Алматыда «Жа?а?зен мен Шетпе ?асiретi: ?ант?гiстi? себептерi мен салдары» атты та?ырыпта ?ткен ?о?амды? ты?дауда адвокат Абзал ??спанны? «Жа?а?зен» о?и?асы бойынша ?ткен полицейлер ісіне ?атысты жаса?ан баяндамасы.
«Abai.kz»
Істі? ?ыс?аша аны?тамасы:
Сот процесіні? ?арал?ан уа?ыты, судья: А?тау ?алалы? сотыны? судьясы Г.Х.?ділс?лтанимен 2012 жылды? 27 с?уірмен 28 мамыры аралы?ында ?аралды.
Ж?бірленушілер: тергеумен аны?тал?аны 74 адам, оны? 68-і полиция ат?ан о?тан ?рт?рлі де?гейдегі жара?ат алса, 12-і ?лген.
Сотталушылар саны: 5 жо?ар?ы шенді полиция ?ызметкері, К.Утегалиев, Б.Багдабаев, Е.Ба?ыт?али?лы, Н.Есбергенов, Р.Жолдыбаев.
Та?ыл?ан айып: ?Р ?К-ні? 308 бабы, 4 б?лігі, «Б» тарма?ы, ?ызмет ?кілеттігін асыра пайдалану.
Апелляция: 2012 жылды? 19 шілдесінде судья ?.Х.Шаровты? т?ра?алы? етуімен А?тау ?алалы? сотыны? ?кімі ?згеріссіз ?алдырылды (сотталушылар?а ?атысты ?олданыл?ан м?лкін т?ркілеуді алып таста?аннан бас?а).
Кассация: 2012 жылды? 29 тамызында, кас.ал?асымен Д.?мірровты? т?ра?алы? етуімен, ??рамында А.Молбаева, Н.Т?ржанов бар, А?тау ?алалы? сотыны? ?кімі ж?не апелляциялы? ал?а ?аулысы ?згеріссіз ?алдырылды.
Кіріспе
?аза?стан Республикасы Конституциясыны? 1 бабына с?йкес, ?аза?стан Республикасыны? е? ?ымбат ?азынасы — адам ж?не адамны? ?мірі, ???ы?тары мен бостанды?тары.
Мемлекеттік билікті? бірден-бір бастауы — халы? (Конституция 3 бап 1 б?лігі).
?ркімні? ?мір с?руге ???ы?ы бар (Конституция 15 бап, 1 б?лігі).
??рметті д??гелек ?стел отырысына ?атысушылар!
Б?гінгі та?ырып с?з жо? ?те ауыр та?ырып, ол — ?аза?станны?, бірінші кезекте ?аза? хал?ыны?, ?ркениетті деп есептелетін 21 ?асырда?ы трагедиясы, жалпы?лтты? ?асіреті.
Осы баяндама?а мен ?уелі бір ??дайды?, одан кейін халы?ты?, тарихты? алдында?ы жауапкершілікті тере? сезіне отырып дайындалдым. Мені? б?л баяндамада?ы с?здерім, т?жырымдарым тек ?ана сот процесі барысында белгілі бол?ан, аны?тал?ан ж?не за?гер ретінде ?зім к?з жекізген фактілер мен д?лелдерге ?ана негізделеді.
Сот процесіне ж?бірленуші тарапты? ?ор?аушысы ретінде бастан-ая? ?атыстым, ж?бірленушілерді?, ку?лерді? сот?а берген к?рсетпелерін, сотталушыларды? ?з ?рекеттерін а?тап берген жауаптарын м??ият ты?дадым, сотта зерттелген заттай д?лелдемелер, ?сіресе бейнежазбаларды толы? к?ріп, онда?ы ма?ызды деген жерлерін жазып алып отырдым.
Сот тергеуі ?уелі ж?бірленушілерден ж?не ку?лерден жауап алудан басталып, е? со?ынан сотталушыларды жауаптап, одан кейін істегі заттай д?лелдемелерді зерттеумен ая?талды.
Сонымен осы сотта на?ты не болды ж?не не аны?талды?
1. Ж?бірленушілер.
Біріншіден, тергеу барысында ж?не сотта жауап берген ж?бірленушілер
мен оларды? ?кілдеріні? к?рсетпелері мен ку?лерді? жауаптарынан белгілі бол?андай, ж?бірленушілерді? еш?айсысыны? жаппай т?ртіпсіздікке, ал к?пшілігіні? тіпті ереуілдеп т?р?ан м?найшылар?а да ?атысы жо?ы аны?талды.
На?ты мысал, ала?ны? ?асынан авток?лік ішінде ала?сыз кетіп бара жатып пистолет о?ынан ?аза тап?ан, к?мелетке толма?ан Рахат К?шеров, ала?ны? ма?айына да жолама?ан, мектеп жанында?ы банкоматтан жала?ысын алма? бол?ан кезде автомат о?ынан ?аза тап?ан м??алім, 4 баланы? анасы, Жанар ?бдік?римова, ?кімні? тапсырмасы бойынша о?ушыларын ала??а шеруге алып келіп, о?тан ?аза тап?ан, ереуілшілерге еш ?атысы жо?, м??алім Атаберген Хасанов немесе ала??а ?йелін ?асына ертіп, 1,6 ж?не 3 жаста?ы екі баласын ?олына к?теріп т?р?ан кезде, ая?ынан о? тиіп жаралан?ан Егізбаев т.б. ?айталап айтайын, б?л азаматтарды? ?здеріні? немесе жан?я м?шелеріні? ала?да ереуілдеп т?р?андар?а, жалпы м?найшылар?а еш ?атыстары жо?.
Со?ан ?арамастан, полиция тарапынан атыл?ан о??а негізінен осы ?арапайым адамдар іліккен, оларды? барлы?ы дерлік ?з жауаптарында осы жа?дайды? ая? астынан орын ал?анын, полиция?а ?здері немесе ала?да?ы бас?а адамдарды? ?арсылы? к?рсетпегендерін айтты. Одан бас?а, ерекше назар аударатын ж?йт — полиция атыс ?аруын ?олданатыны туралы халы??а еш?андай ескерту (мысалы дауыс зорайт?ыш ар?ылы) жасама?аны! Ж?бірленушілерге с?ра?тар негізінен мемлекеттік айыптаушылар ж?не мені? тарапынан ?ойылып отырды, сотталушылар немесе оларды? ?ор?аушылары тарапынан с?ра? ?ойылып, н?тижесінде ж?бірленушілерді? жауаптарын теріске шы?аратындай жа?дайлар сот барысында м?лдем орын ал?ан жо?. Я?ни, полицейлер ереуілге еш ?атысы жо?, бейбіт т?р?ындар?а ?арсы ескертусіз атыс ?аруын ?олдан?ан.
1/2. Жо?арыда атап кеткенімдей, іс бойынша барлы?ы 74 адам ж?бірленуші
деп таныл?ан. Осыларды? ішінен сот тергеуі барысында 4 адам, ?здеріне дене жара?аты айыптау ?орытындысында к?рсетілгендей ала?да?ы жаппай т?ртіпсіздік кезінде емес, кешкісін ал?андарын к?рсетті. Олар, 02 мамырда жауап берген Та?атаров С?кен, Алтыбаев Арманбек, 03 мамырда жауап берген Д?укенов Н?рлан ж?не 08 мамырда жауап берген Бегалиев То?тар есімді ж?бірленушілер. Оларды? біреуі ж?мыстан келе жатып, біреуі кешкі ауысым?а ж?мысына бара жатып, ал енді бірі ?йіні? кіреберісі алдына темекі шегуге шы??ан жа?дайда о??а ?ш?андарын на?ты уа?ытын к?рсете отырып айтып берді. Б?л ?те ма?ызды! ?йткені, б?л ж?бірленушілерді? жауаптары іс бойынша та?ыл?ан айыпты? ше?берінен шы?ып кетеді, себебі б?л азаматтарды? жауаптарына сенетін болса?, ал жеке менде олар?а сенбейтіндей немесе оларды? жауаптарын теріске шы?аратындай еш негіз жо?, белгісіз біреулер кешкісін бейбіт т?р?ындар?а ?арсы ?дейілеп, к?здеп о? ат?ан болып шы?ады! Оларды? кім екені сотта аны?тал?ан жо?. Біра?, ала?да?ы жаппай т?ртіпсіздік т?скі са?.12.30 бен 13.00 шамасында бол?аны на?ты белгілі. Сол к?ні кешкісін, ?алада комендантты? са?ат енгізіліп, полиция ?аланы ?з ба?ылауына ал?ан болатын. ?кінішке орай, сот атал?ан фактілер бойынша ?Р Бас Прокуратурасы атына жан жа?ты тексеру ж?ргізіп, ?Р ?ылмысты? Кодексіні? бас?а баптарымен ?ылмысты? іс ?оз?ату туралы, ?Р ?ылмысты? істер ж?ргізу Кодексіні? 371-бабыны? 5 б?лігі, 3 тарма?ына с?йкес, жеке ?аулы шы?ару ж?ніндегі мені? ?тінішімді ая?-асты ?алдырды. Жалпы, мені? ж?не ж?бірленушілер тарапынан жариялан?ан бірде-бір ма?ызды ?тініштер сот тарапынан ?ана?аттандырылма?ан болатын, біра? ол туралы с?л кейінірек то?талып кетемін. Я?ни, сот айыптау ше?берінен шы?ып кететін, бас?а ?ылмысты? іс ??рамы сот тергеуі барысында аны?талып отырса да, о?ан еш?андай ???ы?ты? ба?а берген жо?.
2. Ку?лер.
Сотта ку? ретінде жауап бергендерді екіге б?ліп ?арастыру?а болады; 1. Сол к?ні ала?да бол?ан жай адамдар, 2. Полиция ?ызметкерлері, я?ни ?олдарына автомат, пистолет алып ??рама саппен ала??а келген 97 полиция ?ызметкеріні? 5-і ?ылмысты? жауапкершілікке тартылса, ?ал?ан 92-і ку? деп таныл?ан.
Сол ку? ретінде сотта жауап берген полиция ?ызметкерлеріні? к?рсетпелері жалпы мына?ан саяды, олар кім б?йры? бергенін естімеген, к?рмеген, оларды ешкім сап?а т?р?ызба?ан, ?здері т?р?ан, сапты кімні? бас?арып бар?анын білмейді, ала?да?ы халы?ты? б?за?ылы?ын, не деп ай?айла?анына дейін естісе де, ?астарында, я?ни сапта?ы бас?а полиция ?ызметкерлеріні? атыс ?аруын ?олдан?анын к?рмеген, кейбіреулері тіпті оны? дауысын да естімеген, ?здері ескерту ретінде ауа?а ат?ан т.б. Осы ба?ытта жауап берген ку? полицияларды? к?птігі ?рі жауаптарыны? ?зара ??састы?ы сонша, оларды? ?р?айсысыны? жауабына жеке то?талып, талдап жатуды? ?зі арты?.
Полиция ?ызметкерлеріні? жауаптарына сенетін болса?, олар ала?ны? жанымен ж?й ?ана ?тіп бара жат?ан, сол кезде ала?да?ы халы? полиция жаса?ына ?здері тиіскен, тас ла?тыр?ан, одан со? полиция атыс ?аруын аспан?а ату?а м?жб?р бол?ан. Ал, ала?да?ы халы?ты? жара?ат кімнен, неден жара?ат ал?анын ешбір полиция ?ызметкері к?рмеген болып шы?ты!
Ал, осы кезде ала?да бол?ан, ереуілдеп т?р?ан м?найшылар?а еш ?атысы жо? ж?й ку?лер мен ж?бірленушілерді? жауабы ку? полиция ?ызметкерлеріні? жауаптарына м?лдем ?арама-?айшы келіп отырды. Айта кететін бір м?селе, бірде-бір ку? немесе ж?бірленуші ала?да?ы бол?ан о?и?а?а ереуілдеп т?р?ан м?найшыларды кін?ламайды, полиция кін?лі деп санайды. Барлы? ж?бірленуші ?зіне келтірілген дене жара?аты немесе адам шы?ынына байланысты полицияны кін?лі деп есептейтінін к?рсетті. Оны? себебі т?сінікті, ала?да бол?ан халы?ты?, мейлі ол ?ыдырып келсін, сол жерде ереуілдеп т?р?аны болсын, ?олдарында ?ару немесе суы? ?ару болма?ан ж?не олар тарапынан ешбір б?за?ылы? ?рекеттер жасалма?ан. Одан бас?а ескере кететін ма?ызды ж?йт, сол к?нгі о?и?а барысында сапта бол?ан полиция ?ызметкерлеріні? бірде-бірі дене жара?атын алма?ан!
Бір с?збен айт?анда, сотта жауап берген ку? полицейлер, сотталушы полицейлерге к?мектесу ма?сатында жал?ан жауап берді деп есептеймін. На?ты мысал; 08 мамыр к?ні сотта жауап берген А.Жор?ынов есімді полиция ?ызметкері ?з ?олында ?ару болма?анын, сапта?ы полиция ?ызметкерлеріні? еш?айсысыны? ?олынан ?ару к?рмегенін айтты, ала??а саппен бар?ан кезде атыс ?аруыны? дауысын естімеген, оны? себебін, басында каска болуымен т?сіндірді, ала?да жаралан?ан адамдарды к?рмеген, біра?, ?кімшілік алдына бар?ан кезде кейін ?алалы? ішкі істер бас?армасына шегіну туралы б?йры?ты естіп ?ой?анын айтты. ?здері? ойла?даршы, ?айта-?айта тарсылдап атылып жат?ан калашников автоматыны? дауысын каска киіп ал?анды?тан естімейтін адам, шегіні?дер деген б?йры?ты естуі м?мкін бе? Оны? к?ру ?абілеті туралы айтпай а?-?ояйын, себебі, ол сапта алдында келе жат?ан полиция ?ызметкеріні? ар?асынан ?ана ?арап келе жат?анын айт?ан болатын.
Мен ?з басым сотта?ы жауап бергендерден, полиция емес, бас?а ку?лерді? жауабына сенемін, себебі, ж?й адамдарды алдын-ала мынадай с?ра??а былай жауап бересі?, мына?ан жауап бермейсі? деп ?йымдастыру?а ешкімні? м?мкіндігі жо?. Ал, полицияны? ж?ні б?лек, оларды? басшылары бар, басшы?а с?зсіз ба?ыну ?аза?станды? полицияда ?алыптас?ан т?жірибе екендігі ешкімге дау тудырмайды деп ойлаймын. Оны? ?стіне сотталушы полиция ?ызметкерлеріні? еш?айсысыны? да бас шарасы ?амауда емес, ?й ?ама?ында, ?анша жыл бірге істеген кез-келген полиция ?ызметкерін ?йлеріне ша?ырып алып «с?йлесуге» толы? м?мкіндіктері бар. Одан бас?а, сот?а келіп жауап берген ку? полицейлерді? еш?айсысы да о?и?а бол?аннан кейін, полициядан ж?мыстан кетпеген, ?ызмет ауыстырма?ан, кейбіреулері осы о?и?адан кейін ?ызметтері ?сіп кетті, мысалы, Жа?а?зен ІІБ сол кездегі басты?ы ?ожаев, о?и?адан кейін, ?Р ІІМ-ні? департамент басты?ы, ал, Ма??ыстау ІІД басты?ы бол?ан ?абылов ?Р ІІМ-ні? орынбасары ?ызметіне жо?арылатыл?ан. Б?дан шы?атын ?орытынды, ку? полицейлер 1. Басшыларына ?ызмет бабында тікелей ба?ынышты адамдар болса, 2. Бол?ан жа?дай ?здеріне де ?сері тиіп кетуі м?мкін бол?анды?тан, жеке м?дделері де бар. Себебі, тергеу тобы ?ліде ж?мыс ат?арып жатыр, олармен сотталушылардан бас?а да, жауапты полиция ?ызметкерлері іздестірілуде. Я?ни, ку? полицейлер сот алдында к?рінеу жал?ан жауап берді.
3. Заттай д?лелдемелер.
Сотта заттай д?лелдемелерді зерделеу барысында б?рын белгісіз бол?ан біраз ма?ызды жа?дайлар аны?талды. Сіздер барлы?ы?ыз интернеттен халы??а о? жаудырып жат?ан, ??ла?ан адамды ?р?ылап жат?ан полиция ?ызметкерлеріні? ?рекетін к?рді?іздер, мысалы, «Сауле540» -деп ат ?ойыл?ан видео т.б. Айта кететін м?селе — тергеу тобы б?л видеоматериалдарды т?сірген адамдарды аны?тап, олардан ку? ретінде жауап алып, сараптама жасап, атал?ан материалдарды іске заттай д?лелдеме ретінде жал?а?ан. Я?ни, сіздерді? интернеттен к?рген біраз д?ниелері?із ?ылмысты? іс бойынша заттай д?лелдеме деп танылды.
?ылмысты? іс ??жаттарында олардан б?лек, интернетке шы?па?ан видеоматериалдар да жал?ан?ан. Атап айт?анда, о?и?а орын алмай т?рып, я?ни 16 желто?сан?а дейін, облысты? ІІД-нен ?ш бірдей полиция ?ызметкері видеоаппараттарымен Жа?а?зен ?аласына іссапар?а келген. Істегі бар ??жаттар бойынша олар, 15 желто?саннан бастап бол?ан жа?дайларды видео?а т?сірген. Я?ни, б?ны? аса ма?ыздылы?ы сол, о?и?а ?алай, неден басталды, кім бастады, кім ?остады деген с?ра?тар?а берілетін дайын жауап еді. Онда, ала?да т?р?ан м?найшылар, олармен полиция арасында?ы кикілжі?ні? басталуы, полицияны? Жа?а?зен ІІБ алдында сап?а т?рып, ?аруланып жат?аны ж?не халы??а атыс ?аруынан о? ату с?ттері бейнеленген. Мысалы, сот алдында к?мелетке толма?ан Р.К?шеровты атып ?лтіргені ?шін айыптал?ан Р.Жолдыбаев, сол полицейлер т?сірген видеода на?ты адамдар?а ?аратып тапаншадан о? атып жат?аны бейнеленген. Ал, ол ?з жауабында тапаншада?ы о?ты? б?рін аспан?а ?аратып атып жібердім деген болатын (тапаншада?ы екі магазин о?ты тауысып ат?ан). Видеоматериалдардан ж?не т?сінгенім, ереуілдеп т?р?ан м?найшылар ала?да бейбіт т?рды, біра? оларды полиция ала?ны? бір шетіне ?арай ты?сырып, тар ше?берге ?ысып тастады. Осы жа?дай оларды? ашу-ызасын тудырып, ішінара ай?айлар бол?анмен полиция?а к?ш ?олданбады. Осы видеоны к?ру барысында менде м?найшылар?а бірінші ?ысым к?рсетіп, оны? арты ?а?ты?ыс?а ?ласуына себепкер бол?ан полиция ?ызметкерлеріні? ?зі деген пікір ?алыптасты. ?лкен ?кінішке орай, сол видеоматериалдар е? ма?ызды деген жерлерге келген кезде ?зіліп ?алып отыр?аны. О?ан себеп бол?ан істегі ??жаттар бойынша, Ма??ыстау облысты? ІІД-і тергеу Бас Прокуратураны? тергеу тобына оларды? с?ратуы бойынша берген кезде, видеоны толы? кетіріп тастап берген. Я?ни, сол ?рекеттері ар?ылы тергеу ж?мысына кедергі келтіруге тырыс?ан. Кейіннен сараптама ар?ылы онда?ы бейнебаян ішінара ?алып?а келтірілген-мыс. Б?л жа?дайларды? ?аншалы?ты шынды??а с?йкес келетіні ма?ан ?рине бейм?лім. Я?ни, б?л жерде ереуілшілер мен полиция арасында?а кикілжі?ге полицияны? ?зі себепкер бол?анды?ы аны?талды.
4. ?ана?аттандырылма?ан ?тініштер.
Сот сот тергеуінде белгілі бол?ан, жо?арыда атал?ан кешкі уа?ытта жара?ат ал?ан 4 ж?бірленушіге ?атысты фактілер бойынша прокуратура органдары атына ?Р ?ылмысты? Кодексіні? «Адамзат?а ?арсы ?ылмыс» немесе «Кісі ?лтіруге о?талу» деген бабымен ?ылмысты? іс ?оз?ау туралы м?селені шешу туралы жеке ?аулы шы?аруы тиіс еді деп есептеймін.
Мені? тарапымнан б?л туралы апелляциялы? сатыда?ы сот?а берген ша?ымымны? негізгі н?с?асы да осы болатын, алайда, бірінші сатыда?ы сотта, апелляциялы? саты б?л ?тініштерімді ?ана?аттандырмады.
Одан бас?а мені? тарапымнан келесі ?тініштер жариялан?ан болатын;
Сот алдында 14 мамырда ку? ретінде жауап берген Бай?за?ов ?.Т.,
жауабында 16 желто?сан к?нгі ??рама жаса? ?атарында бол?анын, сапта ?зіні? алдында сотталушы Ренат Жолдыбаевты? келе жат?анын, ?зі ?ста?ан тапанша номері есінде екенін айтып берді. Осы кезде сотталушы Р.Жолдыбаевты? ?ор?аушысы «?зі?іздікінен бас?а та?ы кімні? тапаншасыны? номерін білесіз?» — деген с?ра?ына орай, ол Ренат Жолдыбаевты? тапаншасыны? номерін білетін болып шы?ты. Я?ни оны? айтуынша, Р.Жолдыбаев сол о?и?а бол?ан кезде та?ыл?ан айыпта к?рсетілгендей, №5031 санды тапаншаны емес, №8426 санды тапаншаны ?ста?ан. Алайда, тергеу кезінде атал?ан азамат сотталушы Жолдыбаевтыкі т?рма?, ?зіні? ?ста?ан тапанша номерін есінде емес екенін айтып к?рсеткен еді. Ол туралы сот?а т?ра?алы? етуші ескерткен кезде ку? не айтарын білмей ?ал?ан болатын. Осы ?рекеті ар?ылы, ку? Бай?за?ов ?зіні? ?ріптесі (екеуі де жедел ?ызметкер), жерлесі (екеуі де Шы?ыс ?аза?станнан келген) Р.Жолдыбаев?а к?мектесуге ?рекет жаса?аны аны? бай?алды. Сол себепті мен апелляциялы? сатыда?ы соттан атал?ан ку?ге ?атысты жал?ан ку?герлік бергені ?шін ?ылмысты? іс ?оз?ау м?селесін шешу туралы ?тініш білдірдім.
Осы?ан ??сас негіздермен Жа?а?зен ?алалы? ІІБ-ны? басты?ы ?ызметін ат?ар?ан ?ожаев?а ж?не Ма??ыстау облысты? ІІД-ні? ?ызметкері Шинбаев?а ?атысты да шара алу туралы ?тініштер берілді.
Атал?ан ?тініштерді? ма?ыздылы?ы сол, бейбіт халы??а ?арсы о? ат?ан полицейлерді? жалпы саны 97 болса, соларды? 5-не ?ана ?атысты іс сот?а жетті. ?ал?ан полиция ?ызметкерлеріне ?атысты іс негізгі істен б?лектенген, я?ни б?л дегеніміз атал?ан бес полиция ?ызметкерлерінен бас?аларыны? ісі де болаша?та сот?а жолдануы м?мкіндігін жо??а шы?армайды. Сол кезде ку? ретінде тергеуде ж?не сотта жауапталатын полиция ?ызметкерлеріні? ?здеріні? б?рын?ы ?ріптестеріне «к?мектесуге» деген ниеттерін болдырмау ?шін де ма?ызды еді. Сот б?л ?тініштерді м?ні бойынша ?ара?ан да жо?.
Одан бас?а, мен ж?не бірнеше ж?бірленуші соттан, Жа?а?зен ауруханасынан 16 желто?сан к?нгі ауруларды тіркеу журналын, аурухана ішіндегі м?йітхана журналын, сол к?ні кезекшілікте бол?ан аурухана ж?не м?йітхана ?ызметкерлерін де ша?ырту туралы ?тініштеріміз ?ана?аттандырылмады. Мені? ж?не ж?бірленушілерді?, оларды? ?кілдеріні? б?л жерде аны?тама? бол?анымыз — сол о?и?а салдарынан на?ты ?анша адам жара?ат алды, ?аншасы ?лді, тергеу органдарымен аны?тал?ан адамдардан бас?а да ж?бірленушілер шы?ып ?алуы м?мкін бе, деген м?селелерді аны?тау ма?саты бол?ан еді. Ол м?мкін болмады. Сотты былай ?ой?анда, бізді? м?ддемізді ?ор?ап жат?ан прокурор да, бізді? барлы? ?тінішімізге «тергеуді? аясынан шы?у?а болмайды»-деген негізбен ?арсылы? білдірумен болды.
Я?ни, мені?, ?ріптесім А.Н?р?азиеваны? ж?не ж?бірленушілерді? сот?а берген ?тініштері сот тарапынан ?аралма? т?гілі, м?ні бойынша ?арал?ан да жо?.
5. Т?жырым.
Осы жерде полицияны? ма?саты сонда не болды деген за?ды с?ра? туындайды? Полиция ала??а адамдарды атып кету ?шін ?ана келген бе? Іс материалдарынан к?ргенім, олар адамдар?а о? атып кеткеннен бас?а еш ?рекет жаса?ан жо?. Тіпті ?здері ат?ан о?тан жаралан?ан адамдар?а жедел ж?рдем ша?ыртып немесе бас?алай жолдармен медициналы? к?мек к?рсетпеген, ол былай т?рсын, со??ы бейнежазбада жараланып жат?ан адамдарды резиналы? тая?пен ?р?ылап жат?аныны? ку?сі болды? б?ріміз. Сотталушыларды? ?ор?аушылары бізді? осы ба?ытта?ы с?ра?тарымыз?а орай, ку? полиция ?ызметкерлеріне «Сіздер жаралан?ан адамдар?а медициналы? к?мек к?рсетуге тиістісіз бе»-деп с?ра? ?ойып, со??ылар «Жо?, тиісті емеспіз»-деп жауап беріп жатты. Атал?ан жа?дай ку? полиция ?ызметкерлеріні? ???ы?ты? т?р?ыдан сауатсызды?ын к?рсетеді, ?йтпесе ?здері ?олдану?а тиісті, «???ы? ?ор?ау органдары туралы» ?Р За?ыны? 62 бабыны? 1 б?лігінде, атыс ?аруын, арнаулы ??ралдарды, дене к?шін ?олдануды? барлы? жа?дайларында ?ызметкер жеке т?л?аларды? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету, зардап шеккендерге ш??ыл медициналы? к?мек к?рсету ?шін ?ажетті шараларды ?олдану?а міндетті — деп, тай?а та?ба бас?андай аны? к?рсетілген.
Осы жерде мен 2011 жылы бір?атар Европа елдерінде орын ал?ан жаппай т?ртіпсіздіктерге ж?не о?ан ?атысты жергілікті полиция к?штеріні? ?олдан?ан амалдарын салыстыру ретінде мысал?а келтіре кеткім келіп отыр. 01 шілде Афины, 30 ?ырк?йек Германияны? Штутгарт, 16 ?азан айында Рим, осы айда ?айтадан Афины ?алаларында жаппай т?ртіпсіздіктер орын алып, адамдар полиция?а ?арсы тас кесектер, Молотов коктейлі ??йыл?ан б?телкелер ла?тырып, ?имараттар мен к?ліктерді ?ртеу н?тижесінде ?те ?лкен к?лемде материалды? шы?ын келтірген. Біра?, полиция тарапынан халы??а ?арсы бірде-бір рет атыс ?аруы ?олданылма?ан, негізінен жары? ж?не шу гранаталары (СШГ), к?зден жас а?ызатын газ, ал Рим ?аласында солар?а ?оса су шашатын машиналарды пайдалан?ан. Болды. Полиция ?рекетінен Германияны? Штутгарт ?аласында 1 адамны? к?зіне тиген газдан ауыр дене жара?атын алуы — ?лкен резонанс ту?ызып, ?о?ам тарапынан полицияны? ?атыгездігіне байланысты м?селе к?теруге негіз болды.
Ал біздегі жа?дай ше? Соттал?андарды? барлы?ы — ?атарда?ы ?ызметкерлер емес, жо?ары білімді, жо?ары шенді полиция офицерлері. Сот процесі ая?тал?ан с?тке дейін сотталушы Ба?дабаевтан бас?алары ж?бірленушілерден кешірім с?рау?а, олармен татуласу?а еш ?рекет жасамады, со залында балаларынан айырыл?ан ата-аналарды? к?з жасыны? ку?сі болды?, тіпті кейбіріні? эмоциясын игере алмай, талып ?алып, жедел ж?рдем ша?ырту?а да м?жб?р болды?, біра?, мені? бір бай?а?аным, сотталушылар осыны? б?ріне бір селт етпеді.
Мені? ?з т?жырымым соттал?ан полиция ?ызметкерлері ?здеріні? е? басты міндеттерін ?мытып ?ал?ан деп есептеймін, ол — халы?ты ?ор?ау! Ату, ?орлау емес, ?ор?ау болатын!
Ішкі істер органдары ?ызметкерлеріні? ?ызметі — «Ішкі істер органдары туралы» ?Р За?ымен реттеледі. Атал?ан За?ны? 3 бабында ішкi iстер органдары ?ызметiнi? принциптерi бекітілген, о?ан с?йкес;
Iшкi iстер органдарыны? ?ызметi за?дылы?, дара басшылы?, iшкi iстер органдары ж?йесiнi? бiрлiгi, жариялылы?, ???ы? ?ор?ау ж?не бас?а да мемлекеттiк органдармен, лауазымды т?л?алармен, ?йымдармен ж?не азаматтармен ?зара iс-?имыл жасау принциптерiне негiзделiп ??рылады.
Я?ни, б?л ?рбір полиция ?кіліні? ?з ?ызметінде басшылы??а алатын негізгі ?а?идалары болып табылады. Б?л ?а?идаларды са?тамау — за? талаптарынан ауыт?у болып танылады. Д?л осындай нормалар «???ы? ?ор?ау органдары туралы» ?Р За?ымен де к?зделген.
Енді осы принциптер Жа?а?зен о?и?асында ?аншалы?ты са?тал?анын саралап к?рейік;
Бірінші м?селе — атыс ?аруын ?олдану ?аншалы?ты за??а негізделген?
«???ы? ?ор?ау органдары туралы» ?Р За?ыны? (б?дан былай За?) 59 бабында ?ару ?олдануды? ма?саты былай т?сіндірілген;
Атыс ?аруы, арнаулы ??ралдар мен дене к?ші ?о?ам?а ?ауiптi ?рекеттерді то?тату, ???ы? б?зушылы?тарды? сипаты мен на?ты ахуал ескерiле отырып, оларды жаса?ан адамдарды ?стау ж?не ???ы? ?ор?ау органдарына жеткiзу ма?сатында ?олданылады.
?рі ?арай, 60 бапта ?андай жа?дайда — арнайы ??ралдар мен жауынгерлік к?шті, ал, 61 бапта — атыс ?аруын ?олдану?а болатынды?ы ретімен к?рсетілген. Осы жерде бір ескеретін жайт — 61 бапты?, 1 б?лігі, 2 тарма?ына с?йкес, полиция ?ызметкерлеріне немесе оларды? жан?ясына шабуыл жасалса оларды? атыс ?аруын ?олдану?а ???ылы екендігі бекітілген. Алайда, д?л осындай жа?дайда, 61 бапты? 1 б?лігі, 5 тарма?ына с?йкес, арнайы ??ралдар мен жауынгерлік к?шті ?олдану?а болатынды?ы да к?рсетілген. Б?дан шы?атын ?орытынды — полиция?а бір жа?дайда екі т?рлі т?сілді та?дау ???ы?ы берілген.
Біра?, жо?арыда атап к?рсетілгендей ???ы? б?зушылы?тарды? сипаты мен на?ты ахуал ескерiлуі тиіс еді.
Осы айтыл?андардан ?орытынды пікірім — Жа?а?зен жа?дайында атыс ??ралын ?олдану?а берілген б?йры? ж?не оны? орындалуы негізсіз. Себебі; біріншіден, бейнежазбалардан к?ргеніміздей халы?ты? ?олында еш?андай ?ару немесе атыс ??ралдары жо?. Екіншіден, полиция?а арнайы ??ралдарды ?олданса да жеткілікті болатын. Мысалы, осындай жа?дайда полиция?а ?олдану?а р??сат етілген арнайы ??ралдар ?атарына су ат?ыштар (водомет) да жат?ызыл?ан, Жа?а?зен жа?дайында ?а?а?ан ?ыс айында ереуілшілерді? ?стінен сумен ат?ыласа, оларды? екпінін басу?а сол да жеткілікті емес пе? Б?л жерде полиция ?кілдеріні? ?олында арнайы ??ралдар болмады дейтін болса?, ол келесі негіздермен м?мкін емес н?рсе, 1. Ереуілшілер к?шеге ая? астынан шы??ан жо?, жеті ай болды, я?ни полиция болуы м?мкін о?и?а?а алдын-ала дайындалуы шарт 2. Жо?арыда атал?ан «Ішкі істер органдары туралы» За?ыны? 7, 10, 11 баптарына с?йкес, ?ажеттілік болса полиция ?рт с?ндіру ??ралдарына да билік ете алады. ?рт с?ндіру машинасы іс ж?зінде су ат?ыш машинаны алмастырады. ?шіншіден, та?ы да сол сотта зерттелген бейнежазбада полиция ?кілдеріні? ?ашып бара жат?ан адамдар?а о? жаудырып жат?аныны? ж?не жаралан?ан адамдарды резина тая?шаларымен ?рып жат?аныны? ку?сі боламыз.
Осы бейнежазба ж?не сотта на?ты аны?тал?ан д?лелдемелерге сараптау жасайтын болса?, онда полицияны? атыс ?аруын ?олдануы негізсіз ?ана емес, за?сыз да болып табылма?. Себебі, атыс ?аруын ?олдану?а бірден-бір шарт — адамдарды? олар?а (полиция?а) шабуыл жаса?аны, ?мірлеріне ?ауіп т?ндіргені іс ??жаттарымен жо??а шы?арылып отыр.
?орытынды: сот ?кіміне с?йкес, сотталушы Уте?алиев 7 жыл?а бас бостанды?ынан айыру?а, Есбергенов 6 жыл?а бас бостанды?ынан айыру?а, ?ал?ан сотталушылар 5 жылдан бас бостанды?ынан айыру?а, жазаларын жалпы режимдегі колонияда ?теуге сотталды. Ж?бірленушілерді? бірде-бірі сот ?кіміне разы бол?ан жо?.
Керісінше, мені? ?ор?ауымда?ы ж?бірленушілерде, б?ндай ?ылмысты? іс не ?шін, кім ?шін ?оз?ал?ан?, неге сот ж?бірленуші тарапты? ?тініштерін ?ана?аттандырмады?, неге бейбіт халы??а полиция тарапынан о? атылды, о?ан б?йры? берген кім?, неге атыс ?аруы «жаппай т?ртіпсіздіктер» ?йымдастыр?андар?а емес, ?арапайым халы??а, оны? ішінде ?йел, бала-ша?а?а ?олданылды?, неге «жаппай т?ртіпсіздік» ая?тал?ан со?, кешкі уа?ытта адамдар?а ?арсы о? атылды, оны кім атты, не ма?сатпен атты?, неге прокуратура мен сот «айыптау ше?берінен» шы?ып кетуден соншалы?ты ?оры?ты?, неге, неге, неге деген бас?а да к?птеген с?ра?тар ?алды? Сот бітті, ?кім за?ды к?шіне енді, біра? б?л ?апта?ан с?ра?тар жауапсыз ?алды…
??рметті ?атысушылар, мен за?гермін. ?з к?зіммен не к?рдім, нені? ку?сі болдым, Сіздермен сонымен б?лістім. За?гер т?жырым жаса?ан кезде на?ты д?лелдерге сілтеме жасай отырып, кесіп айту?а тиісті. Мен «Жа?а?зен ?ыр?ынын» ?йымдастыр?андар кімдер, ол олар?а не ?шін керек бол?анын айта алмаймын, мен жалпы Сіздерді? к?п с?ра?тары?ыз?а жауап бере алмаймын ба деп ?ор?амын, себебі, «полицейлер сотында» о?ан м?мкіндік бол?ан жо?. Ж?бірленушілер ?ана емес, ?зімні? к?кейімдегі к?п с?ра?тар жауапсыз ?алды.
Мен ?азіргі та?да бір ?ана н?рсені кесіп айта аламын, ол — егер е? жо?ар?ы де?гейде тиісті т?рде тапсырма берілер болса, онда ???ы? ?ор?ау органдарында, осы о?и?а?а ?атысты д?лелдер толы? жеткілікті.
Ты?да?андары?ыз?а рахмет!
?аза?стан Республикасы
Батыс ?аза?стан адвокаттар
ал?асыны? м?шесі, адвокат
Абзал ??спан
«Abai.kz»
