[:kz]
Балалар үйінің тәрбиеленушілері еліміздің әлеуметтік осал санаттарының бірі болып табылады. Бұл балалар бала кезінен қатты күйзеліске ұшырайды. Әрқайсымызға сәбилік шақта қауіпсіздік сезімі қажет. Жетім балалар арасындағы қауіпсіздіктің негізгі қажеттілігі бұзылады. Олар көбінесе психикалық дамудан артта қалады. Олар психикалық бұзылулардан зардап шегеді.
Ресми статистикаға сәйкес, әлемде 2,7 миллионнан астам бала интернаттарда тұрады. Бұл қауіпті орта. Жабық мекемедегі бала зорлық-зомбылыққа, қудалауға және қысымға ұшырайды. Айналадағы ересектер де, құрдастар да азаптаушы бола алады. 6 айдан астам уақыт балалар үйінде жатқан бүлдіршіннің психикалық және физикалық денсаулығы бұзыла бастайды.
Сондай балаларға қамқорлық жасай алатын және әлемге негізгі сенімін дамытатын жақын ересек қажет. Балалар үйінде мұндай ересек адам жоқ. Балалар үйінен шыққан түлектер ересек өмірге дайын емес. Оларда қолдау жоқ. Балаларды түрлі себептермен тастап кетеді. Баланы тамақтандыруға, аяққа тұрғызуға біреудің мүмкіндігі жоқ. Кейбіреулер үшін бала бастапқыда қажетсіз болады.
Неліктен Қазақстан балалар үйлерін жою туралы шешім қабылданды?
Қазақстанда «Ана үйі» балалар қоры бар. Қор ана мен балалық шақ мәселелерін қарастырып, жетім балаларға әлеуметтік қолдау көрсетеді. «Аналар үйінің» жұмысының арқасында балалар үйінде жетім балалар екі есе көп. Қоғам белсенділері атап өткендей, әлеуметтік жетімдіктің жалпы көрінісін өзгертуге болады.
«Аналар үйі» қоры қиын жағдайда қалған отбасыларға материалдық және психологиялық көмек көрсетуге дайын. Отбасы баладан бас тартуды жоспарлаған жағдайларда алдын алу шараларын қолдану маңызды. Осы мақсатта жұмысқа үш министрлігі жұмылдырылды. Денсаулық сақтау министрлігі, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Білім министрлігі.
Қазақстан 2023 жылға қарай балалар интернаттарын жауып, оларды отбасы мен балаларды қолдау орталықтарына айналдыруды мақсат етіп отыр. Отбасы типіне арналған жабық балалар мекемелерін реформалау маңызды. Бұл баланың қоғамға жұмсақ бейімделуіне және әлеуметтенуіне көмектеседі.
«Мейірімділік» қайырымдылық қорының директоры Аружан Саин Қазақстанда заңнамалық деңгейде патронаттық отбасылар институтын құру қажеттігін айтады. Мұндай отбасылар қиын кезде биологиялық ата-анасына көмекке келе алады. Ата-анасы баланы қайтарып ала алмаса, оған тұрақты патронаттық отбасы табылады.
Еуропалық Одақтың бала күтімі бойынша сарапшысы Люсия Вежмелка кәсіби отбасы әр елде болуы керек деп санайды. Бұл олардың негізгі жұмыс түрі. Әрбір балаға жеке ата-ана жоспары беріледі. Оларға жалақы төленеді. Бұл ата-аналардың кейбірі қиын балаларды қамқорлыққа алады.
Біреу денсаулығында ақауы бар балаларды тәрбиелеп жатыр. «Уақытша» отбасылар балалар үшін көбірек жауапкершілік алады. Вежмелка атап өткендей, Қазақстанның бұл бағыттағы әлеуеті зор. Халықтың менталитетінде балаларды балалар үйіне бермеу қағидасы бар.
«Дайын іс бар, мемлекеттік органдардың жоғары қатысуы және олардың қоғам қайраткерлерімен серіктестікте үйлесімді ведомствоаралық өзара іс-қимылы аз қалды», — деді Люсия Вежмелка.
Елімізде жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған 124 ұйым тіркелген. 2021 жылғы статистика бойынша бұл үйлерде 4 000 адам тұрады. Білім және ғылым министрлігі балалар үйіндегі балалардың жалпы саны жыл сайын азайып келе жатқанын атап өтті.
2017 жылдан 2020 жылға дейін оқушылар 41 %-ға аз болды. Балалар үйлерінің саны 31 %-ға қысқарды. Қоғам қайраткері Мұрат Қабылбаев балалар үйлерінің жабылуына байланысты жағдайды қызғылт деп санамайды.
Қабылбаев атап өткендей, қазақстандықтар бұл институттардың реформалануына ерте қуанады. Біз бала күтімінің баламалы түрін дамытқан жоқпыз. Патронаттық отбасы туралы заң қабылданды. Баланы орналастырудың патронат, асырап алу және патронаттық отбасы сияқты түрлері бар.
Олардың барлығы қорғаншылықты қайталайды. Олардың арасындағы айырмашылық тек қамқоршылардың жалақысында. Балалар үйлерін жабу мәселесіне байыппен қарау керек. Әйтпесе, олар 10 жылдан кейін қайта ашылуы керек. Қоғам қайраткері Батыста қолданылып жүрген «патронат отбасыларды» енгізу идеясын күмәнді деп санайды.
Бұған дейін балалар 18 жасқа дейін балалар үйінде тәрбиеленетін. Содан кейін олар кәмелетке толғанға жіберілді. Бұл үлкен қателік болды. Жасөспірімдер, әдетте, есейген кездегі қиындықтарға төтеп бере алмайды. Олардың қолдауы болмады.
Сонымен қатар, психикалық жарақат оларды жиі маскүнемдікке немесе нашақорлыққа әкелді. Қоғам қайраткері балалар үйлеріне кәсіби ата-аналарды дайындауды ұсынып отыр. Ал балалар үйінде отбасылық қарым-қатынас түрін жаттықтыру.
200-ден астам тастанды балалары бар мекемелер бұл балаларға ешқандай көмек көрсете алмайды. Отбасылық балалар үйінде баламен қорғаншылық органдарының өкілдері, психологтар, әлеуметтік қызметкерлер жұмыс істейтін болады. Әр балаға жеке тәсіл әзірленетін болады.
Мұндай жұмыстың соңғы мақсаты — баланың өз отбасына оралуы және бейімделуі. Егер биологиялық ата-ана оны қайтаруға дайын болмаса, асырап алушыларды немесе патронаттарды іздеу керек. Кәсіби мамандар басқаратын отбасылық типтегі үйлер интернаттардың орнын басады. Олар жай ғана қажет болмас еді.
«Ал 70-тен 200-ге дейінгі балаларды қамтитын ірі балалар үйлері мүлдем болмауы керек. ХХІ ғасырда бұл қалыпты жағдай емес. Балалар әртүрлі жаста келеді деп елестетіңіз. Олардың биологиялық отбасыларда өмір сүру тәжірибесі әртүрлі. Олардың ішінде нашақорлардың, маскүнемдердің, қаңғыбастардың, т.б. Балалардың бәрінің мінезі әртүрлі, ата-анасынан айырылған ауқатты отбасының балалары сонда бітеді, бәрі бір мекемеде араласып жатыр, сонда қалай зорлық-зомбылық, қысым болмайды?», – деп сұрайды сарапшы.
Маманның айтуынша, мұндай орта баланы күйзеліске ұшыратады. Үйдегі тәрбиешілер не болып жатқанын үнемі қадағалай алмайды. Мұрат Қабылбаевтың өзі асырап алған 12 баласы бар. Қамқоршы жетім балалармен жұмыс істеу қиын екенін айтады. Бұл процеске мұқият дайындалу керек. Балалар үйінің баласын түзеу керек, оның ішкі әлемін түбегейлі өзгерту керек. Басқа өмір бар екенін мысалмен көрсетіңіз. Балалар үйіндегі балалардың дамуға мүмкіндігі жоқ.
Балалар үйінің тәрбиеленушілері жаңа оқу жылына дайын ба?
Жасыратыны жоқ, аз қамтылған, көп балалы және балалар үйінің тәрбиеленушілері мектепке бармай тұрып кеңсе тауарлары мен мектеп формасынсыз қалады. Қазақстанда «Всеобуч» әлеуметтік қызметтер порталы іске қосылды. Нұр-Сұлтан қаласының әкімі Алтай Көлгінов Instagram желісіндегі парақшасында биыл 16 700-ден астам балаға материалдық көмек көрсету керектігін айтты. Көмек балалар үйлерін де қамтиды.
Всеобуч аясында мемлекеттік бюджеттен 670 миллион теңге бөлінді. Балалар мектеп формасын, аяқ киім, кеңсе тауарларын сатып ала алады. 2020 жылы 13 245 балаға, 2021 жылы 14 620 оқушыға әлеуметтік көмек көрсетілді.
Әр балаға 40 мың теңгеден беріледі. Бір отбасында төрт мектеп оқушысы болса, 160 000 теңге алады. Балалар үйлерінің басшылығы жаңа оқу жылына қажетті тауарларды сатып алуға өтініш бере алады. Всеобуч жетім балаларға қолдау көрсетуге дайын.
Айнур Абаева
[:]
