Даңқты Сталинград түбіндегі шайқасқа 70 жыл толды. Еділ мен Жайық аралығында 200 тәулік бойы толассыз жүргізілген бұл сұрапыл шайқас неміс-фашист әскерлерін талқандаудың басы болған еді. Оңтүстіктегі қиян-кескі ұрыста жау ұзын-ырғасы 1,5 миллион солдаты мен офицерінен айырылды. Олар 2 мыңға жуық танк, 10 мыңнан астам зеңбірек пен миномет, 3 мыңға тарта ұшағын жоғалтты. 32 дивизия мен 3 бригада түгелдей жойылды және тұтқынға алынды. Тек Дон майданының әскери бөлімдері ғана 91 мың неміс солдаты мен офицерін тұтқындады, оның ішінде 24 неміс генералы бар. 31 қаңтарда фельдмаршал Паулюс басқарған бірінші топ қаруын тастап, тұтқынға берілді, ал екінші топ күшті соққыдан кейін 1 ақпанда қарсылығын тоқтатты. 2 ақпанда Еділдегі тарихи шайқастың соңғы оғы атылды.
Еділ бойындағы ұрысқа 320 біріктірілген, 250 жеке полк (барлығы 1,5 млн адам) қатыстырылса, оның 5 атқыштар, бір кавалериялық дивизиясы Қазақстанда жасақталды. Таратып айтар болсақ, Сталинград түбіндегі алғашқы соққыны қабылдаған 29-атқыштар дивизиясы Ақмола қалаында жасақталса, 27 мен 292- атқыштар дивизияы Қызылорда мен Ақтөбеде, 21-дивизия Жамбылда жасақталып, 38-атқыштар дивизиясы 1942 жылдың соңында, ал 156-атқыштар дивизиясы 1943 жылдың басында Петропавлдан Сталинград қорғанысына жеткізілді. Сталинград шайқасына барлығы 90 мыңға жуық қазақстандықтар қатысып ерліктің тамаша үлгісін көрсеткен. 1941 жылғы желтоқсанда, 1942 жылғы қаңтар айларында Алматы қаласында жасақталған 38-атқыштар дивизиясының офицерлер құрамы негізінен Алматы мен Фрунзе қалаларындағы әскери училищелердің түлектерінен толықтырылды. Дивизияның құрамы да Қазақстанда тұратын әскери міндеттегілерден қалыптасты, сондықтан саптағылардың 25 пайызға жуығы қазақтар болды. Олар Алматы, Жамбыл, Талдықорған облыстарынан келген тепсе темір үзетін жігіттер еді. Осылардың көбі Сталинградты қорғау үстінде қаза тапты.
… 1942 жылы 5 наурызда 38-атқыштар дивизиясы Алматыдан майданға бірнеше эшелон болып аттанып, Воронеж облысындағы Кантемировка стансасының маңына орналасты. Наурыз-сәуір айларында жауынгерлік дайындықты жүргізе отырып, дивизия қару-жарақпен, әскери техникамен жабдықталды. Содан 20 сәуірден бастап құрама Оңтүстік-Батыс майданы әскерлерінің құрамында Харьков түбіндегі ұрысқа қатысты.
Майдан әскерлері шегінген кезде дивизия екі армияның түйіскен жерін қорғап тұрды. Сол ұрыстың бірінде 38-дивизия Кеңес Армиясының басқа құрамаларымен бірге шабуылды өрістете отырып, «Советское» селосында тұрған немістің үлкен бір гарнизонын қоршауға алды. Бұл селоның стратегиялық маңызы зор еді. Сондықтан да фашистер мұнда қорғаныс жұмысын өрістетіп, әрдайым жаңа күштер жіберіп отырды. Қоршаудан шығуға тырысқан дұшпан барлық күшін сала соғысты. Фашистер қосымша жаяу әскерлер, танктер мен ұшақтарды іске қосты. Бірақ шабуылдың бәрі де нәтижесіз аяқталды. Осы ұрыста 38-дивизияның жауынгерлері асқан ерлік көрсетті.
…Айдар өзенінің жағасында Ровенька селосының түбінде гитлершілер дивизияны қоршап алды. Алайда дивизия бөлімдері майдан шебі шығысқа қарай 180 шақырым шегініп көшсе де, өз позицияларын ұстап тұра берді. Тек бұйрық алғаннан кейін ғана қазақстандықтар қоршау шеңберін бұзып өтті. Жаңа Ростоп түбінде жау тағы да қоршауға алды, бірақ 38-атқыштар дивизиясы бұл жолы да ажал құрсауынан сытылып кетті.
Дивизия бөлімдері жүргізіп жатқан осындай ауыр ұрыстардың кезінде 1942 жылғы 13 маусым күні оның командирі подполковник Н.П.Доценко қаза тапты, ал дивизия комиссары А.К.Орманов ауыр жараланды.
38-дивизия Солтүстік Донецк өзенінің сол жақ жағасына топтануға бұйрық алды. Полктар, батальондар қайда, не күйде екені белгісіз, олармен байланыс жоқ, дивизияның штабы ол бір жақта қалды, дивизия шаруашылығы қайда жүргенінде хабар жоқ. Осындай қиын-қыстау кезеңде Оңтүстік-Батыс бағыты штабының қарамағына, 38-дивизияға командирлік қызметке полковник Ғ.Б.Сафиуллин жіберілді. Жүздеген, мыңдаған қазақстандық жігіттер бір жылға жуық соның басшылығымен жауынгерлік қызмет атқарды. Ғани Бекенұлы Сафиуллин Татар республикасында Коне Катат деген жерде кедей шаруасының отбасында туған. 1920 жылы әке-шешесі қайтыс болып, жетім қалған. Жас бала Орынбор, Орск жағында қаңғып жүріп, қолынан келген кәсібін істеп күн көрген. 1927 жылы ол Торғайға келді, комсомолға кіреді. Қазақтың өлкелік Кеңес партия мектебіне оқуға барады. Ол партия қатарына кіреді. 1932 жылдан 1941 жылға дейін Ғани Сафиуллин НКВД әскерлері қатарында қызмет етеді. Мұнда взвод командирі, дивизионның штаб бастығы, полктің штаб бастығы, полк командирі қызметтерін атқарды. Ол қызмет істей жүріп сырттан оқып, 1936 жылы М.Фрунзе атындағы академияны бітіріп шығады.Бауырым деп талай қазақ баласының маңдайынан сипаған, 38-ші атқыштар дивизиясын басқарып, Сталинград шайқасының басынан аяғына дейін қатысқан батыр командир Ғани Сафиуллин еді.
Сталинград шайқасындағы дивизияның ерлік істері жайлы әңгімелей келіп, генерал Ғ.Б.Сафиуллин былай деп жазды:
«Сталинградтың шалғай іргесінен басталған ұрыстардан бері біздің 38-дивизия 16 мыңнан астам солдат пен офицерлерді тұтқынға алды, 62 танкті, 22 ұшақты, 3 бронды поезды, 400-ден аса зеңбірек пен минометті қолға түсірді. 108 танкті, мыңнан аса автомашинаны қиратты. Дивизия әскерлері тұтқынға алынғандардың ішінде 2 неміс генералы болды».
Дивизия жауынгерлерінiң Сталинград шайқасы кезінде көрсеткен қаһармандығы үшін 38-атқыштар дивизиясы 73-гвардиялық дивизия деп аталады, құрамаға Сталинградтық дивизия деген Құрметті атақ қоса берілді. Полковник Ғ.Сафиуллин басқарған дивизия генерал фон Дреббердің 297-дивизиясын талқандап, жаудың танк корпусын тізе бүктірді. 8 мыңға жуық гитлершілерді тұтқынға алды. Гитлер армиясының 297-жаяу әскер дивизиясының командирі Мориц фон Дреббер тізе бүгер алдында былай деді:
«Бұдан былайғы қарсыласуды пайдасыз деп білемін, қарауымдағы солдаттар мен офицерлердің өміріне жауапты болғандығымнан ең болмаса қалғандарын сақтап қалғым кеп, мен дивизияның барша адамдарымен бірге Қызыл Армияның 38-дивизиясының командиріне тұтқынға берілуді ұйғардым. Дұшпан болсақ та, сонау Харьковтан Еділге дейін ерлікпен соғысып келе жатқан бұл дивизияның жауынгерлік ісін жақсы бағалауға тура келеді. Оған бас иеміз».
1943 жылғы 1 наурызда 73-гвардиялық атқыштар дивизиясының 2882 адамы ордендермен және медальдармен марапатталды. Құраманың полк штабының бастығы капитан Талғат Алмеев, батальон командирі Досжан Әлімжанов, жауынгерлер Молдағұл Ералиев, Рамазан Бисенов, Нығмет Ахметов, Мақаш Балмағанбетов, До-сан Өмірбаев, Ахмет Ауғанбаев, Матай Оразбаев, Әмре Жиенбаев т.б. ерліктің тамаша үлгілерін көрсетіп, Отан наградаларына ие болды. Дивизия командирі Ғ.Сафиуллинге Кеңестер Одағының Батыры атағы беріліп, генерал-майор атанды. Сталинград майданында қазақстандық 29-атқыштар дивизиясы алғашқы рет соғыс сынынан өтті. Котельниково ауданының солтүстік шығысында бұл дивизия фашистердің үлкен күшін бөгеп тұрды, жау танк әскерлеріне қарсы табанды ұрыс жүргізді. Лейтенанты Санжар Кәрімов бастаған бөлімше, Жолдасовтың батальоны асқан ерлік көрсетті. «Бұл дивизияның бірде-бір жауынгері (тіпті айтысы да), – деп көрсетілген 64-армия командованиесінің 1942 жылғы 3 қарашадағы рапортында, еш шегінген жоқ, жаудың броньды дүлей күштеріне қарсы ер жүректілікпен шайқасты». Абганерово ауданындағы шайқаста танк дивизия командирі А.Колобутиннің блиндажын жау таптап өтпекші болды. Бірақ Анатолий дұшпан күшінен қаймықпай қарсы ұрыс жүргізе берді. Ержүрек бронебойщиктер фашист танкісін қатардан шығарды. Бұл дивизия кешікпей-ақ 72-гвардиялық атқыштар дивизиясы деп аталды.
Жамбыл облысында құрылған 81-атты әскер дивизиясы 1942 жылы қазанда Сталинград майданының 28-армия құрамында Сталинград іргесінде Еділ бойының 80-100 шақырым ұзындықта қорғап тұрды. Оның таңдаулы бөлімшелері Қалмақ қырына бағытталды. Қарашадағы шабуыл басталғанда дивизия 4-атты әскер корпусының құрамында қорғаныс соғыстарын жүргізді. Сталинград шайқасына өзінің ерлігі-мен 152-атқыштар бригадасы (командирі – полковник Рогаткин, комиссары – майор Мартынов) көзге түсті. Бригада 1942 жылдың алғашқы айларында Орал қаласында Қазақстанның батыс облыстарынан келген құрамалардан құрылған еді. Бригада 28-армия құрамында Халхута, Яшкуль елді пункттерін (Қалмақ АССР-ы) неміс-фашист басқыншыларынан азат етіп, соғыс жорығын Ростовқа дейін жалғастырды. Ақмола, Қарағанды, Қостанай облыстарында құрылған 387-атқыштар дивизиясы 1942 жылы 31 желтоқсанда Тормосин қаласын дұшпаннан азат етті. Бұл қала немістердің Сталинградта қоршауда қалған Паулюс армиясына жәрдем бермекші болған гитлершілдердің жолы еді. Дивизия осы жолды бөгеп, қоршаудағы армияға бірде-бір техника мен азық-түлік жібермеді. Сталинград шайқасында 22-артиллерия полкінің даңқы жер жарды. Оралда жасақталған бұл құрама 225-дивизияның құрамында Сталинград түбінде гвардия атағына ие болды. Оның барлық дерлік офицерлері мен жауынгерлері ордендер, медальдарымен марапатталды. Ал оның жекелеген жауынгерлері көзсіз батырлық көрсетті. Сталинград үшін шайқастарда артиллеристер Бүргенбай Байшегіров жеке өзі фашистің сегіз танкісін, Орал Смақов дұшпанның он үш танкісін жайратты.
Сталинград майданында қазақстандық әуе сұңқарлары да мәңгілік өшпес ерлік көрсетті. Солардың бірі – Нұркен Әбдіровтың жұлдызы ерекше жарқырайды. Нұркен «атыңнан айналайын, қарқаралы» (Мәди) топырағында 1919 жылы дүниеге келген. Жиырма жасында Қарағандының аэроклубында ұшқыштар курсын бітіріп, запастағы ұшқыш атағын алып шығады. Арада бір жыл өткен соң 267-авиация дивизиясының құрамындағы 803-авиациялық шабуылшылар полкіне жіберілді. Сол полкте жүріп 16 рет әуе шайқастарына қатысып, фашистердің 12 танкісін, 28 автомашинасын, 18 оқ-дәрі тиелген машинасын, 3 жанармай цистернасын, 3 зеңбірегін жойып жіберіп, 50 неміс солдаты мен офицерін жаһанамға аттандырды. Нұркен Әбдіров 1942 жылы желтоқсанда 17-жауынгерлік сапарына ИЛ-2 ұшқыштар звеносын басқарып шығып, жаудың Беков – Пономаревка ауданындағы (Сталинград шебінде) бекінісі мен шоғырланған техникаларын жоюға аттанады. Сол сапарындағы әуе ұрысында ержүрек ұшқыш Нұркен Әбдіров капитан Н.Гастеллоның ерлігін қайталайды. Ол өзінің жанған ұшағын дұшпанның танк колоннасының үстіне құлатты. Кеңес үкіметі Нұркен ерлігін жоғары бағалап, оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Волгоградтағы Мамаев-Кургандағы Сталинград қорғаушыларына арналған ескерткіш-ансамблінде Нұркен Әбдіров есімі бірінші болып аталады. Қыр қыраны Кеңес Одағының Батыры – Қарсыбай Спатаев өлмес ерлігін осы батыр қала үшін болған шайқаста жасады. Майданға Шымкент облысы, Шаян ауданының «Көктөбе» колхозынан алынған ол өз отанының бақыты үшін қарулас жолдастарымен бірге соңғы демі біткенше қасарыса күресті. Фашистердің 28 танкісі от шашып қаптап келе жатқан еді. Олардың дамылсыз атқан оғы минометтің барлық адамдарын істен шығарды. Жалғыз Қарсыбай ғана қалды. Ол дұшпан танкілерін үрдіс оқтың астына алды да, әскери саптарын бұзып, кері қашуға мәжбүр етті. Бірақ қанішер жау алға ұмтылуын қоймады. Қарсыбай бір кезде пайдалануға бір-ақ мина қалғанын байқады. Жауынгер ұзақ ойланып тұрмады. Ауыр минаны құшақтап алды да, танкіге қарсы ұмтылып, шынжыр табанның астына сүңгіді. Танк ілгері өте алмады. Қарсыбай Спатаевтың бұл ерлігі, отанға деген шын берілгендігі соғыс даласында бейне бір ал қызыл тудай желбіреп тұрды. 1942 жылы 22 қарашада Бекетовка селосының оңтүстік-шығыс жағында қиян-кескі ұрыс болды. Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданындағы колхоз ұстасы-ның баласы Ізғұтты Айтықов жаудың тылында ерлік жасап, гитлершілердің 50 солдаты мен офицерін өлтірді де, әскери бөлімге 22 «тіл» әкелді. Кейіннен Батыс Двина өзенінен өтуде көрсеткен ерлігі үшін гвардия старшинасы Ізғұтты Айтықовқа Кеңестер Одағының Батыры атағы берілді.
Сталинград майданында «Павлов үйін» қорғаған кішкене гарнизонның ерлігі – біздің елде кеңес жауынгерлерінің арасында қалыптасқан халықтар достығының тамаша үлгісін бейнеледі. Ол туралы генерал А.И.Родимцев былай деп жазды:
«Павлов үйін әртүрлі адамдар қорғады: олардың ішінде сегіз ұлттың өкілі болды, олар білекке білек, жүрекке жүрек тиістіріп, жауға қарсы жанқиярлықпен соғысты. Бұлар бір тамаша ержүрек адамдар еді».
«Павлов үйін» қорғаушы Ефремов фашист танкісімен жекпе-жек айқаста ауыр жаралы болады. Қазақ Тоқай Мырзаев жауып тұрған оққа қарамастан аяулы досын ұрыс шебінен алып шықты. Бір шайқаста рота командирі Ахрименко қаза тапты. Коммунист Ысмағұлов ержүрек командирінің партия билетін жоғары көтеріп:
– Жолдастар! Сүйікті командирімізден айырылдық! Ол Отан үшін жанын пида етті. Оның кегін алу үшін, алға! – деп ұран тастады. Ысмағұлов бастаған, көкіректерін кек кернеген кеңес жауынгерлері жаудың шебін бұзып өтті. Сталинград іргесіндегі қорғаныс кезінде 38-дивизия жауынгерлері арасында мергендер қозғалысы басталған-ды. Оны бастаған сүрмерген Шымкент облысы, Сайрам ауданының колхозшысы лейтенант Әбдібай Құрбантаев болды. Әбдібай өз мектебінен 263 мергендер дайындап шығарды. Олардың оғынан 1673 фашистер топырақ қапты. Қазақ халқының батыр ұлы лейтенант Әбдібай Құрмантаев Сталинград көшелерінің бірінде болған сұрапыл ұрыстарда ондаған немісті жойып барып, ерлікпен қаза тапты. Әбдібай шәкірттері сержант Уәлиев, старшина Ильченко, қатардағы жауынгерлер Мұратов, Медведев, Түсіповтар оғынан қыркүйек-қараша айларында 275 фашист жер жастанды. Бұлардың есімдері Совинформбюро хабарлары арқылы бүкіл елге жайылды. Қазақстанның Ұлы Отан соғысындағы алған орнын дүниежүзі мойындады. Ағылшын журналисі Александр Верт былай деп жазды: «Ерлікпен күресіп, аса табандылық танытқан Қызыл Армияның жауынгерлерінің бірі қазақтар болды; тұтас алғанда бүкіл соғыс бойына қазақтар өздерін жақсы жақтарынан көрсетті, ал Сталинградтың өзіндегі ержүрек жауынгерлердің қатарында Орта Азия халықтарының өкілдері – қырғыздар мен қазақтар еді» («Известия», 1944, 5 мамыр). Соғыста өздерінің ерлігін дүниежүзіне паш еткен 525 қазақстандық Кеңестер Одағының Батыры атағына ие болды. Солардың 119-ы Сталинград іргесіндегі шайқаста ерлік үлгісін танытқан өрен жандар еді.
Қазақстан – Сталинградтың ең таяу арсеналы
Сталинград шайқасы кезінде еліміздің шығыс аймақтарымен бірге Қазақстан майданның ең таяу тірегі болды. Қазақстан Сталинград облысымен 500 шақырымға жуық жерде шектесіп жататын-ды. Осы қиын-қыстау кезде Қазақстан өте зор соғыстық, экономикалық рөл атқарды. Жаудың Еділ өзеніне шығуына байланысты Қазақстанның батыс облыстары (Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе) Сталинград майданының жақын тылына айналды. Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Казталовка, Орда, Фурманов аудандары Сталинград соғыс округына қарады. Жәнібек, Сайхын, Шунгай темір жол стансалары Сталинград майданының қарамағына енгізілді. Орал қаласы соғыс аймағы деп саналды. Гурьев Сталинград майданының техника, қару-жарақ қоймасына айналды. Орал, Гурьев қалаларында қорғаныс комитеттері құрылды. Қазақстанның батыс облыстарында Қорғаныс комитеттерін майданда қира-ған, істен шығып қалған техникаларды жөндеу, соғыс құралдарының ең қажетті бөлшектері мен қару-жарақтарды жасап шығару тапсырылды. Орал қаласы майданның таяқтылы болған сәтте осы қаладағы механика зауыты тек 1942 жылдың үшінші ширегінде Сталинград майданының 300 танкісін жөндеп, 500 моторын іске қосты. Ақтөбе авиамоторын жөндейтін шеберханасы ай сайын 30 соғыс ұшақтарын және 160 авиамотор жөндеп отырды. Сталинград майданында барлығы 192 ұшақ болғанын ескерсек, жоғарыда айтып өткен авиамотор жөндейтін шеберхананың өзі аса үлкен істер атқарып, майданға зор көмек көрсеткені көз алдыңа келетіні айқын. Гурьевте артиллерия снарядтарының корпусы, Петровский атындағы механикалық зауытын-да қол гранаталары, Ақтөбеде танкке қарсы жанар қосынды жасалынды. Қорғаныс комитеттері Сталинград шайқасы кезінде іске қосылған Астрахань – Гурьев – Оралды қосатын 700 шақырымдық байланыс жүйесін қосуға басшылық жасады. Орал қаласында ірі радио, телефон, телеграф торабы орналастырылды. Ол арқылы Жоғарғы Бас Командованиемен берік байланыс жасауға Сталинград майданы мүмкіндік алды. Сталинград іргесінде дұшпанға қирата соққы беріп жатқан 5-танк, 65, 24, 57-армиялардың жауынгерлеріне арнап Ембі комсомол-жастары жоспардан тыс бір эшелон мұнай продукциясын өндіріп, майданға жолдады.
1942 жылдың 1 мамырына дейін бар-лық облыстардағы тұрғындардың түгелдей дерлік ересек адамдары ПВХО-ның бастауыш курсын аяқтады, МПВО-ның 369 постылары және 30 мың адамды қамтыған 909 өзін-өзі қорғау топтары ұйымдасты. Гурьев қаласында 3339 пагон-метр траншея қазылды. Жайық өзеніндегі кеме тұратын орындар жөндеуден өткізілді. Сондай-ақ өрт сөндіру, санитарлық және авиация қалпына келтіру транспортын тасымалдайтын авиациялық паром дайын етілді. Батыс Қазақстан облысының территориясында 6 қорғаныс шебінің құрылысы басталып, соғыс қимылдарына адам күші мен қару-жарақ дайындау жұмыстары жүргізілді. Жалпы алғанда Қорғаныс комитеттері еліміздің соғыс кезеңіндегі майдан мен тылдың бірлік әрекеттерін бір мақсатқа бағыттап, жұмылдырып отырған мемлекет-тік басқару органы болды.
Республиканың 14 облысының Гурьев және Ақтөбе облыстарында ғана мұнай өндірілетін еді. Ембі мұнайы дүниежүзіндегі ең сапалы мұнай деп саналады. Ол жоғары сапалы мұнаймен қатар, аса құнды авиация және автотранспорт бензиндерін береді. Қазақстан мұнайшылары 1942 жылдың маусымында мұнай өндірудің тәуліктік көлемін 2500 тоннаға, 1943 жылдың қазанында тәуліктік өнімді 4500 тоннаға жеткізуге міндетті болды. Бұл тапсырманы орындау үшін қысқа мерзім ішінде 83 жаңа скважина бұрғылап, пайдалануға берілді. Сөйтіп, Қазақстан мұнайшылары Сталинград түбіндегі жауға қарсы шабуылды әзірлеу кезінде сұйық отынды өндіруде аса жоғары көрсеткіштерге жетті. Нәтижесінде Еділ бойындағы қаланы қорғаушыларды жанар-жағармаймен қамтамасыз етуде баға жетпес көмек көрсетті. Сталинград түбіндегі Кеңес Армиясының шешуші ұрысқа әзірлену күндерінде барлық майдан үшін әскерлер мен материалдық-техникалық құралдарды тасып жеткізу міндеті тұрды. Бұл жұмыста 27 мың машина жұмыс істеді. Темір жолдармен күн сайын 1300 вагон жөнелтілді. Сталинград майданы үшін әскер мен жүк тасу ісі Еділ өзенінің күз кезіндегі ауыр жағдайында іске асырылды. Еділ өзені арқылы 1 қарашадан 19 қарашаға дейін 160 мың солдат, 10 мың пулемет, 430 танк, 660 зеңбірек, 14 мың автомашина, 7 мыңға жуық тонна соғыс қару-жарақтары өткізілді.
Соғыстың алғашқы жылдарындағы қиын-қыстау кезеңде күн сайын 8-10 мың адам эвакуацияланып келіп жатты. Тек қана 1942 жылдың 7 маусымынан 20 қарашаға дейін 55521 адам қабылданып, жөнелтілді. Оның 25921-сі Сталинград облысының тұрғындары еді. Сталинград шайқасы күндері Қазақстанның Ертіс, Арал, Орал, Балқаш, Іле су қоймалары да айтарлықтай рөл атқарды. Соғыс жағдайына бейімделген өзен флотының жаңа құрамдары құрылды. Бұл флоттар халық шаруашылығы тауарларын тасымалдауда орасан жұмыстар атқарды. Соғыстың алғашқы екі жылында республикада 1320 магистральдық линиялар тұрғызылып, 11 мың шақырым байланыс желілері тартылды. Алматы – Қарағанды – Ақмола – Орск – Орынбор – Мәскеу телефон магистральдары іске қосылды. Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің 1942 жылғы 24 шілдедегі шешіміне сәйкес Астрахань – Гурьев – Орал қалаларын байланыстыратын құрылыс жұмыстары шұғыл түрде қолға алынды. 1942 жылы 3 қыркүйекте Батыс Қазақстан облысының еңбекшілері әскери бөлімшелердің көмегімен Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің ұзындығы 700 шақырым Астрахань – Гурьев – Орал линиясына салу жөніндегі тапсырмасын мерзімінен бұрын орындап Сталинград майданын Жоғарғы Командованиенің ставкасымен тұрақты байланысын қамтамасыз етті. Еділдегі шайқас шешуші шарықтау шегіне келген шақта, дұшпандар кеңес әскерлерінің шабуылын толастатпақ болып Қызыл Армияның тылмен байланысын үзіп тастауды көздеді. Қазақстанның батыс аймағындағы Орда, Жәнібек аудандарына ұшақтан Листовкалар тастады. 1942 жылдың 10 және 13 қыркүйегі күндерінде жаудың «Ю-88» маркалы ұшағы Гурьев қаласының үстіне келіп балық консерві комбинаты мен жұмысшы поселкесіне листовкалар тастады. Поселкенің тұрғындары сол бойда листовкаларды жинап алып құртып жіберді. Неміс-фашист барлаушылары Гурьевтен Орскідегі мұнай айдау заводына мұнай жіберіп тұрған мұнай құбырын істен шығаруға көп әрекет жасады. 1942 жылдан 1944 жылға дейін Қазақстан аумағына жүзге жуық парашютист – диверсант тасталды. Біздің еліміз Киров атындағы колхоздың бригадирі Байжан Атағазиевтің ерлігін ешқашан ұмытпайды. Жау диверсанттарына жол көрсетуші болып ерген Байжан Атағазиев оларды қалың құм арасына апарып, диверсиялық әрекеттерін жасауға, сөйтіп, чекистерден құтылуына мүмкіндік бермеді. Фашистер Иван Сусаниннің Өшпес ерлігін қайталаған ержүрек қарапайым колхоз бригадирін атып тастады. Сөйтіп, Қазақстан аумағында ірі диверсиялық әрекеттер жасап, антикеңестік көтеріліс ұйымдастырамыз деген жаудың жоспары күл-талқан болды.
Тілеу КӨЛБАЕВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор,
ТҒА-ның академигі,
Журналистер одағы сыйлығының лауреаты
