«Ай?ын» газеті той м?дениеті жайлы талай жазды. Б?л ретте алуан-алуан пікірлер орта?а салынды. «Той — халы?ты? ?азынасы» деп жатамыз. Ол рас та болар? Алайда б?гінгі тойды? м?дениеті жайлы с?з ?оз?алса, т?йы??а тірелетініміз де шынды?. ?сіресе, тойды бас?аратын асабалар?а деген ?кпе-наз, сын-ескертпе к?п. Тіпті біреулер «Асабасыз той ?ткізуімізге не кедергі?» деп ты? бастама к?терді. М?ны сол мамандар?а деген к??іл толмаушылы?тан туында?ан м?жб?рлі ?адам деп ?ана ?абылда?ан ж?н шы?ар. ?йтпесе, тойды асабасыз елестету м?мкін емес ?ой.
Сонымен, шаршы топты? ортасына шы?ып, ?уаныш кешін ?ыздыруы тиіс асабалар халы??а несімен жа?пай ж?р? Ой-?ре, таным-т?йсігіне, м?дениетіні? де?гейіне ?арай асабаларды бірнеше санат?а б?луге болады. Оларды? ішінде арзан ?зіл-?алжы?мен-а? шаруасын д??гелетіп ж?рген пысы?ай да бар, ?аза?ы тойды? ж?н-жосы?ын жете білетін, к?ркем с?збен жиынны? ажарын кіргізетін ора? тілді шешендер де бар. Сол сия?ты ?згелерден естігенін жат?а со?атын «шпаргалка-тамадалар» да жа?бырдан кейінгі са?ырау??ла?тай ?аптап шы?ты. ?нші, актер, тарихшы, саясаткер, студент, тіпті ??рылысшы, шопырларды? да той бас?арып ж?ргенін к?зімізбен к?рдік. Мейлі ?ой, м?селе оларды? маманды?ында емес, тойды ?алай бас?аратынында.
Шыны керек, ?азіргі асабаларды ??ртып ж?рген арзан ?зіл. Тойда отыр?ан ?алы? елді к?лдіріп, к??ілін табам деп олар ?з ба?аларын т?мендетіп жатады. Кешірі?іздер, б?л жерде рухани т?р?ыда?ы нар?ын айтып отырмыз, ?йтпесе жырты? ?алжы?мен де т?рмысын ж?ндеп ал?андар ?аншама? Мысал ретінде айтайы?, бірде тойда?ы асаба жігіт бата берген ?жеге не т?лен т?рткенін ?айдам, «Апамыз, жениха хотела, вот и залетела» дейді» деп ?ойып ?алды. Ресейді? жала?аш ?ыздары ?нге ?осатын осы с?здерді? ма?ынасын біліп айтты ма, білмей айтты ма, ?йтеуір сол орынсыз ?зіліні? ар?асында той иелеріні? бірінен тая? жей жаздады.
Сол сия?ты «Б?гінгі тойда шапала? ?р?андарды? ала?андарына г?л шы?сын, шапала? со?па?андардікіне ж?н шы?сын» деп ?арап т?ратын асабалар жеткілікті. Немесе «Шапала? ?р?ан адамны? кредиті ?з-?зінен жабылып ?алсын, шапала? ?рма?ан адам ?арыз?а белшесінен батып, ?ызы Африка?а ?ашып кетіп, негрге тисін» дейтіндер де ?кінішке ?арай, ара-т?ра кездеседі. Тіпті демалып отыр?ан елді ?айта-?айта мазалап, «шапала? ?рып ?ойы?ыздар» деп бірнеше рет ?тінуді? ?зі арты? емес пе? ?т?ыр ой, ?тымды с?з ал?а шы??ан т?ста жинал?ан ?ауымны? ?зі-а? ризашылы?ын білдіріп, ?ошемет к?рсетеді. Ал ?айта-?айта ??ла?ты жауыр етіп, шапала? с?рау асаба?а абырой ?пере ?оймайды.
?азіргі уа?ытта асабалар к?бінесе еуропалы?тар?а, оны? ішінде ?зімізді? к?ршілеріміз — орыстарды? таби?атына сай келетін ?зілдерге ??мар болып барады. М?селен, к?йеу жігіт пен ене арасында?ы бітіспес жаулы? ореке?дерге ?ана жарасатын болар, біра? оны? ?аза??а ?ш ?айнаса сорпасы ?осылмайды. Осыны жа?сылап т?сініп ал?анымыз абзал. Орайы келгенде мына бір о?и?аны айта кетейін. Бірде екі жасты? ?йлену тойы ?тіп жатты. ?ызды-?ыздымен асаба мынандай ?зілді орта?а салды: «?алы?ды? пен к?йеу жігіт к?шеде келе жатса, жолды? жиегінде екі шош?а жайылып ж?р екен. ?ыз серігіне еркелеп, «?арашы, сені? туыс?андары? ж?р» депті. С?йтсе жігіт: «И?, д?рыс айтасы?, ?айын атам мен ?айын енем ?ой» деп жауап беріпті». Былай ?ара?анда, жай ?ана ?зіл. Біра? бізге жат ?зіл. Оны? бір ?шы той иелеріне де тиіп кететіндей. Тойда жас та, к?рі де отырады. Сонды?тан жас ?рпа?ты? м?ндай арсыз ?алжы?дарды сана?а бірден сі?іріп ала ?оятынын ?мытпау?а тиіспіз. ??дай?а ш?кір, ма?ынасы тере? ?зімізді? ?зілдеріміз де бар ?ой.
Анайы ?алжы?дарды? бір ?шы аяулы аналарымыз бен а? жаулы?ты ?желерімізге де тиіп жатады. Сондай ?зілсыма?ты? бірі мынау: «Бір кемпірден немересі ?айта-?айта с?рап ?оймайды дейді: «Апа, апа, шай ысты? па, махаббат ысты? па?». Сонда немересіні? жанды ?оймасын т?сінген апасы: «?й, балам, ма?ан б?рібір, терлесем болды» депті. Міне, б?л да саналы жанны? ??ла?ына т?рпідей тиетін анайы ?алжы?ны? бірі.
Жалпы, ?аза? хал?ы «Патшаны? та?ынан г?рі, шешенні? ба?ын» ?ош к?рген. Сонды?тан тойда ?айта ?айта ?зілге ж?гіне бергенше, ертедегі билеріміз, ора? тілді шешендеріміз айтып кеткен, т?рбиелік м?ні жо?ары с?здерді, ?ле? жолдарын орта?а салып отыр?аны д?рыс.
Содан кейінгі та?ы бір ескеретін м?селе торт?а байланысты. ?здері?із де жа?сы білесіздер, б?гінгі тойда ?уаныш иелеріні? ??рметіне арнайы торт ?зірленеді. Оны орта?а шы?ару?а ?лкен м?н беріліп ж?р. Ту?ан к?н кештерінде тортты? бетіне шыра? ?ойылады, оны ?уаныш иесі к?пті? ?ошемет к?рсетуімен ?рлеп ?шіріп жатады. М?ны? несі д?рыс? ?йткені ?аза? ?шін от ?асиетті саналады. Хал?ымыз «шыра?ы? с?нбесін» деп ырымда?ан. Отты? с?ніп ?алуын жаманды??а бала?ан. Сонды?тан ?з оты?ды ?зі? ?рлеп ?шіруі?ді а?атты? деп білген ж?н. ?рине, б?л ретте ?йленіп жат?ан жастарды орта?а шы?арып алып, тортты кестіріп, одан кейін ата-енелеріне кезек-кезегімен асатуды? да жараспайтын «д?ст?р» екенін айта кетейік. Біра? ?кінішке ?арай, той иелерін м?ндай д?ст?рден бас тарт?ызу ?те ?иын екені де белгілі.
Ж?рт тал?амыны? тым т?мендеп кеткені ме дейсі?. ?й?асы келіссе болды, ел кез келген б?рал?ы с?зге м?з-мейрам, шат-шадыман. Айтыл?ан с?зді? астарына тере?ірек ??ілетіндер сауса?пен санарлы?тай ?ана. Есімі ?алы? елге таныс бір асабаны? репертуарында мынандай ?зіл бар: «Бау-ба?ша?а ден ?ой?ан екі к?рші ??гімелесіп т?р дейді. Оларды? бірі — ?йел, екіншісі еркек екен. ?йел: — М?, ?ызана?тары? (помидор) ?алай ?ып-?ызыл болып ?лгерген, менікі ?лі жап-жасыл, — депті. С?йтсе еркек: — Мен ?ызана?тарымды к?нде та?ерте? тыр-жала?аш шешініп тастап суарам, олар менен ?ял?андарынан ?ызарып кетті — деп жауап беріпті. ?йел де солай істемекке бел буыпты. Ертесіне еркек с?рап жатыр дейді:
— К?рші, ?алай болды, мен айт?андай істеді? бе, ?ызана?тары? ?ызарды ма?
— И?, ба?шаны шешініп тастап суардым, біра? ?ызана?тарым ?ызара ?оймады, есесіне ?иярларым бір к?нні? ішінде ?лкейіп шы?а келді».
Осыны тойда айту?а бола ма? М?ндай ?зілді жас пен к?рі ?атар отыратын ортада тілге тиек ету — к?ргенсіздік.
Ж?ртты? тал?амы демекші, елді? асаба та?дау т?сілі де ?ызы?. Хал?ымыз ма?тан?анды тым ?натады, оны мойындау?а тиіспіз. Біреулер тойды ж?ргізе алсын, алмасын елге танымал адамды та?дайды. Б?л ретте телеэкраннан т?спейтін «т?л?аларды?» д?урені ж?ріп т?р?аны рас. «Б?ленбайды? тойын ?лгі б?ленбай ж?ргізді» дегенні? ?зі той иелеріні? м?ртебесін к?теретіндей. Сондай-а? той?а келіп, с?з ал?ан адамдар?а да ?арны? ашып жатады. «Орысты? тойы — ??й да, іш. ?збекті? тойы — би жарыс. ?аза?ты? тойы — жиналыс» деген с?з бекер шы?па?ан. Микрофон?а с?йлесе де мі?гірлеп т?ратындар жетерлік. Осындай ?она?тарды? кейбіріні? ?з с?зі ?зіне естілмегенімен ?оймай, асабалар?а ескерту жасап, ?она?тар?а ренжитінін ?айтерсіз. Той иелері де келген меймандарыны? к??іліне ?арап, оларды? с?зін ?збеуді ?тініш етеді. Содан барып тойды? уа?ыты созылып, жинал?ан ж?ртты? мазасы ?аша бастайды.
И?, «Той?а барса?, тек ?ана тойып ?айтпай, тобы?тай болсын ой т?йіп ?айт» деген бар. Бір с?збен айт?анда, м?дениетті асаба мен тал?амды ?она? ?зара тіл табысса ?ана той с?тті ?теді. ?адірменді о?ырман, той ?ткізу ж?ніндегі ты? ойлары?ыз болса, к?ппен б?лісі?іздер!
Шыны керек, ?азіргі асабаларды ??ртып ж?рген арзан ?зіл. Тойда отыр?ан ?алы? елді к?лдіріп, к??ілін табам деп олар ?з ба?аларын т?мендетіп жатады. Кешірі?іздер, б?л жерде рухани т?р?ыда?ы нар?ын айтып отырмыз, ?йтпесе жырты? ?алжы?мен де т?рмысын ж?ндеп ал?андар ?аншама? Мысал ретінде айтайы?, бірде тойда?ы асаба жігіт бата берген ?жеге не т?лен т?рткенін ?айдам, «Апамыз, жениха хотела, вот и залетела» дейді» деп ?ойып ?алды. Ресейді? жала?аш ?ыздары ?нге ?осатын осы с?здерді? ма?ынасын біліп айтты ма, білмей айтты ма, ?йтеуір сол орынсыз ?зіліні? ар?асында той иелеріні? бірінен тая? жей жаздады.
Сол сия?ты «Б?гінгі тойда шапала? ?р?андарды? ала?андарына г?л шы?сын, шапала? со?па?андардікіне ж?н шы?сын» деп ?арап т?ратын асабалар жеткілікті. Немесе «Шапала? ?р?ан адамны? кредиті ?з-?зінен жабылып ?алсын, шапала? ?рма?ан адам ?арыз?а белшесінен батып, ?ызы Африка?а ?ашып кетіп, негрге тисін» дейтіндер де ?кінішке ?арай, ара-т?ра кездеседі. Тіпті демалып отыр?ан елді ?айта-?айта мазалап, «шапала? ?рып ?ойы?ыздар» деп бірнеше рет ?тінуді? ?зі арты? емес пе? ?т?ыр ой, ?тымды с?з ал?а шы??ан т?ста жинал?ан ?ауымны? ?зі-а? ризашылы?ын білдіріп, ?ошемет к?рсетеді. Ал ?айта-?айта ??ла?ты жауыр етіп, шапала? с?рау асаба?а абырой ?пере ?оймайды.
?азіргі уа?ытта асабалар к?бінесе еуропалы?тар?а, оны? ішінде ?зімізді? к?ршілеріміз — орыстарды? таби?атына сай келетін ?зілдерге ??мар болып барады. М?селен, к?йеу жігіт пен ене арасында?ы бітіспес жаулы? ореке?дерге ?ана жарасатын болар, біра? оны? ?аза??а ?ш ?айнаса сорпасы ?осылмайды. Осыны жа?сылап т?сініп ал?анымыз абзал. Орайы келгенде мына бір о?и?аны айта кетейін. Бірде екі жасты? ?йлену тойы ?тіп жатты. ?ызды-?ыздымен асаба мынандай ?зілді орта?а салды: «?алы?ды? пен к?йеу жігіт к?шеде келе жатса, жолды? жиегінде екі шош?а жайылып ж?р екен. ?ыз серігіне еркелеп, «?арашы, сені? туыс?андары? ж?р» депті. С?йтсе жігіт: «И?, д?рыс айтасы?, ?айын атам мен ?айын енем ?ой» деп жауап беріпті». Былай ?ара?анда, жай ?ана ?зіл. Біра? бізге жат ?зіл. Оны? бір ?шы той иелеріне де тиіп кететіндей. Тойда жас та, к?рі де отырады. Сонды?тан жас ?рпа?ты? м?ндай арсыз ?алжы?дарды сана?а бірден сі?іріп ала ?оятынын ?мытпау?а тиіспіз. ??дай?а ш?кір, ма?ынасы тере? ?зімізді? ?зілдеріміз де бар ?ой.
Анайы ?алжы?дарды? бір ?шы аяулы аналарымыз бен а? жаулы?ты ?желерімізге де тиіп жатады. Сондай ?зілсыма?ты? бірі мынау: «Бір кемпірден немересі ?айта-?айта с?рап ?оймайды дейді: «Апа, апа, шай ысты? па, махаббат ысты? па?». Сонда немересіні? жанды ?оймасын т?сінген апасы: «?й, балам, ма?ан б?рібір, терлесем болды» депті. Міне, б?л да саналы жанны? ??ла?ына т?рпідей тиетін анайы ?алжы?ны? бірі.
Жалпы, ?аза? хал?ы «Патшаны? та?ынан г?рі, шешенні? ба?ын» ?ош к?рген. Сонды?тан тойда ?айта ?айта ?зілге ж?гіне бергенше, ертедегі билеріміз, ора? тілді шешендеріміз айтып кеткен, т?рбиелік м?ні жо?ары с?здерді, ?ле? жолдарын орта?а салып отыр?аны д?рыс.
Содан кейінгі та?ы бір ескеретін м?селе торт?а байланысты. ?здері?із де жа?сы білесіздер, б?гінгі тойда ?уаныш иелеріні? ??рметіне арнайы торт ?зірленеді. Оны орта?а шы?ару?а ?лкен м?н беріліп ж?р. Ту?ан к?н кештерінде тортты? бетіне шыра? ?ойылады, оны ?уаныш иесі к?пті? ?ошемет к?рсетуімен ?рлеп ?шіріп жатады. М?ны? несі д?рыс? ?йткені ?аза? ?шін от ?асиетті саналады. Хал?ымыз «шыра?ы? с?нбесін» деп ырымда?ан. Отты? с?ніп ?алуын жаманды??а бала?ан. Сонды?тан ?з оты?ды ?зі? ?рлеп ?шіруі?ді а?атты? деп білген ж?н. ?рине, б?л ретте ?йленіп жат?ан жастарды орта?а шы?арып алып, тортты кестіріп, одан кейін ата-енелеріне кезек-кезегімен асатуды? да жараспайтын «д?ст?р» екенін айта кетейік. Біра? ?кінішке ?арай, той иелерін м?ндай д?ст?рден бас тарт?ызу ?те ?иын екені де белгілі.
Ж?рт тал?амыны? тым т?мендеп кеткені ме дейсі?. ?й?асы келіссе болды, ел кез келген б?рал?ы с?зге м?з-мейрам, шат-шадыман. Айтыл?ан с?зді? астарына тере?ірек ??ілетіндер сауса?пен санарлы?тай ?ана. Есімі ?алы? елге таныс бір асабаны? репертуарында мынандай ?зіл бар: «Бау-ба?ша?а ден ?ой?ан екі к?рші ??гімелесіп т?р дейді. Оларды? бірі — ?йел, екіншісі еркек екен. ?йел: — М?, ?ызана?тары? (помидор) ?алай ?ып-?ызыл болып ?лгерген, менікі ?лі жап-жасыл, — депті. С?йтсе еркек: — Мен ?ызана?тарымды к?нде та?ерте? тыр-жала?аш шешініп тастап суарам, олар менен ?ял?андарынан ?ызарып кетті — деп жауап беріпті. ?йел де солай істемекке бел буыпты. Ертесіне еркек с?рап жатыр дейді:
— К?рші, ?алай болды, мен айт?андай істеді? бе, ?ызана?тары? ?ызарды ма?
— И?, ба?шаны шешініп тастап суардым, біра? ?ызана?тарым ?ызара ?оймады, есесіне ?иярларым бір к?нні? ішінде ?лкейіп шы?а келді».
Осыны тойда айту?а бола ма? М?ндай ?зілді жас пен к?рі ?атар отыратын ортада тілге тиек ету — к?ргенсіздік.
Ж?ртты? тал?амы демекші, елді? асаба та?дау т?сілі де ?ызы?. Хал?ымыз ма?тан?анды тым ?натады, оны мойындау?а тиіспіз. Біреулер тойды ж?ргізе алсын, алмасын елге танымал адамды та?дайды. Б?л ретте телеэкраннан т?спейтін «т?л?аларды?» д?урені ж?ріп т?р?аны рас. «Б?ленбайды? тойын ?лгі б?ленбай ж?ргізді» дегенні? ?зі той иелеріні? м?ртебесін к?теретіндей. Сондай-а? той?а келіп, с?з ал?ан адамдар?а да ?арны? ашып жатады. «Орысты? тойы — ??й да, іш. ?збекті? тойы — би жарыс. ?аза?ты? тойы — жиналыс» деген с?з бекер шы?па?ан. Микрофон?а с?йлесе де мі?гірлеп т?ратындар жетерлік. Осындай ?она?тарды? кейбіріні? ?з с?зі ?зіне естілмегенімен ?оймай, асабалар?а ескерту жасап, ?она?тар?а ренжитінін ?айтерсіз. Той иелері де келген меймандарыны? к??іліне ?арап, оларды? с?зін ?збеуді ?тініш етеді. Содан барып тойды? уа?ыты созылып, жинал?ан ж?ртты? мазасы ?аша бастайды.
И?, «Той?а барса?, тек ?ана тойып ?айтпай, тобы?тай болсын ой т?йіп ?айт» деген бар. Бір с?збен айт?анда, м?дениетті асаба мен тал?амды ?она? ?зара тіл табысса ?ана той с?тті ?теді. ?адірменді о?ырман, той ?ткізу ж?ніндегі ты? ойлары?ыз болса, к?ппен б?лісі?іздер!
Шал?ар ЕСТЕН
