араластырып айтсын» деп тапсырма береді. Шынтас ағамыз сол кезде сахнаның сыртында тұрып, бір жағынан соларға ұнасын, екінші жағынан түсінікті болсын деп әзілдеп айтқан екен» деп жазылған. Ән жоғалып кетпесін деп, халық әніне айналдырып жіберді ме, ол жағын бір Құдай біледі.
Қатира ӘЛИҚЫЗЫ:
– Бала кезімізде ел-жұрт, көршілерге дейін «Әлекеңнің әні» деп айтатын. Қасымызда Шәкен Айманов, Манарбек Ержанов, Асқар Тоқпановтар көрші тұрды. Ол уақытта дау боларын біз қайдан білеміз, әйтеуір әкеміз жазған деп, соған сеніп жүрдік. Менде міне, 10 жыл бұрын Ақтөбеде шыққан газет бар. Нағашымыздың айтқаны…
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– «Осы күні жұрт «Ғарифолланың әні» деп жүрген «Он алты қызды» шығарған Әли ағам еді. Ғарифолланың жездемнің соңынан қы­рық күн қалмай жүріп, үйренгенін көзіммен көрдім. Халық Әлидің ән салғанын сүйсініп тыңдайтын. Оның тыңдаушылары әртүрлі ұлт өкілдері болатын» дейді.
Қатира ӘЛИҚЫЗЫ:
– Ол кісі әлі бар, көзі тірі. Ақтөбеде тұра­ды.
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
– Бұрынғы түсінік бойынша, әнді кім бірін­ші орындаса, соныкі болып кететін…
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Сіздер байқайсыздар ма, біздің хабар басталғалы қаншама әнде осындай дау болды. Түбіне жете алмай жүрген әңгіме көп. Зерттеу жұмысымен айналысам деушілерге қыруар тақырып табылып отыр. Бір әнге үш түрлі пі­кір кездестіреміз. Мінеки, біреуі – халық әні, екіншісі – Шынтас Қаратаевтыкі, үшіншісі – Әли Құрмановтыкі деп жан-жаққа тартқы­лайды. Осының анық-қанығын зерттеуші­леріміз айы­рып берсе, дұрыс болар еді.
Қазір «Он алты қызды» Әли Құрманов пен Әскербек Еңкебаев орындаған нұсқаларға назар салыңыздар.
Әли ҚҰРМАНОВ:
– Астыма атым мінген генадушка,
Шабамын кеуіл ашып немношка.
Не стоит жить етуге на свете,
Айқасып ойнап-күлмей, молодушка.
Зұлқия-ай, Ұрқия-ай,
Қатира-ай, Сағира-ай.
Гүлзира-ай, Назира-ай,
Мәрзия-ай, Мәрия-ай.
Сәбина-ай, Әмина-ай,
Нағима-ай, Батима-ай!
Әшекей қыз Айжан-ай,
Бәлекей қыз Балжан-ай.
Шашбаулы қыз Сәлима-ай,
Еркелеген Таиса-ай.
Толықсыған Маруся-ай,
Қайда кеткен Раиса-ай?
Тыңдаушы еді, Сәулем-ай
Не қыл дейді ой-ай-ай.
Әскербек ЕҢКЕБАЕВ:
– Астыма мінген атым генадушка,
Шабамын кеуіл ашып немношка.
Не стоит жить етуге на свете
Азырақ ойнап-күлмей, молодушка.
Ұрқия-ай, Зұлқия-ай,
Қатира-ай, Сағира-ай.
Гүлзира-ай, Назира-ай,
Мәрия-ай,Мәрзия-ай,
Нағима-ай, Батима-ай!
Әшекей қыз Айжан-ай,
Бәлекей қыз Балжан-ай.
Шашбаулы қыз Сәлима-ай,
Еркелеген Таиса-ай.
Толықсыған Маруся-ай,
Қайда кетті-ау Раиса-ай?
Я люблю-ай ай-ай
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Бағана Ғарекеңді, одан кейін осы әннің бірден-бір жеткізушісі Әли Құрмановты, Ға­рекеңнің тікелей төл шәкірті Әскербек Еңке­ба­ев ағамыздың орындауына айтар ойларыңыз, қосар пікірлеріңіз бар ма?
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
– Әлекеңнің орындауында табиғи, өзінің шынайы дауысында жазылған. Ешқандай қоспасы жоқ, біреуге еліктемеген, өзінше орындағаны көрініп тұр. Ал Ғарекең от боп, шоқ боп жандандырып, әрлендіріп, нәрлен­діріп, әшекейлеп, әдемі жеткізді. Ол кісіден оқы­ған Әскербек заманға қарай бейімдеген. Үшеуінің орындауы үш түрлі.
Гүлмайдан СҮНДЕТОВА:
– Әли Құрманов ағамыздың орындауында бейнетаспаға жазылған екен. Сол кезде неге «Әли Құрмановтың әні» деп көрсетілмеген. Ақыры өзі алтыбақанның жанында айтып тұр, «менің әнім» деп жаздыртуға неге батылы жетпеді? Осыдан кейін ол кісінің емес, халық әні екеніне көзіміз жетеді. Жалпы, күлдіргі ән болғаннан кейін, ойнақы орындалуы қажет деп ойлаймын.
Қатира ӘЛИҚЫЗЫ:
– Бұл таспа қырқыншы жылдары түсіріл­ген. Мен мұрағаттың кино қорына барып, екі-үш өлеңді алғыздым. Оның алдында бас­тық болған Сейілова деген орыс әйел «Әкеңіз­дің басқа өлеңдері болды, бірақ біздің жертө­леде төтенше жағдай орын алып, біраз мұра жойылып кетті» деді. Мен бағдарламаға бұл әнге таласу үшін емес, әкеміздің абыройы үшін келдім.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Байқасаңыздар, Әли Құрманов Ғарекең сияқты төкпелетіп емес, шертпелетіп, жұмсақ орындайды. Молдабайдың әнін де солай шыр­қаған. Ғарекең үстін-үстіне бастырмалатып, жандандырып, ойнақы жеткізген. «Екі жирен­де» де солай. Арқа өңіріндегі сал-серілердің біразын Ғарекең өз стилінде «тірілтті». Ал осы әнді Ғарекең өзгеріске ұшыратып жіберген жоқ па?
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
– Бізге солай жетті ғой, оны біз нақты білмейміз.
Гүлмайдан СҮНДЕТОВА:
– Ол кісі бізге осылай үйретті.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Жоқ, әннің жеткізушісі Әли Құрманов­пен салыстырғанда, орындауда өзгеріс бай­қа­лады…
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
– Әли Құрманов жеткізушісі болғанымен, Ғарекең өзінің табиғатына, болмысына сай, шынайы сезіммен, эмоцияға беріліп орында­ған.
Қайрат ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ:
– Әли Құрманов бір-ақ рет эфирде орын­дады. Ал Ғарифолла Құрманғалиев біздің көз алдымызда болды. Радионы, телеарнаны қос­сақ та Ғарифолла Құрманғалиевтi тыңдайтын­быз. Сондықтан таратушы ретінде, негізінен, Ғарифолла Құрманғалиевтің стилінде көп тарады. Біз ол кісіні тыңдап өскеннен кейін, Әли Құрмановтың орындауы баяу лирика болып, қабылданып отыр.
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
–Әлекең бірінші орындаған кезде радио-телеарналар, баспалардың аздығы себеп болып, ол кісінің репертуары елге, көрерменге толыққанды жетпеген шығар.
АҚАН ӘБДУӘЛІ:
– Осы әнді Бейісхан Бекбаевтың орын­дауын­да естігендеріңіз бар ма?
Жарқын ШӘКӘРІМ:
– Бұл әнді Бейісхан Бекбаев орындаған ба екен? Ойпыр-ай, а?! Ол ел ішінде жатқан аза­мат. Шығыс Қазақстан облысындағы Үржар деген ауданның әншісі.
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
– Бейісхан мен Ғарифолла ағамыздың стилі бір. Қатты ұқсайды. Тіпті мен ажырата алмай да қалдым.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Мәтінде өзгеріс бар сияқты…
Қайрат ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ:
– Мен соны айтайын деп отырмын. Қыз­дар­­дың атына келгенде орнын ауыстырып жіберді. Ол – бір. Екіншіден, бұл ән «Дос-Мұ­қасанның» орындауында да бар. Көп жерде «Я люблю тебя, Рая-ай» деп бітіреді. Ал Әли Құрманов та, Ғарифолла Құрманғалиевта да Рая айтылмайды.
Ұлбосын ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
– Бірінші орындаушы Әли Құрмановтыкі дұрыс болу керек…
Ажар СЕЙТЕНОВА:
– Менің келіспейтінім – Ғарекеңнің туған жері Орал ғой, Қаратөбе ауданы. Бұл сол жақ­тан шыққан ән, сондықтан әннің бірінші орын­даушысы Әли Құрманов емес, Ғарекең болуы керек. Одан кейін «қырық күн жүріп «Он алты қызды» үйренген» деген сөзге тағы келіспеймін. Себебі бір елді аралап жүріп Ма­нар­бек Ержанов ауырып қалғанда, «Қыз Жібек» операсын түгел жаттап алған Ғарекең қырық күн жүріп «Он алты қызды» үйренуі мүм­кін емес. Ғарекең жеті жасында Шынтас Қаратаевтан ән үйренген, бірінші орындау­шысы сол кісі болуы мүмкін. Бізге бері қарата жеткізген Әли Құрманов шығар.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– «Он алты қыз» Ажардың орындауында «Алтын қорда» сақталған екен.
«Тыңдаушы еді, Сәулем-ай» деген жол­дарды Әли Құрмановтан, сосын Ажардан естідік. Қалған орындаушыларда неге жоқ?
Гүлмайдан СҮНДЕТОВА:
– Ғарекең «ай-ай» деп аяқтамайды, «Рая-ай» деп бітіреді.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Ғарекең 17 қызбен аяқтайды, қалғандары 16 қыздың атын атайды.
Гүлмайдан СҮНДЕТОВА:
– Ғарекең Раяны қосады.
Ажар СЕЙТЕНОВА:
– Қыздардың аттары да әртүрлі болып ауысып отырады.
Гүлмайдан СҮНДЕТОВА:
– Жоқ, бізге әртүрлі үйреткен жоқ. Қанша­ма шәкірт тәрбиеледі, бәрімізге бірдей үйретті. Ғарекеңнің шәкірттері бірдей айтамыз.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Ғарекең «Раямен» 17 қызға толтырады. Ажардың айтуында «Сәулемен» 17 қыз.
Әзімхан БАЙМАҒАМБЕТОВ:
– Мен кеше Ғарекеңнің орындауындағы қыз­дарды санадым. Он алты, соңын «я люблю ай-ай» деп, ән келте болып қалмас үшін, иі­рім­мен аяқтаған. Құлаққа «Рая» сияқты есті­леді.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Әннің авторы тұрмақ, мәтінін реттеу керек болып тұр ғой…Бес орындаушы да бес түрлі есімдер кездесіп жатыр. Хабарды жасар алдында оның барлығын тыңдап, кітаптағы, интернеттегі нұсқасымен салыстырамыз. «Тың­даушы едім, Сәулем-айды» кей жерде жай қаратпа сөз ретінде қолданады да, кей жерде қыздың аты ретінде қолданады. Жалпы, «Он алты қызды» аруларымыздың орындауын қалай қабылдайсыздар?
Қайрат ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ:
– Ән болсын, өнер болсын, халыққа ортақ дүние. Оны қыз бала, ұл бала деп бөлетіндей емес. Бірақ мәтініне қарасаңыз, кейбір әндер ер адамның орындауын сұрап тұрады. Өткенде «Дүрдаразды» бір қыз бала айтып шықты. Орындауы жақсы, бірақ қыз баланың бол­мы­сы­на мүлде келмейді. Ажар қарындасым рен­жімес, «Он алты қызды» орындауың, шеберлі­гіңе сөз жоқ. Алайда мұны ер адам орындаса жара­сымды.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– «Я люблю тебя Рая-ай» деп…
Қайрат ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ:
– Иә. Мысалы, Майраның әні – «Майра». Оны Ақжол ағам орындағанда, жаным ашып кетеді.
Гүлмайдан СҮНДЕТОВА:
– Әнші халықтың мұрасын жеткізуші ғой, өз атынан орындап тұрған жоқ. «Он алты қыз», «Ағайша», «Ақкербез», «Айжан-ай» се­кілді халық әнінің қайсысын алсаңыз да ару­лар­ға арналған. Соның ішінде «Он алты қыз» әзіл ән болғаннан кейін, ер адам шырқағаны дұрыс.
Ажар СЕЙТЕНОВА:
– Сіздер айтты екен деп, әрі қарай бұл әнді репертуарымнан алып тастай алмаймын. Айта берем, орындай беремін, маған өзіме ұнай­ды.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– Әнді оркестрдің сүйемелдеуімен Дауыл Хайруллин де орындады…
Қайрат ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ:
– Ол кісінің орындауында қыздардың аты өзгеріп кеткен. Өзіне ұнайтын аттарды қосып жібергенге ұқсайды.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– «Дос-Мұқасан» ансамблі мен Нұрлан Әлімжановтың орындауы туралы не айтар едің­із­дер?
Жарқын ШӘКӘРІМ:
– «Дос-Мұқасанның» қайырмасын орын­дауы тура Әли Құрмановтың көшірмесі. Қан­дай жақсы?! Баппен айтқанда ана қыздардың әрқайсысына қарап үлгересің. Маған осы стиль ұнайды.
Ұлжан ТӘЖІБАЙҚЫЗЫ:
– «Дос-Мұқасанның» орындау стилі ха­лыққа тарап кетті. Біз дұрыс десек те, дұрыс емес десек те, ештеңе өзгерте алмаймыз. Ха­лық­қа жағымды күйінде қалады деп ойлаймын. Кезінде жақсы бағасын алған. Ал Нұрлан Әлім­жан жастардың талабына сай, заман ағы­мына қарай, өңдеп, ерекше шығарыпты. Ма­ған бұл да ұнады.
Қайрат ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ:
– «Дос-Мұқасан» ансамблінің орындауын­да қазақтың құлағына сіңген. Кез келген адамнан «Он алты қызды білесің бе?» деп сұ­расаңыз, «Дос-Мұқасан» орындайды» деп жауап береді. Бірақ Нұрланның орындауы қазақи бояудан, алғашқы нұсқадан алшақтап кеткен.
Ақан ӘБДУӘЛІ:
– «Дос-Мұқасан» ансамблі 14 қыздың ғана атын айтты. Нұрлан Әлімжан 17 қызды түгендеп шықты. Екеуінде де «Я люблю тебя Рая-ай» деп аяқталып жатыр. Демек, бұрынғы үнтаспалардан естіген. Өйткені олар Ғарекең де, Әли Құрмановта дәріс алған жоқ. Кешегі Әскербектердің алдынан өтпеген. Дәстүрлі әншілердің айтуынан үйреніп, сахнаға шығарып отыр. Бүгін «Шынтас Қаратаевтың, Әли Құрмановтың әні» деген пікір айтылды. «Ғарекең «халық әні деп орындайтын» деп тағы айттыңыздар. Біздің мақсатымыз – осы әнге қызығушылық танытатын зерттеушілерге ой салу болатын. Ән туралы білетін басқа деректеріңіз болса, хат жазып, хабарласыңыз­дар!

Қаншайым Байдәулет