Диплом: Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтар

ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

 

Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтар

 

 

 

Орындаған: ІV — курс, Дінтану бөлімінің студенті

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

беттері

КІРІСПЕ ……………………………………………………………………………………...

 

І  АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ РУХАНИ — ИМАНДЫЛЫҚ

ОЙ-ПІКІРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ……………………………………………

• Абай Құнанбайұлының дін туралы және еркін ой

көзқарастары ………………………………………………………………………..

1.2 Хакім Абайдың тәңір түсінігі ………………………………………..

 

ІІ АБАЙ – ИСЛАМ БАҒЫТТАРЫН СИНТЕЗДЕУШІ ҒҰЛАМА

РЕТІНДЕ ……………………………………………………………………………………

          2.1 Абайдың Алланың салған жолында болу амалдары

туралы ………………………………………………………………………………..

          2.2 әл-Фараби, Шәкәрім және Абай  дүниетанымдарындағы

ислами-философиялық үндестіктер ……………………………………..

 

ҚОРЫТЫНДЫ …………………………………………………………………………...

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ……………………………….

 

КІРІСПЕ

 

    Зерттеудің өзектілігі.

Тәуелсіздік алғанға дейінгі діни дамуы кеңестік дәуір идеологиясы үстемдік етуімен тығыз байланысты екені баршаға аян. Бұл кезең жас ұрпаққа коммунистік негіздегі біржақты атеистік тәрбие берумен ерекшеленеді. Ұзақ жылдарға сан ғасырлар бойғы қалыптасқан тәрбие негіздерінен айырды. Халықтың рухани санасы азғындап ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан адамгершілік, имандылық, ізгілік қасиеттерге түп негіз болған ділі мен дінінен ажырады. Басқаша айтқанда, өзіндік имандылық келбетінен қол үзді. Осының салдарынан рухани тұлға мұрасын оқытуда да осындай келеңсіздіктерге жол берілді.

Тәуелсіздікті нығайтуда, жас ұрпақты осы айтылған ұлттық биік рухта тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы кеңестік дәуірде жоғалтқан имандылық қалпын қайта жаңғыртудың маңызы зор. Осы орайда, Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзімен айтқанда, “… жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп кеткен, болашаққа жаңаша көзқарасы бар жас ұрпақты” дер кезінде ең қымбат адами, дүнияуи көзқарастар негізінде адамгершілік, имандылық ізгі қасиеттерге баулу қажет /1/.

Бұл оң өзгерістер ғалымдар алдында жас ұрпақты тәрбиелеудің жаңа міндеттерін әкелді. Оның бастысы – ұлттық ерекшеліктер мен жалпы адамгершілік құндылықтарды бойына сіңірген, рухани дүниесі бай, жан-жақты мәдениетті тұлғаны тәрбиелеу /2/.

Мұндай жауапты міндеттерді шешу, бұған дейін қалыптасқан халықтық бай рухани тәжірбиеге сүйенуді қажет етеді. Оның маңызды бөлігін ірі рухани тұлғалардың мол мұрасы құрайтыны белгілі. Осындай тұлғалардың бірегейі – Абай Құнанбайұлы. Оның есімі бүгінгі таңда тек қазақ жұртына ғана емес, барша әлемге кең танылған.

Алайда, оның рухани мол мұрасының танылып болмаған қырларын таныту ісі ешқашан тоқтамақ емес. Соның бірі – біздің зерттеуімізге өзек болған Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтар.

Абайдың негізгі зерттеу объектісі – адамның қоғамдағы болмысы. Сол адамның эстетикалық, этиккалық талғамы, арман — мақсаты, өмірінің мәні, сезімі мен түйсігі, болмысы мен ұлттық ойлау ерекшелігі ұлы ойшылды терең тебіреніске түсірген. Шығыс ойшылы ретінде Абай адам проблемасын үлкен ауқымда, яки қоғамдық, руханилық, құндылық, этикалық, эстетикалық тұрғыдан зерделеді. Ол адам табиғатын этикалық тұрғыда қарай отырып, «сегіз қырлы, бір сырлы» сырбаз адам, яки кемеліне жеткен, «толық адам» кейпінде алға тартады.

«Абайға шығыстан кірген бұйымдардың басы ислам діні», — дейді Әуезов. Шындығында, Абайдың «жан сыры», «жан құмары», «жан куаты», «жан жарығы», «хауас», «хауас сәлим», «хауаси хамса», «хауаси хамса заһири», «толық адам», т.б. философиялық ұғым танымдар жөніндегі көзқарасы Ислам философиясын терең танығанын байқатады.

«Әрбір ғалым — хакім емес, әрбір хакім — ғалым», «Адаспай тура іздеген хакімдер болмаса дүние ойран болар еді» —  деген пікір — ғұламаның философиялық көзқарасы. Жалпы, Абайдың көркемдік, әлеуметтік, гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі —  қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) — ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық алты бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсы біреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зер салған. Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен философиялық сананы ұштастырады. Абайдың қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абайдың кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды. Оның кара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан «Абай» журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды /3/.

Абай дүниетанымындағы ислами, рухани-имандылық идеяларына тікелей қатысты зерттеулерге келетін болсақ, оның кейбір мәселелері 20-жылдардағы саяси қуғындауға ұшыраған қазақ зиялыларының Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, сондай-ақ, тың көзқарастар Абайтанушылар М.Әуезов, К.Бейсембиев, С.Байжанов, Ғ.Есім, М.Мырзахметұлы, М.С.Орынбеков, Б.Сапаралы және т.б. еңбектерінде кездеседі.

Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтар мен рухани – имандылық тәрбие идеяларын бүгінгі ұрпақ қажетіне толыққанды жаратуда, жоғарыда аталған әр кезең ерекшеліктерін ескере отырып, Абайдың ислами құндылықтарындағы ой негіздерін тұтастай өз дәрежесінде қарастыру – ұлттық рухани-имандылық мазмұнын байытпақ.

Зерттеудің мақсаты:

Хакім Абай мұрасындағы ислами құндылықтар мен рухани-имандылық идеяларына тарихи-философиялық, дінтанулық талдау жасау, оның қазіргі кездегі дамуы үшін қосатын үлесін анықтау. Осы мақсатқа жету негізінде мынадай,

Зерттеу міндеттері ұсынылған:

• Абай дүниетанымындағы рухани-имандылық идеяларындағы ой-пікірлердің қалыптасу көздеріне тарихи-философиялық талдау жасау;
• Абайдың ислами құндылықтарының мәнін ашу;
• Ислами ой-пікірлердің діни мағынасы ұғымын енгізудің ғылыми негіздемесін жасау;
• Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтардың негізгі қағидаттарын анықтау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтар мұрасын қалыптастыра отырып, рухани – имандылық идеяларына діни-философиялық талдау жүргізілді. 

Зерттеу объектісі: Қазақтың ұлы ақын-ғұламасы Абай Құнанбайұлының діни — философиялық мұрасы.

Бітіру жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І  АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ РУХАНИ — ИМАНДЫЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

 

1.1 Абай Құнанбайұлының дін туралы ойлары

 

          Абайдың дін туралы ойлары оның балалық шағынан басталғаны айдан анық. Соған байланысты біз осы зерттеу жұмысымыздың негізін ғұламаның балалық шағынан бастағанды жөн көрдік.

Абай  бала кезінде ширак, пысық болмағанымен, елдегі шешен, ақын, ертегішілер әңгімесін тез ұғып алатын зеректігімен,  ынталылығымен ерекшеленген, Шортанбай, Дулат, Бұқар жырау, Марабай, Шөжелерді тыңдап өскен. Анасы Ұлжан да шешен болған, сөз қадірін білетін ортада өскен кісі. Оның ағасы (әкесі Тұрланның інісі) Тонтайдың өлерінде кожа-молдаларға карап: «Жазыла-жазыла қожа-молдадан да ұят болды, енді өлмесек болмас»,—дегені халық аузында  мәтел болып кеткен.

Құнанбай кажының да кеңінен толғап сөйлер тереңдігі, өз тұстастарының ғана емес, шетелдік саяхатшылардың да назарына іліккен;  Құнанбай қажы «Ескітам» деген қоныстан медресе салдырып, өзінің және туыстарының балаларын окытқан. Абай сегіз жасында әуелі сол «Ескітам» медресесінде дәріс алып, ауыл молдасы Ғабит-ханнан оқыған. Әкесі онын зеректігін байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң Семейдегі Ахмет Риза медресесіне береді. Онда 3 жыл окыған, Медресенің үшінші жылында ол осы қаладағы «Приходская школаға» да қосымша түсіп, онда 3 ай орысша оқиды. Бұл тұста М.О. Әуезовтің «Өзі тұстас үлкен-кіші балалардың барлығынан сонағұрлым зейінді, ұғымтал және ерекше ықыласты болған. Дәрісте арабша кітапты молдасының бір оқып, бір-ақ рет түрікшеге аударып берген сөздерін кітапқа қарамай жатқа айтып шыға алатындай зерек болады. Сонымен дәріс үстінде оқылатын сабақтарды ұғып білу Абайға өзге балалардан анағұрлым оңай тиген. Көп уақытын алмаған. Сондықтан барлық артылған уақытын Абай өз бетімен өзі сүйген кітаптарын оқуға жұмсап, көп ізденуге салынады. …Оқуға кірген соң-ақ тез есейіп, ілім қуған кісінің қалпына оңай түсіп кеткен. Оқыған кітаптың көбіне сынмен карай білетін, сезімді оқушы бола бастаған. Өзінің әбден сүйіп, тандап оқыған ірі акындары болады. … Сол бала күнінде жаттаған кейбір өлеңдері ұлғайып, көрілікке жеткен уақытына шейін есінен шықпаған, ұмытылмаған» деген тұжырымы болашақ ұлы ақынның қалыптасу кезеңін айғақтайды.

Абай бір жағынан шығыс классиктері Низами, Сағди, Қожа Хафиз, Науаи, Физули, Жәми, тағы басқаларды оқыса, екінші жаганан А.С. Пушкин, А.И. Герцен, М.Е. Салтыков-Щедрин, Н.А. Некрасов, М.Ю. Лермонтов, Л.Н. Толстой, И.А. Крылов, Ф.М. Достоевский, И.С. Тургенов, Н.Г.Чернышевский мұраларын оқып, терең таныс болған, Батыс әдебиетінен Гете, Дж. Байрон сияқты ақындарды оқып, түрлі ғылым салалары бойынша зертгеулер жүргізілді.

Есейген шағында, осы өзі оқыған философ,  ақын,  ғалымдармен тең дәрежеде пікір таластырып, олардың ішінен ірі ақындардың өзіне әсері болған кесек туындыларын қазақ тіліне аударған. Аударған өлеңдері көркемдік жағынан негізгі нұсқасымен тең түсіп, кейде асып та жатады. Құнанбай Абайдың өзге балаларынан ерекше зеректігін ерте сезіп, оны әрі карай оқытпай кайтарып алып, ел ісіне араласуға баулиды. Сөйтіп 13 жастағы Абай әке ықпалымен әкімшілік-билік жұмыстарына араласады. Ол әке касында болған жылдарда қазақ даласындағы әлеуметтік өмір қайшылықтарын жан-жақты тани түседі. Патша үкметінің отаршылдық саясаты мен парақор орыс әкімдерінің, жергілікті жарамсақ болыстар әрекеттерінің халық тағдырына кеселді, зияндылығын айқын түсініп, соған карсы батыл қимылдар жасаған. Алайда оның тамыры тереңде жатқанын, отарлау жүйесінің бел алып, елдің кұрсауда қалғанын сезіп күйзелген. Патша үкіметінің отаршылдық саясаты мен оның аярлығын түсінбей өзара қым-қиғаш айтыс-тартыска түскен, танымы таяз болыстар мен ел билеушілеріне қарсы күресуге бел буған Абай болыс сайлауына түсіп, жеңіп шығады.

1875 — 1878 ж. Қоңыр кекше еліне болыс болады. Бұл жылдары өз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразысын тең ұстауға күш салды. Абай кейіннен, 1886 ж. Е.П. Михаэлистің ұсынысымен, Семей облыстық статистика комитетінің толық мүшесі болып сайланды. Абай 1880 ж. И. Долгополов, А. А. Леонтьевпен танысып, олармен тығыз қарым-қатынаста болған. Абай ел ісіне араласқан жылдарыңда әділеттілгімен, білімділігімен көрініп, халық арасында беделі өседі.» /4/

Ойшыл ұлы ақын Абайдың туындылары өз кезеіндегі әлеуметтік ой-пікірдің сарқылмайтын бұлағы, алуан салалы энциклопедиясы. Ақын халықтың жоғын жоқтап, мұңын жырлады, ал халық онан ақыл сұрап, кеңес алып, жарыққа ұмтылды. Абай халықтың игі қасиеттерін бойына сіңіріп, жанына рухани азық етті, халық мұрагері болды, ал халық өз перзенті – Абайдың мұрагерлеріне айналды.

          Міне, сондықтан да, Абай қалдырған ұлы мұра Кеңес заманында көп тексерілді, тексерілуі де керек, тексеріле де бермекші. Бүгінгі ұрпақ Абайды өз тұрғысынан сөз етсе, келешек ұрпақ өз тұрғысынан сөз етіп, ақын мұрасын өз кезеңіндегі қоғам дамуының дәрежесі тұрғысынан қарастырып, үлкен рухани тірегіне айналдырары анық деп білеміз.

Біз бұл кітапшада ұлы ағартушының дүниеге көзқарасының тек бір қырын ғана, атап айтқанда, Абайдың дін туралы ойларына ғана талдау жасамақпыз.

Ең алдымен, Абай туралы еңбектерінде, оның дінге көзқарасы туралы екі түрлі қате пікір болып келді. Кейбір зерттеушілер Абайды «Ислам дінің қазақ ішінен шыққан өкілі» деп келді. Бұл пікір 30-жылдарда айтылды. Ал екінші бір зерттеушілер, ақынның дүниеге көзқарасының басқа жақтарын кең де, дәйекті талдап келіп, дін мәселесіне келгенде үстірт, жол-жөнекей ғана соғып, Абайдың дін туралы түсініктері ақын шығармашылығының әлсіз, кертартпа жағы деп сылап-сипаумен ғана тынды. Бұл пікір, тіпті соңғы кезге дейін өзгермей келді.

Бірінші пікір Абайға тағылған жала болса, екінші пікір Абайдың дін туралы түсініктеріне тарихи тұрғыдан қарамай, тұрпайы әлеуметтенуға бас июдің салдарынан туған еді.

Кемеңгер ақынның дін туралы пікірлерін дұрыс түсіну, бағалау үшін оған тарихи тұрғыдан қарау керек. Абай заманында қазақ сахарасында ислам дінінің ықпалы бұрынғыдан да күшейе түскенін, оның күшейе түсуіне жергілікті феодалдар да, патша үкіметі де жарыса ат салысқанын еске алу қажет.

Феодалдар бұрын көбіне рулық патриархалдық әдістермен жүргізіп келсе, кейіннен ру жігі ыдырап, сауда капитализмі кіре бастаған кезде үстемдік жүргізу тәсілдерін өзгертеді, ислам дініне табан тірейді, оны идеологиялық құралға айналдырып, халық санасына мұсылмандық, діншілдік көзқарасты сіңіруді мақсат етеді. Осы мақсатпен халыққа «үлгі» көрсетіп, ру басы ақсақалдар, байлар мен билер дінге қарай ойысады. Қажыға бару оңтүстікте күшейе түссе, батыс, орталық, шығыс Қазақстанда жаңадан өрби бастайды. Мешіт, медресе салынып, молда, ишан, имам, хазірет саны көбейе түседі.

Ал патша үкіметін алсақ, отарлаудың алғашқы кезіндегідей әскер жүргізіп, зеңбірек атып, ат ойнатып, көрінеу зорлық көрсетудің орнына, енді отаршылыдқтың жаңа айла-тәсілдерін қарастырады. Бір жағынан, сауда жүргізіп, зат сатып, арзанын қымбатқа өткізіп, сахараның экономикасын қолға алады. Екінші жағынан, ертерек кездегі миссионерлік саясат, бұратана халықты христиан дініне тікелей жақындату саясаты, ойдағыдай нәтиже бермегендіктен, патша үкісеті халық алдында өзін дін бостандығын жақтаушы етіп көрсету үшін ислам дінінің тарауына бөгет болмай, бұл дінді өз мақсатына пайдалануға тырысады. Үстем тап пен дін иелерін қолда ұстаса, халықты ақ патшаға шіркеу арқылы ғана емес, мешіт, медресе арқылы да бас идіруге болады деп ұйғарады. Осы мақсатпен патша үкіметі сахарада мұсылман молдаларының көбеюіне ат салысып, Татарстан мен Башқұртстаннан қазақ даласына дін иелерін жіберіп отырады.

Абай өскен орта – Семей қаласы мен Құнанбай ауылы – айтылған саясаттың айқын көрінісі көбейте бастайды. Семейдегі Абай оқыған молдалар – Ғабдулжаппар мен Ахмет Риза сол ішкі жақтан келгендер. Бұлар мешітте имамдық қылып, соның жанынан медресе ашады, онда ылғи дін сабақтарын оқытады. Бұл медреселердің түпкі мақсаты – жергіліікті халық өкілдерінен молдалар даярлау, солар арқылы халық арасында ислам дінінің ықпалын күшейту болды /5/.

Абай заманында ислам дінінің ықпалы қырдан гөрі қалада басымырақ еді. Бірақ, сахараның алпауыттары қаламен ұштаса отырып, қырда да дін үстемдігін арттыруға әрекеттеріп бақты. Бұған Құнанбай ауылы көрнекті мысал. Құнанбай мұсылманшылықтың қырдағы ұйтқысы болып, қазақты “құдайдың” құлы, Мұхаммедтің “үмбеті” етуге ыжда-атпен ат салысты. Ислам дінінің қырдағы бір тірегі болуға ұмтылған ол аулында молда, қожаларды көп ұстады. Қарқаралыда мешіт салғызды, өз балаларын діни мектепте оқытты. Ол 1879 жылы Меккеге барды. Егер бұған дейін қажыға барушылар көбіне қожа, хан, төре тұқымынан болса, қыр қазағы Құнанбайдың Меккеге баруы – қара қазақтан шыққандардың қажыға баруына мұрындық болды. Феодалдардың түсінігінде, Құнанбай қарадан хан болған адам болса, дін иелерінің түсінігінде, қарадан қажы болған адам болып көрінеді. Құнанбай Меккеге барып, онда Тақия (қажыға барғандар түсетін қонақ үй) салдырып, қайтып келген соң қазаққа қажыға баруды үндейді, өзі енді халықтың қаны мен терін тек “Құнекең” болып  қана сормай, оның үстіне “қажекең” болып та сорады. Әдістің бір жағы — әкімшілікке негізделсе, екінші жағы – діни үгіт-насихат ісін күшейте түседі. Бұл амалды сол кездің бір ақыны:

“Найманды аралады помощник боп,

Сол елге ақыр заман болды сол топ.

Ақырды, дүре соқты, дін үйретті,

Айтайын қайсыбірін қылғаны көп”,

• деп дінді Құнанбайдың халық арасына күшпен тарататынын суреттесе, екінші бір өлеңінде:

“Кешегі елден асқан біздің қажы

Молда алып дін үйретті қысы-жазы”, — /6/

деп Құнанбай мен құнанбайшылардың елге таратқан “өнерін дәріптейді”.

          Жазықсыз жандарды жазалауды, қарапайым халық өкілдерін қорлықпен өлтіруді әдетке айналдырға Құнанбай мен оның сыбайластары ислам дінін, шариғат жолын қаталдық пен қайырымсыздықтың, үстемдік пен жүгенсіздіктің берік құралына айналдырды.

Абай заманындағы және оның өскен ортасы Семей қаласы мен Құннбай ауылындағы ислам дінінің қысқаша мән-жайы осындай еді. Мұның үстіне, ХІХ ғасырдың екінші жартысында, Қазақстанда діни кітаптар-қиссалар көп тарап, сол кітаптар арқылы панисламизм уыт шаша бастайды. Бұл жөнінде М.Әуезов: “Сол кезде басылып, тарап жүрген шала қазақша сексен шамалы кітаптың басым көбі қиссалар болатын. Ол кітаптардың бәрін де қазақтың діншіл, кітапшыл (исламшіл) молда ақындары шығарған. Осы шығармалардың көптен көбі панисламизмді қазақ сахарасына таратып, сіңірудің үгіті еді”/7/, — дейді.

Сөйтіп, Абайдың дін туралы ресми түсініктері мен иелеріне қарсы күрес жүргізген дәуірі – жергілікті үстем тап пен царизмнің бірлесіп алып, ислам дінін қалады да, қырда да өрістетуге бой ұрған кезең еді. Феодализм мен колониализм халық басына жоқшылық пен қанаудың ауыр салмағын баса салған кезең еді. Сонымен қатар сол мұқтаждық пен қанауға қос қабаттасып қараңғылық пен надандық, шамандық пен мұсылмандық та өрістей бастаған, халық санасын уландыруды қаракет еткен қара ойлы бақсы – балгерлердің, “сүйенгені надандық, сөйлегені жалған, дәлелдері тасбығы мен шалмасы”, “мал құмар”, “жем құмар” молдалар мен ишандардың, имамдар мен хазіреттердің көбейген кезеңі еді.

          Міне, осындай кезеңде Шоқан мен Ыбырай сияқты Абай да халық тағдырына ара түседі, сахараны басқан қараңғылықта сәуле болып, өз халқына білім мен мәдениеттің рухын сеуіп, бұқараның “көзін қойып, көңілін ашуды” арман етеді.

          Ұлы ағартушының дінге көзқарасын сөз еткенде, оның дін туралы түсініктеріне; Қазақстанда ислам мен этика туралы түсініктеріне; Қазақстанда ислам дінінің қалай тарап, қалай дамығандығы жөніндегі пікірлерінің; дін иелері мен мекемелерге, діни әдет-ғұрыптарға берген сынына; әдебиеттегі діншілдік бағыттармен күресе отырып, халықтар достығы идеясын қалай қуаттағандығына жан-жақты тоқталамыз.

          Дін мәселелері туралы Абайдың талдамдары мен түсініктері, діни әдет – ғұрып пен дін иелеріне берген сыны – ағартушылық, антиклерикалдық бағыттағы талдам, сын. Сондықтан (басқа елдердің ағартушыларындай) Абайдың дін жөніндегі пікірлерінде көптеген қайшылықтар бар. Сонымен бірге бұрынғылардың ескерткеніндей, өткен дәуірдің мәдениет өкілдерін өзінен бұрынғылармен, өз замандастарымен салыстырғанда, қоғам өмірінің рухани мәдениетіне қандай үлес қосқандығымен бағаласақ, Абайдың дін мәселелері жөніндегі пікірлерінде көптеген озық ой, алысқа сілтейтін арна бар екендігін сезбеуге болмайды.

          Өмірін тобықты ішінде өткізген, мектеп тәрбиесін Семейде алған Абайдың дін жөніндегі түсінііктері қалай қалыптасты?

          Діндар әке Құнанбай, басқа балалары сияқты, он жасар Абайды Семейдегі мұсылман медресесіне береді. Сол кездегі көптеген діни медреселер сияқты, Абай оқыған медресе де ишан мен имам, қари мен халфе жайлаған, құран мен әптиекті түсіндірмей жаттататын, ораза ұстау мен намаз оқуды үйрететін шексіз қараңғылық пен түпсіз надандықтың ордасы еді. Әке жарлығымен жас сәбидің рухани өмірі де дін мен дін иелерінің ғұзырына тапсырылады.

          Келешек ойшыл ақынның дүниеге көзқарасының қалыптасуына медресе бірталай әсер етеді, ықпал тигізеді. Бұл жай Абайдың алғашқы кезде жазған “Иузи – рәушан, көзі – гау-ар”, “Әлифби” өлеңдерінен айқын сезіледі. Жас Абай бұл өлеңдерін өзі медреседе оқыған араб, парсы тілдерімен шұбарланады. Бұл өлеңдер – жас ақынның алғашқы тілін және оның сол кездегі ойлау тұрғысын бейнелейді.

          Ол кездегі әдеби тіл діни кітаптардың ықпалымен, араб сөздерімен шұбарлана түскен. Қазақ ауылының “оқымыстылары” – молдалар мен қожалар. Абай оқыған медрсесінің ғұламалары араб, парсы, қазақ, татар сөздері араласқан шұбар тілде сөйлеушілер еді. Осы шұбар тіл – солардың “білімпаздығының” белгісі іспетті-тін. Сондықтан да білімге құмартқан жас шәкірттің бұл тілге еліктеуінен гөрі, еліктемеуі таңқаларлық болар еді.

Ал есейе келе Абай шұбар тілді, сонымен бірге дін иелерінің ықпалын да сыртқа тебеді, ол кезде көп тараған кітап тіліне, қисса тіліне қарсы күреске шығады, өз бетімен қазақтың әдеби тілінің негізін салуға талпынып, өз халқының бай тілін, өткір сөздерін өнеріне асыл арқау етеді. Араб мәдениетінің тілі болған араб тілін біліп, оған еліктесе де, ислам дінінің тілі болған араб тілінің ықпалынан есейе келе бас тартпауы, ана тілін ардақтауы, біріншіден, Абайдың ана тіліне сіңірген тарихи еңбегі болса, екіншіден, оның ақыл-парасатының ислам дініне құштар болғанын көрсетеді.

          Орыстың революцияшыл-демократтарындай, дүниетанымында атеистік ой-пікірлерді толық қолдамағанымен, өзінің дін туралы түсініктерінің  қалыптасуының барысында Абай орыс жазушыларынан көп үйренді. Мысалыға Ю.М. Лермонтовтан аударылған “Күнді уақыт итеріп” деген өлеңдегі мына екі шумақты алайық:

                   “Көкке бақтым “Алла” деп,

Тамаша етіп құдіретін.

Рахматы оның онда көп,

Бізге түк жоқ тиетін”, — 

деп құдіреті мен рахметін көк аспанға тығып алып, “Алла” жердегі адамға рахымсыз қарайды деп Абай құдайға тіл тигізуге дейін барады. Екінші шумақта:

                   “Неге сүйсін ол мені,

Өзім ақымақ, алмадым,

Көрдім артық бір сені

Рахматынан Алланың”, —

деп сүйгенін Алланың рахматынан артық бағалайды. Ал Абай заманындағы түсінікте сүйген жарды рахматынан артық көру – дін бұзғандық, имансыздық. Құдайға тіл тигізетін өлеңдер Абайдың төл туындыларында бар. Келтірілген шумақтарға да тек аударма деп қарауға болмайды. Аурумен қатар бұл өлеңде Абай өз ойын, көңіл күйін, құдайға қарым-қатынасын білдіреді. Аталған өлеңде Лермонтов “құдай” деген ұғымды ашық айтпай, астарлап қана сездірсе, Абай ешбір іркілместен, “Алла” деген ұғымды өз аудармасына еркін кіргізеді. Демек, Абайдың дін туралы түсініктерінің қалыптасуына орыс ақын-жазушылары да ықпал етті.

Абайдың ұрпаққа көрсететін жолы – адамгершілік жолы. Сол себепті ақын өзінің көптеген шығармасына “Адам бол” деген этикалық принципті арқау етеді.

Абай “адам” деген ұғымды кең де терең түсінеді. Ойшыл ақынның түсінігінде “Адам – ақылдылық пен еңбек сүйгіштіктің, әділдік пен білімділіктің, махаббат пен адалдықтың жиынтығы Тек осы қасиеттерді түсінікті бір-бірінен мұқият ажырата білу қажет.

Діни түсініктегі нағыз адам – құдайға құлшылық етіп күніне бес рет намаз оқитын; жылына бір ай бойы ораза ұстайтын, мешіттің, дін иелеріне зекет-ұшырын үзбей беретін, қажыға барып, Меккедегі Қағбаға барып, Аллаға сиынатын, мұсылманнан басқа дін өкілдерін кәпір деп санап, дін үшін күресте шәйіт болуға әзір тұратын, — қысқаша айтқанда, исламның бес перызын бұлжытпай орындайтын адам.

Абай дінді, оның қоғамдық өміріндегі көріністерін қатты сынға алғанша, адамның жеке тұлғалық өміріндегі ислами құндылықтарды жоққа шығармайды. Абай сыртқы діндарлық көріністерін ішкі имандылық мазмұнымен салыстыра қарастырды. Абайдың иман ұғымы И.Канттың “таза моральдық сенім” ұғымымен сәйкес келеді.      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Хакім Абайдың тәңір түсінігі.

 

Абайдың шығармашылығы мен ой-тұжырымдарында иман мәселесі үлкен орын алады.

Он үшінші қарасөзінде Абай иманға былай деп анықтама жасайды: «Иман деген – Аллаһ Тәбаракә уә Тағаланың*шариксіз*, ғайыпсыз, бірлігіне, барлығына уә һәм неге бізге Пайғамбарымыз (с.а.с.) арқылы жіберген жарлығына, бірлігіне мойынсұнып инандық».

Иман сөзі сөздікте дұрыстау, қабыл ету, қуаттау, сүйену, көңілмен растау, сенімді болу т.б. мағынаға келді. Ал ислами ұғымда болса иман пайғамбарымыздың Аллаһ тағала тарапынан алып келген хабар және үкімдерді шын көңілмен жүрекпен сеніп, тілмен  тиектеу дегенді білдіреді.

1. иман адамның қасиеті бір нәрсеге ішкі дүниесімен сену.
2. иман яғни Аллаһқа сенуде адамның өзіне ғана белгілі.

Иманның дәрежелері 1. ижмали иман иман етілетін нәрселерге жалпылай сену. Аллаһтың жіберген заңдылықтарын мойындау. Лә иләһә иллаллаһ сөзімен растау 2. тафсили иман иман етілетін нәрселердің әрбіріне ашық және кең бір түрде иман ету. Аллаһқа, пайғамбарға, одан соң пайғамбардың хабар берген үкімдерін рет-ретімен үйреніп, соларды растап, илану.

 

Иман тасдиқ және иқрар

 

Ислам ғұламалары иман тек жүрекпен тасдиқ па немесе иқрармен бірге тасдиқ керек пе деген сұрақтарға әртүрлі жауап берген. Имама Ағзам Әбу Ханифаның ойы бойынша шынайы иман жүрекпен тасдиқ деуде.

 

Тақлиди иман

 

Бір кісінің ешбір зерттеу іздеуінсіз ата-анасының қоршаған ортаның, естіп үйренгендеріне сүйеніп, илануды тақлиди иман дейміз. Тақлид дегеніміз еліктеу. Көбінесе мұндай жолмен сменген адамдар жаратушысын оның құдіретін тереңінен түсіне алмайды. Сол себептен әр мезгілде бұның иманы күманға түсе береді.

Исламда инанш системі

Тахқиқи иман тақлиди иманның керісіншесі болған тахқиқи иман сахыбтары заттарға қарап немесе оқиғалармен жағдайяттарға көз жіберіп, ондағы құдіретпен хикметтерді түсініп, мұның түбінде не жатқанын ойланып, Құрандағы шындықтарға көрегендіктерімен сену.

Абайдың бұл анықтамасы иманның Ислам дініндегі анықтамасына дәлме-дәл, тура келмесе де оған біраз ұқсайды. Ол анықтамада былай делінген: «Иман – Аллаһқа Мұхаммед (с.а.с.)-ның құлы және оның Аллаһ Тағаланың алып, адамдарға білдірген, мүлтіксіз дәлелдермен білінген нәрселердің шын екендікерін жүрекпен қабылдау, тілмен айту және дене мүшелерімен амал қылу».

Абай иманның анықтамасынан кейін сөзін былайша жалғастырады:

«… Енді бұл иман дерлік инануға екі түрлі нәрсе керек. Әуелі, не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына бірлән дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел испат* қыларға жарасса, мұны иақини иман* десек керек, екінші кітаптан оқу бірлән, яки молдалардан есті бірлән иман келтіріп, сол иман келтірген нәрсесіне соншалық беріктік керек. Біреу «өлтіремін»,-деп қорқытса да, мың кісі мың түрлі нәрсе көрсетсе де, соған айнып, көңілі қозғалмастай берік болуға керек. Бұл иманды иман тақлиди⁴⁷* дейміз…». Иман ету екі түрлі жолмен болады. Мұның біріншісі әлемдегі үйлесімділік заңдылығына, ондағы құбылыстар арасындағы тәртіп жүйесіне, жаратылған мақлұқтарға қарап ойланып, осының бәрінің жаратушысы, реттеушісі, басқарушысы бар екендігіне өз ақылымен жетіп, осыған әлемнен, табиғаттан және ондағы жан-жануарлар мен өсімдіктерден дәлелдер тауып, жүрегін барлық күмәндардан тазартып барып, иман негіздеріне сену болып табылады. Осы жолмен келтірілген иманды «иақини иман» деп атайды.

«Иақин – көңілдегі күмәнді ойларды кетіруші ерекше бір ілім. Иақин жолымен иман еткен адамға «иақин егесі» делінеді.

Иман етудің екінші бір түрі «тақлиди иман» деп аталады. «Дәлел іздемей, еш қарастырмай, тексеріп зерттемей иман етуге «тақлиди иман» дейді. Осылайша иман еткен адамды «муқаллид» деп атайды».

«Тақлид» сөзінің сөздіктегі мағынасы көп. Солардың біздің қарастырып отырған мәселеге қатысты «еліктеу» деген мағынасы.

 

Абай тақлиди иманды сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек дейді және сөзін одан ары қарай былайша жалғастырады:

«… Иақини иманы бар деуге беріктігі жоқ, я алданғанға, я азғырғанға, я бір пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, я қараны ақ деп, я өтірікті шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз? Құдай Тағала өзі сақтасын. Уа, әрнешік білмек керек – жоғарғы жазылмыш екі түрліден басқа иман жоқ. Иманға қарсы келерлік орын ешбір пенде «Құдай Тағала кеңшілігімен келеді дағы» демесін, оның үшін Құдай Тағаланың ғафуына*, яки пайғамбарымыздың шапағатына симайды. Уа, мүмкін де емес.  «Қылыш арасында серт жоқ» деген, «Құдай Тағаланың кешпес күнәсі жоқ» деген жалған мақалды қуат мұндай пенденің жүзі құрсын»/8/

Абайдың бұл сөздері өте дұрыс айтылған. Оның «Иманға қарсы келерлік орын» деп отырғаны иман негіздерінің бірін немесе Құран Кәрім мен хадистерде айтылған нәрселердің бірін жоққа шығару, діни үкімдер, яғни әмірлер мен шектеулердің  Аллаһтың хикметімен қойылғанын қабыл етпеу болып табылады. Енді бұл істерді істеген адамдар жайында не айта аламыз?

Абай он екінші қарасөзінде осы мәселе жөнінде де айтып өткен. «…Уа, ләкин кімде-кім иман неше нәрсе бірлән⁵¹* кәмәләт⁵²* табатұғын уә неше жерден бұзылатұғынын білмей шалма басына орап, бірәдәр атын көтеріп, рузашыл, намазшыл болып жүргені көңілге қалық бермей тұрып жартысын салғанға ұқсайды…»/9/

Абай отыз сегізінші қарасөзінде иман туралы былай дейді:

«Әуелі, дін Исламның жолындағы пенделер иманның хақиқатын білсін. Иман дегеніміз – бір ғана инандық емес, сен Аллаһ Тағаланың бірлігіне, Құран Кәрім Оның сөзі екендігіне, пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.)-ның Оның тарапынан елшісі екендігіне инандық. Жә, не бітті? Сен Аллаһ Тағала иман келтіремісің, я өзің үшін де иман келтіремісің? Сен иман келтірмесең де Аллаһ Тағалаға келер ешбір кемшілік жоқ еді, я өзің үшін иман келтіресің, жә, инандық. Ол инанмақтығың құр ғана инанмақпенен қалса, саған пайда бермейді. Оның үшін сен өзің инанмақтығыңнан пайдаланамын десең, пайда береді, кәміл иман болады. Пайданы қалайша алуды білмек керек»/10/

Абай бұл қарасөзінде негізінде толық иман және шынайы мүмін жайында айтқан. Ол бір мұсылман әуелі иман, яғни толық иман туралы білу керек дейді. «Иман дегеніміз – бір ғана инанмақ емес» деген сөздермен шынайы нағыз иман дегеніміз жалғыз сенумен ғана болмайды дегенді меңзеп отыр. Нағыз мүмін, яғни Аллаһ Тағалаға лайықты құл болу үшін, жәннәтқа кіру үшін жеткіліксіз. Бұл жайында Құран Кәрімде баяндаған:

«Адамдар, сірә иман еттік, (болды), енді ешқандай сыналмай жайымызша жүре береміз деп ойлай ма екен?» (Ғанкәбут сүресі 2-аят).

Адам өзгелермен қарым-қатынасында жанын таразы етіп, барлық нәрсені осымен тартуы тиіс. Жанының қалауларын өзгелер үшін де тілеп, өзіне ұсқынсыз, жағымсыз жағдайларды өзгелерге де тілемеуі тиіс.

Сен (адамзат баласы) өзіңе жасалған жақсылықтардың салдарынан ар-ожданыңды оятып, жақсылық жасаушының қадірін білмек керек. «Адам жақсылықтың құлы» — демекші қайырымдылық та жамандықтан қорғану жолының бірі.

Адамның адамдығы – ақиқатты қайда болса да жақтап, одан айырылмай, қолынан келгенше қайырымдылық жасауға тырысқанда белгілі болады. Иә, адам жамандық көрген адамнан бір жолата бет бұрып кетпей, барынша адамгершілік қасиеттерінен айырылмауға тырысқан жөн. Сондай-ақ жамандық жасау хайуани бір қарекет, ал жамандыққа жамандық  жасап есесін қайтару, бұл адамдағы үлкен бір кемшілік. Жамандыққа жақсылық болса, бұл мырзалық, ездік емес ерлік.

Бір адамның өзге адамдар үшін ең жақсы ізгілігінің бірі оның бойындағы кемшіліктерін тәптіштемей, жіберген қателіктерін кешіре білу. Адамдарға жасаған таудай жақсылығын жариялай бермей, өзгелерден алған титтей де болсын жақсылығын көкейінде әрдайым сақтап, керісінше өз бойындағы қателікке зер салып қарау орынды.  Бұл Абайша:

Ойға түстім, толғандым,

Өз мінімді қолға алдым,

Мінезіме көз салдым,

Тексеруге ойландым,-демекші бәрінен бұрын адам қателікті өз бойынан тауып, өзгелерді сынамағаны жөн./11/[1,252-бет ]

Біз адам бойындағы қателікті кешіру барысында кейбір зұлымдық, бұзықтық, бүлікшілік сияқты жағдаяттар орын алса, онда оны ескертіп, айыптай білуіміз керек. Өйткені мұндай қасиеттердің  қоғамға қаупі зор.

Негізінде адам баласының бір-бірімен татуластыратын да, шиеленістіретін де қарым-қатынас. Бұл қарым-қатынас әртүрлі болады. Соның оңтайлы позициясын алып қарайтын болсақ, адамдар арасындағы біріне-бірі көмек беру. Яғни, бір сөзбен айтқанда  «адамның күні адаммен» деп түйіндейміз.

Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) «Бауырың залым болса да, зұлымдық көрсе де, жәрдем ет» дейді. Яғни, мұнда «көмектесу» сөзі екі тұлғаға да ортақ болып тұр/12/.

Бастапқысы залымды зұлымдығынан қайтару шараларын іздестіріп, ол жолдан құтқаруға тырысу. Бұл жерде залым да өз нәпсісінен зұлымдық көріп отыр. Ал екіншісі болса, зұлымдық көрген кісінің халі. Бұған тоқталмасақ та белгілі.

Абай атамыз: «Адамшылықтың алды-махаббат, ғаделет сезім. Бұлардың керек емес жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ. Ол жаратқан тәңрінің ісі»,-дегендей, адамдар арасында да өзара махаббат болса қайырлы/13/.

Адам тұрақты емес, әрдайым өзгеріп, даму үстінде болады. Адам- дамушы немесе құлдыраушы, есейеді, қартаяды, нәзік,  бірақ та нәзіктігін мойындай алмайтын бір жаратылыс.

«Дүниеде ең құпия нәрсе адам» демекші адамды түсіну, ұғыну, бұған қоса біреуге түсіндіру өте қиын болса керек. Біз өз өзімізді тануда бір тығырыққа тірелеміз. Дәл  өзіміздей басқа адамдардың жанын түсіну қиын болса да, біз олармен қарым-қатынас жасаудамыз.

Шынында да адам кім? Оның қандай қасиеттері бар?- деген сұраққа жауап іздеп көрейік.

 Адам «мен» демекпен басқаларын да танытып отыр. Біздің мендігіміз бір-бірімізбен тығыз байланыста екенімізді көрсетіп отыр. «Аллаһтан басқа Тәңір жоқ» деп айтқандар Жаратушының алдында Жаратушының барлығын, сонымен қатар, өзінің бар екендігін де дәлелдеуде. Адам Аллаһ және адам махаббатымен өзін ашуға шақырылған. Сондай-ақ адам Аллаһты сүю үшін Оны тану, білу ләзім. Аллаһты тану – адам және әлемді танумен басталады. Жын мен адамды өзіме құлшылық үшін жараттым.(Зәрият 51/56).

Аллаһқа деген махаббат оның жаратқан адам және заттарды тану және оларға деген мейіріммен қарау. Расулұллаһты (с.а.у.) да сүю ләзім. Аллаһты ақиқатпен (мағрипат) тану ғибадатқа жетелейді. Мағрипат төртеу: нәпсісін, Раббысын, дүниені, ақыретті тану.

     Адам ұғымын араб тіліндегі «инсан» сөзімен салыстырып қарастырсақ инсан сөзі екі мағынаға сай келеді. Алғашқысы «инс» сөзі даму, жанға жақын болу деген мағынада. Ал екінші мағынасы болса «неси», мұнда неси сөзі«нисян» деген ұғымды қамтиды. Бұл ұмыту дегенді білдіреді.

Негізінде бұл жоғарыда айтылып кеткен екі ұғым да адамның табиғатында кездеседі. Адам өмірін жалғастыру үшін әрдайым жан-жағындағы адамдармен қарым-қатынас жасауға міндетті/14/.

Сонымен қатар адам ұмытушы, қайғы, уайым, дерттерді, қуаныштарды, өмірде басына келген жақсылық пен жамандықты ұмытуы деп білеміз.

Адам барлық нәрсені ұмытып, өз өмірін жалғастыра береді. Ең жақынынан айырылған адам өзінің қасіретін ұмытпаса, әрі қарай өмірін жалғастыруы қиын. Сол себептен де болар ұмыту адам үшін берілген бір нығмет болып табылады.

Адам бойында позитивтік және негативтік қасиеттер бар. Адамның нәзік тарапын айтар болсақ, олар: мал және дүниеге қызығушы, тәкаппар, сараң, үмітсіз залым, надан талас-тартысты сүйеді т.б. Ал  адамның позитивтік жағын айтар болсақ мынадай қабілеті бар: заттарға есім қою қабілеті, жақсылықты сүю, сабыр, әділетсіздікке қарсы болу, кешірімшіл, жақсылыққа бастаушы т.б.

Адам  баласына өз бойында мынадай төрт фактор әсер етуде. 1. Адамның өз нәпсісі 2. Жаратушы Аллаһ 3. Адамның затпен қатынасы  4. Адамның өзгелермен қарым-қатынасы.

Адамның аталып өткендердің ішіндегі ең бірінші назар аударарлық мәселесі өз нәпсісі. Өйткені адамның өз ішкі  дүниесімен болған байланысы тура болса, басқа да айтылған факторлармен ара қатынасы жақсы болады. Егер де  бұл болмаса барлық нәрсе керісінше халге көшеді/15/.

Өкінішке орай адамдар өзін танымастан бұрын өзгелерді тануға тырысады. Өзінің ішкі дүниесіндегі сезімдер арпалысып жатқан адамның өзгелермен қарым-қатынасы қалай дұрыс болсын. Тіпті  адам өзінен қандай ұзақтағанын білмей, өзін-өзі алдайды.

Міне адам осы сияқты мәселелерге түспестен бұрын өз нәпсісімен, «менімен» дұрыс танысуы тиіс. Өзіне «Мен кіммін?» , «Ей жан сен кімсің?» деген секілді сұрақтарға жауап  беру керек сияқты. Мәселен бір нәрсені жақсы көрсең «жаным» дейсің, сондай-ақ «жан досым»- дегендей сөздер бейне бір ішкі дүниеңнен сыр шерткендей,  ішіңіздегі жанға әуелі «кімсің» деген сұрақты  қоя білу өзіміздің бар екеніміздің дәлелі. Өйткені «мен кіммін?» деген сұрақ «мен бармын» — деген сөз.

Адамның өзінің ішкі дүниесін таныған соң жаратушымен байланысы басталады. Адамның «мен бармын» деуі «жаратушы бар» демек. Яғни, кім нәпсісін, өзін таныса жаратушысын тани бастайды. Шынында да нәпсісін таныған бұл дүниеде өзінің бар екенін, ішкі дүниесін тура жолға бағыттаған әлбетте Аллаһ тағаланы таныр.

Адамның ақылы жаратушысын тануға қабілетті. Адам жаратушысын мағрипат, сену, амал, шешім жолдарымен таниды. Аллаһ хақындағы білімдерге мағлұмат емес «мағрипат» дейміз. Мағлұмат тек қана білудің дәлелі болса, мағлұмат болса білудің һәм танудың дәлелі. Жартушыны тану жолының ең алғашқы сатысы осы мағрипат болып табылады.

Ал сезіну мағрипат ақылдың құралы болса, сезіну жүректің құралы. Ақыл бір білімге қол жеткізсе, жүрек оның дұрыстығын, туралығын растайды. Адамзаттың жаратушысын тануы ақылдың алғырлығы мен жүректің сезуінің бірігуімен болады. Сенімсіз  иман болмас.

Адамзат Алласын танудағы жолда ақылға жетіп, жүрек сезген соң осы екеуі тәнді бір іске бастауға итермелейді . Өйткені ақиқатқа қол жеткізген ақыл мен жай тапқан жүрек екеуі бірігіп, тәнді бір қарекетке  бастайды. Түптеп келгенде бұл «амал»  болып саналады.

Адам баласының Аллаһты танудағы соңғы сатысы – шешім болып табылады. Амалдан кейінгі келетін шешімнің орны өте маңызды. Өйткені адам көрген тәжірибелерінен барып шешім шығарады.

Мұны Абайдың тілімен түсінуге тырыссақ он үшінші қара сөзінде : «Енді бұл иман дерлік инануға екі түрлі нәрсе керек. Әуел не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына ақылы бірлән дәлел жүргізерлік болып ақылы дәлел испат қыларға жараса, мұны яқини иман десек керек»./16/

Міне мұнда жоғарыда біз таныстырып өткен иман сипаты осыған дөп келеді.

Айналамыздағы қоршаған заттарды көру, білу, тану адамдардың қабілетіне байланысты. Мәселен бір ғалым мен ағаш ұстасының немесе физиктің қарапайым ағашқа қарағанда әрқайсысы түрліше қортынды шығарады. Демек барлығының назарын аудартқан обьект біреу болғанымен олардың әрқайсысының өзіндік көзқарастары бар.

Адамзат табиғаты алуан түрлі қасиеттерден құралған. Сол сияқты адам өзгелермен қарым- қатынас жасауы да күрделі процесс. Өйткені өз бойында табылатын дүниеге қызығушылық, опасыз, өз пайдасын ойлаған, сабырсыз т.б.  Сол сияқты жақсы тарапынан қарастырсақ жауапты, жақсылыққа шақырған, шыдамды, сабырлы т.б. қасиеттері бар адаммен қарым-қатынасқа түседі.

Мінекей адам мен адам қарым-қатынасы екі адам әлемінің бір жерге келіп үйлесуін білдіреді. Сондай-ақ адам бұл әлемде өзіндей адамдарға мұқтаж, бұған қоса солармен араласу жолын қарастырады. Адам қарым-қатынасының мәнін түсіну ерекше бір қасиет тудырады. Осы қасиет саясында адам өткенін және келешегін дұрыс түсінудегі жолын таба алады.

Егер де адам басқалармен құрған қарым-қатынасын дұрыс реттей алса бақыттылық пен шаттыққа  қол жеткізеді. Адам өзгелермен қарым-қатынасында бірінші өзін солардың орнына қойып: «мен оның орнында болғанымда не істер едім»-деген сұраққа жауап беруі тиіс.

Қазіргі уақытта мұны импатия (empati) деп атауда. Яғни, бұл өзге адамдардың сезімдерін түсінуге тырысу. Сонымен қатар адам өзгелердің сезімдерін бөліспестен бұрын, адам өзін өзгенің орнына қоюға дағдылана білуі оңды іс.

«Өзің үшін тілеген нәрсені, өзгелер үшін де тіле»,- дейді пайғамбарымыз(с.а.с.)./17/

Мұны дұрыс ұстанған адам өзінің жек көретін нәрселерін өзгелердің де ұнатпайтынына көзі жетеді. Өзінің әрбір іс-әрекетін қадағалай білгендей, басқаларды да тура түсіне алады. Ал мұны меңгере алмаған адам әрдайым өзінен сыртқы дүниеге көз тігіп, өз істеріне қарамай, өзгелерден мін іздей бастайды.

Мінекей мұндай қатынастардың оңтайлы жолы импатия болып табылады. «Оның орнында мен болуым мүмкін, менде ұмытамын, менде қателік істеймін» деген ой тумалы. Мұны ойлай білген адам кішіпейіл, қателіктерді кешіре алатын мейірімді, жанашыр бола алады.

Адамдардың кемшіліктерін көрмей жақсылықтарын ескер. Адамдар қарым-қатынаста бір-бірінің қателіктерін, кемшіліктерін көруі мүмкін. Бірақта мұндай уақытта оны елемей, оның бойынан мін іздемеуі тиіс.

Нағыз идеалды адам бауырының басына келген бәлелерден құтылу үшін онымен дерттесіп, сүйеніш бола алады. Оның қуанышымен бірге болады. Адамдардан «қазір қандай қателік істейді екен»,- демей, олардан үнемі жақсылықты ғана күтеді.

Сөзімізді түйіндей келе адам өзіне дұшпан іздеместен бұрын, достыққа ұмтылу керек секілді.   Байыптауымызша Абайдың мына отыз сегізінші сөзіне көңіл бөліп қарасақ мұнда достықтың адамдыққа көптен-көп қызметін байқауға болады. Ол мынадай үлгіде еді: «Құдай тағала дүниені кәмәлатты шеберлікпен жаратқан һәм адам баласын өссін-өнсін деп жаратқан. Сол өсіп-өну жолындағы адамның талап қылып ізденер қарызды ісінің алды — әуелі дос көбейтпек. Ол досын көбейтпектің табылмағы өзінің өзгелерге қолыңнан келгенінше достық макамында болмақ. Кімге достығың болса, достық достық шақырады, ең аяғы ешкімге қас сағынбастық һәм өзіне өзгешелік беремін деп, өзін тілмен я қылықпен өзін өзі артық көрсетпек мақсатынан аулақ болу».

Бойын жамандыққа алдырған адамның үнемі өзгелермен қарым-қатынасында нұқсандарын көріп, өзінің замандастарының татулығын бұзып, адамның өзіндік дамуына кедергі болады. Яғни, басқаларды үмітсіздікке түсіріп, тіпті: «меннен ештеңе шықпайды» деген ойға итермелейді.

Сондай-ақ адамдар өмірде жақсылық жасап, адамгершілігін арттырудың орнына, үмітсіздік пен жаманшылықтың жолына түсе бастайды. Болашағы белгісіз бағыттан құтылудың жолы қуанышта да, қайғыда да табанды болып, әділеттілік пен ақиқатты тартынбай тілге тиек ету. Мұндай шиеленіскен шеңгелден адамды сергек ақыл мен ыстық қайрат қана алып шығады.

       Құранда айтылған «әф’идә» (kalbler, hearts) сөзінің мағынасы да осыған сай келеді (Мүлік 67/23).

«Мұхаммед (с.а.у.) Оларға: «Ол сондай Аллаһ – сендер үшін есту, көру және сезу жаратқан. Сонда да аз шүкір етесіңдер! – де».

Яғни Аллаһ бізді хайуан сияқты емес, адам етіп жаратты. Сондай-ақ адам баласына тура жол мен жаңылысты айырып, түсіну үшін мүмкіншіліктер берілді. Жаратушы есту сезімін беріп, сол қасиетпен тура жолды үгіттеген кісілердің сөздерін естіп, сол жолмен жүруге шешім (қарар) беру мүмкін, әлемдегі Аллаһтың бірлігіне ишарат болған әр түрлі көріністер мен жаратылыстарды көріп, мұның түкпірінде жатқан Жаратушының шеберлігін тану.

Сіздерге түсіну қабілетін қолданып тура және жаңылысты ажырата білсін деп тарту еткен. Тек қана Аллаһ сіздерге бұл білім, ақыл, көру, сезім нығметтерін хақты білуің үшін сыйға тартқанына байланысты барлық істе қолданасыңдар. Бірақ та көп адам бұларды хақ жолында емес, керіснше қолданады (Мүминун 75-76).

«Егер оларға мархамат етіп, бейнеттерін айықтырсақ та қасарысуларында абыржып кете береді /18/.

Рас оларды одан да алдық. Сонда да Раббыларына мойынсал болмады әрі жалбарынбады»/19/.

Сондай-ақ ақыл және тәжірибемен қаншама білімдердің ашылуына жол ашқан жаратылыс (tekvini) (аяттарын) дәлелдерін көріп, барлығын көңіліңізде сақтап, осыған нығметке бөлеген Жаратушыға шүкір ету адам атаулының басты міндеті /20/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ АБАЙ – ИСЛАМ БАҒЫТТАРЫН СИНТЕЗДЕУШІ ҒҰЛАМА

РЕТІНДЕ

• Абайдың Алланың салған жолында болу

амалдары туралы

 

“Қайдан келдім? Не үшін өмір сүрем? Қайда барам?” деген философиялық сұрақтар төңірегінде қалам тербемеген әлем ойының алыбы кемде кем. Әрине, осыны хакім Абай да қағыс қалдырмаған. Ол әйгілі трактаты – отыз сегізінші қара сөзінің ортаңғы бөлімінде аталмыш мәселені “Алла табарака уә тағаланың пенделеріне салған жолы қайсы?”  Деген сұрақпен белгілейді. Сахара данышпаны отыз сегізінші сөздің кіріспесінде теориялық ғылым – білімді Алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық деп үшке жіктейді. Мәселе аталмыш қарасөз мазмұнының да осы классификациясының үш бұтағына (үш танымақтыққа) кіретін мәселелердің шешімін де ұсынады. Осыдан “Алла табарака уә тағаланың пенделеріне салған жолы қайсы?” деген тақырып трактаттың “Өзін танымақтық” бөлімі аясында ашықталған мәселенің бірі екенін аңдаймыз.

          Абай өзінің трактаты – отыз сегізінші қара сөзінде алдымен Алла тағаланы танымақтық (мағрифат — улла) іліміне терең зерттеуін жүргізеді. Оның соңында Құдай ісін фікірлей келіп, бұл бөлімде: “Бұл хикметтерінен һаммасына мархамат һәм ғадаләт заһир тұр екен” – деген түйінмен тәмәмдайды.

Ал, енді жаңа бөлім – “Өзін танымақтық” беташарын мынадай ой-толғаммен бастайды: “Біз өз ортамызда бұл мархәматты, ғадаләтті иманның шартынан хисан қылмаймыз, ал, оның үшін мұсылман болғанда, Алла тағала тәслим болып, оның жолында болмақ едік, болғанымыз қайсы? Бұл екеуінде Ай мен Күннен артық мағлұм тұрған жоқ пе? Бұл пиғыл Құдайдың ешбіріне қарар (тоқтану) қылмаймыз, өзгелерде болғанын жек көрмеймін өзіміз тұтпаймыз, бұл қиянатшылық емес пе? Қиянатшылыыққа бет бұрған адам – я мұсылман емес, ең болмаса шала мұсылман”. Бұл үзіндіні беташар деуіміздің мәнісі – ендігі сөз осы тезиске қойылған мәселелердің күрмеуін тарқатуға саяды. Алға оза айтқандай, Құдай ісіне мархамат пен ғадаләт тән болғандықтан бұл екеуін хисап қылу, яғни адал болу иманның шарты екендігі, ал, егерде кімде-кім осы екі нәрсені “иман шартынан хисап қылмаса”, ол адам Алла жолында емес, яғни “я мұсылман емес, ең болмаса шала мұсылман” екендігі дәйектеледі.

Абай беташардан соң енді трактаттың “Өзін танымақтық” бөліміне кірісіп “Алла табарака уа тағаланың пенделеріне салған жолы қайсы?” деген сауалды төтесінен қояды әрі оның жауабын: “Оны көбі білмейді” деп өзі береді, Жә, білмеудің себебі неде? Мұның да жауабын: “Тәфаккару фиғла иллаһи (Құдай ісін ойлану)” деген хадис шарифтің “инналлаһу йухиббул мұқситин” (Шыны, Құдай әділ адамды сүйеді) деген аяттарға ешкімнің ықламы, көңілі мен ғылымы жетіп құптағанын көргеніміз жоқ” – хадистердің тереңін өзі береді. Сөйтіп, мәселе қойылды. Ол аят – хадистердің тереңін ұқпауымызда екен. Адасу басы осы. Расында да пендені тура жолға салатын хақиқат киелі аяттарда болмағанда қайда болмақ?

Міне, енді ғана ойшыл тақырыпты ашуға қажетті аяттарды теріп, олардың дәнді, нәрі неде екендігін тыңдармен жамағат санасына жеткізуге ақылмен дәлел айтуға кіріседі. Құраннан жоғарыдағы аяттқа ұқсас тағы екі аятты алып, осындай “аяттар Құранның іші ьолған ғамалус – салих (ізгі істер) не екенін білмейміз” деп әуелгі ойын діттей түседі.

“Уә әммә әллезинә амәну уә ғамалус – салихати фәй уәй – фаһим үжүрәһум уә иллаһу лә йүхиббуз — залимин” аятына қарасаң, ғамалус – салих залымдықтың зидди (керісі) болар – дейді Абай. Олай болғанда ғадаләт рафғат болуға кімде – кімнің әділеті жоқ болса, соның иманы жоқ деген, пайғамбарымыз (с.ғ.с.) –нің хадис шарифі “мәл лә хаяун лаһу уә лә иманун лаһу” (Кімнің иманы жоқ болса, соның ұсты жоқ) деген дәлел тұр. Абай келтірген аяттың қазақшасы: “Иман келтірген және жақсы істер істегендер рақым (нұр) жауады және Құдай тағала залымдарды сүймейді”.

Сонымен, Абай дәлелге жиыны төрт аят, екі хадисті келтіреді. Олар өзара мәндес, өзектес. Сондықтан аяттардың соңғысын байыппен тәпсірлесек те жеткілікті. Бұл аятқа, күмәнсіз, Алла тағаланың пендесіне салған жолында болу шарттары паш етілген. Олар мыналар екен:

Жаратушы Жасаған Иеге иман келтіру;

Оған бағыштап жақсы іс-амалдар істеу.

Байқап отырғанымыздай, Абай аяттар арқылы Құдайдың жолында болудың, яғни оның сүйікті құлы болудың амалын ашады, Абай ашқан амалдың мәнісі – иман ғамалус – салих жасауменен ғана бекиді. Бұл маңызды жаңалық! Өз жаңалығына ойшыл “Ғамалус – салих залымдықтың керісі болар” деп түсінік береді. Және кімде ғадәләт рафғат болмаса оның иманы жоқ дейді. Дәлелге пайғамбарымыз (с.ғ.с.)-нің хадисін келтіріп, жамағатты ұйыта түседі, Алла жолында болудың амалы аталмыш екі нәрсеменен екенін атақты имам Ғазалидің де (ХІ ғасыр) айтқаны бар. Ол былай деп жазады: “… приблизились люди к Аллаху набожностью и благочестивными деяниями” /21/.

 Осылайша Абай аят – хадистерді дәлелге алып; “Енді белгілі, иман құры инанышпенен болмайды, ғадаләт уә рафғатпенен болады” – деген пікір түйеді. Бұл жерде “Әсемпаз болма әрнеге” атты өлеңіндегі “Әділет шапқат кімде бар, Сол жарасар туғанға” деген жолдар да ойға оралады. Жә, ойшыл неліктен иман құры иланумен емес, ол мархәмәтті, ғадаләтті істерменен, яки ғамалус-салихпенен болады деген идеяға екпін түсіре береді? Оның себебі, ғамалус – салихтің фиғла илаһиге (Құдай ісіне) тән сипат екендігінде жатса керек.

“Ғамалус – саклих ғадалетті уә мархамәтті болмақ, — дейді кемеңгер, — күллі тәнменен қылған құлшылықтардың ешбірі ғадәләтті, мәрхаматті бермейді”. Абайдың айтпағы – ішкі дүниеңді ғамаклус – салих қылумен тазарт, осы тәсілмен “ғадәләтті жүрекке” қуат – қазына жиналса ғана қылған құлшылығынан бәһрә болмақ деген өсиетке саяды. Олай болатыны, Абай “Иман айтқандар мен ізгі істер жасағандар үшін Алла олардың жүрегіне махаббат ұялатады”/22/.  

Деген секілді аяттарды тәпсірлеп отыр. Тоқ етеріне келгенде, Құдайды риза қылу амалы – иман келтіру мен ғамалус – салих. Олар бірінсіз – бірі бүтін емес. Егерде екеуі қатар орындалса, онда Алла пендесіне риза болып жүрегіне махаббат ұялатады. Кемеңгер “Құранның іші толған ғамалус – салих (жаса) деген аяттар, бірақ біз оның “не екенін білмейміз” деген мәселе түйінін осылай шешіп береді.

Сонымен, Абай тәпсірлеген Құран аяттарының дені – иман келтіру және ізгі іс істеу (“ғамалус-салих”) екендігіне анық көз жеткіземіз. Бұл жердегі Абай қаламынан ғұрпы исламның Құранды тәпсірлеуші ғалымы – мүтәкаллимді тану қиынға соөпайды. Яғни, қазақ ойшылы әзірге дәстүрлі исламнан сынық сүйем айнымай сөйлейді.

Мәселен, Абайдың имандылықты “ғамалус-салих” терминімен байланыстыруы мұсылман жамағат есіне “Дәптер ағмал” (Ғамалдар дәптерін) салатындай. Мұсылмандық діни сенім бойынша адамның жақсы-жаман ғамалын екі иықтағы, екі періште осы дәптерге жазып отырады.

“Көзің күнде көреді намаз оқушы, ораза тұтушылардың не халәттә емес”. Құнанбай – Абай заманында біздің қазақтың сәждеге жығылмағаны, ораза тұтпағаны кемде-кем болған сыңайлы. Бірақ осыдан халықтың рухани дәрежесі күрт өсті дей алмаймыз ба? Дей алмасақ керек. Мәселен, намаз оқушы Фатиха сүресіндегі” адамқандар мен долы немесе ызалы адамдардың жолына емес, нығметке бөлейтін тура жолыңа сала гөр деген аятты әр намазда әр қираәттә тұрғанда қайталайды. Ал осы тілекті Алладан күніне кемінде жиырма шақты рет жалбарына сұраушы діндар қауымның өзі сол тура жолдан табылса, кәні? Жоқ, бұлай дей алмасақ керек. Осы жайында Абайдың діни өлеңінде “Амантау (иман келтіру) оқымаған кісі бар ма? Уә китабуһи дегенмен ісі бар ма?” дегені белгілі. 38-ші сөзінде де қалың қауымды иманның әлсіздігіне “дәлел керек емес” дейді. Негі? Гәп – иманның ғамалус-салих жасаумен бекітілмегендігінде. Ауызбен айтқандық болмаса, іс жүзінде аяттарды ешкімнің “ықыласы, көңілі мен ғылымы жетіп құптағанын көргеніміз жоқ” – деп Абай мәселе тамырын дөп басқан.

Осылайша ұстазымыз Абай Алла жолында болудың мәнісі өз іс-пиғылыңды фиғла Құдайға ұқсатуда деп, екінші түрде, “иман пайда аламын десең ғана пайда береді, кәміл иман болады” деп бастапқы тағрифта айтқан түбірлі идеясын сөз болып отырған тақырыпта дәлел айту жөнімен тыңдармен санасына ендете түскен.

“Бәлкім ғадәлат барш ізгіліктің анасы дүр, — деп нәрлі ойын әрі қарай ширатады ақылгөй ұстаз. – Нысап, ұят – бұл ғадәлаттан шығады”. Құдай істері мархаматты уә ғадәлатты екендігі, Абай сөзімен айтқанда, “Ай мен Күннен артық мағлұм”. Ендеше сен де оған өз мінезіңді ұқсатуды шарт қыл. Құдай ісі ғадәләтті болса, ғадаләтті іс жасау саған да парыз емес пе. Әрине, “ұқсамақ – дәл бірдейлік деген емес, соның (Алланың) соңында болмақ”.

Байқап отырғанымыздай, Абай жауанмәрттілік үш хасләттің бірі – ғадаләтке баса көңіл бөледі. Абайдың білуінше, ол Құдайдың соңында болуға жетілдің бе соның өлшем-таразысы іспетті. Мәселен, нысап, ұят, яғни шын пейіл, таза ой, түзу ниет сияқты адамдық қасиеттер ғадәләттен ғана туындайды. Төменіректе “сиддық ғадәләт болар” деп шындық пен ғадәлаттың төркіні бір егіз екенін атап айтады. Өйткені, бұл екеуі қиянаттың дұшпаны, “залымдықтың керісі”. Шәкәрім сөзімен айтқанда:

Қиянатың бар болса, иманың жоқ,

Маған десе, мың жылдай қыл ғибадат.

 Сөйтіп, ғадәләт шафғат – имандылықтың, қиянатың жоқтықтың белгісі, яки адамдықтың таразысы. Осы орайында “Ғадаләтті адам кім, өзі?” деген сұрқтың тууы заңды. Оған Абай төмендегі ұзақ сөйлемінде былай деп анықтама береді: “Оның үшін ғадәлатті адамның көңіліне келеді: мен өз көңілімде Халлақы (Жаратушы) менімен” сондай-мұндай халықтармен мұғамәла қылмағандығым жарамайды ғой деп, сол өзі әділет те және нысап та емес пе? Әмма жақсылықтың басы емес пе? Жә, олай хұлықпенен (мінезбен) сол ойды ойлаған кісі Халлақына шүкірді неге ойламасын?”.

 Бұл тезистен ұғылатыны – Алла тағаланың пендесіне салған жолында болу, екінші түрде айтқанда, ғадәлатті адам болу амалы Жаратушымен мұғамәла (қарым-қатынас) қылуға саяды екен. Абай қолданған “мұғамалә” термині, сірә да, кілт сөз.

Арабтың “мұғалім” сөзі “ғылымды үйретуші” ал, “молла” (мұалла) сөзі “Алланы танытушы” екендігі мәлім. Сол сияқты, мұғамәланің төркіні “ғамал” сөзі, яғни “ғамалус-салих жасаушы” деген мағына береді. Демек, Абай “мұғамала” сөзін Алла тағаламен байланысты белгілеуге пайдаланған. Онда Абайдың жаңағы тезистегі ойы былайша оқылуға тиіс: егерде көңіліңде Жаратушы менімен мұғамалә қылса екен деп ойласаң, яғни Алладан жақсылық (ізгі іс), шапағат күтсең, онда өзің де өзгелермен (басқа адамдармен) мұғамала қыл.

Осылайша мұғәмалә термині ғамалус-салих ұғымымен тығыз байланысады екен. Дәлелге “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” өлеңіндегі  “үш сүю” идеясын алайық. Ондағы:

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,

Және Хақ жолы осы деп әділетті,-

Деген әйгілі жолдар мұғамәла қылу мен ғамалус-салих жасау бір-біріне парапар гуманистік түсініктер екеніне айғақ. Абай өлеңінде де, трактатында д “Хақ жолы осы әділетті” дейді.

“Мұғамалә термині арқылы “ғадәлатті адам кім?” деген беті күңгірт мәселені ашықтаған соң әділет те, нысап та, яғни барша жақсылықтың басы осы ғадәлатті құлықты (мінезде) тұрған жоқ па дейді ойшыл гуманист. “Осы мінезбенен сол ойды ойлаған кісі Халақына шүкірді (ырзалықты) неге ойламасын?”. Демек, барша жақсылықтың басы ғадәлатті хұлық пен шүкіршіл мінезде деп табады дана.

Шүкірліктен ғибадаттың бәрі туады,  — деп талдауымызға негіз болған ой-толғамдарын жинақтайды Абай. – Енді зинһар ғадәләт шапағаттан босанбаңдар, Егер босансаң, иман да, адамдық та бәрі босанады. Аллаяр софының бір фәрдәдан жүз фәрдә бижай (бір қайғыдан жүз қайғы) дегені басыңа келеді. Абайдың ой-толғамын шүкірлік ұғымымен тиянақтауы жайдан емес. Шүкірлік – суфизмде кәміл адамдық сапаның бірі. Әрі тариқат мақамдарының алдыңғысы. Аман-саулық сұрасқанда өзін мұсылман санайтын адамның “шүкір Алла” деп жауап беру салт-машығы, сірә,  осыдан. Шүкірлікке қанағатқа жетіскен кісіде тәуба, сабыр, тақуалық т.б. сапалық дәреже, ғибадат пайда бола бастайды.

Сондықтан Абай ой-толғамын Халлақыға шүкір қыл, ғадаләтті ойла, яғни шапағаттан босанбаңдар  деген өсиетпен аяқтаса керек.

Абайдың Аллаяр софның қанатты сөзін Құдайдың пендесіне салған жолы сілтеген бағыты қайсы деген мәселені ашықтауға келтіріп отырғаны ешкімнің күмәнін туғызбаса керек. Айталық, алыс сапарға шығып, бірақ қате бағыт алсаң не болады? Әрине, қаншалықты амал қыл қылма, бәрібір тек бижайға (жайсыздыққа) тап боласың” өйткені мақсатыңнан алыстай түсесің. Сол сияқты ғадәліт шафқат та – бағыт. Бағытты таңдау әркімнің өз еркінде. Бірақ жақсы амал – ғамалус – салих қылмасаң, ол теріс бағытқа (қиянатшылдыққа) түсумен, Абай сөзінше, “шапағаттан босанумен” бір болады. Сөйтіп, Аллаяр софы да, Абай да, әрине, пенденің бақыты Алланың жолында болуда екеніне меңзеп отыр. Әйтпегенде “бір қайғы жүз қыйғыны қозғайтын” жайсыздық басыңа келеді.

Осылайшы ұлы Абай Алла тағаланың пенделеріне салған жолы қайсы деген ғылыми зерттеуінің алғашқы бөлігін “әлләзинә амәну уә ғамалус-салих” деген нақты формуламен тиянақтап, әрі мұғамәла категориясы арқылы “ғадәләтті адам” түсінігі мәнісін ашып, ғылыми айналымға енгізеді. Құран аятын мұндай тереңдікте тәпсірлеу тек Абай, Ғазали сынды ғұламалар еншісі екені өз-өзінен түсінікті.

Бірақ, “ғадаләтті адам” деңгейі ниһаятсыз (шексіз) Құдай жолына ең алғашқы қадам ғана. Ол кәдуелгі мұсылман, халық түсінігімен айтсақ, “жақсы адам”, яғни қалың бұқараның өкілі іспетті. Алайда ғылымды (даналықты) игеріп, жәуанмәртлік хасләттерін жетіәлдірсе оның “толық адам” деңгейіне жету мүмкіндігі жоққа шығарылмайды. Сондықтан Абайдың “бенделіктің кәмалаттығына жету жолы қайсы?” деген ізденісінің келесі белесіне көтеріліп, неді ғұрпы исламнан суфизм бағытына ауысуы заңды жалғастық болып көрінеді. Өйткені, адам баласының жетілу шыңы ислам философиясы бойынша инсани камил (кәміл адам) идеалы екені баршаға аян.

Зерттеуінің осынау бетбұрысты тұсында: “Енді біздің бастағы тағриф бойынша Құдай тағала ғылымды, рахымды, ғадәлатті, құдіретті еді, — дейді Абай. Сенде бұл ғылым, рахым, ғадәлат үш сипатпенен сипаттанбақ: иждихатің шарт еттің, мұсылман болдың және толық инсаняттың бар болады. Біздің бастағы тағриф бойынша деп ойшыл, әрине, Алла тағаланың мүбәрәк есімдері мен әдемі сипаттары жүйеге салынған “Алла тағаланы танымақтық бөліміне меңзеп отыр. Онда “мұсылман болуың шарты – пиғылдарының Соған өз халіңше ұқсату” және сегіз зәррә сипатыңды ол Алла тағаланың ұлық сегіз сипатынан бас бұрғызбай сол жолға салу екені баяндалағанды.

 

          Ислам діні – адамды қайырымдылыққа, ізгілікке, төзімділікке, қанағатқа, еңбекке, татулыққа баулып, жақсылықтарға жетелейді. Ислам адамдардың ақылын, сана-сезімі бар, әрі білімді болуын қалайды. Өйткені білімді адам шындықты таба алады. Сондықтан, Жаратушы Иеміз Аллаһ біздің біліктілігімізді барған сайын арттыра беруімізді қалайды. Оған дәлел ретінде құдіреті күшті Аллаһ “Таһа” сүресінің 114 аятында: “Раббым, білімімді арттыр!”,-деп адамзат баласына шексіз ұлық Аллаһ тағаладан дұға тілеуін, және адам баласына білім мен ілім іздеуге, жинаған ілімі мен білімі арқылы әділеттілікті танып білуге міндеттейді /23/.

          Әлемге әйгілі Хадис ғалымы Мұхаммед Исмағил (имам Бұхари) және иғтиқат имамы Абдулмансур Матуриди бізден шыққан. Тағы Ибн Сина, Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Махмұт Қашқари және Юсуф Хас Хажаб сияқтыдүние бойынша әйгілі ғалымдар бізден шыққан. Бір замандарда Бухари қаласы “Бұхара шариф” делініп, Бұхара шәрифте көрнекті медреселер, айбатты мешіттер болған. Ұзақ уақыт діни дәрістер беріліп, дін адамдары, ғалымдар шыққан киелі жер.

          Осындай киелі қазақ жерінде дүниеге келген, Құран аяттарымен сусындаған ғалымдардың бірі – Абай.

          М. Әуезов Абай туралы “Абайға шығыстан кіреген бұйымдардың басы ислам діні” деп көрсеткен. Абайдың ислам дінін жақсы білгендігін М. Әуезов “Абай діні-сыншыл ақылдың шартты діні” деген ойларын негізінен: “Алланың өзі де рас, сөзі де рас, рас сөз еш уақытта жалған болмас”,-деп Абай мәселені сана ауқымында қарастырып, бірақ Алланың растығына айрықша көңіл бөлген /24/. Демек, Абайдың ислами бағытының тереңде екендігін білдіреді.

          “Алла шексіз, оны танымақ болсаң өзіңді де шексіз дамыта бер, сонда адамдық атыңды жоймақ түгіл, кәміл мұсылман болғандығың.” Абайдың айтуынша, Алла өзінің әр пендесіне шамамен, мөлшермен ізгілік, даналық беруші. Бірақ, Алла адамдарға осыларды беріп қана қоймай, оны гүлдендіріп, рауаж (реттеу деген ұғым) беріп, оларды пайдаға асыру үшін мүмкіндігін берген.

          Осы мүмкіндіктерді әр адам қалайша іске асырмақ. Бұл жолда олар Алланың растығын мойындай отырып, кімдердің соңынан ермек. Ондай ертушілер үшеу: пайғамбарлар, әулиелер және хакімдер /25/.      Хазрет Пайғамбардың (с.ғ.с.) хадистері өте құрмет етіледі. Пайғамбардың (с.ғ.с.) не бұйырғанын сахабалары дереу жаттап алып, бір-біріне жалғастыратын болған. Хадистерді дұрыс жалғастыру тым елеулі міндет деп есептеледі. Аз да болса бұрмалау, ауыстыру өте зор күнә болып табылады. Алла тағаланың алдында жауапкер болады. Өйткені, Хазірет Пайғамбар (с.ғ.с.): “Біреу маған көмекші боламын деп, мен айтпаған сөзді айтты десе, оның орны тозақ” /26/, деп бұйырған.

          “Хадистің” сөздік мағынасы Шарғи қолдануында “Пайғамбардың істеген істері, төреліктері, шарғи түсіндірмелері, айтқан сөздерін шарғи тілінде Хадис” деп атайды. Яғни Аллаһтың уахиімен Пайғамбардың аузынан шыққан, құранға кірмеген, ғибадат немесе теберік үшін оқылмайтын, оны оқығаны үшін сауап жазылмайтынын, айтылған сөздер, істелген істер мен төреліктерінің жинағын Хадис дейміз.

          Хадистерді жинақтаушыларды Мұхаддис, жалғастырушыларды (айтушы) рауи деп атайды. Сондықтан жоғарыдағы алты Хадис кітаптарын жинақтаушылардың барлығын Мұхаддис деп аталады.

          Абай адам болуға ұмталған әрбір жалынды жастың бойында адамшылықтың қандай нәрін, нендей ізгілікті қасиеттерін егу, орнықтыру керектігін “Ғылым таппай мақтанба” өлеңінде көп нәрсенің төркінінен хабар да береді. Сол себепті бұл өлеңді М. Әуезов “Абайдың, әсіресе, көп ой қорытып айтқан мағыналы және програмдық бір өлеңі”-еді деп жайдан-жай айтпаса керек-ті. Мұндағы Абайдың басты ойы – “Адам болам десеңіз” деген тезисінде жатыр. Осы өлеңде Абай көтеріп отырған басты мәселе – қазақ қауымының болашағы, жастар бойындағы адамшылық қасиеттері, яғни толық адам туралы даналық ой желістері тұтас көрініс тапқан. Әсіресе:

                             Бес нәрседен қашық бол,

                             Бес нәрсеге асық бол,

                             Адам болам десеңіз, — дегендегі ой төркініне назар салсақ, ақын арнайы таңбалап сынап отырған: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, мал шашпақ және осыларға қарсы қойылатын: талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым жайлы мағынасы кең ұғымдар тамыры тереңде жатқан ақын ойларында салмағы басым жатыр /27/. 

          “Ислам дінінде Алланы бірден, оның жеріндегі елшісі пайғамбарсыз тануға рұқсат жоқ” /28/.

Абай атап отырған бұл ұғымдарды ислами тұрғыда Пайғамбарымыз ғалейһыссаламның Хадистерімен көркемдеп салыстыра отырып қарастырайын.

          Халқымыздың басынан кешкен жақсы-жаман тағдыры Абай жырынан кең орын алған деуге болады. Халқымыздың тілі де, өнері де, тарихы да, діні де, ғылымы да, тіршілік қарекеті де, ойы да, бойы да Абай жырынан елестейді. “Абай жыры халық дастаны”.

          Абай танушы профессор А. Машанов “Абай жыры адамның ар ұятын оятатын нұр сәулесінің шапағаты. Қазақ “Талапты ерге нұр жауар” десе, сол жауатын нұрдың көзін біз Абай даналығынан табамыз” дейді. Осы ретте Абайдың “әрбір ғалым хаким емес, әрбір хаким ғалым” деген қағидасымен дәлелдеуге болады.

 

Махаббатпен жаратқан адамзатты

Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,

Және сүй хақ жолы деп әділетті.

                                                                   (Абай) /29/.

Абай: “Махаббат пен құштарлық ол екі жол” дегендей махаббат адамдардың қоғамдағы отаншылдық, халық сүйгіштік, ұлтжандылық, патриоттық, жалпы адамгершілік, имандылық қатынастарын анықтайтын халыққа тән философиялық категория еді. Сондықтан да ортағасырлардан бұл түсініктің ресми қалыптасқан мән-маңызы болды. Ал Қ.А.Ясауи үшін махаббат ұлы сезім. Ол өз алдына пәк махаббатты мақсат етіп қояды. Өзінің асқақ махаббаты ретінде Аллаға табыну. Аллаға табыну мен сүюді таңдап алады. Өйткені махаббат адамды о баста даралық әлемінен алуан түрлі дүниеге әкелді, енді Бар және Бірге осы махаббаттың қуатымен ғана қайта оралады. Сопы өзінің осы түр бастауына махаббатпен оралу мақсатын “Фана фи Аллаһ мақамына салдым мен” деп алғашқы хикметтерінде ашық айтып, негізгі мәселе қылып қояды /30

Сопылық дүниетаным рух пен тән ерекшеліктерінен гөрі нәпсі мен рухтың және олардың іс жүзіндегі көріністері болып табылатын “Ақыл мен әуейіліктің” ерекшеліктері мен айырмашылықтарын танып, жүзеге асыруды мақсат етеді. Бұл жердегі ақыл – жанның, ал әуейілік нәпсінің сипаты. Абайдың: Ақыл мен жан – мен өзім тән менікі, Мені мен мағынасы – екі. “Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, “Менікі” өлсе өлсін оған бекі”. Адам ғапыл дүниені дер менікі, Менікі деп жүргеннің бәрі – оныкі. Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде. Сонда ойла, болады не сенікі? /31/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 әл-Фараби, Шәкәрім және Абай  дүниетанымдарындағы

ислами-философиялық үндестіктер

 

Иманның шарттары – о бастан бар, үкіл діни білімдерінің негізі болған, мұсылман дінінде жүйелі белгіленіп, әрбір хақты танимын деген адамға оның білім деңгейі мен қоғамдағы дәрежесіне қарамастан зәру көкейтесті қағидалар. Бұл қағидалар сан ғасырдан бері адамзат тарихындағы негізгі діндерде айтылған, пайғамбарлар, әулиелер, ғұламалар үшін, әрбір адам үшін хақ тәңіріні танудағы адастырмас негізгі шарттар. Сондықтан әл-Фарабидің мұсылмандығын зерттеушілердің баса айтуы оның мұсылман қоғамының адамы екенін әйгілеу және идеологиялық талаптан тумаған. Мұсылман деген сөз – имандылықтың мағынасын берер шартты балама атау. Иманның ішкі мәні – Ақиқат. Мұсылман ғұламасы деген сөз тек кәміл мұсылмандықты емес, Ақиқатқа жеткен ғұлама екендігін әйгілеп тұр.

Ақиқатты талап қылған әрбір ғылым иесі — өз қазынасы – иманын байытады. Ақиқат адамның тануына мұқтаж емес. Адам ақиқатты тануға мұқтаж. Кәміл мұсылман – иманның шарттарын біліп, мұсылман парызын орындайды.

Әл-Фарабиді одан соң екі-үш ғасыр кейін өмір сүрген ғалымдар ғылым дүниесіндегітілді, категориялар мен терминологияны қалыптастырып жүйелеуші деп білген, сонымен қатар оның ғылыми шығармаларындағы тілінің аса жатық, түсінікті, тереңдігімен қатар тұнықтығын атап айтқан.

Ал, Абай қазақ тілін рухани жаңғыртып, тазалығы мен тұнықтығын паш еткен. Фарабимен аралықтағы уақыт кеңістігін және еңбектерін аудармадан пайдалануымызға байланысты белгілі бір қиындықтар туары анық. Себебі аудармалар жасалған уақыттың қоғамдық-саяси, идеологиялық ой-пікірлеріне, аудармашылардың дүниетанымдық көзқарастары сияқты көптеген сыртқы факторлардың аудармаға өз табын түсірері анық.

Ал, Абайдың мұсылман әлеміндегі өзінің өзгермейтін тұрақты негізімен ерекшеленетін ғылым-білімді бізге тақау уақытта терең зерттеп игергендігін білеміз. Және қазақ рухани байлығының осы тұрақты жүйелі ілімімен тығыз байланысын түйсініп оны жаңғыртқан, бүгінгі әдеби-ғылыми  тіліміздің бастау көзінде тұрған адам екені белгілі. Екі ғұламаның ортасындағы орасан зор уақыт кеңістігі болса да олардың мәңгі бақи өзгермейтін ортақ негізге сүйенгенін көреміз. Осы жағдайларды ескере отырып екі ғұламаның көзқарастарын ұштастыра зерттеудің өзіндік маңызы бар.

Екі ғұлама да жалпы мұсылман ғұламалары сияқты имандылық негіге сүйеніп, сонымен қатар ақылға ерекше назар аударады. Ақылман тапқан иманның маңыздылығына ден қояды.

Олардың әрқайсысы өз дәуіріндегі қоғамдық — әлеуметтік, саяси қатынастарға араласып, тұлға ретінде кемелденген, ғылыми танымдық көзқарасы қалыптасқан ортасы, мектептері, ұстаздары болған. Осы тұрғыдан алғанда оларды қатар алып қарастырудың мәні болмас еді.

Бірақ бұл екі ғұлама да бүкіл адамзат қоғамы үшін көкейтесті ғылыми танымдық мәселелерді өздерінше шешуіне қарап, олардың ілімдерінің бірімен-бірі ұштасар тұсынан кейбір мәселелердің ақиқатын пайымдаймыз. Адамның адамдық қасиеті – Ақыл.

Әл-Фараби философиясының мақсатын былай белгілейді. “Философияны зерттеу мақсатына келетін болсақ, мұның өзі барлық нәрсенің қозғаушысы, себебі болып табылатын, өзгермейтін және бірегей бәрінен жоғары жаратушыны тану. Ал, мұның осылай болатын себебі, ол – Алла өзінің рахымымен, даналығымен, ғылымы мен, әділеттілігімен осы дүниені аса келісіммен жаратушы. Ал, философтың әрекеті адамға ұқсас болуға тиісті”, /32/ — дейді.

Абайға жүгінсек былай дейді: “Адамның ғылымы, білімі хақиқатқа, растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпен табылады. О баста ол – Алланың ғылымы емес, һәммені білетұғын ғылымға ынтықтық өзі де адамға өзіндік ғылым береді. Оның үшін де ол Алланың өзіне ғашықтық. Ғылым – Алланың бір сипаты, ол (Алла) – хақиқат, оған ғашықтықтың өзі де хақтық һәм адамдық дүр”. /33/.

Әл-Фараби үшін де, Абай үшін де ғылымның мақсаты жаратушыны тану. Әл-Фараби ғылымдардың ішінде философия ғылымы үшін осы мақсатты нақты белгілейді.

“Құдай тағала ғылымды, рахымды, ғадәлатты, құдіретті еді. Сенде бұл ғылым, рахым, ғадәләт үш сипатпенен сипаттанбақ: Иждахаттық (ғылымға талпыну) шарт еттің, мұсылман болдың һәм толық инсаниятың (адамгершілігің) бар болады. Белгілі жәуанмәрттілік үш хаслат (сипат) бірлан болар деген, сиддиқ (шындық), кәрем (ақ пейіл жомарт), ғақыл (ақыл) – бұл үшеуінен сиддық ғадәлат болар, кәрем шафағат (рахым) болар. Ғақыл мағалұм дүр, ғылымның бір аты екендігі”, /34/ — дейді.

Абай мұсылман болдық дегенде бұл жерде шын мәнінде имандылыққа келдің деген мағынада қолданып отыр. “Инсанияттың кәмелеттігін” – толық адам болуды талап қылуың ғылымға, мейірімділікке, әділдікке ұмтылумен, өз пиғылдарыңды соған (Аллаға) өз халіңше ұқсатумен іске асады. “Алла тағалаға ұқсай алам ба деп надандықпен ол сөзден жиіркенбе, ұқсамақ – дәл бірдейлік дағуасы емес, соның соңында болмақ, оның, үшін Алла тағаланың сипаттары: Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәмиғ, Ирада, Кәлам, Тәкин. Бұл сегізінен Алла тағаладағыдай кәмәлат – ғазалат бірлән болмаса да, пендесінде де бәрінен өз халінше бар қылып жаратыпты. Біз өз бойымыздағы сегіз зарра аттас сипатымызды Алла тағаланың сегіз ұлық сипатына бас бұрғызып, пиғылымызды ертуіміз керек”, /35/ -дейді.

Абай “Ақылмен таппай иман жоқ” деген мәселені, яғни адамның ең қымбат қызынасы иманын өсіру үшін, ең асыл қасиеті – ақылды ақиқат тану жолына дұрыс бағыттай білуінің маңызы мен қыр-сырын ашады. “Өлшеулінің өлшеусіздің” алдындағы кішіктігін білдіре тұра, адамның ақиқат мақсаты ақылды түп иеге бағыттау дейді. Иманның негізгі мәні – Алланы тану екенін осыған адастырмай бағыт сілтейтін иманның шарттары екенін, ал тағат-ғибадат сол иманның күзетшісі ғана екенін дәлелдейді.

“Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселермен: “Қашан бір бала ғылым-білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады” /36/ деген сөздерінен аңғаратынымыз. Адамның адамшылық мақсатының өзі мейірімділік, әділеттілік, ғылым сүю арқылы Ақиқатқа ұмтылу дегенін көреміз”.

Әл-Фраби де ақиқат мақсаты – түп иені жаратушыны тану екенін нақты белгілеп, философияны хақтыққа жетудің бірден бір құралы деп біледі. Ол ұстаздарынан мұра болып қалған ғылыми әдіснамалық жүйеге сүйенеді. Сол ұстаздарының көзқарасын дәлелдеуде де, айшықтап түсіндіруде де, өзінің ғылыми ой-түйіндері мен пайымдауларында да иманның шарттарын негіз қылады. Иман – мұсылман әлеміндегі ғұламалардың барлығы үшін табан тірер ортақ негіз.

Әл-Фараби “Философияны үйренуден бұрын нені білу керектігі туралы” атты еңбегінде философияны зерттеудің алғы шарттарын сөз қылады. Ілгерідегі ғұламалардың философияны зерттеуден бұрын шәкіртке логика, физика, геометрия т.с.с. жекелеген ғылымдарды терең игеру, сондай-ақ жаны мен тәнді тазарту сияқты талаптар қойғанын айтады. Осы көзқарастардың бірде-бірін жоққа шығаруға болмайды деп түйеді, себебі, осының бәрі философияны оқып үйрену алдындағы дайындық, сезімтал жанның қасиетін негізгі талапқа сай тәрбиелеу жолы дейді.

“Философияны зерттеуден бұрын сезімтал жанның қасиеттерін, мысалы, рахатқа бату мен мансапқорлық сияқты алдамшы шындыққа емес ізгілікті ақиқатқа талпынатындай етіп тәрбиелеу арқылы жүзеге асады. Қателіктер мен адасудан сақтарлықтай таза жолды түсінетін парасатты жанды осылай ғана тәрбиелеуге болады” /37/ дейді.

Абай өзінің отыз екінші қара сөзінде “ғылым-білімді үйренудің басы білім-ғылымның өзіне ғана құмар ынтық болып бір ғана білмектің өзін дәклет білу” деп үйретеді. Ғылымды ақиқат мақсатпен үйренуге үндейді. Бақастықпен “мен білемініңді” дәлелдеу үшін ғана үйренген ғылым түпкі мақсаттан адастырылады. Бақасшыл адам хақты мақсат етеді деп біледі.

Абай “білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек”. Ниет-пеиілің басқада болып, білім – ғылымды белгілі бір дүниелік, пенделік мақсатқа жетуге себеп қылып, өгей көңілмен үйренсең жақсылыққа әкелмейді  дейді. “Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де аадамға мейірленіп тезірек қолға түседі. Ғылым-білімге мейірленіп, ынталы жүрек, шын көңілмен ұмтылсаң соның нәтижесінде көңілге рахат табасың. Осы рахат күйдің дәмін алып, білгеніңді бері ұстан, білмегенді тағы да сондай білсем деген үміттен ғашықтық махаббат пайда болады”.

Әл-Фараби көптеген діни ағымдардың (секталардың), иудейлердің, бақсы-балгерлердің, сиқыршылардың космологиялық түсініктерін айта келіп, олардың барлығына тән пікір — жаратылыстың мәнгілігі, оның ғайыбы болмауына саятын адасушылықты дәлелдейді. «Осы екі философ және олардың жолын қушылардың себебімен Аллаһ тағалаға көптеген ойшыл парасатты жандарды адасудан сақтап, құтқарып қалды» дей келе «өйткені жаратылыс ісін айқын, нанымды дәлелдермен түсіндірді, нәрсенің нәрседен тарамайтынын және нәрседен болатын жағдайлапдың барлығы сол нәрсені ірітіп тоздырмай қоймайтынын, дүние жоқтан бар болғанын және жоққа айналатынын көрсетті» /38/ деп жазады. «Жаратушыда дене бар және қозғалыс пен уақыт шеңберінен тыс әрекет етеді, мекенсіз деп түсіндірудің қиындығын айтады. Бұл түсініктердің көкейкөзі ашық адамдарға түсінікті болса да жалпы көпшіліктің өзі интеллект шеңберінен асып жатқандықтан оларды жазғыруға болмайды» дейді.

 Көк тұман – алдынғы келер заман,

Үміті сәуле етіп көп көз қалдырған.

Көп жылдар көп күнді айдап келе жатыр

Сипат жоқ, сурет те жоқ, көзім талғаң.

 

Ол күндер — өткен күнмен бәрі бір бәс,

Келер, кетер алдына із қалдырмас.

Соның бірі арнаулы таусыншақ күн.

Арғысын бір – ақ Алла біледі рас, /39/-

          деген Абай өлеңінде торығудың сызы сезілердей. Бірақ бұл мүлдем үмітсіздіктің торығуы емес. Күн артынан күн, жыл артынан жыл келе жатқан ғалам айналымының ішіндегі осынау уақыт өлшемі үздіксіз көрінеді. Бірақ осы үздіксіздік жайлы ұғымның өзі жалған,

          Оның шегі Абай тілінде «таусыншақ күн» делінеді. Одан ақырғысы бақилықпен, мәужудтікпен (әуелден бар ешқашан жоқ болмайтын) сипатталатын Аллаға ғана белгілі дейді. Одан әрі ақыл мен жан — мен өзім, тән менікі, «мені» мен «менікінің» мағынасы екі «мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан. «Менікі» өлсе өлсін оған бекі» дейді. Бұл үмітсіздік емес қайта «менікінің» уақытша болғанымен «меннің» бақиға ұласатынынан үміт ету. Бірақ бақидағы бақытқа жету немесе азапқа душар болу мүмкіндігін бір Алла ғана біледі дейді. Әл-Фараби жаратушының мәңгілігін айтса Абай Жаратушыны танитын  адам рухының мәнгілігін айтады. .

          «Біз айтарымыз: Жаратушы (данқы арта түскей Оның!) өзіне ғана тән қасиеті мен және өзінің мәні мен басқалардың баршасына қарама-қарсы тұрады. Ол мағынасы жағынан ең ізгі, ол нағыз армандағыдай, ол ең жоғары нәрсе тікелей де жанамалай да – оның әрбір сапасын бейнелеу үшін қолданылатын ұғымның қандайын да болсын сол сөздің біз білетін мағынасынан басқаша өзінше бір мағынасы болатынын білуіміз қажет. Егер, мысалы, біз оны орасан ізгі және құдіретті десек, оны сонымен бар нәрсе деп айтуға болады; Сонымен бірге біз оның болсмысы өзінен төмен тұрғандардың бірінің де болмысына ұқсамайды деп түсінеміз»/40/- дейді әл – Фараби.

          «Ол — Алла тағаланың заты ешбір сипатқа мұқтаж емес, біздің ақылымыз мұқтаж, сипаттар бірлән тағрифләр (түсіну үшін) керек. Біз Алла тағаланың  білінгенін қадар ғана білеміз, болмаса түгел білмекке мүмкін емес. Заты түгіл хикметіне ешбір хакім  ақыл ерістіре алмайды. Аллла тағала өлшеусіз, біздің ақылымыз өлшеулі. өлшеулі мен өлшеусізді білуге болмайды. Біз Алла тағаланы «бір» дейміз, «бар» дейміз, ол бір демеклік те – ақылымызға ұғымның бір тиянағы үшін айтылған сөз. Болмаса бір демеклік те Алла тағалаға лайық келмейді. Ол «бір»деген сөз ғаламның ішінде, ғалам Алла тағаланың ішінде, құдай табарака уа тағала  кітаптарда сегіз субутия (дәлелді) сипаттары бірлән білдірілген.

          Оның барлық келтірмегі — құдіретіне бір ғана шарх. Бұл ғылым құдіретте ешбір ниһоятсыз, ғылымында ғафлет, құдіретінде епсіздік және нашарлық жоқ.

          Ғылым, құдірет біздің ұғуымызға ғана екі хисап, болмаса, бір ақ ғылымды құдірет болуға тиісті» ,/41/- дейді. Бірінші тұлғаның есімдері жайлы әл-Фараби былай дейді. «Мың сан атаулар арқылы, — оған өзіміз тағатын есімдер арқылы, — көрсетілген бұл кемелділік түрлері (соншалық) көп түрлер екен деп ойламау керек, осы мың сан есімдерді мүлде бөлінбейтін бірегей субстанция және бірегей болмыс деп түсінуі керек»./42/ Яғни, осы жерден ұғарымыз Абайдың да әл-Фарабидің де айтары Жаратушының барлығы мен оның сипаттарының бірегейлігін естен шығармау керек. Біз оның сипаттары жайлы ақылға салып ойланғангымызбен ешбір сипатын толық ақылға сиғыза алмаймыз. Біздің ақылға сиғызуымыз үшін жеке-жеке айтатын әрбір сипатының шексіз терең мағынасы бар болуы мен қатар, ол сипаттардың барлығы бірегей, біз ақылымызға сиғызуға талпынып бөлшектеп түсінуге мәжбүрміз. Біздің түсінуімізге ол тіптен мұқтаж емес. Біз имандылығымызды бекітіп, ақылымызды өсіру үшін мұқтажбыз.

          Ғылым және ақиқат біздің ақыл түсінігіміз үшін жеке-жеке айтылатын өзіндік сипаты бар ұғымдар, ал бастаукөзде біреу. Ал, осы екі ұғымның  бірлігін тануға ұмтылудың өзі –Алланы тануға ұмтылу. Өйткені қазіргі қазақ тілінде қолданылатын осынау руханиятқа байланысты ұғымдардың барлығы Алла тағаланың сипаттарын білдірген атау сөздер. Алла деген сөз олардың барлығының мағынасын сыйғыза алатын жалпы есім. Сондықтан да жаратушының бірегей біртұтас бірлігінің мағынасын береді. Абай тілінде «Ол»- «Алла» деген сөздік тіркестің қатарластыра қолданудың бір мәнісі бар. Осы екі жалпы есімді қатар қолдана отырып Құдірет, Ақиқат, ғылым, рахым, әділет сияқты Алланың сипаттарын біздің ұғымымымзға сыйдыру үшін қолданылатын есім сөздердің түп негізінде яғни, рухани мәні тереңде. Уақыт пен кеңістік өлшеміне сыймайтын, бір және бар, бүкіл осы сипаттарын бойына сыйғызатын бірегей құдірет бар екенін айқындай түсу үшін қолданылады. Осы ұғымдарды қолдану арқылы хақты тануға ұмтылу біздің ақыл тиянағымыз үшін қажет. Хақ тағала осынау мың сан, сипаттарын бойына біртұтас бірегей сыйғызады. Әрбір сипатқа бөлкектеніп кетпейді, ол бөлшектенуге мұқтаж емес. Осынау сипаттарының бірінің барлығымен және бірлігімен – бар. Біз оның өлшеусізді өлшеулі ақылымызға сыйғызу үшін әрбір жеке сипаттарын тануға мәжбүрміз.

          Ақылға салып дәлелдеудің өзі ақылдың дәрменсіздігін біле тұрған белгілі бір мәжбүрлік. Абай Ақыл мен Хауас (сезім мүшелелі) Алланың барлығын білмейді, жүрек сезеді мүәккелим (дінді дәлелдеушілер) мен мантикиндер (қисынмен түсіндіріп сөйлеушілер) жүректің білген ақиқатын жеткізуде дәрменсіз дейді.

Дененің барша қуаты

өнерге салар бар күшін.

Жүректің, ақыл сауаты

Махаббат қылса тәңір үшін./43/

Алланы махаббатпен тану жүректің еншісінде бірақ, оған сусын болар ақылға жүгіну керек дейді.

          Әлемдегі діндердің түп мақсаты

Үш нәрседен бұлжымай құшақтасар

Құдай бар, ұждан дұрыс, қиямет шын

Еш діннің мақсаты жоқ, мұнан асар-

деп Шәкәрім Құдайберді ұлы  айтқандай Құдайдың барлығы мен бірлігі, оның мәнгілігі, оны танушы адам рухының бақиға ұласуы, адам өмірінің мәні, екі дүниеде бақытқа жету мәселесі бүкіл әрбір ілімдерге ортақ имандылық негіз болып табылады. әр заманның ойшылдары да осы тақырыпта толғанып, негізгі ұстаным ретінде бекіткен.

Абай 43-ші сөзін былай бастаған: “Адам ұғымы екі нәрсе бірі – тән, бірі — жан” /44/ – деп.

“жан” мен “тән” проблема ретінде әлемдік философияда және діни философияда яғни, дүниетанымдарда сонау ерте замандардан әңгіме болып келеді. Сірә, бұл проблема төңірегіндегі ой-пікір, талас ешқашан да тоқталмас. Әлемнің басты жұмбағы адам болса, оның немесе оған қатысты жан проблемасы, жанға қатысты тән проблемасы әлі қашан келер ұрпақтың ой таразысына түсе бермек.

Абай хайуанда бар жан мен тән дейді. Ибн Сина өсімдік жаны, хайуан жанды, адам жаны деп бөледі. Біз адам жаны туралы ғана айтып отырмыз.

Демек, Абай мен Шәкәрім дүниетанымындағы жан мен тән проблемалары дегенде сөзді бұл мәселелер туралы тыңнан бастап отырғанымыз жоқ, әңгімені жалғастырудамыз. Жан мен тән туралы айтылған мол ойларды жинақтап айтып отырмыз.

Абай адам болмысын “тән” мен “жан” – деп бөлген. Абай түсінігінде Мен – жан, менікі – тән. Өлетін, жойылатын “менікі” – тән өлмейтін мәңгілік шындық, “мен” – жан.

Абай осылай дейді:

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол бірақ қайтып келмес, ойнап күлмес.

“Мені” мен “менікі”-нің айырылғанын

“Өлді” деп ат қойыпты өңкей білмес /45/

 Шәкәрім Абайдың жан мен тән туралы ой тұжырымдарын әбден меңгерген ойшыл. Сонымен бірге, ол жан мен тән туралы өз жаңалығын ұсынған.

Шәкәрім айтуында жан басынан бар, ол мәңгілік шындық, ол барша барлықтың айғағы. Бұл бір. Екіншіден, жан қозғалыс қуаты, қажет десеңіз оның себебі. Үшіншіден, жан жаратушылық қызыметке ие – субстанция.

Шәкәрім ерекше айтар жаңалығы, ол жаннан жан өсіп шығады деген қорытындыға келген. Біз жан – дара деуші едік. Ол қайталанбайды деуші едік. Бірақ, Шәкәрім өсімдік жаны, хайуан жанынан адам жанының бөлек екенін айтады. Ол “бастапқы есті жанды ақыл, адамнан келіп шықпайды ма?” – дейді.

Демек, жан тәнге жолдан қосылмаған, ол тәннің себебі, олай болса оның өзі. Сондықтан Шәкәрім “мақсатсыз біткен жан бар ма?” – деп терең сұрақ қойған. Сондықтан Шәкәрім “ақылды жанның мүлкі — әлем”дейді.

Шәкәрімнің айтуынша жан өз тұрағы тән бұзылмасын деп зұлымдық пен айлалыққа барады. Жанның мұндай қызметін ашуда Шәкәрім жаңалығы, ол Абайда жоқ. Жанның жамандыққа баратыны тән қамы, нақтырақ айтсақ нәпсі қамы.

Шәкәрім жан мен тән мәселелері, әншейін теория үшін айтылмаған, ол өмірдің мәнін, адамның сырын оның іс-харекетінің мақсат-мүддесін ашу үшін айтқан /46/.

 

Шәкәрім Құдайбердіұлының  ұстаздары жайлы сөз қозғау қиыншылық әкеледі. Оның екі үлкен ұстазы болған. Ол ақын А.Құнанбайұлы мен орыстың данышпаны Л. Толстой. Шәкәрім қажының өмірбаянындағы ұтымды ерекшеліктердің бірі — ол Хәкім Абай Құнанбаевтың ең жақын адамдарының қатарында екендігі. Тікелей тәрбие әсер, ықпал алуы /47/. Ресми деректерге сүйенетін болсақ, Шәкәрім не мектеп, не институт бітірмеген адам, бірақ та өз заманында бүкіл Түркістан бойынша ең ірі ғұламалардың бірі болғаны белгілі. Шәкәрім — ауылдан ұзақ шығып, ешбір оқу орнында оқымаған. Оның мектебі де, университеті де – Абай.

Шәкәрім 5 жасынан Семей медресесін бітірген ауыл молдасы Өтебайдан сауат ашқан.

Шәкәрім қажы өмір сүрген ХІХ ғ. аяғы ХХ ғ. алғашқы ширегіндегі Қазақстандағы діни оқу орындар тарихына үңілетін болсақ Қазақстанда екі түрлі діни оқу орын қалыптасқан.

• ескі қадими мектеп-медресе;
• жаңа әдіс, жадидтік ағым мектептері.

Ескі қадими мектеп-медреседе діни сауат алынады, онда оқытылатын оқу пәндерін үш топқа бөліп қарастыруға болады.

Бірінші топқа: Улумул – арабия” – араб филологиясы. Ол тәжуид – фонетика, наһу – синтаксис, аруз – просодия — өлең буындарының өзара сәйкестігі туралы ілім.

Екінші топқа: Улумул шария – шариғат, мұсылмандық діни құқықтық, заңға кіріспе, мұрагерлік құқықтық, аңыз, Құранды түсіндіру ережесі жатады.

Үшінші топқа: Улумул хикмия – эстетикалық және философиялық ғылымдар кірген. Олар логика, метафизика, эстетикалық білім, астрономия пәндері. “Шариатул-иман” басты оқулық болып есептелген.

Ал жадидтік мектепте діни сауат ашумен қатар арифметика, география, жаратылыстану, тарих т.б. пәндер енгізіліп, шәкірттерге сапалы білім беру жолдары қарастырылды. Қазақстанда кейіннен етек жая бастаған жадидтік мектеп – медреселердің ішіндегі ірілері “Ғалия”, “Мамания”, “Расули”, “ Ақтас” т.б. болды. Мұнда араб тілі, түрік тілі, қазақ тілі, дін, тарих, жағрафия, зоология т.б. пәндерден ғылыми түсінік беретін кітаптар пайдаланылды. Патша үкіметі өз тыңшыларын жіберіп, нақты мәліметтер алып, кедергілер құйып отырған.  Мысалы, патша үкіметінің 1911 жылғы мектеп-медреселер туралы есебі бойынша Қазақстанда 84 медресе, онда 28 814 шәкірттер тәрбиеленіп, 130 ұстаз  қызмет атқарған, оның 1446 тек бастауыш сауат ашу мектептері деген
/48/.

Шәкәрім қажының ой толғамын оятқан алдыңғы толқынға Шоқан, Ыбырай, Абайдың гуманистік ой-пікірлері болса, соңғы толқын Сәкен, Мұхтар және тағы басқалары жаңа қарқынмен өркен жайып келе жатқан ізденістері, оның тұжырымдарын түйіндеуге негіз болды.

Шәкәрім танымының идеялық мақсаты рухани шынайылыққа, пәктікке, гуманизмге, адамгершіліктің биігіне ұмтылыс болып табылады. Шәкәрім қажының ғылымға, жалпы философиялық толғанысын Пифагордың, Димокриттің, Эпикурдың еңбектері оятты. Платон Аристотельден басқа француз әлеуметтанушысы Огюс Конттың, ағылшын позитивисі Герберт Спенсер, неміс идеалисі Шопенгауердің жаратылыс туралы концепцияларын өз еңбектерінде атап көрсетеді.

Адамгершілік, имандылықты өмірдің өзекті түбірлі мәселесі деп білген Шәкәрім өзіне дейінгі ойшылдардың гуманистік бағыттағы ой-пікірлерін үнемі басшылыққа алған.

Өз елінің мақсат-мұратына қоса, басқа жұрт асылдарын меңгерген Шәкәрім Абай тәрбиесінен ықпал алып, оның кеңес ақылымен өлеңдер шығара бастайды, поэмалар жазады. Оның жетімдік, жоқшылық көрмей, сауатты да сергек өсуіне ұлы Абай қамқорында болуы қатты әсер еткен. Шәкәрім Абай аясында саналы, талантты ақын болып қалыптасты. Ол Абайдың көзі тірісінде – ақ оның данышпан ақын екендігін алғаш танып, оған өлең өрнектерін арнады /49/:

Кел жастар, бір — бір түрлі жол табалық,

Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.

Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік,

Бір-біріңді данышпан жан табалық.

 

Ал, енді олай болса, кімді алалық

Қазақта қай жақсы бар көз саларлық.

Шын іздесек табармыз шыны ғалым,

Жалыналық Абайға, жүр баралық /50/.

М. Әуезовтың “Абай жолы” эпопеясында Құдайберді мен Абай арасындағы жылы қарым-қатынас суреттелген. Онда Құдайбердінің ауырып, төсек тартып жатқан кезі, оның көңілін сұрап Абайдың келуі, ағалық – інілік көңіл күй көріністері, қадірлес қимас ағасының шеттей балаларына Абай қамқор болатынын бейнеленген. М. О. Әуезов “Қара шоқыдағы қыстауға келген соң, Абай ең әуелі әкесіне бармай, Күнкенің үйіне кірді. Мұнда Абайдың ең жақын көретін туысқаны Құдайберді көптен бері науқас болатын. Алдымен соған амандасып жайын білмек”, — деп жазды /51/.

М. Әуезов суреттеуіне қарағанда Құдайберді сабырлы, ұстамды, ойлы, әкесі Құнанбайдың ел билеу ісіне сын көзбен қарайтын, жас інісі – Абай тартыс – жала, шындықтарға ілігіп кетпесе екен деген қамқор көңілді, ізгі жүректі адам болған. М. О. Әуезов: “Құдайберді өлерде Абай оған: “Балаларыңды әке орнына бағу қарызың болар” – деп “жетімдік көрсетпеспін” деп ант еткендей болатын. Айтқанындай Абай содан бері Құдайберді балаларын өзімен туысқан Оспаннан да, өз балаларынан да қатты еркелететін” – деп жазды /52/.

Абайдың балалық шағында Семейде оқыған Ахмет Риза медресесі жабық оқу орнына жуық, тәртібі де қатал әрі дәрістің басында сопылық дарын күшті болатынды. Орта Азия, Еділ бойы, Кавказ, Қазақстан еліндегі медреселерде Ислам дінінің негіздері басым оқытылғанымен ол оқу орындарында сопылық поэзияның классиктері де молынан оқытылатын. Ал Қ. А. Яссауи, Сопы Аллаяр, Сүлеймен Бақырғани, Хафиз Шираз т.б. шайырлардың сопылық сарындағы шығармалары түркі тілінде басымырақ оқытылатын. Семейдегі Ахмет Риза медресесі де осы қалыпта сақтайтын.

 Шәкәрім де осы медреседен тәлім алған. Сондықтан да Семей медресесінде дәріс алған, таза мұсылмандық дүниетаныммен сопылық әдебиетпен қаныққан Абай сияқты Шәкәрім де сопылықтан әсер алған /53/.

Бірақ сопылық жолды ұстанғаны туралы деректер жоқ.Оның қай тариқатта болғаны белгісіз,деректер сақталынбаған. Енді оның ұстазы Абай туралы біраз сөз қозғасақ:

Әлемдік әдебиетте өзінің көркемдік шеберлігімен, ақындық құдіретімен оқырманды таң қалдырған суреткерлер баршылық. Бірақ Абайдың ешкімге ұқсамайтын ғажайып қасиеті – оның мәңгі ескірмейтіндігі, мәңгі  жасылдығы, мәңгі жүрек жардылығы, оның шығармаларының кеше жазылған өлеңдей сиясының кетпей тұратындығы. Екінші ғажайып қасиеті — әлемдік философияда том-том кітаптарға әрең сыйған ойларды тарының қауызына сыйдырғандай құдіретпен екі ақ ауыз сөзге сыйдыра білуінде. Абай қазақтың ұлттық философиясының негізін салушы. Жаратылыстың құпиясына, табиғат пен қоғамның, адам мен заманның сырына терең бойлаған кемеңгер ойшыл /54/. 

Абайдың дүниетанымы да жаратылған болмыс атаулыдан мән іздеуімен ерекшеленеді. Абай: “Ойланшы, сыртын қойып сөздің ішін” /55/ деген өлеңінде әлемнің, адамның, істің, өмірдің, сөздің жаратылған барлық болмыстардың мәніне түп негізінен үңіледі. Шәкәрім де “Хайуандар мен ақымақтар” өлеңінде, “Әлемді жай сыртына қарап, өлі форма деп қарама, көзіңді байқап, төмендетіп қара, ғибрат ал” деп, тәңірдің жаратқан әлемдеріне “жан” бергендігін, жаратылған болмыстардың негізгі тіршілігі сол мәнге байланысты екендігін айтады /56/.

Абай оқыған Жүсіп – Хас – Хажиб, Науаи, Бабыр, Байқара, Қ. А. Яссауи, Бақырғани, Сопы Аллаяр, Әбілғазылармен бірге осы тілге аударылған дүние тарихы, ислам тарихы, тарихи философиялық еңбектер, қисса дастандар, аңыз әңгімелер де көп болатынды. Әуелде шағатай тілі арқылы, соңыра қиналыңқырап түсінсе де араб — парсы тілімен, шығыс қазыналарынан еркін мағлұмат алуға кетіп қалған Абай  эпопеяда Михаилов пен сұхбат үстінде орта ғасырдағы  араб тіліндегі мәдениеттің адамзат тарихынан көп замандар бойы сәуле беріп жарық шашқанын әңгімелеседі /57/. Эпопея желісінде Абай оқыған дәуірдегі мектеп-медреседе қолданған діни кітаптардың (фықых, наһу, мухтасар, Бидал, Шарх Ғабдоллаһ т.б.) ақын оқып біліп, мұсылман әлемінде ардақталған бұл кітаптарға сыншылдық ойлары болғандығы суреттелген. М. Әуезов Абайдың Шығыстан алған бұйымдарының басын – Исламиятқа қатысы жайлы нанымын зерттеу үстінде қорытқан ойларын эпопея желісінде таратқанда екі түрлі тезистік желі негізінде таратылған /58/.

а) Абай діні – терең сыншыл ақылдың шартты діні деген тезистегі ойларын негізінен, 1895 жылы жазылған “Лай суға май бітпес қой өткенге”, “Өлсе өлер табиғат, адам өлмес” деген философиялық лирикасын талдау үстінде  нақтылы тарату арқылы аша түскен.

б) Екінші тезистік желі Абай танымындағы хауас мәселесі. Абайдың пікірі бойынша, әрбір талантты жас дүние сырын білу жолында әуелі туысынан болатын Хауас салим, денсаулық, әлеуметтік ортасының әсерімен ғылым-білімді меңгеруге үйірсектеніп, шын махаббатпен беріле ұмтылғанда ғана: “Алла тағаланы танымақтың, дүниені  танымақтың, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб маэфағат дәфғы мұзаратлары айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсе болады” – деп ой түйеді /59/.

Хауасқа, оның әртүрлі мағынада қолдану жолына Мешаюн мектебінің Әл-Фарабиден бастап  ойшылдардың бәрі де мән бере қараған. Бұл жайлы  проф Ғ. Сағди: “Науаи пікірінше, әрі мешаюн мектебінше де адамзат танымының алғашқы әрі негізгі шығар көзі – түйсік туралы қағида екені біз тарапымыздан тұңғыш рет көрсетілді” /60/ – түйсік, сезім жайлы ұғымға шешуі мән берілгенін айтады.

Хауас жайлы Абай  ойларының шоғырланған бір жері “Алла деген сөз жеңіл” өлеңінде жатыр.

Алла деген сөз жеңіл,

Аллаға ауыр жол емес.

Ынталы жүрек шын көңіл,

Өзгесі хаққа қол емес.

Дүниенің барша қуаты,

Өнерге салар бар күшін.

Жүректің ақыл суаты,

Махаббат қылса тәңірі үшін /61/ , —

деп Абайдың ішкі танымы ретінде ұстанып өткен гуманистік негіздегі иманигүл деп аталатын ой танымындағы үш сүю деп аталатын күрделі мәселеге соғатыны көрініп тұр. Жоғарыдағы екі шумақ өлеңнің мазмұны, негізгі ой желісі иманигүл құрамындағы бірінші сүю деп аталатын таным мен ұштасуы себепті, “Махаббат қылса Тәңірі үшін”, деп махаббатпен жауап қайтару парыз деген ойды уағыздайды. /62/

“Алла деген сөз жеңіл” өлеңіндегі Абайдың негізгі ой қазығы осы хауас жайлы танымда жатыр. Абай:

Ақылмен хауас барлығын,

Білмейдүр жүрек сезедүр.

Мутакаллимин, мантиқин,

Бекер босқа езедүр /63/ , —

Абайдың екі мектебі бар: біреуі Исламдық- Шығыс, екіншісі- Батыс. Исламдық Шығыстың әдебиетінде әсіресе араб пен парсы әдебиетінде дін философиясы бір қыдыру орын алады. Абай, Ибн Сина, Имам Ғазали, Имам Фараби, Ибн Араби, Ибн Таймия еңбектерімен жақсы таныс болған. Екінші мектебі – Батыс. Абай Спенсер, Льюс пен Миллер, Кантты, Бокльді, Сократты, Платонды және Аристотельді де көп оқыған  /64/.

Шәкәрімнің де Батыс пен Шығыс ғұламаларын тануы, олардан жақсы хабардар болуы, ағасы Хәкім Абайдың әсерінен болса керек.

Герберт Спенсер айтады: “Ғылыммен тәрбиелеудің жабайы тәрбиеден жоғары болатын бір себебі: ол дінді өркендетеді. Сөз жоқ, бұл арада біз діндік, ғылымдық деген сөздерді әдеттегі тар мағынасында алмаймыз, кең жоғары мағынада аламыз. Діншілдік деп жүрген соқыр ұғымдарға ғылымның қарсы болуында, оларды көзді тұмандататындар деп дәлелдеуіне күдік жоқ. Қарап жүрген ғылымдардың бір сыпырасында дінге қарсы рух бары рас, бірақ олар саяздап  жүрген ғылымдар. Шын ғылым “тереңде” /65/. Абайдың:

Әркімнің мақсаты өз керегінде,

Біле алмадым пысығын, зерегінде,

Саяз жүзер сайқалдар ғапыл қалар,

Ақиқат та, дін дағы тереңінде /66/, — 

деген өлеңі Спенсердің жаңағы қорытындысына келеді. Осы пікірін Спенсер қайталап, сол кітабында былай дейді:

“Соныменен, кейбіреулердің ойлауындай, дінге ғылым қарсы емес, ғылымды елемеу, қоршаған әлемді түсінуге тырыспауға қарсы” /67/.

Жұртшылық Шәкәрімді Абайдың ақындық мектебінің бас ақыны деп жайдан-жай айтып жүрмеген тәрізді. Өйткені Абай салған озық ақындық дәстүрді бар салада жалғастырып, оның кейбір өзекті буындарын жаңарта дамытып, жалғастыруымен де ерекшеленеді. Мысал ретінде айтар болсақ, Абайдың өлең уәзінін, композиторлық өнерін, адамгершілік мұраттарын шежіре тарих жайлы ой толғаныстарын, тіпті Абай ғақылиясы саналатын 38 қара сөзіндегі мораль   философиясымен     жәуан мәрттілік төркіндерін немесе тағы басқа күрделі ой төркіндерін өз шығармаларында жан-жақты терең бойлай дамытуы жағынан шәкірт ақындар арасында онымен қатарласа алуы қиын /68/.

Абай, қазақ философия тарихында өте маңызды, кең перспектива иесі. Шығармалары да құнды /69/.

Ислам философиясының пікірлерін өз шығармаларында көрсете алғандардың бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы. Шәкәрім қажы өзінің өмір философиясына кіруіне әсер еткенін былай түсіндіреді:

“Мен үшін әрқашанда үлгі болған Абайдың өлімінен алға қарай ілерлеуімнің бір жолы ретінде адамгершілік, тазалық және дұрыстық деп шештім”. Бұл жол оны  “Адам өмірінің маңыздылығы және құндылығы, жүрек көзі арқылы көрілетін ақиқатты іздеуіне әсер етті”. Өйткені  Шәкәрімнің айтқанындай: “ақылымыз өмірдің не үшін керек екенін түсінбестен тұра алмайды”  /70/.

Данышпан Абай: “Ғылымды іздеп, — дүниені көздеп, — екі жаққа үңілдім”-деген. Абай мектебінен тағлым алған, Абай жолын жалғастырған Шәкәрімде екі жаққа бірдей назар салады, әлемдік сөз өнерін танып білуге, оның бар жақсысын бойға сіңіруге, ел игілігіне айналдыруға күш салады. Тіпті “Шығысым Батыс болып кетті” деген ақын аға ізімен, өмірінің екінші жартысында Европа әдебиетіне, оның ішінде әсіресе орыс әдебиетіне айрықша зейін қояды. Тек көркемдік танымда ғана емес қоғамдық танымда да, өмірдің, тіршіліктің барлық саласында орыс білімпаздарының жолын ұстанады /71/.

Әсіресе ағасы Абайдан айрылғаннан кейін, Толстойға хат жазу арқылы онымен жақындасады. Оны ұстазы ретінде қабылдайды. Ағасы Абайдың өсиетімен Стамбул мен Париж кітапханаларынан сусындап, одан ұштастырған білімдері қазір бабамыздың “Үш анық” еңбегін жазуға яғни ғылыми ой тұжырымдарын бір жүйеге топтастыруға негіз болды. Шәкәрім қажының концепсияларында тіршіліктің мәні жайлы екі түрлі пікір қарастырады.

• Нәпсі (Шәкәрімше дене ұғымы) жоғалса да, рух (таза жан) мәңгі

өмір сүреді. Барзақта тіршілікке ұқсамайтын бір өмір бар, сондықтан да соңғы өмірдің де болуын ойлау керек десе,

• Әлемдегі барлық құбылыстар өздігінен жаратылған деген екі

түрлі көзқарасты келтіріп, менің ойымша деп жазды қажы бабамыз, осы екі пікірдің қайсысы дұрыс екендігін табу сау адамға қажетті міндет деп пайымдайды /72/.

          Қажылық сапарынан оралған соң 1906 жылы Лев Толстой мен алғаш дидарласады. Пушкин, Лермонтовтармен де танысады.

Қасиетті Синод Лев Толстойды інісі деп жариялаған күндер де айтылған: “Таңбаймын, шәкіртімін Толстойдың!” – деген сөз тек әдебиетке ғана қатысты емес. “Толстой кәпір емес, кәпір өзің, “Ақиқат сырымды айтсам: Толстойдың, — Мың сопыны алмаймын тырнағына” – Исламшыл  діндарларға ғана емес, кертартпа дін атаулының өкілдеріне арналған сөз, дін түнегін ғана емес, аққа қарсы, әділетке, берікті ойға қарсы реакцияшыл көқарасты, зорлық зомбылық атаулыны айыптайтын азаматтық ұран. Толстой сияқты “Нұр жарықты” перзенттері бар халыққа ортақ, бүкіл адамзат ұстазы деген пікір түйеді Шәкәрім /73/.

Шәкәрім қажының ұлы жазушы Л.Н.Толстойға арнаған өлеңдерінің жазылу мерзімі мен себептері арнайы айтуды қажет етеді. Өйткені ол жазған жалынды өрнектер Л.Н.Толстой өмірінің ең бір қиын шақтарында, реакцияшыл кертартпа топ жазушының халыққа, шаруаларға ықпалынан қорқып, именіп, оны қудалай бастаған кезде, тіпті Соловецк монастырына қамауға алуды да дайындаған, “Арылу” романының шығуына байланысты жоғары діни орын – Синод 1901 жылы оны шіркеуден аластату туралы үкім жариялаған кезде шығарылған еді” /74/.

Кертартпашылар, патшалық ресми орындар, дін иелері қудалауы салдарынан әдебиет үшін күрескен жазушының жаны ауырған, көңіл күйі жүдеген кездерде халықтың оған деген қалтқысыз сүйіспеншілігі, ықыласы, бағасы үлкен моральдық жәрдем болған. Міне, сондай сәттерде сонау алыстағы аймақта, бүкіл шығыста десек те артық емес. Алғашқы болып Шәкәрім мынадай өлең жазды: /75/

 

“Таңбаймын, шәкіртімін Толстойдың,

Алдампаз арам сопы кәпір қойдың,

Жанымен сүйді әділет, ардың жолын,

Сондықтан ол иесі терең ойдың”

 

Көнбеймін дінді теріс бұрғанына,

Сопының бара қойман құрбанына,

Ақиқат сырын айтсам Толстойдың,

Мың сопыны алмаймын тырнағына.

 

Адаспайсың ақылды, арлыға ерсең,

Жолай көрме жылмайы сопы көрсең,

Тапқыр, адал, ақ ниетті адамдардың,

                    Алданбайсың артынан ере берсең /76/,-

деп жырлайды да, жазушыны қудалаған дін иелеріне қарсы ыза, ашуын білдіреді.

Л.Толстойдың Шәкәрім болмысында өзгеше жарық сәулесі ақынның адамдық тұлғасы мен ағартушылық қызметінен, ойшылдың кейпі мен қаламгерлік қорымынан – бүкіл өмір жолы, өнердегі мұратынан айқын танылады. Ақын фәни тірліктен аулақтаған, жапанда жалғыз жатқан күндерінде 1924 жылы Толстойдың ізгілікті, мейірбандық,  бауырмалдықты жалғыздаған “Ассирия патшасы Асархедон,” “Үш сауал”, “Крез патша” әңгімелерін аударады. Бұл аудармалар кезінде баспа көрмегенімен, қолжазба түрінде халық арасына кеңінен тарайды /77/.

“Үш сауал” еркін аударылған, соңында қазақ ақыны қорытынды өлең қосқан:

Адамшылық  іздесең бұл жолға түс,

          Алдау қылма, біреуге қиянат күш.

          Жетілсең де жемтік жеп, ел қорлатпа,

          Ар, нысаптың сүйгені – таза жұмыс /78/.

Абай қасындағы  инабатты, ұстаз қадірін білетін балғын жастан басталған адам қимылы бір тынбайды. Оның мол білімді, жақсы үлгілі сонау араб, Европа Азия қалаларынан іздей жүріп, іштей тілеген, іштей молығып, байыған тұсында қазақ қауымына жаңа бір жарық көтерген күшті тұлғаның қосылғанын көріп сүйсінеміз  /79/.

          Классикалық тәжік-парсы поэзиясында, тамырлас, туыстас халықтарға тегіс тиесілі Орта ғасырлық түркі әдебиетін де  терең таныған ақынның айрықша қадір тұтқан шайырлары Қожа Хафиз, Физули мен Науаи болатын. Шәкәрімнің  әсіресе Хафизді жанына жақын тұтады. Германиядағы Гётені де, Россиядағы Пушкинді де баураған, жаңа дәуірдегі Европа поэзиясында үлкен ықпал жасаған Қожа Хафизді Шәкәрім өзінің ең ұлағатты ұстаздарының бірі санайды. Үнемі сырласып, мұңдасып отырады. Тіпті өмірінің ең соңғы күндерінде де, бұл – дәм тұздың таусылғаны, пәнилік жарықтан бақилық даңққа өтудің белгісі деп біледі.

          Шәкәрімнің Хожа Хафизден аударған өлең – жырларының саны біршама. Бұлардың басым көпшілі аударма болғанымен, біразы Хафиз сарынындағы төлтумаға ұқсайды. Шәкәрімнің шығыс үлгісіндегі мұрасы сол тұстағы қазақ поэзиясының ізденіс өрісі, игерген аймағы туралы  нақты түсінік берсе керек. Шәкәрімнің шығыстық жырлары көркемдік ойдың жаңа бір белесі болды. Мұндағы өрнекті, иірімді жан толқынысы, үлгілі тіл білімі – ұлттық поэзиямыздың Абай жеткізген ең биік тұғырымын деңгейлес /80/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Біз бұл бітіру жұмысымызда елімізде қалыптасқан саяси-әлеуметтік

жаңа көзқарастарға орай, жарық көрген ғылыми-публицистикалық әдебиеттерге сүйене отырып, “Абай құнанбайұлының рухани — имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуы” жайында кейбір қырларына тоқталдық. Сонымен қатар, “Абай – ислам бағыттарын синтездеуші ғұлама ретінде” атты тараулар кеңінен қарастырылып, оған терең ғылыми талдаулар мен тұжырымдар жасалынды. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей міндеттер ғылыми шешімін тапты:

          ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы қазақ халқының басындағы өзгерістер Абайдың ағартушылық күресінің мазмұнын құрап, оның рухани-имандылық тәрбие идеяларына негіз болды. Зерттеу деректері Абай мұрасының діни ислами мәні туралы екені анық байқлады.

          Абайдың дүниеге көзқарастарының М.Әуезов атап көрсеткен үш қайнар көзі, оның ағартушылық ой-пікірлерінің де негізі болып қала береді. Оның жеке тұлға болып қалыптасуына әсер еткен тұлға-тәлімгерлер: әже, әке-шеше; ауыл молдасы; медресе ұстаздары; “приходская школа ұстаздары; ұлттық мұсылмандық-шығыстық; батыстық; жалпы адамзаттық; хакім ұстаз өз бойына сіңірген имандылық қасиеттер: ар-ұят, әдеп-инабат, кісілік, естілік, адалдық, ізгілік, қайырымдылық, әділеттілік, имандылық т.б.

          Атап өтетін жәйт, Абайға жан-жақты үлгі көрсетуші Құнанбайдың шынайы тұлғалық сипаты: ең алдымен, ол-қазақ даласында ағартушылық жол салушы тұңғыш кемеңгерлердің бірі. Оған оның “Ескі там” медресе-мектебін ашуы, қолында ұстаз ұстауы және өз перзенттерін шет жерлерге оқыту сияқты іс-әрекеті толық негіз бола алады.

Екіншіден, бабалар дәстүрін қастерлеуші, өнегелі мұсылман иесі, оның ұрпақ тәрбиесіндегі ролін зор бағалаушы халықтық үлгідегі ұстаз. Оған діни медресе ашуы, мешіт салдыруы; Меккеге қажіліққа баруы дәлел.

Үшіншіден, адам атына лайық боп өтуді өзіне мақсат тұтқан ұлы ойшыл, ғұлама ақыл иесі. Оған артында қалдырған өшпес ізі мен өлмес нақыл сөздері куә. Адалдықты ту қылып көтерген әділ басшы, үлгілі ұстаз.

Абайдың ұлы Абай болып қалыптасуына ықпал еткен ең бірінші рухани тұлға – Құнанбай әке екендігін жас ұрпаққа үлгі тұтудың маңызы зор. Себебі ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің“ деген халық нақылына жүгінсек, бар ғұмырларын үрім-бұтағымен ағартушылыққа арнаған Құнанбай әулеті бар қазаққа үлгі боларлық өнегелі іс болары хақ. Абайдың ортасы, Абайдың алған тәрбиесі дегенде осы мәселелерге ерекше мән берген жөн демекпіз. Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтар оның ішінде, Абайдың рухани-имандылық идеяларына байланысты көп кездесетін шығыстық ағартушылық бағыттағы құндылығының мәні зор ұғымдар: “иман”, “имандылық”, “имандылық тәрбиесі” түсініктерін көреміз.

Бүгінде “иман” ұғымының тек діни мағынада ғана емес, адамның адамдық қадір-қасиетін анықтайтын жалпы адамзаттық рухани сапа ретінде кең қолдану үрдіске айналуына, әрі, Абай “иман” ұғымын өзі өмір сүрген қоғам талабына орай, адам тәрбиесіне қажетті қазақ тілінде бар барлық мағынасында (1. сенім, 2. діни, 3. ар-ұят) мағынасында қолданып, оны шығармашылықпен дамуына байланысты “иман” түсінігіне екі анықтама берілді:

“Иман” дегеніміз – кең мағынада,ы табиғи сенімді, ғылыми менімге ұштастыруда адамзат бағалаған ең құнды рухани құндылықты қасиеттерді (ар, ұят, адалдық, ізгілік, естелік және т.б.) біріктіруші сапаға ие аясы кең ұғым. Кең мағынадағы табиғи сенім дейтініміз дүниедегі адамзат сенімі әр түрлі. Кең ұғым дейтініміз – адамзатқа қажетті құнды қасиеттерге легі әлі де туындап, олардың қатары көбейе бермек.

Абай, өз шығармаларында “иман” ұғымын қолданған, имандылықтың сара жолын қалыптастырған. Ол мұсылмандық парыз ретінде “иманды” қоштай отырып, оны адамның адамшылық қасиетін айқындайтын өлшем дәрежесіне дейін көтереді. Бұған ұлы Абайдың “иман”, “имансыздық”, “иманигүл”, “иманижүрек”, “иман білмес”, “иман тазалығы”, “иман келтіруші”, “имансыз” және т.б. құндылықтарға терең тоқталуы дәлел.

“Имандылық” ұғымы екі мағынада қолданылады. 1. адамды жақсы мінез-құлыққа тәрбиелейтін діннің өзекті қағидаттарының жиынтық атауы, яғни имандылық; 2. адамзатқа ортақ, жақсы мінез-құлық талаптары, яғни жалпы адамзат қол жеткізген рухани-имандылық қағиддаттарының атауы.

Хакім Абай мұрасындағы имандылық идеяларының мазмұны мен негізгі қағидаттарын анықтауға арналған. Оның құрамдас бөлігін Абайдың дін туралы көзқарастары құрайды.

Абай діни көзқарастарының тек “өз заманы үшін” ғана емес, жалпы адамзаттық замандар үшін прогрестік мәні зор. Абайдың діни бағыттағы тұтынған негізгі қағидеттеры: ол ең алдымен “Дінге де жақсы — білгендік” деп қарайтын қағидат иесі; Абай тек өзі таныған ғылымның дінге тәуелді болмауын жақтайтын діни-мұсылманшылықты пір тұтушы, яғни, “якини иман” иесі; Абай діні – адамгершілік діні.

Абай ұғымындағы “иманигүл” – үш сүюден (Алланы, Адамзатты, Әділетті) тұрады. Ол адам баласын түзу жолға жетелейтін, сол жолға жүруге тәрбиелейтін үш рухани мұратқа негізделген. Оның біріншісі – имандылық, екіншісі – гуманизм, үшіншісі – азаматтық қағидаттардың басты мазмұнын құрайды.

Абай мақсат тұтқан иманды адамның ең биік сатысының тағы бір атауы – “толық адам” деп аталады. Иманигүл жолына жүруді өзіне шарт қылып қадам басқан адам Абайша, таза мұсылман, “толық адам” делінеді. Оның негізі – тәлім-тәрбие деп білген.

Одан кейінгі, иманды адамның имандысы жететін шың – “жәуанмәртлік”  болып табылады. Оның иелеріне Абай өмірде өзіндік із қалдырған рухани тұлғаларды (пайғамбарлар, әулиелер, хакімдер, кәміл мұсылмандарды) жатқызады.

          Қорыта айтқанда, біз бұл аталған бітіру жұмысымызда “Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтарының” өзіміз қажет деп тапқан қырларына ғылыми талдау жасадық. Алайда, “Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ, рухына сонша жақындармыз” деген М.Дулатовтың ұлағатты сөзіне сүйенсек, хакім Абайдың рухыни дүниесінің ашылмаған қырларын зерттеу – болашатың үлесіндегі нәрсе екендігіне еш шүбәміз жоқ.  

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. НазарбаевН. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997-176-б.
2. Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім тұжырымдамасы. Алматы, 1996-31-б.
3. Ғарифолла Есім. Абай діни көзқарастары // Абай. Энциклопедия. – Алматы, 1995-72-б.
4. З. Ахметов, Ә. Нысанбаев, Т. Шаңбаев. «Қазақстан»  Ұлттық энциклопедия, Алматы «Ұлттық энциклопедиясы». 1998. 1 том,  720-б.
5. Жарықпаев Қ. Абай – қазақ халқының ұлы ағартушысы. Алматы, 1970-138-б.
6. Ғабдуллин Бақыт. Шоқан, Ыбырай және Абай дін туралы. Алматы, 1988-104-б.
7. Әуезов М. Абай Құнанбаев. Монографиялық зерттеулер мен мақалалар. Құрастырағн Н.Ақпабев. Алматы, 1995-320-б.
8. Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі, Мәдина 1992.
9. Значение и смысл Корана, IV том, Москва ООО «Сауримо» 2002.
10. Üsve-i Hasene, Ömer Çelik, Mustafâ Öztürk, Murat Kaya, İstanbul 1425/2004.
11. İhyâu Ulûmi’d Dîn, III cild, İmâm Ğazâlî, İstanbul 2002.
12. Абай тағылымы, Алматы «Жазушы» 1986.
13. Ғазали «Бидаятул хидая» Мысыр, 1306
14. Абай Құнанбаев «Екі томдық шығармалар жинағы», І том, Алматы «Жазушы» 1986 жыл.
15. Абай Құнанбаев « Екі томдық шығармалар жинағы», ІІ том, Алматы «Жазушы» 1986 жыл.
16. Хадистер энциклопедиясы «Он екі томдық», Ү том, Станбул, 1996 жыл.
17. Emin Yıldırım «İnsani ilişkilerde İlahi ölçü» İstanbul, 2004 yıl.
18. Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993, 75-85 беттер.
19. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
20. Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: 1994- 172 б.
21. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1995-159-б.
22. Құран-Кәрім. Мәриям сүресі, 96-аят.
23. “Шапағат нұр” журналы, 16-2001 ж. 12-б.
24. Ғарифолла Есімов “Хакім Абай”, Алматы-1995ж. 52-б.
25. Ғарифолла Есімов “Хакім Абай”, Алматы-1995ж. 56-б.
26. “Шапағат нұр” журналы, 7-2001 ж. 12-б.
27. М. Мырзахметов “Абай және Шығыс” Алматы-1995ж. 42-б.
28. Ғарифолла Есімов “Хакім Абай”, Алматы-1995ж. 41-б.
29. Абай. Қалың елім қазағым, 178 б
30. Ә.Нысанбаев “Диуани Хикмет” даналық қазынасы // Ақиқат. 1998 №7 (30 бет)
31. А. Құнанбаев шығармалары. Алматы, 1995, 28-бет.
32. Аль-Фараби. Избранные трактаты. –Алматы,1994.85-б.
33. Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы.1995 2т. 190-б.
34. Аль-Фараби. Избранные трактаты. –Алматы,1994.199-б.
35. Аль-Фараби. Избранные трактаты. –Алматы,1994.195-б.
36. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. — Алматы, 1995. 189-б.
37. Аль-Фараби. Избранные трактаты. –Алматы,1994.87-б.
38. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.-Алматы,1978. 94-б.
39. Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы.1995 2т. 23-б.
40. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.-Алматы,1978. 228-б.
41. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.-Алматы,1978. 190-б.
42. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.-Алматы,1978. 48-б.
43. Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы.1995 2т. 190-б.
44. Абай. Қара сөздер. Алматы, 1995. 219-б
45. Абай. Қара сөздер. Алматы, 1995. 225-б.
46. Ғарифолла Есім. Абай мен Шәкәрім дүниетанымдары үндестігі. Алматы, 1998, 17-б.
47. Шәкәрім шығармалары, 24-бет.
48. Шәкәрімнің діни-таным жайлы ой-толғамдары. Қ. Әділбекұлы, Шәкәрімтану дәрістері. Ғыл. конф.
49. Рысбекова Г.Е. ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстандағы діни оқу орындар тарихынан.
50. Шәкәрімнің діни таным жайлы ой-толғамдары, 50-бет.
51. Шәкәрім шығармалары, 9-бет.
52. М. О. Әуезов // Қазақ айнасы, 15-бет.
53. М. Әуезов шығармалары. 12 томдық, 4 т. Алматы, 1968 ж, 353-355 бет.
54. Түркістанда туған ойлар. М. Мырзахметұлы. Алматы, “Санат” 1998-368 бет, 19 бет.
55. М. Мырзахметұлы Яссауи тағлымы, 15-бет.
56. А. Құнанбайұлы. Шығармаларының 2-томдық толық жинағы. Алматы: Жазушы, 1995 т.1. Өлеңдер мен аудармалар. 336 бет. (222).
57. Д. Кенжетай. Қ. А. Яссауи дүниетанымы, Түркістан 2004, 341 – бет.
58. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. Алматы: Қазақстан 1994, 208бет (41)
59. Сонда, 42-бет.
60. Абай Құнанбай. Аудармалар мен қара сөздер. 186-бет.
61. Сағди А. Творчество Навои по развитии узбекский литературы, Автореф. дис. докт. фил. наук. Ташкент 1946г. с 8.
62. Абай Құнанбаев Өлеңдер мен поэмалар, 268 — бет.
63. А. Сағди. Творчество Навои. 63 — бет.
64. Абай Құнанбаев Аудармалар мен қара сөздер, 268 бет.
65. Сонда, 271-бет.
66. А. Мырзахметұлы. Абай және Шығыс, 203 бет.
67. Абай Құнанбаев, Өлеңдер мен поэмалар, 207-бет.
68. Абай және Шығыс, 203 бет.
69. Ш. Құдайбердіұлы, Мұсылмандық шарты – Алматы 1993 80-бет (3)
70. Kazak turkulugunun aydin latanlara Nisanbaevin bakisi/ Haz. Sadik Tural. Ankara: AYK 1999, 198 s. (120).
71. Сонда
72. Ш. Құдайбердиев шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев)- Алматы: Жазушы, 1988-560 бет. (21-бет).
73. Қ. Әділбекұлы. Шәкәрімнің діни таным жайлы ой-толғамдары. Алматы, 2000, 35-б.
74. Ш. Құдайбердиев шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев)- Алматы: Жазушы, 1988-560 бет. (21-бет).
75. Ш. Құдайбердіұлы. Жолсыз жаза: Өлеңдер мен поэмалар/ Құраст. М. Мағауин. –Алматы: Жалын, 1988, 256 бет (7-бет).
76. Сонда, 18-бет.
77. Шәкәрім “Қазақ айнасы”, өлеңдер мен поэмалар, Алматы “Атамұра” 2003, 30-бет.
78. Сонда, 34 — бет.
79. Ш. Құдайбердиев шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев)- Алматы: Жазушы, 1988-560 бет. (21-бет).
80. Шәкәрім “Қазақ айнасы”, өлеңдер мен поэмалар, Алматы “Атамұра” 2003, 40-бет.
81. Ш. Құдайбердиев шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев)- Алматы: Жазушы, 1988-560 бет. (35-бет).