— Батысты? бір саясаттанушысы «Со??ы бірер жылда ?лемде ?лкен ?згерістер орын алды. Б?л жа?дай халы?аралы? саясатты ?зге арна?а б?рды. Жер-жа?ан алпауыт мемлекеттер тарапынан ?айта б?ліске т?суде. Демек, жа?а ?станым, жа?а к?з?арастар ?алыптастыратын кезе?ге келдік» дейді. Бізге де ескі с?рлеуді шиырлай беруден бас тартатын уа?ыт ту?ан болар. Сіз не дейсіз?
— Екінші Д?ниеж?зілік со?ыстан кейін ?лемде орын ал?ан «?ыр?и-?аба? со?ыс» кезе?і шамамен 1989-91 жылдары ая?талды деуге болады. Сол 90-жылдары ТМД ке?істігінде бір?атар жа?а т?уелсіз мемлекеттер пайда болды. Соны? бірі — ?аза?стан. Содан бері 20 жылдан астам уа?ыт ?тті. Т?уелсіздік тізгіні ?ол?а тиісімен еліміз к?п векторлы саясат ?стану?а м?жб?р болды. ?йткені сол т?ста?ы жа?дайды? ?зі со?ан тіреген. Біра? одан ?тыл?анымыз жо?. ?стан?ан ба?ытымыз ?зін а?тады. ?т?анымыз мол десек арты? айтпа?аным. М?селен, КСРО тар?а?аннан кейінгі уа?ытта, я?ни со??ы жиырма жылда постке?естік республикаларды? ішінде бір?атары, келе?сіз жа?дайлар?а тап болды. Т?уелсіздікті? пайдасынан г?рі, зиянын шекті. Айталы?, Молдова Приднестровьеден айырылып ?алды, Грузия Абхазия, О?т?стік Осетиядан (береке бол?анда Аджарияны ?айтарып алды), Армения ?зірбайжаннан Таулы ?араба?ты тартып алды, солай бола т?рса да Арменияны? да халі м?шкіл деуге болады. Себебі сол то?саныншы жылдардан бері ?зірбайжан тарапынан агрессия болады деген ?реймен к?н кешуде, ?з хал?ы сырт?а к?шуде. Сонды?тан оны ?айтарамын деп ?немі со?ыс?а даярланып жат?ан елде ?айбір береке бар дейсіз. Грузияны? территориялы? т?тасты?ына н??сан келді. О?т?стік Осетия мен Абхазия 2008 жылы тамызда?ы ?ыс?а ?а?ты?ыстан кейін жеке мемлекет атанды. Тіпті олар т?уелсіздігін жариялап, Ресей баста?ан бір?атар ел мойындап та ?лгерді. Сол секілді Украина да іштен ?а? жарылу алдында т?р. Елді? батысы мен шы?ысы бірін-бірі оншалы?ты мойындай ?оймайды. К?з?арастар, ?станымдар ?рт?рлі. Батыс пен Белоруссия арасында да жекк?рінішті к?з?арас ?алыптас?ан. ?йткені Лукашенконы? саясатын к?п ешкім жа?тырып отыр?ан жо?. Батыс пен Ресей арасында да к?зге к?рінбейтін текетірес бар. ?сіресе, Путинні? Мюнхендегі с?зінен кейін Батыспен (б?л ??ым?а Европалы? ода? пен А?Ш кіреді) Ресей арасында бая?ы «?ыр?и-?аба? со?ыс» ?айта орнады деуге болады. К?рі??рлы? (толы?ымен NATO атты ?скери-саяси ?жым?а бірігіп алып) Путин ?стан?ан саясатпен келіскісі жо?. Ресей ?з тарапынан Батысты? Югославияда?ы, Иракта?ы, Ливияда?ы режимдерді ??латуына ?арсы болды, біра? оны? байбаламын ешкім ты?дап отыр?ан жо?. Міне, Сирияда?ы билікті ??лату?а ?арсы, біра? Ресей Батыс мемлекеттер альянсына ?арсы т?ра алмай келеді. ?ыс?асы А?Ш Ресейді, Сирияны, Иран мен Солт?стік Кореяны арашала?аны ?шін ?арсылас деп тануда. Осылар?а салыстырмалы т?рде ?ара?анда ?аза?станны? ?стан?ан саясаты д?рыс болды. ?аза?стан Абхазиямен О?т?стік Осетияны? «егемендігін» мойында?ан жо?. Иракта жарыл?ыш заттарды залалсыздандыру акциясына ?атысып Батысты? ал?ысын алды, NATO екі келісімшарт жасасып біраз озы? ?аруды тегінге алды. Сонды?тан А?Ш-ты? п?лендей ?аза?стан?а ызасы жо?. ?згелерден к?ш ілгері т?рмыз деуге болады. Біріншіден, егемендігімізді баянды ете алды?. Екіншіден, территориямыз?а сызат т?скен жо?. Б?л ?лкен жетістік. Экономикалы?-?леуметтік ірі реформалар ж?рді. 2002 жылы А?Ш ?аза?станны? экономикалы? ж?не ?леуметтік реформаларын на?ыз нары?ты? сипатта деп таныды. Табысты болды?. Жалпы, ?ткен жиырма жыл ішінде ?аза?стан т?рткіл д?ние таны?ан мемлекет ретінде ?алыптасты. Дегенмен ?азір ?лем тез ?згеріп жатыр. Сонды?тан бая?ы ?стан?ан ?станыммен ж?руге болмайды. Бізге де заманны? а?ысына сай ?згеруге тура келеді. Айталы?, б?рын?ы Варшава келісімшартына м?ше бол?ан елдерді? барлы?ы дерлік (Шы?ыс Еуропада орналас?ан мемлекеттер) НАТО ??рамына енді. КСРО-ны? 15 еліні? ??рамында бол?ан Балты? жа?алауы мемлекеттері де Солт?стік альянсты? ше?беріне еніп кетті. Украина мен Грузия да сол ода??а ?мтылу ?стінде. Т?рікменстан бая?ыдан бейтарап ел. ?збекстан мен Т?жікстан ж?не ?ыр?ызстан арасында су дауы, жер дауы бар. Сондай-а? айыр?алпа?ты ?ыр?ыз к?ршілерімізді? жиі ат?а ?онып, мемлекет басшыларын тым-тыра?ай ?уалай беруі де, ол елді? т?тасты?ына ?лкен ?ауіп т?ндіруде. Жа?дай ушы?а беретін болса, о?т?стік ж?не солт?стік болып ала?андай ?ыр?ыз ?а? жарылуы ?бден м?мкін. С?л ке? т?рде алатын болса?, ?азір к?рші жат?ан ?ытай экономикалы? ?леуеті жа?ынан ?лемде А?Ш-тан кейінгі екінші орын?а к?терілді. Жымыс?ы саясатты? шебері б?л елді? айналасында?ы к?ршілері туралы не ойлайтынын, іштерінде ?андай ?з?зіл жат?анын адам ??пайды. Азияда жат?ан ?ндістан мен П?кстанны? текетіресі, О?т?стік Корея мен Солт?стік Корея дауы, ?ытай мен Жапония еліні? арал?а байланысты тартысы, Иранны? ядролы? ба?дарламасы ж?нінде туында?ан ай?ай-шу, Сирияда?ы со?ыс жа?дайы, ол ?ала берді «Араб к?ктемі» деген атпен таныс бір?атар араб мемлекеттерінде орын ал?ан т??керістер, Латын Америкасында жат?ан мемлекеттерді? А?Ш-пен тайталасуы айта берсек, к?п. Ислам фундаментализмі деп аталып келген экстремистік топтар кедейшіленіп келе жат?ан ?збекстан мен Т?жікстанды, тіпті ?ыр?ыз жерін жайлады. Демек, ?лемдік саясат ?лкен ?згерістерді бастан кешіруде. Алда?ы он жылда ?лем ?андай болма?, ?зірге тап басып айту ?иын. Сонды?тан уа?ыт талабына сай біз де ?з ?станымызды таразылап, бейімдеп отыр?анымыз ж?н.
— Т?сінікті. Демек, уа?ытты? талабына сай еліміз ?станатын саясатын ?згертуі керек дейсіз ?ой.
— И?. Мынаны баса айта кеткен ж?н. И? біз к?п векторлы саясат ?станды?. Алда?ы уа?ытта да содан айныма?ан ж?н. Сол к?п тарма?ты? ішінде негізгісі біз ?шін Ресей тарма?ы еді. ?рине, ежелден келе жат?ан к?ршілігіміз бар ж?не осы екі мемлекет территориясында ?мір с?ріп жат?ан халы?ты? ?мір с?ру ??састы?ы бар. Оны? ?стіне 70 жыл бір ке?істікте болды?. Экономика да бір-біріне байлаулы болды. Т?уелсіздік жарияла?ан кезде осы байланыстар с?л ?зіліп (экономикалы? байланыс) ?алды. Кез келген мемлекет к?шті болу ?шін алдымен экономикасын жол?а ?ойып алуы керек. Осы т?р?ыдан келгенде, бізге сол ?арым-?атынасты жол?а ?ою ?шін Кедендік ода?, Біры??ай экономикалы? ке?естік керек еді. О?ан ?ол жеткіздік, ?рине. Сонау то?саныншы жылдар ?аза?стан ?шін да?дарыстар ж?не реформалар кезе?і болды. Екі мы?ыншы жылдарды? басы ?аза?станны? жедел даму кезе?і. Ал ?азір сол дамуды то?тапай, ал?а ?арыштай беру кезе?ін ?ткізудеміз. Ресей мен Белоруссиямен экономикалы? ынтыма?тасты?ты алмастыра алмайды. Ол ?шін ?арым-?атынас ше?берін тек Ресеймен шектемей, е? алдымен Д?ниеж?зілік Сауда ?йымына кіру ?ажет. Батыс, Ислам ?лемі, ?ытай та?ы да ?зге ?ркениет к?шіні? басында т?р?ан алпауыт елдермен не??рлым ты?ыз байланыс?а т?су. Сол секілді т?ркі ж?ртыны? бірігуіне к?ш салу. Сы?аржа?ты сауда ?атынастарды? ?ымбатшылы? пен инфляция?а ?келуі та? емес.
— ?рине, к?рші елдермен тату-т?тті бол?ан, алыс-берісті? д?рыс жол?а ?ойыл?аны ж?н-а?. Біра? со??ы кезде Ресей президенті Путин Еуразиялы? ода? дегенді жиі айтатын болды. М?ны? астарында бая?ы КСРО секілді империя болса? деген ?з?зіл жат?ан жо? па?
— Рас, бастап?ы кезде интеграциялы? бастаманы к?терген Елбасымыз болды. Оны ешкім жо??а шы?армайды. Біра? екі трактовка бай?алды. М?селен, біз Еуразиялы? экономикалы? ?ауымдасты? десек, Путин Еуразиялы? ода? дегенді ?ана айтады. Экономика оны ?ызы?тырып отыр?ан жо?. О?ан саяси ке?істік ?ана ?ажет болып т?р. Оны? ішкі ойы белгілі. Тізгін мен ?амшыны ?ол?а алу. Сосын айт?анына к?штеп к?ндіру. Бір ?кінішті д?ние, біз м?хитта ж?зуді емес, те?ізде ж?зуді ?алады?. Б?л ?ателік деуге де болады. Те?із деп отыр?аным бар-жо?ы 170 миллион т?р?ыны бар Кедендік ода?. Ал м?хит дегенім Д?ниеж?зілік Сауда ?йымы. Біз осы сауда ?йымына кіруде кешігіп жатырмыз. Оны? пайдасы шаш-етектен. Ал Кедендік ода?тан тап?ан пайда шамалы. ?тылыс к?п. Экономистерді? есебіне ?араса?, ?ателікке ?рын?анымызды бай?ау?а болады. Та?ы бір б?л жерде еске алатын жайт, ол Ресеймен тым жа?ындасу бізге кері ?серін тигізеді. Неге десе?, Батыс Ресейді онша жа?тыра бермейді. Ал оны? жетегіне ерген елге де сондай к?з?арас ?станатыны білгілі. Сонды?тан Елбасыны? Т?ркия?а бар?ан со??ы сапарында т?ркі халы?тарыны? бірігуін, т?ркі ода?ын ??ру ж?нінде бастама к?теруі ?те о?ды. Ал Путинні? к?ксеген ма?сатына келер болса?, бая?ы КСРО ?айта жанданады деу арты?. Ресейден к?п есе ?уатты КСРО ?з ода?тасымен (Варшава ?скери саяси ?жымы) «?ыр?и-?аба? со?ыс» кезінде Батыс?а т?теп бере алмай к?йреп ?ал?аны белгілі. Ал оны? жанында Ресей сондайлы? ?уатты ??м ?а?арлы мемлекет емес. Оны? ?стіне со??ы зерттеулерге назар аударса?, ?з елінде Путинні? беделі т?мендеп кеткен. Сондай-а? ?аза?стан болсын, ?зге болсын бая?ы темір торды? ішіне ?айта кіруге ??лы?ты емес. ?ркім ?зінше ?мір с?ргісі, ?зінше саясат ?стан?ысы келеді. Та?ы бір?ауіпті жа?дай ол — Ресейде «т?рлі т?сті» т??керісті? болу ы?тималды?ы. Б?гінгі Ресейге ?арап т?рып, оны? болуы м?мкін деген болжам жасау?а болады. Егерде Ресей аласапыран?а ?рынса, оны? ?сері ?аза?стан?а да, ?зге де к?ршілеріне тиеді. Осыны? б?рін бізді? элита таразы?а тартып, ішкі саясатты ?лі де ж?ндеуі керек-а?. Бізде де Батыста да б??ан дейін мультикультурализм концепциясы басым болды. Я?ни ?рбір ?лтты? с?ранысына ?арай жа?дай жасау. Аны?ында, бізді? мемлекетіміз федеративтік емес, оларды ?лт деп атау?а да болмайды. Олар этникалы? топтар. Сонды?тан ?станымда ?згеріс бол?аны ж?н. Біра? «сен орыссы?, сен ?й?ырсы?» деп б?ле-жара ?арау емес. ?айта оларды ?йыта отырып «?лкен ?аза?» ?лтын жасау ?ажет. Сен де ?аза?, мен де ?аза?, б?ріміз де бір атаны? баласындай болайы?. Тегіміз де, т?ріміз де, та?дырымыз да б?лек емес, ниетіміз бір дегендей ??гіме айтылуы керек. ?сіресе, ?збек пен ?аза?, ?й?ыр болып б?лінуді? ?ажеті шамалы. Бірегей ел жасау. Осы?ан к?ш салу. Рас, экономикалы? ж?не ?леуметтік модернизацияны бастан ?ткердік. Енді ?лтты? модернизацияны ?ол?а алатын кез келді. ?леуметтанушыларымыз сепаратизм туып кетпей ме деген ?реймен орысты зерттеді. ?зге ?лттарды? ?згешелігін зерттеді. Тек ?ана ?аза?ты? ежелден келе жат?ан діндарлы?ы, ?аза?ты? ежелден к?п ??рамды ?лттарды сі?іргені зерттелмей ?алды. Енді осы м?селені ?ол?а алу ?ажет. ?ыс?асы, ?аза?станда «?лкен ?аза?» ?лтын жасауды к?п кешіктірмей ?ол?а алу?а тиіспіз. Уа?ыт соны талап етеді.
— Бір ?ызы?ы, ?арап т?рса?ыз кезіндегі ТМД ше?беріндегі «т?рлі т?сті» т??керіс бол?ан мемлекеттердегі еуро-атлантты? к?з?араста?ы басшылар орындарынан тайдырылып, Ресейге к?з?арасы о? адамдар билік тізгінін ала бастады. Б?л жерде М?скеу белгілі бір де?гейде астыртын тірлік жасап жат?ан?а ??сайды. . .
— Рас, б?л жерде Ресейді? ?олта?басын бай?ау?а болады. ?йткені 2003 жыл?ы Грузияда?ы раушан, Украинада?ы (2004) ал?ызыл, ?ыр?ыз еліндегі (2005 ?ыз?алда? т??керістері кезінде еуро-атлантты? к?з?араста?ы басшылар, топтар билікке келді. ?ай-?айсы да А?Ш-?а ар?а с?йеді. Біра? олар билікте ?за? ?ала алмады. К?п ?замай оларды? орнын Ресейге б?йрегі б?ратын топтар басты. ?рине, б?л жерде Ресей ?арап жатпа?аны к?дік. ТМД ке?істігінде ?з дегендерін ж?ргізу ?шін аянбай ж?мыс істеді. Жа?тастарын билікке ?келуге тырыс?аны аны?. Несін жасыратын бар, бізде де ресейшіл к?штер жеткілікті. Біра? біз оларды? ы?палында кетпедік. Б?л т?ста Елбасыны? сындарлы ж?ргізген саясатын мойындауымыз ?ажет. Т?тасты??а селкеу т?сірген жо?пыз. Дегенмен олар?а келгенде біз тізгінді бостау ?стаудамыз. Олар ?здеріні? тірлігін ?айта жандандыру ?стінде. М?селен, ?лт?а байланысты біраз тірліктерге ?арсы болды. Соны? кесірінен оралмандар ба?дарламасы то?тады. ?азір анти-фашистік комитет пайда болды. Тіл м?селесін к?тергендерді к?п ?замай олар «фашист» деп те атауы м?мкін. Олар ?азір шетелге барып ?аза?стан туралы ай?ай-шу ту?ызып ж?р. Бір ?кініштісі ол ?йымны? м?шелерін біз білмейміз, ?ояр талабы да белгісіз. Шетелге барып шула?анша, бетпердесін ашып, «бізге мынау ?намайды, мынадай талабымыз бар» деп ашы? айтпай ма? Тірлігі бейм?лім топ. ?аза?станны? имиджін сыртта т?сіріп ж?рген, ондай жасырын топтарды ?стап, соттау ?ажет. М?ны елімізді? тынышты?ына, т?тасты?ына іріткі салу ?шін сырттан жасалып отыр?ан лас саяси технология деуге болады.
— Б?дан бірнеше жыл б?рын, ?аза?станды сырт елдер «?айма?ы б?зылма?ан, тыныш, бейбіт ел» дейтін. ?ызы?атын ж?не ?ыз?анатын. Біра? со??ы бірер жылда елімізде т?рлі о?и?алар болды. Ла?кестер бас к?терді. Жарылыстар жасалды. Жалпы, тынышты?ымыз?а селкеу неден т?сті. Ар жа?ында не жатыр?
— ?аза?стан ?за? уа?ыт атеистік мемлекет болды. Мына?ан назар аудары?ыз, м?селен, т?уелсіздікке дейін елімізде ?ыры? ша?ты ?ана намазхана болды. Ж?рт келіп, намаз о?ып, ??гімелесіп ?айтатын. ?азір мешіттерді? саны ?ш мы?нан асты. Б?л ?те жа?сы ?рдіс. Мешітке келетіндерді? дені жастар. Сол жастарды? тазалы??а, алкогольден имандылы??а бет б?рып жатуы мені ?уантады. ?рине, к?пшілік арасында бірлі-жарды т?рлі а?ыстар?а бой алдырып ал?ан жастар да кездеседі. Біра? о?ан трагедия деп ?арамау керек. За?дылы?. Б?л ?мір. Сауса?пен санарлы? басб?зар шы?ты екен деп, діннен безуге бола ма? Ислам жас дін, энергиясы мол дін. Имандылы??а, тазалы??а ша?ыратын дін. Одан бойды аула? салу?а болмайды. Анау Еуропаны, мынау Азияны ?ара?ыз, ?з іштерінде т?рлі ?а?ты?ыстар, шерулер, наразылы?тар болып жатыр ?ой. Біра? олар оны ?асірет деп ?арап, содан бір ?лкен драма жасап жат?ан жо?. Мемлекет бол?ан со?, бізде де болады. К?ндігу керек, за?дылы? деп ?абылдау керек. Сонды?тан мен елімізді? тынышты?ы б?зылды деп ойламаймын. ?рине, еліміздегі тынышты?ты ?аламайтындар, ж?здеген ?лт ?кілдеріні? арасына май ??йып, жанжал ту?ыз?ысы келетіндер, жерімізді? т?тасты?ын б?лшектегісі келетіндер жо? деуге болмас. Олар елдегі кейбір топтар?а а?ша т?гу ар?ылы да шыр?ымызды б?з?ысы келеді. Біра? о?ан ел болып ?арсы т?ру керек. ?йткені іргесі б?зыл?ан елді? ?ркениетке жетуі не?айбіл.
— Неге екенін ?айдам, ?азір ?о?амда «сенімсіздік синдромы» деген дерт пайда болды. ?йткені басшылы?та отыр?андарды? к?пшілігі алда?ы к?нге сенбейді. Билікте уа?ытша отырмыз деп санайды. Алда?ы к?нге ?реймен ?арайды. С?л бір н?рсе болса, шетел асып кетуге даяр. Б?л дертті? емі бар ма?
— Рас, ал?аш?ы кезде билікке келгендерді? б?рінде романтика болды. «Т?уелсіздікке ?ол жеткіздік. Енді керемет мемлекет ??рамыз. ?зіміз би, ?зіміз ?ожамыз» деп ойлады. Халы? та сондай ойда болды. Осылайша к?п кателіктерге бой алдырды?. Оны ж?ртшылы? сынамады. «Билік айтты, болды, б?рі д?рыс» деп санады. ?кініштісі сол. ?у баста-а? ?о?амда ?алыптас?ан барлы? т?йткілді дер кезінде шешу керек еді, астамсып бара жат?андарды ая?ынан тартып ?з орнына ?ойып отыру керек еді. Біз б?лай істей алмады?. Диалог болмады. Енді оны? диагнозын тап басып ?ою ?иынны? ?иыны. Бір ?ана жол ол — жем?орлы?пен мейлінше ?ата? к?рес ж?ргізу. Егер ?олы таза, ары таза болса шенеунік неге шетел асып ?ашады? ?ашпайды. Елі ?шін ?ызметін ары ?арай жал?астыра беретін еді ?ой. Сырт?а кетті, демек, оларды? ары да, ?олы да таза емес.
— Бір ?ызы? жайт, ?азір ?о?амда «сенімсіздік синдромымен» ?атар «са?алдылар синдромы» деген ??ым пайда бола бастады. Са?алды к?рсе болды ж?рт террорист деп ойлатын халге жетті. Б??ан не жеткізді? ?йткені жер-жерде бол?ан «атыс-шабыс, жарылыстарды? б?ріні? артында дін жолына т?скен са?алды топтар т?р» деген ??гіме жиі айтылады. Б?л мешітке барып, имандылы? жол?а б?рыла баста?ан жастарымыз?а кері ?сер беріп ж?р мей ме?
— Біріншіден, біз ?аза? консерватизмін, ?аза? фундаментализмін ?ор?ауымыз ?ажет. Б?л ?аза?ылы?ты ?ор?ау деген с?з. Мысалы, Иерусалимде д?ст?рлі ?мір салтын са?та?ан еврейлер кварталы бар. Сол секілді бізде де ата-баба д?ст?рін жал?астырамын, са?алды ?оямын, не болмаса шашымды ты?ырлап алып тастаймын, ?аза?ша с?йлеймін, ?аза?ша ??ша?тасып амандасамын дейтіндер табылуы м?мкін. Мейлі ж?рсе ж?ре берсін. Одан келіп кетер ?ауіп жо?. ?о?ам?а зияны тиіп жатпаса шек ?ою?а болмайды ?ой. Жалпы, ?о?амда гармония бол?аны ж?н. Д?ст?рді де са?та, ал?а да жылжы. Мен ?ндістанда болдым. Б?рі ?з тілінде с?йлейді. Біра? оларды а?ылшынша білмейді деп айта алмайсыз. ?ажеттілік бол?ан жа?дайда ?ана шет тілінде с?йлеседі, біра? таза ана тілінде б?рі а?ып т?р. Д?ст?рді жа?сы ?ста?ан. Те?із жа?асында су?а т?скенде тым жала?аштанып ал?ан ешкімді к?рмедім. К?бі т?нін к?рсетпес ?шін футболка киімімен, шортымен, к?йлек-к?ншекпен шомылып жатыр. Модернизация ?ажет, біра? д?ст?рді ?мытып кетуге де болмайды. Сол секілді б?кіл ?аза?станды?тар?а д?ст?рлі ?мір салтымен ж?рі?дер деп айта алмайсыз. Сол секілді жа?андануды? реті осы екен деп жала?аштанып кетуге де болмас. ?р н?рседе шек бол?аны ж?н. С?зді? ?ыс?асы та?ия киген, не болмаса са?ал ?ой?андардан ?ркуді? реті жо?. М?селе соны? са?алында емес, м?селе оны? ?лтжандылы?ында.
— Осы жерде ?аза?ты? бет-бейнесі ?андай болуы керек деген ??гіме шы?атындай.
— Шынды?ы сол, ?збек десе? ала шапанды, та?иялы адам елестейді, ?ыр?ыз десе? айры?алпа?ты, т?ркімен десе? се?се? б?рік киген жан к?з алдымыз?а келе ?алады. Ал ?аза?ты осындай ?згеше т?рде елестету ?иын. Тым м?дениеттеніп, еуропашалап кеттік. Тек бір тойларда ?ана ?аза?ы шапан, камзол кигендерді к?руге болады. Біра? ол, жалпы, ?лтты? бет-бейнесін бере алмасы ха?. Не істеу керек? Демек, фундаметалды ?аза?ты? бейнесін жасау ?шін, б?л жерде этнографтар ж?мыс істегені д?рыс-ау. М?селен, ?ндістанда ?ыздар мен келіншектерді? б?рі дерлік сари киеді, я?ни д?ст?рлі киімін киіп к?нделікті к?н кешеді. О?т?стік Кореяны? профессорлары тек корейше ?ылыми баяндама жасайды екен, аудармашы а?ылшынша?а аудар?аннан кейін, таза а?ылшынша с?ра?тар?а жауап береді. Еуропадан, Америкадан ?з еліне орал?ан еврейлерді? ?здері-а?, «е, бізді? ата-бабамыз осылай киінген екен ?ой, біз неге сол д?ст?рге бет б?рмас?а» деген ойда ?алады. Сол секілді бізде де сондай кварталдар бой к?теріп жатса, жаман болмас еді-ау. Біра? енді б?л арман ?ой. Біз ?те сал?ырт, бойк?йез ?лтпыз. Жа?ашыл бол?ан?а ?мтыламыз, ал м?дениетімізді жа??ырту?а, д?ст?рімізді са?тау?а келгенде ола?пыз, енжармыз.
— Жалпы, ?о?ам?а не жетпейді деп ойлайсыз?
— Бай?ап т?рса?, ?о?амда тап к?ресі бай?алды. М?селен, Ма??ыстауда?ы жа?дай. Е?бекте ?діл а?ы б?ліс керек. Сонда елді? тап тарапынан ?а? жарылуы то?тайды. Екінші бір м?селе, ?о?ам орысшыл ?аза?, ?аза?шыл ?аза? деп б?ліне жаздады. ??дай?а ш?кір ?азір б?л процесс то?тады. ?азір орыстілді ?аза?тарды? ?зінде отаншылды? мінез пайда болды. Олар ?аза? номенклатурасыны? мемлекетшілдері к?ресте алда т?р десек те болады. Жалпы, мені? ойымша ?лт?а б?лінуді ?ою керек-ау деймін. Е? ма?ыздысы ?лкен ?аза? ?лтын жасау керек. Бар к?ш со?ан арнал?аны д?рыс. М?селен, со??ы он жылда ?й?ыр ?лты 26 пайыз?а ?суі керек еді. Біра? олар бар-жо?ы 7 пайыз?а ?сті. ?ал?аны ?айда кетті дейсіз ?ой, себебі олар ?аза? болып жазылып жатыр. ?здерін ?аза? ретінде сезіне бастады. Сол секілді ?збектер арасында да сондай ?рдіс басталуда. М?ндай жа?дай?а жету ?шін мектептерді орыс-?аза?-?збек деп б?лмей бірегей мектеп жасау ?ажет. Ба?ыт-ба?дар ?аза?ша болуы шарт. Сонда біз «?лкен ?аза?» дейтін жа?а ?рпа? даярлай аламыз. Сонда ?лт ішіндегі б?секе меритократия принципімен, я?ни тегіне ?арай емес талантына ?арай жал?асады.
??гімелескен
Сейсен ?МІРБЕК?ЛЫ
«aikyn.kz»
