Негізінен, улы «Протондарды» ?шыру?а мамандан?ан «Бай?о?ыр» ?арыш айла?ыны? орнын басу?а тиісті «Б?йтерек» зымыран ?шыру кешені ендігі «салыныпты», тек оны енді Ресейден алып ?ою ?ана ?алып т?р! Сегіз жылдан бері жыры таусылмай келе жат?ан б?л ?аламат ?арышты? жобаны ж?зеге асыру барысы осындай к?тпеген бетб?рыс алып отыр. М?ны? м?н-жайын кеше М?жілістегі «?кімет са?атында» «?аз?арыш» басшысы Тал?ат М?сабаев ?алаулылар?а егжей-тегжейлі айтып берді.
?лтты? ?арыш агенттігі («?аз?арыш») ??рыл?ан?а дейін ?арыш саласы елімізде ?рт?рлі ?нерк?сіптік ведомстволарды?, тіпті Білім ж?не
?ылым министрлігіні? ?арауында болып келді. Ал сол кезде сол органдарда?ы шенеуніктерді? жаса?аны ?азір мамандарды? т?бе шашын тік т?р?ызуда. «Біз ?шін, ?аза?стан Республикасы ?шін Бай?о?ыр айла?ында «Б?йтерек» бірлескен зымыранды?-?арыш кешенін ??ру айналасында?ы жа?дай ?те жа?ымсыз болды, — деп бас шай?ады кеше осы ?лтты? ?арыш агенттігіні? т?ра?асы Т.М?сабаев. — «Б?йтерекке» ?атысты ?аза?стан мен Ресей арасында?ы ?кіметаралы? келісімге 2004 жыл?ы 22 желто?санда ?ол ?ойыл?ан еді. Жа?ында тура сегіз жыл толады. Т?лкіб?ла??а салмай, турасын айтайы?: ?у бастан-а? б?л жобаны? с?тсіздікке ?шырайтынды?ы к?рініп т?р?ан!»
Оны? себебі, Тал?ат М?сабаевты? айтуынша, бірінші кезекте мынау: «?аза?стан тарапынан б?л келісімді ?арышты?-зымыранды? кешенні? не екендігін нашар т?сінетін адамдар дайында?ан ж?не осы м?селені де солар пысы?та?ан. Оларды? м?ны т?сінуіне білімі де, т?жірибесі де м?мкіндік бермеген. Осы саладан алыс адамдар?а ж?ктелген, — деді «?аз?арыш» басшысы. — Н?тижесінде ?лгі келісімні? м?тінінде-а? сол кезде «кешігіп барып жарылатын мина» жасырыл?ан, ол мина ?азір іске ?осылып отыр!
Біріншіден, Келісімде не осы кешенді жасау мен ?олданыс?а беруді? мерзімі жазылмапты, не осы кешенні? на?ты ??нын аны?тайтын ба?асы к?рсетілмеген. Ол ол ма, б?л істі? бірде-бір т?уекелі Ресейге арттырылмапты. «Барлы?ы тек ?аза?станны? мойнына т?скен, — деді Т.М?сабаев. — ?рине, мен т?сінемін, сол уа?ытта б?л жоба 223 миллион доллар т?рады делінген, ал б?л соманы ?аза?стан ?зі-а? к?тере алатын еді».
Сонды?тан ?кімет осы ба?а?а кешенді т?р?ызу?а келіскен». Бір ?ызы?ы, Келісімде ?арышты?-зымыранды? кешенді салу?а ?аза?стан мен Ресейді? те? ?атысатынды?ы жазылыпты. Ал, енді «ода?тасымыз» б?л шарт?а ?айшы ?рекетке баруда.
— ?азіргі та?да «Ангара» зымыраны негізіндегі б?л жобаны? ??ны ?ымбаттап шы?а келді, — деді депутаттар?а ?лтты? ?арыш агенттігіні? т?ра?асы. — Айтпа?шы, «Ангара» ?лі к?нге жасал?ан жо?! Ресейде оны жасау 20 жылдан бері ж?руде: «Ангара» зымыранын ??ру туралы жарлы??а 1993 жылы Ельцин ?ол ?ой?ан-тын. Ол зымыран ?лі к?нге жо? ж?не де б?л істі? ая?ына жететін т?рі к?рінбейді. Алайда соны? кесірінен бізді? ?арышты?-зымыран кешеніні? тек жердегі инфра??рылымыны? ба?асы 1,7 миллиард доллар?а дейін ?сіп кетті. Я?ни, 7 еседен артты??а ?ымбаттап отыр, — деген Тал?ат М?сабаев ?ымбаттауды? шегі б?л еместігін, «конструкторлар мен мамандар б?л ба?аны? 2 миллиард доллардан асып кететіндігін болжа?анын» ?осты.
«?аз?арыш» басшысыны? мойындауынша, егер Ресей жа?ы б?л жобаны те?дей ?аржыландыру?а барса, онда б?л зымыран кешенін «Бай?о?ырда» ??ру?а ?аза?стан барар еді: «?йткені сонша ?аржы ж?мсаса, РФ ?аза?станда?ы б?л кешенді ары ?арай пайдалану?а м?дделі болар еді». «Біра?, — дейді Т.М?сабаев, — «Роскосмос» ?н-т?нсіз, ?аза?станды? ?ріптестерін ??ла?дар етпей, былтыр ?здеріндегі «Восточный» космодромында д?л осындай жобаны ілгерілетуге кірісіп кеткен». Жалпы, Ресей ?шін ?аза?станды? «Бай?о?ырды» ауыстыру?а тиісті Амур облысында?ы «Восточный» ?арыш айла?ында ?у бастан «Русь» зымыран кешенін жасау ойластырыл?ан, тіпті президент Путин сонау 2007 жылы тиісті Жарлы??а да ?ол ?ой?ан. Я?ни, онда «Ангара» ?арышты?-зымыран кешенін ??ру жоспарланба?ан болатын.
— Енді міне, соны? кесірінен «Б?йтерек» ?арыш кешенін «Ангара» негізінде ??ру ма?ынасыз болып ?алды, — дейді «?аз?арыш» басшысы. — Б?л жерде т?сіндіре кетейін: «Ангара» негізіндегі «Б?йтеректі» сал?ымыз келмей отыр?анымыз?а тек кешенні? ба?асыны? ?лденеше есе ?ымбаттауы ?ана себеп болып отыр?ан жо?. Б??ан ?оса та?ы бір техникалы? кілтипаны бар: Ресейді? «Восточный» космодромы «Бай?о?ырмен» бір ендікте орналас?ан, іс ж?зінде ол — бізді? айла?ты? тікелей б?секелесі! Б?л екеуіні? энергетикалы? м?мкіндіктері де бірдей. Демек, ?з жеріміздегі 2 миллиард долларлы? «Б?йтеректі» тек ?аза?стан ?аржысына ?ана салса?, Ресей д?л сондай кешенді «Восточныйда» ??рады.
М?ны аз десе?із, солт?стік алпауыт к?ршіміз д?л осындай зымыранны? кешенін ?зіні? «Плесецк» космодромында ендігі салып болып ?алыпты. О?ан кейін «Восточный» ?осылма?. «Біз Ресей Федерациясы ?нерк?сібіні? осы кешендер ?шін зымырандар жасау м?мкіндіктерін біле отырып, б??ан бара алмаймыз. Себебі, зымыран Хруничев атында?ы орталы?та жасалады, ал, б?л зауытты? бірден ?ш кешенді зымыранмен ?амту?а тіпті физикалы? м?мкіндігі де болмайды! ?рине, м?ндай жа?дайда «Б?йтерек» ?арыш кешені ??рала?ан ?алады. Сонды?тан алып кешен т?р?ызып, оны кейін шаруашылы?ы жо?, ?иян далада?ы ескерткішке айналдыру, тамашалау — бізге м?лдем ?ажетсіз н?рсе!» деп шорт кесті ?лтты? агенттік басшысы. Тал?ат М?сабаев осы жайттарды? барлы?ын ?аза?стан к?шбасшысына да, сол кездегі ?кімет басшысы К?рім М?сімовке де баяндапты. Н?тижесінде, Н?рс?лтан Назарбаев б?л м?селемен РФ басшысына шы??ан.
Агенттік т?ра?асыны? м?ліметінше, «Мемлекет басшысы биыл?ы жыл?ы 7 маусымда?ы Владимир Путинні? елімізге сапары аясында, онымен А?ордада?ы кездесу барысында жеке ??гімелесіпті», «м?ны? сыртында Президент 9 ?азанда?ы ?зіні? М?скеуге сапары аясында, Кремлде осы м?селені к?терді». «Сонда мемлекет басшылары «Б?йтерек» ?арышты?-зымыранды? кешенді а?ыры салу?а, біра? оны ендігі жасал?ан бас?а зымыран?а негіздеуге келісті, — деді Т.М?сабаев. — Ол зымыран — сонау Ке?ес кезінде-а? ??растырыл?ан «Зенит», ол іс ж?зінде б?гінде «Бай?о?ыр» ?арыш айла?ында ?ызмет етеді. «Зенит» — «Ангара» сия?ты экологиялы? жа?ынан таза, оттегі ж?не керосинмен ж?мыс істейді».
?рине, б?л жерде де бір кілтипан бар: экологияны б?лдіретін, гептилмен ж?мыс жасайтын ?азіргі «Протонды» ауыстыру?а тиісті бол?ан «Ангара» — ауыр класта?ы зымыран, ал, «Зенит» болса, «орта клас?а» ?ана жатады. ?йткенмен, «?аз?арыш» басшысы б?л зымыранны? тере? модернизациялауды? салма?ты м?мкіндіктеріне ие екендігін айтады: «онда ауыр класта?ы, келешекте тіпті «аса ауыр класта?ы» зымыран?а айналдыруды? техникалы? м?мкіндіктері бар».
— Б?л кешен ендігі «Бай?о?ыр» ?арыш айла?ында т?р! — деді Тал?ат М?сабаев. — Я?ни, оны т?р?ызуды? ?ажеті жо?. Ол б?гінде бар, барлы? ?ажетті жердегі инфра??рылымы да т?р, олар ?аза?станны? меншігі болып табылады! Біра? Ресейге жал?а беріліп ?ойыл?ан. Сол себепті б?гінде «Бай?о?ырда?ы» «Зенит» негізіндегі осы ?арышты?-зымыранды? кешенді енді бірлесіп пайдалану м?селесі мен вариант-н?с?алары пысы?талуда. Б?л — о?ай іс емес! Біра? бейм?мкін де емес. Оны? н?тижесінде ?аза?стан а?ыр со?ында ?з ?арыш айла?ында, тікелей ж?не шын м?нінде зымыран ?шыру ?ызметіне кірісе алуы ?ажет. Ал, ?зірше б?гінде «Бай?о?ырда» ?аза?станны? бірде бір маманы жо?. ?лі к?нге дуал сыртынан ?арап, айналсо?тап ж?рміз. ?кінішке ?арай, ішіне кіре алмаймыз…
?алай бол?анда, осы м?селелерді? барлы?ын мемлекет басшылары ?ара?ан, м?мілеге келген, «?аз?арыш?а» да, «Роскосмос?а» да осы м?селені пысы?тау туралы тиісті тапсырмалар берілген. «?азір осы іс жасалуда, — деді ?лтты? ?арыш агенттігіні? т?ра?асы Т.М?сабаев. — ?аза?станны? біріншіден, «Бай?о?ыр» айла?ына кіруіні? ж?не екіншіден, «Зенит» ?арышты?-зымыранды? кешенді модернизациялап, бірлесе пайдалануыны? техникалы? ж?не ???ы?ты? м?мкіндіктерін ?араудамыз. Б?л м?селе — ?те ауыр ж?не к?рделі! Біра? шешуге болады. Оны? ?стіне б?л жобаны? ??ны «Ангара» негізінде кешен салумен тіпті салыстыру?а да болмайтын д?режеде арзан» деп т?йді «?аз?арыш» басшысы.
Елдос СЕНБАЙ
