Астана. 24 маусым. Baq.kz-Дүниеде ең бір қасиетті адам анаң, ал анасыз өмірдің мәні болушы ма еді? Болмайды. Тіршіліктің дәнекері әр перзенті үшін отқа да өзектегі жанын салып жіберетін өз анаңды қалай қадір тұтсаң, ана тілін солай құрметтеу керекпіз.
Бірақ, жеке ел болғалы жарғақ құлақты айғайы әбден сарсытқан, маңдайға біткен көрер көзге сүйелдей болған қазақ тілі жайында қанша жазып, қанша айтып жатсақ та, тегі қазақ, қаны қазақ, бірақ ойы менен тілі былдыр шала қазақтың ана тіліне деген ыстық ықыласы, махаббаты оянбағаны, әттең-ай дегізіп сан соққызып, ар жағымызбен гөй-гөйлеп, іш майымыз еріп, езіліп жатса да, ешбір жанның жаны да ауырып, жүрегі бүлк етер емес. Өзге ұлтқа қайтып өкпе артамыз, егер қазақ пен қазақ өз тіліңде еркін сөйлесе алмаса?
Біздегі баяғы ескі сарын… «Е-ее- е әлі де ресми тілдің қоғамда орны ерекше, рөлі мықты, демек мен ұлымды, қызымды орыс мектебіне, орыс балабақшасына беріп тілді үйретіп, тәрбиелеймін» деген түсінік қалыптасқан. Жас ұрпақтың санасын өзге тілмен тәрбиелеп жатсақ, ана тіл сонда баяғы Құрымбайдың құрақ киіз үйіндей, төбесін тамшы тесіп, тілі таңдайына жабысып бүрсең қағып, бүкжектей береді…
Талай басылымдар қазақ тілі жайында жазып жатыр, әрине өзіміздің мемлекеттік тілде шығатын қазақ тілді басылымдар, бірақ шынтуайтқа келгенде, оларды өз тілінде мүсәпір, мәңгүрт күй кешіп тұрған шала қазағың оқиды дегенге мен сенбеймін.
Әрине, жауыр атқа жабу салып жасырғаннан басқа бітіріп жатқанымыз шамалы. Бәрі тек бер жағымен, ал ар жағында атан түйең боздап жатса да, жүрегі қазақша соқпайтын шала қазақ мыңқ етпейді. Қарапайым мысал келтірейін: екі қазақтың ортасында бір өзге ұлттың өкілі тұрса, бет моншағымыз үзіліп ресми тілде сөйлейміз, себебі үшінші адам не айтып тұрғанымызды ұғу керек. Масқара сонда біздің ана тіліміз, яғни сіз бен біздің тіліміздің мүкісі бар ма, жоқ әлде тоқалдан туған ба? Өз елімізде тұрып қазақ тілінің беделі көк тиын.
Қазіргі жастардың өзі соңғы кезде таза қазақ ауылынан қалаға келіп тұрып, орыс тілін үйренуге тырысып, сөйлеп жатады. Неге? Себебі түптің-түбі ресми тіл қызмет бабымен, қарапайым тірлік шаруасымен керек болып алдынан бір шығатынын біледі, сондықтан да ресми тілді үйреніп алғаным жөн деп қамдана бастайды.
Арғы түбі ауылдан шыққан, орта мектепті қазақша бітірген құқық қорғау саласы қызметкерлерінің көпшілігі таң қалатындығым, мемлекеттік тілде тіпті хаттама толтыра алмайды. Оған мына өзім куә болдым. Ана жылы Солтүстік Қазақстан облысынан келе жатқанымызда жолда МАИ қызметкерлері тоқтатты. Екі жігіт, екеуі де қазақ, орыс тілінде сайрап тұр. Жол ережесін бұзып тұрсыңдар, хаттама толтырамыз деді.
Жүргізуші жігіт «мен ресми тілді білмеймін, хаттаманы тек қазақ тілінде толтырыңдар» деп уәжін айтты. Масқара сайқымазақ болды, күлкілі, екеуі бір-біріне «сен толтыр, сен толтыр» деп қызыл өңеш болып даулассын келіп. Ақыры қоя берді. Оу, сонда кез-келген мекемеде қазақ тілін оқытатын мұғалім бар. Ол не бітіріп отыр, сүтке тойған қозыға ұқсап, мемлекеттің қаржысын күнін бос өткізгеніне алып отыр ма? Міне ана тілдің қадірі қалтақ күйде қалшылдап, жалтақ өмір сүріп жатқанының айғағы.
Біз әлемдік деңгейде беделі жоғары ағылшын тілін меңгереміз деп курстарды ашып, оған жазылып үйреніп жатырмыз, ресми тілді білеміз, ана тіліміз қазақ тілінің бетін опалап, әжімін кетірген болып аудармашымен тағдырын шешіп қойып отырмыз. Бүйте берсек қанша жылдан бері жыр болып келе жатқан ана тілдің ахуалы көтеріліп, көсегесі көгеріп қазақ тілін білмейтіндердің жүрегі қазақша соғып, бүйрегі қазақша бүлкілдейді дегенге ешкім сене қоймас, біздікі құр даурықпа дау, құр құрғақ қиял, үмітсіз сайтанның күнін кешіп, жазып, айта беру.
Ана тіліміздің жайын ойлап, гөй-гөйлеп жатқандардың еңбегі еленбей, желге ұшып жатыр. Бұндайда күйінесің, күйесің, «әттең-ай» әр қазақтың баласы өз тілінде сайрап тұрса, сосын барып, ағылшын, ресми тілдің шашбауын көтеріп жатсақ «жеті жұрттың тілін білеміз» деп кеудемізді ұрмаймыз ба? Сөз жоқ сөйтер едік. Бірақ ол жағынан минуспыз, ресми тілдің көлеңкесінде, жасауы жоқ жетім қыздай болып, бедел жағынан жұрдай, әркімнің мазағына айналып жүр.
Ағылшын тілі мен ресми тіліміз — орыс тілінің айдарынан ХХІ ғасырда жел есіп тұр. Айтайын дегенім бұл екеуінің болашағы бар ма, жоқ па, беймәлім.
Жуырда автобуста екі жігіттің әңгімелеріне еріксіз құлақ түрдім.
Біреуі айтады: -байқайсың ба, соңғы жылдары Алматыда қара қытай көптеп шоғырланып жатса, өз ағамыз деп дәріптейтін өзбектер Қазақстанға келіп, сауда нүктелерін ашып, кәсіп қылып жатыр. Құрылыс маңында қаптаған өзбектер, бұлар көрші Ресей Федерациясында еңбек мигрантары болып, қара жұмысқа жегіліп жатыр, тіпті әлемнің әр бұрышында таяқ тастаған жерден өзбек пен қытай шығады, демек болашақта қытай тілі мен өзбек тілі әлемдік аренада мінбеде жүр десе таң қалма,- дейді бір-біріне екеуі.
Расында да есті сөз әлгі жастардың сөзі. Қай қалаға барсаң да алдыңда кәуап пісіріп, өзбекше музыкасын даңғырлатып, өз-ағаңдар қаптап жүр. Ал енді қытайлар біздің жалғыз қазақ елінде ғана емес, түгел дерлік әлемде жүр. Демек қытай тілі мен өзбек тілі демографиялық жағынан өскен сайын, беделі мен қауқары күшейе бермек. Қара жұмысқа жегіліп жүрсе де, қайран қалатыным өзбектер өз тілінде ғана тіл табысады. Бірақ оған таңданып керегі жоқ, кешегі посткеңестік жүйенің тұсында жалтақтықтың кесірінен қазақ ана тілінің құнын түсіріп тастаса, өзбектер өз тіліңде ғана сөйлеп, сол жүйенің ықпалына түспеді. Сөйтіп барып, тілі мен мәдинетін жоғалтпай сол қалпы сақтап қалды. Ал біз ше жоғары жаққа бас изеумен, сол кезде шыбындадық, ақыры ана тіліміз әрі-сәрі күй кешіп мүсәпір болса, тілін білмейтіндердің саны өсті.
Жалпы қазақ тілінің шашбауын көтеріп жүрміз, тілді дамытып жатырмыз деп қиқулап жүргендердің қазіргі күні саны артып келеді, олардың арасында мемлекеттік тілде шығатын басылымдарда қызмет атқаратын журналистер мен зиялы қауым өкілдері белсенділік танытып жүрсе, сонымен қатар тілге жаны ашып жүргендердің арасында өзге ұлттан кезінде әйел алып, отбасын құрып, бала-шағасы мен ресми тілде рухтанған ағалар да бар, заман өзгерген кезде аттана шауып, тілдің жайын ойлап, байбаламдап жатқанымен бұл ағалардың кіндігінен тараған балалары ана тіліміздің рөлі күшейсе, нан алып жейтін қауқары жоқ һәм қазақ тілінен мақұрым.
Таң қаласың, ал ағалар тіліміздің мәртебесі жоқ дейді де, әркімді жамандайды, жазады, айтады, оу, бірінші балаларының тілін қазақша сындырып барып, неге сосын өзгеге назар аудармайды. Әлде бұл ағалардың халық арасында өздерінің «имидждерін» көтеру ме?
Жалпы тәуелсіздік алғаннан бері талай айтылып, жазылып жатқан ана тіліміздің мәселесін қаузай беріп керегі жоқ сияқты. Себебі қазақта сөз бар «тіл алмасқа сөз айтсаң, адам таппас жауап айтар» деген. Ана тілін білмесе, ақ сүт берген анасын сыйламаған тексізге не дейсің, артын күтейік. Көш жүре түзелер демей ме, бірақ мүлдем мәңгүрттеніп кетпесек, көш түзелгенше?
Жеңіс Кәріптегі
Біздегі баяғы ескі сарын… «Е-ее- е әлі де ресми тілдің қоғамда орны ерекше, рөлі мықты, демек мен ұлымды, қызымды орыс мектебіне, орыс балабақшасына беріп тілді үйретіп, тәрбиелеймін» деген түсінік қалыптасқан. Жас ұрпақтың санасын өзге тілмен тәрбиелеп жатсақ, ана тіл сонда баяғы Құрымбайдың құрақ киіз үйіндей, төбесін тамшы тесіп, тілі таңдайына жабысып бүрсең қағып, бүкжектей береді…
Талай басылымдар қазақ тілі жайында жазып жатыр, әрине өзіміздің мемлекеттік тілде шығатын қазақ тілді басылымдар, бірақ шынтуайтқа келгенде, оларды өз тілінде мүсәпір, мәңгүрт күй кешіп тұрған шала қазағың оқиды дегенге мен сенбеймін.
Әрине, жауыр атқа жабу салып жасырғаннан басқа бітіріп жатқанымыз шамалы. Бәрі тек бер жағымен, ал ар жағында атан түйең боздап жатса да, жүрегі қазақша соқпайтын шала қазақ мыңқ етпейді. Қарапайым мысал келтірейін: екі қазақтың ортасында бір өзге ұлттың өкілі тұрса, бет моншағымыз үзіліп ресми тілде сөйлейміз, себебі үшінші адам не айтып тұрғанымызды ұғу керек. Масқара сонда біздің ана тіліміз, яғни сіз бен біздің тіліміздің мүкісі бар ма, жоқ әлде тоқалдан туған ба? Өз елімізде тұрып қазақ тілінің беделі көк тиын.
Қазіргі жастардың өзі соңғы кезде таза қазақ ауылынан қалаға келіп тұрып, орыс тілін үйренуге тырысып, сөйлеп жатады. Неге? Себебі түптің-түбі ресми тіл қызмет бабымен, қарапайым тірлік шаруасымен керек болып алдынан бір шығатынын біледі, сондықтан да ресми тілді үйреніп алғаным жөн деп қамдана бастайды.
Арғы түбі ауылдан шыққан, орта мектепті қазақша бітірген құқық қорғау саласы қызметкерлерінің көпшілігі таң қалатындығым, мемлекеттік тілде тіпті хаттама толтыра алмайды. Оған мына өзім куә болдым. Ана жылы Солтүстік Қазақстан облысынан келе жатқанымызда жолда МАИ қызметкерлері тоқтатты. Екі жігіт, екеуі де қазақ, орыс тілінде сайрап тұр. Жол ережесін бұзып тұрсыңдар, хаттама толтырамыз деді.
Жүргізуші жігіт «мен ресми тілді білмеймін, хаттаманы тек қазақ тілінде толтырыңдар» деп уәжін айтты. Масқара сайқымазақ болды, күлкілі, екеуі бір-біріне «сен толтыр, сен толтыр» деп қызыл өңеш болып даулассын келіп. Ақыры қоя берді. Оу, сонда кез-келген мекемеде қазақ тілін оқытатын мұғалім бар. Ол не бітіріп отыр, сүтке тойған қозыға ұқсап, мемлекеттің қаржысын күнін бос өткізгеніне алып отыр ма? Міне ана тілдің қадірі қалтақ күйде қалшылдап, жалтақ өмір сүріп жатқанының айғағы.
Біз әлемдік деңгейде беделі жоғары ағылшын тілін меңгереміз деп курстарды ашып, оған жазылып үйреніп жатырмыз, ресми тілді білеміз, ана тіліміз қазақ тілінің бетін опалап, әжімін кетірген болып аудармашымен тағдырын шешіп қойып отырмыз. Бүйте берсек қанша жылдан бері жыр болып келе жатқан ана тілдің ахуалы көтеріліп, көсегесі көгеріп қазақ тілін білмейтіндердің жүрегі қазақша соғып, бүйрегі қазақша бүлкілдейді дегенге ешкім сене қоймас, біздікі құр даурықпа дау, құр құрғақ қиял, үмітсіз сайтанның күнін кешіп, жазып, айта беру.
Ана тіліміздің жайын ойлап, гөй-гөйлеп жатқандардың еңбегі еленбей, желге ұшып жатыр. Бұндайда күйінесің, күйесің, «әттең-ай» әр қазақтың баласы өз тілінде сайрап тұрса, сосын барып, ағылшын, ресми тілдің шашбауын көтеріп жатсақ «жеті жұрттың тілін білеміз» деп кеудемізді ұрмаймыз ба? Сөз жоқ сөйтер едік. Бірақ ол жағынан минуспыз, ресми тілдің көлеңкесінде, жасауы жоқ жетім қыздай болып, бедел жағынан жұрдай, әркімнің мазағына айналып жүр.
Ағылшын тілі мен ресми тіліміз — орыс тілінің айдарынан ХХІ ғасырда жел есіп тұр. Айтайын дегенім бұл екеуінің болашағы бар ма, жоқ па, беймәлім.
Жуырда автобуста екі жігіттің әңгімелеріне еріксіз құлақ түрдім.
Біреуі айтады: -байқайсың ба, соңғы жылдары Алматыда қара қытай көптеп шоғырланып жатса, өз ағамыз деп дәріптейтін өзбектер Қазақстанға келіп, сауда нүктелерін ашып, кәсіп қылып жатыр. Құрылыс маңында қаптаған өзбектер, бұлар көрші Ресей Федерациясында еңбек мигрантары болып, қара жұмысқа жегіліп жатыр, тіпті әлемнің әр бұрышында таяқ тастаған жерден өзбек пен қытай шығады, демек болашақта қытай тілі мен өзбек тілі әлемдік аренада мінбеде жүр десе таң қалма,- дейді бір-біріне екеуі.
Расында да есті сөз әлгі жастардың сөзі. Қай қалаға барсаң да алдыңда кәуап пісіріп, өзбекше музыкасын даңғырлатып, өз-ағаңдар қаптап жүр. Ал енді қытайлар біздің жалғыз қазақ елінде ғана емес, түгел дерлік әлемде жүр. Демек қытай тілі мен өзбек тілі демографиялық жағынан өскен сайын, беделі мен қауқары күшейе бермек. Қара жұмысқа жегіліп жүрсе де, қайран қалатыным өзбектер өз тілінде ғана тіл табысады. Бірақ оған таңданып керегі жоқ, кешегі посткеңестік жүйенің тұсында жалтақтықтың кесірінен қазақ ана тілінің құнын түсіріп тастаса, өзбектер өз тіліңде ғана сөйлеп, сол жүйенің ықпалына түспеді. Сөйтіп барып, тілі мен мәдинетін жоғалтпай сол қалпы сақтап қалды. Ал біз ше жоғары жаққа бас изеумен, сол кезде шыбындадық, ақыры ана тіліміз әрі-сәрі күй кешіп мүсәпір болса, тілін білмейтіндердің саны өсті.
Жалпы қазақ тілінің шашбауын көтеріп жүрміз, тілді дамытып жатырмыз деп қиқулап жүргендердің қазіргі күні саны артып келеді, олардың арасында мемлекеттік тілде шығатын басылымдарда қызмет атқаратын журналистер мен зиялы қауым өкілдері белсенділік танытып жүрсе, сонымен қатар тілге жаны ашып жүргендердің арасында өзге ұлттан кезінде әйел алып, отбасын құрып, бала-шағасы мен ресми тілде рухтанған ағалар да бар, заман өзгерген кезде аттана шауып, тілдің жайын ойлап, байбаламдап жатқанымен бұл ағалардың кіндігінен тараған балалары ана тіліміздің рөлі күшейсе, нан алып жейтін қауқары жоқ һәм қазақ тілінен мақұрым.
Таң қаласың, ал ағалар тіліміздің мәртебесі жоқ дейді де, әркімді жамандайды, жазады, айтады, оу, бірінші балаларының тілін қазақша сындырып барып, неге сосын өзгеге назар аудармайды. Әлде бұл ағалардың халық арасында өздерінің «имидждерін» көтеру ме?
Жалпы тәуелсіздік алғаннан бері талай айтылып, жазылып жатқан ана тіліміздің мәселесін қаузай беріп керегі жоқ сияқты. Себебі қазақта сөз бар «тіл алмасқа сөз айтсаң, адам таппас жауап айтар» деген. Ана тілін білмесе, ақ сүт берген анасын сыйламаған тексізге не дейсің, артын күтейік. Көш жүре түзелер демей ме, бірақ мүлдем мәңгүрттеніп кетпесек, көш түзелгенше?
Жеңіс Кәріптегі
http://www.baq.kz/kk/news/31660
