К?н санап ?міріміз экран?а т?уелді боп барады. А?парат, ?ылым, ?кімет, нары? та ?аламтор?а телміріп отыр. Ал енді адамдар арасында?ы ?арым-?атынасты да ?аламтор шешеді. ?азірді? ?зінде ?лем хал?ыны? 57 пайызы бетпе-бет тілдесуден г?рі, интернет ар?ылы, д?лірек айт?анда, ?леуметтік желілерде «??гімелеседі». ?леуметтік желі — адамдарды? бір-бірімен ?аламтор ар?ылы ?зара байланысын ?амтамасыз ететін ?аламтор ресурсы.
?леуметтік желілерді? а?парат ?о?амында?ы р?лін к?рсету ?шін бірнеше статистикалы? м?ліметтерге то?талса?:
— ?лемдегі отыз жас?а дейінгі адамдарды? 50 пайызы, жа?а ?асырда туыл?андарды? 96 пайызы ?леуметтік желілерді пайдаланады;
— «Facebook»-ті? апталы? трафигі «Google»-дікінен де асып т?сті;
— ?леуметтік желілер порнографияны да артта ?алдырып, ?аламторда уа?ыт ?ткізуді? е? ке? тара?ан ?дісіне айналды; (Порнографияны басып озу осы уа?ыт?а дейін ешбір интернет жоба?а б?йырма?ан);
— А?Ш-ты? ?рбір сегізінші ж?бы ?леуметтік желілер ар?ылы таныс?ан;
— 50 миллион ?олданушыны ?зіне ?арату ?шін радио отыз сегіз жыл, телевизия он ?ш жыл, интернет т?рт жыл талмай ?ызмет етсе, ?леуметтік желілерді? тек біреуі — «Facebook» бір жылда 200 милллион адам жинады;
— Егер «Facebook» мемлекет бол?анда, халы? саны бойынша ?шінші орында т?рар еді. Себебі 800 миллион ?олданушысы бар.
— Компанияларды? 80 пайызы кадр табуда ?леуметтік желілерге ж?гінеді;
— Леди Гага мен Джастен Биберді? твиттердегі ?она?тарыны? саны ?аза?стан хал?ынан да к?п;
— «Facebook»-та тіркелушілер саны ?ытай хал?ыны? ?су ?дерісінен де асып т?суде.
Осыларды? ?зінен-а? ?леуметтік желілерді? ?алы? к?пшілікті ?зіне тартып, б?рын-со?ды болма?ан алып к?шке айнал?анын к?руге болады. Бір ?ана Америкада жа?а медианы? дамуына байланысты талай баспас?зді? редакциясы ж?мысын то?татты, талай газет-журналдар таралымы азайып, шы?ын?а батты. Б?л — о?ырман ?шін а?параттануды? жа?а, тиімді ?дісі. Бір ?ана мысал, газеттен, телевизиядан, радиодан а?паратты іздейсі?, к?тесі?, ал ?леуметтік желіде «мынандай-мынандай жа?алы?тар» деп а?парат ?зі келеді. Б?л — жа?а серпіліс.
Б?л серпіліс ?аза?станды да айналып ?ткен жо?. Бізде де халы? тиімді деп таны?ан ?леуметтік желілерін пайдаланып ж?р. «Internet World Stats»-ті? есептеуі бойынша, ?аза?станда 5,6 миллион адам ?леуметтік желілерді к?нделікті пайдаланады. ?аза?станда?ы е? танымал ?леуметтік желілерді? ?атарына «Мой мир»-ді (к?ніне
1 125 000 ?аралым), «Одноклассники» — ді (к?ніне 558 000 ?аралым), «Вконтакте»- ні (к?ніне 525 000 ?аралым), «Facebook»-ті (к?ніне 410 000 ?аралым), ж?не т.б. жат?ызу?а болады. Атап ?ткен ж?н, ?аза?станды? ешбір сайт, портал м?ндай ке? аудиторияны ?амти ал?ан жо?.
К?ніне ?ш ж?з елу мы? ?аза?станды? ?ялы телефонмен «mail.ru agent»-ке кіреді екен. Шын м?нінде, агент — а?парат алмасуды? ?рі тиімді, ?рі арзан жолы. Дегенмен к?ні агентпен ?тіп жат?андар да табылады. Біз б?л ?мірге ?згелер ?мірін білу ?шін немесе тек а?парат алмасу ?шін емес, е? алдымен, шын ?мір с?ру ?шін келдік.
«Агенттегі досты?», «агенттегі махаббат» деген терминдер пайда болып, ке?інен ?олданылып та ж?р. Агентпен танысып, ?йленгендер де жеткілікті. Оларды бірегей нашар т?рып жатыр десек, ?тірік те болатын шы?ар. Бір жа?ынан алып ?ара?анда, б?л — екі адамны? танысуы ?шін ?те ?олайлы ?діс. Мысалы, бір ?алада немесе бір ауданда т?ратын адам е? к?п дегенде ?анша адаммен араласа алуы м?мкін? ?анша адаммен жеке с?йлесіп араласу?а болады? Б?рімен с?йлесе беруге уа?ыт та жетпейді. Ал ?леуметтік желі ар?ылы миллионда?ан адамдарды? ішінен ?зі?ізге «ж?зі жылы» к?рінгеніне «досты?» ?сынысын жасап, с?йлесуге, кейінірек шынайы ?атынастар жасау?а м?мкіндік бар. Бір с?збен айт?анда, «агент» ар?ылы махаббат?а ?атысты б?секе артады. ?леуметтік желілер «е? ы??айлысын та?дау?а» белгілі бір д?режеде к?мектеседі. Біра? виртуалды ?мір шын ?мірге еш?ашан жетпейді. Виртуалды жа?ынды?, виртуалды ??гіме сіз ?олданатын жал?ыз ?діс болмауы тиіс. Оны? да басталу ж?не ая?талу кезін білген ж?н. Виртуалды ?лемдегі «ол» оны? шын ?мірдегі бейнесіні? тура к?шірмесі бола бермейді.
Зерттеулерге ?ара?анда, ?леуметтік желілерде ?рбір екінші адам ?зі жайлы ?тірік м?лімет жазады екен. Оны? ішінде:
— 29 пайызы есім мен жас?а ?атысты;
— 23 пайызы отбасылы? жа?дайы жайлы;
— 22 пайыз т?р-?лпеті ж?не ?ызы?ушылы?тары туралы;
— 17 пайыз білімі мен ж?мысына ?атысты ?тірік айтады.
?леуметтік желілерді? ке? тарауына себепші психологиялы? факторларды т?мендегідей жіктеуге болады:
1. Арманын виртуалды т?рде шын сия?ты к?рсете алу. Я?ни шын ?мірде ?зі жете алма?ан жетістіктерді, ?зіне б?йырма?ан д?ниелерді виртуалды ?лемде ?олы жеткендей к?рсете алу. Мысалы, ?з т?р-келбетіне ?ана?аттанбайтындар ?з суреттерін ?ала?анынша с?ндеп ?ояды, немесе ?зге біреуді? суретін енгізеді, ?зіне ?найтын к?лікті ?зінде бардай к?рсетеді, т.б.
2. ?ала?ан адамы?мен тез араласып, тез араны ?зе алу;
3. ?мірде айта алмайтын ойлары?ды еркін жаза алу;
4. Жа?алы??а деген ??штарлы?. Жа?алы?, а?парат?а деген ??штарлы? адам баласында болатын д?ние. Ал ?леуметтік желідегі миллиондар арасында болатын мы?да?ан а?парат оны ?ана?аттандыра алады;
5. ?зі?е керек с?ттегі ??гіме; шын ?мірде са?ан ойы?ды б?лісуге, іші?дегіні ашып ??гімелесуге ?ашанда ы??ай бола бермейді. ?ол бос емес боп ?алады, т.с.с. ал «агентте» с?йлесу ?ажеттілігін ?ашанда ?ана?аттандыру?а болады.
Осындай м?мкіндіктермен ?оса, «агентті?» кері ?серлері де жо? емес:
1. Уа?ытты жо?алту. ?мірдегі е? ??нды д?ние — уа?ыт. Ол еш?ашан кері оралмайды. Ал «агентті? г?лдері» сол ба?а жетпес с?ттерді бос ??гімеге ж?мсауда;
2. Шын ?мірден алша?тау;
3. Шынды??а жанаспайтын а?параттарды? тез тарауы, т.б.
Б?л тек бізге к?рінетіндері ?ана. Шын м?нінде, ?леуметтік желілерді? «сырлы зияндары» ана??рлым тере?ірек.
?леуметтік желілер — адамдар туралы а?парат жинау ма?сатында ойлап табыл?ан д?ние. ?леуметтік желіге тіркелу барысында біз есімімізді, ла?ап атымызды, фамилиямызды, ту?ан жерімізді, мекенжайымызды, ?ызы?ушылы?тарымызды, тіпті телефон н?мірімізді енгіземіз. ?зіміз жайлы бастап?ы толы? а?паратты осылай ?зіміз береміз. М?мкін сіз м?ны? б?рін жал?ан а?паратпен толтыр?ы?ыз келетін шы?ар. Біра? ондай жа?дайда достары?ыз сізді ?алай таппа??
Одан кейінгі бізді? ?рбір ??гімеміз а?парат. ?зіміз жайлы, ?міріміз, ?ызметіміз, компания, мемлекет жайлы а?парат. М?селен, «Мой мир» ?леуметтік желісінде ?з жазбалары?ызды? м?ра?аттан к?руге болады. Оны жою?а да м?мкіндігі?із бар. Біра? ол б?рібір са?талып ?алады.
Жалпы, сізді? ?рбір ?рекеті?із, я?ни кіммен дос болды?ыз, кімге не жазды?ыз б?рі де са?таулы. Керек десе?із, IP адресі?ізге дейін. Оны? б?рі сайт ба?ылаушыларыны? уысында. Демек, оларды ?ала?ан кезінде пайдалана алады. М?мкін сізге ?арсы, м?мкін ?зге ма?саттарда. Бір с?збен айт?анда, оларды? назарына іліге ?алса?, м?ра?аты?ды а?тарып жіберіп, шикілік таба салады.
Бір с?тке ойланып к?рі?ізші, сізді? осы уа?ыт?а дейін жаз?андары?ыз-
ды? арасынан болаша?та сізге ?арсы ?олданылуы м?мкін н?рселер табылмай ма? Оны былай ?ой?анда, бірде-бір рет ?згелер білмегені д?рыс сайт?а кірмеді?із бе? ?леуметтік желі сізді? ?андай сайт?а кіргені?із де ?ада?аланылып отырады. «Ма?ан ?найды» дегенді басу ар?ылы мен осында келдім деп а?парат бересіз.
?азір ?леуметтік желілерге сурет ?ою с?нге айнал?ан. Кез келген смартфон, i-phone немесе android ж?йесіндегі телефонмен т?сірілеген сурет жайлы толы? а?парат алу?а болады. Тіпті оны? ?ай жерде т?сірілгеніне дейін. Картадан аны? к?рсетіп те береді.
Б?л — мемлекет ?шін, ?рбір адам ?шін ?лкен ?ауіп. А?паратты? со?ысты? е? ?тімді ?аруы ?зіміз берген м?лімет емес пе? Осы ?аруды «біреуді? ?олына ?статып бермеу ?шін» тез арада шаралар ?олдану керек.
Мемлекет ?шін е? д?рысы — ?зімізді? т?л ?леуметтік желілерімізді дамыту. Бізде on.kz, nur.kz сия?ты ?леуметтік желілер біраздан бері ?ызмет к?рсетуде. Біра? олар «керемет» жетістікке жете ?ой?ан жо?. ?з ?леуметтік желімізді ке? ?олданыс?а енгізу ?шін бізге, е? алдымен, шетелдік ?леуметтік желілерді? м?мкіндіктерін толы? игеру керек(чат, m-agent сия?ты ба?дарламаларды орнату, т.б.). Екіншіден, ?зімізге т?н ерекше д?ниелерді ?оса білу(мысалы, ру, ж?з туралы, ж?не т.б. ?зге желілерде жо? д?ниелерді енгізу). Егер ?з ?леуметтік желімізді ж?нге ?оя білсек, мемлекеттік ??пияларды? тарап кету, мемлекет м?ддесіне ?арсы а?параттарды? тарау ?аупін біршама жояр едік. Б?л тек мемлекеттік т?р?ыдан.
Ал жеке адамдар ?шін ?леуметтік желіде мейлінше аз а?парат алмас?ан ж?н. Жаз?аны?ызды? ерте?гі зиянын да ойлау керек. А?паратты? т?уелділік ешкімге ?най ?оймас…
— ?лемдегі отыз жас?а дейінгі адамдарды? 50 пайызы, жа?а ?асырда туыл?андарды? 96 пайызы ?леуметтік желілерді пайдаланады;
— «Facebook»-ті? апталы? трафигі «Google»-дікінен де асып т?сті;
— ?леуметтік желілер порнографияны да артта ?алдырып, ?аламторда уа?ыт ?ткізуді? е? ке? тара?ан ?дісіне айналды; (Порнографияны басып озу осы уа?ыт?а дейін ешбір интернет жоба?а б?йырма?ан);
— А?Ш-ты? ?рбір сегізінші ж?бы ?леуметтік желілер ар?ылы таныс?ан;
— 50 миллион ?олданушыны ?зіне ?арату ?шін радио отыз сегіз жыл, телевизия он ?ш жыл, интернет т?рт жыл талмай ?ызмет етсе, ?леуметтік желілерді? тек біреуі — «Facebook» бір жылда 200 милллион адам жинады;
— Егер «Facebook» мемлекет бол?анда, халы? саны бойынша ?шінші орында т?рар еді. Себебі 800 миллион ?олданушысы бар.
— Компанияларды? 80 пайызы кадр табуда ?леуметтік желілерге ж?гінеді;
— Леди Гага мен Джастен Биберді? твиттердегі ?она?тарыны? саны ?аза?стан хал?ынан да к?п;
— «Facebook»-та тіркелушілер саны ?ытай хал?ыны? ?су ?дерісінен де асып т?суде.
Осыларды? ?зінен-а? ?леуметтік желілерді? ?алы? к?пшілікті ?зіне тартып, б?рын-со?ды болма?ан алып к?шке айнал?анын к?руге болады. Бір ?ана Америкада жа?а медианы? дамуына байланысты талай баспас?зді? редакциясы ж?мысын то?татты, талай газет-журналдар таралымы азайып, шы?ын?а батты. Б?л — о?ырман ?шін а?параттануды? жа?а, тиімді ?дісі. Бір ?ана мысал, газеттен, телевизиядан, радиодан а?паратты іздейсі?, к?тесі?, ал ?леуметтік желіде «мынандай-мынандай жа?алы?тар» деп а?парат ?зі келеді. Б?л — жа?а серпіліс.
Б?л серпіліс ?аза?станды да айналып ?ткен жо?. Бізде де халы? тиімді деп таны?ан ?леуметтік желілерін пайдаланып ж?р. «Internet World Stats»-ті? есептеуі бойынша, ?аза?станда 5,6 миллион адам ?леуметтік желілерді к?нделікті пайдаланады. ?аза?станда?ы е? танымал ?леуметтік желілерді? ?атарына «Мой мир»-ді (к?ніне
1 125 000 ?аралым), «Одноклассники» — ді (к?ніне 558 000 ?аралым), «Вконтакте»- ні (к?ніне 525 000 ?аралым), «Facebook»-ті (к?ніне 410 000 ?аралым), ж?не т.б. жат?ызу?а болады. Атап ?ткен ж?н, ?аза?станды? ешбір сайт, портал м?ндай ке? аудиторияны ?амти ал?ан жо?.
К?ніне ?ш ж?з елу мы? ?аза?станды? ?ялы телефонмен «mail.ru agent»-ке кіреді екен. Шын м?нінде, агент — а?парат алмасуды? ?рі тиімді, ?рі арзан жолы. Дегенмен к?ні агентпен ?тіп жат?андар да табылады. Біз б?л ?мірге ?згелер ?мірін білу ?шін немесе тек а?парат алмасу ?шін емес, е? алдымен, шын ?мір с?ру ?шін келдік.
«Агенттегі досты?», «агенттегі махаббат» деген терминдер пайда болып, ке?інен ?олданылып та ж?р. Агентпен танысып, ?йленгендер де жеткілікті. Оларды бірегей нашар т?рып жатыр десек, ?тірік те болатын шы?ар. Бір жа?ынан алып ?ара?анда, б?л — екі адамны? танысуы ?шін ?те ?олайлы ?діс. Мысалы, бір ?алада немесе бір ауданда т?ратын адам е? к?п дегенде ?анша адаммен араласа алуы м?мкін? ?анша адаммен жеке с?йлесіп араласу?а болады? Б?рімен с?йлесе беруге уа?ыт та жетпейді. Ал ?леуметтік желі ар?ылы миллионда?ан адамдарды? ішінен ?зі?ізге «ж?зі жылы» к?рінгеніне «досты?» ?сынысын жасап, с?йлесуге, кейінірек шынайы ?атынастар жасау?а м?мкіндік бар. Бір с?збен айт?анда, «агент» ар?ылы махаббат?а ?атысты б?секе артады. ?леуметтік желілер «е? ы??айлысын та?дау?а» белгілі бір д?режеде к?мектеседі. Біра? виртуалды ?мір шын ?мірге еш?ашан жетпейді. Виртуалды жа?ынды?, виртуалды ??гіме сіз ?олданатын жал?ыз ?діс болмауы тиіс. Оны? да басталу ж?не ая?талу кезін білген ж?н. Виртуалды ?лемдегі «ол» оны? шын ?мірдегі бейнесіні? тура к?шірмесі бола бермейді.
Зерттеулерге ?ара?анда, ?леуметтік желілерде ?рбір екінші адам ?зі жайлы ?тірік м?лімет жазады екен. Оны? ішінде:
— 29 пайызы есім мен жас?а ?атысты;
— 23 пайызы отбасылы? жа?дайы жайлы;
— 22 пайыз т?р-?лпеті ж?не ?ызы?ушылы?тары туралы;
— 17 пайыз білімі мен ж?мысына ?атысты ?тірік айтады.
?леуметтік желілерді? ке? тарауына себепші психологиялы? факторларды т?мендегідей жіктеуге болады:
1. Арманын виртуалды т?рде шын сия?ты к?рсете алу. Я?ни шын ?мірде ?зі жете алма?ан жетістіктерді, ?зіне б?йырма?ан д?ниелерді виртуалды ?лемде ?олы жеткендей к?рсете алу. Мысалы, ?з т?р-келбетіне ?ана?аттанбайтындар ?з суреттерін ?ала?анынша с?ндеп ?ояды, немесе ?зге біреуді? суретін енгізеді, ?зіне ?найтын к?лікті ?зінде бардай к?рсетеді, т.б.
2. ?ала?ан адамы?мен тез араласып, тез араны ?зе алу;
3. ?мірде айта алмайтын ойлары?ды еркін жаза алу;
4. Жа?алы??а деген ??штарлы?. Жа?алы?, а?парат?а деген ??штарлы? адам баласында болатын д?ние. Ал ?леуметтік желідегі миллиондар арасында болатын мы?да?ан а?парат оны ?ана?аттандыра алады;
5. ?зі?е керек с?ттегі ??гіме; шын ?мірде са?ан ойы?ды б?лісуге, іші?дегіні ашып ??гімелесуге ?ашанда ы??ай бола бермейді. ?ол бос емес боп ?алады, т.с.с. ал «агентте» с?йлесу ?ажеттілігін ?ашанда ?ана?аттандыру?а болады.
Осындай м?мкіндіктермен ?оса, «агентті?» кері ?серлері де жо? емес:
1. Уа?ытты жо?алту. ?мірдегі е? ??нды д?ние — уа?ыт. Ол еш?ашан кері оралмайды. Ал «агентті? г?лдері» сол ба?а жетпес с?ттерді бос ??гімеге ж?мсауда;
2. Шын ?мірден алша?тау;
3. Шынды??а жанаспайтын а?параттарды? тез тарауы, т.б.
Б?л тек бізге к?рінетіндері ?ана. Шын м?нінде, ?леуметтік желілерді? «сырлы зияндары» ана??рлым тере?ірек.
?леуметтік желілер — адамдар туралы а?парат жинау ма?сатында ойлап табыл?ан д?ние. ?леуметтік желіге тіркелу барысында біз есімімізді, ла?ап атымызды, фамилиямызды, ту?ан жерімізді, мекенжайымызды, ?ызы?ушылы?тарымызды, тіпті телефон н?мірімізді енгіземіз. ?зіміз жайлы бастап?ы толы? а?паратты осылай ?зіміз береміз. М?мкін сіз м?ны? б?рін жал?ан а?паратпен толтыр?ы?ыз келетін шы?ар. Біра? ондай жа?дайда достары?ыз сізді ?алай таппа??
Одан кейінгі бізді? ?рбір ??гімеміз а?парат. ?зіміз жайлы, ?міріміз, ?ызметіміз, компания, мемлекет жайлы а?парат. М?селен, «Мой мир» ?леуметтік желісінде ?з жазбалары?ызды? м?ра?аттан к?руге болады. Оны жою?а да м?мкіндігі?із бар. Біра? ол б?рібір са?талып ?алады.
Жалпы, сізді? ?рбір ?рекеті?із, я?ни кіммен дос болды?ыз, кімге не жазды?ыз б?рі де са?таулы. Керек десе?із, IP адресі?ізге дейін. Оны? б?рі сайт ба?ылаушыларыны? уысында. Демек, оларды ?ала?ан кезінде пайдалана алады. М?мкін сізге ?арсы, м?мкін ?зге ма?саттарда. Бір с?збен айт?анда, оларды? назарына іліге ?алса?, м?ра?аты?ды а?тарып жіберіп, шикілік таба салады.
Бір с?тке ойланып к?рі?ізші, сізді? осы уа?ыт?а дейін жаз?андары?ыз-
ды? арасынан болаша?та сізге ?арсы ?олданылуы м?мкін н?рселер табылмай ма? Оны былай ?ой?анда, бірде-бір рет ?згелер білмегені д?рыс сайт?а кірмеді?із бе? ?леуметтік желі сізді? ?андай сайт?а кіргені?із де ?ада?аланылып отырады. «Ма?ан ?найды» дегенді басу ар?ылы мен осында келдім деп а?парат бересіз.
?азір ?леуметтік желілерге сурет ?ою с?нге айнал?ан. Кез келген смартфон, i-phone немесе android ж?йесіндегі телефонмен т?сірілеген сурет жайлы толы? а?парат алу?а болады. Тіпті оны? ?ай жерде т?сірілгеніне дейін. Картадан аны? к?рсетіп те береді.
Б?л — мемлекет ?шін, ?рбір адам ?шін ?лкен ?ауіп. А?паратты? со?ысты? е? ?тімді ?аруы ?зіміз берген м?лімет емес пе? Осы ?аруды «біреуді? ?олына ?статып бермеу ?шін» тез арада шаралар ?олдану керек.
Мемлекет ?шін е? д?рысы — ?зімізді? т?л ?леуметтік желілерімізді дамыту. Бізде on.kz, nur.kz сия?ты ?леуметтік желілер біраздан бері ?ызмет к?рсетуде. Біра? олар «керемет» жетістікке жете ?ой?ан жо?. ?з ?леуметтік желімізді ке? ?олданыс?а енгізу ?шін бізге, е? алдымен, шетелдік ?леуметтік желілерді? м?мкіндіктерін толы? игеру керек(чат, m-agent сия?ты ба?дарламаларды орнату, т.б.). Екіншіден, ?зімізге т?н ерекше д?ниелерді ?оса білу(мысалы, ру, ж?з туралы, ж?не т.б. ?зге желілерде жо? д?ниелерді енгізу). Егер ?з ?леуметтік желімізді ж?нге ?оя білсек, мемлекеттік ??пияларды? тарап кету, мемлекет м?ддесіне ?арсы а?параттарды? тарау ?аупін біршама жояр едік. Б?л тек мемлекеттік т?р?ыдан.
Ал жеке адамдар ?шін ?леуметтік желіде мейлінше аз а?парат алмас?ан ж?н. Жаз?аны?ызды? ерте?гі зиянын да ойлау керек. А?паратты? т?уелділік ешкімге ?най ?оймас…
Айдос ?РІПБАЕВ,
?л-Фараби атында?ы
?аз?У студенті
