Диплом: Алматы қаласының ластанған суларын тазартудың тиімділігі

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

Бекланова А.

Алматы қаласының ластанған суларын тазартудың тиімділігі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы 5В060800 — Экология

Алматы 2013

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Бекланова А.

«Алматы қаласының ластанған суларын тазартудың тиімділігі»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Беттер саны ______________

Сызбалар мен көрнекі

материалдар саны ______________

Қосымшалар _____________

2013 ж. «_____»_____________________қорғауға жіберілді

Топырақтану, агрохимия және

экология кафедрасының меңгерушісі

а/ш.ғ.к., доцент _______________________________Рамазанова Р.Х.

Ғылыми жетекшісі,

аға оқытушы _______________________________ Байшалов Н.Б.

Арнайы тараулар кеңесшілері:

______Еңбек қорғау ________________ Есіркепов У.Ш.__

Норма бақылаушы ________________ Ошақбаева Ж.О.

______Рецензент__ __________________ Мұсаев Қ.Л.

АЛМАТЫ 2013

	МАЗМҰНЫ
	КІРІСПЕ	3
	НЕГІЗГІ БӨЛІМ	6
1	АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫНА ШОЛУ	8
1.1	Алматы қаласының географиялық орны	8
1.2	Алматы қаласының су көздері, оның таралуы	9
2	АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ СУЛАРЫНЫҢ ЛАСТАНУ КӨЗДЕРІ	11
2.1	Алматы өзендерінің ластануы	11
2.2	Алматының қалдық сулар проблемасы	17
2.3	Су ресурстарының экологиялық жағдайы мен ауыз су проблемалары	20
3	АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЛАСТАНҒАН СУЛАРЫН ТАЗАРТУ ЖОЛДАРЫ	27
3.1	Ластанған суларды тазалау әдістері және оларды қорғау шаралары	27
3.2	Қалдық суларды биологиялық тазарту шаралары және суды үнемдеу	33
	ҚОРЫТЫНДЫ	49
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	51

КІРІСПЕ

Ғылыми техникалық прогресс заманында қоғамның табиғатқа белсенді әсер етуі қоршаған ортаның өзгеруіне әкелді. Нәтижесінде адамзат қоғамының өмірі жақсарып, керісінше қоршаған ортада келеңсіз құбылыстар пайда бола бастады.Қазіргі кезде айналамыздағы бүкіл табиғат – ауа, су, топырақ, бәрі де белгілі бір дәрежеде ластанған. Адамның бүкіл өмірі – бұл оның табиғатпен және қоғаммен қатынасы, өзара әрекеттесуі.Адам табиғаттан тыс өмір сүре алмайды. Ол өзінің еңбегімен табиғаттың құрамды бөліктерін (жер, су, өсімдік, пайдалы қазбалар, жел т.б.) өзінің қажетін, түрлі мұқтажын қанағаттандыруға пайдаланады. Адам айналадағы ортаны өзгерте отырып, өзі де өзгерген табиғаттың әсеріне ұшырайды.Адам баласы өзінің қолы тиген табиғи ортада өмір сүріп, еңбек етеді. Бұл, айталық егістік жер, қолдан жасалған бақ пен саябақтар, өздерінің ерекше жылу режимі, микроклиматы, сумен жабдықталу жүйесі бар үлкен қалалар, түрлі қалдықтарды қоса шығарып жатқан өнеркәсіп орындары және т.б. Бүгінгі урбандалу үрдісінің ғаламдық сипат алып отырған кезеңінде, адам баласы мен қоршаған ортадағы барлық тірі организмдер мен тіршілік иелерінің қалыпты функционалдық қызметінде судың алатын орнын және маңыздылығын ешқандай тіл байлығымен жеткізе алу мүмкін болмайды. Өкінішке орай гидросферадағы аса көлемді су қорының басым бөлігі (гидросфера көлемі литосферадан 2 ,2 есе үлкен) адамның тұтынуына жарамайтын су көздері болып табылады. Ал , адамға аса қажетті саналатын таза, сапалы тұщы сулардың басым бөлігі, адам сирек қоныстанатын Арктика, Антарктиданың құрлықтық мұздықтары мен биік таулық өлкелердегі мұздықтардың қойнауында жатыр. Осы жағдай, бүгінгі күні тұщы су проблемасын Адамзат баласы алдына , Ғаламдық проблема ретінде қойып отыр, болжамдар бойынша жақын онжылдықтар арасында ,әлем халқының үлкен бөлігі тұщы су проблемасын басынан өткізуі мүмкін. Экология мәселелері адамнан – ойлаудың жаңаша түріне көшуді талап етіп отыр, әрбір адам машинаны өзенде жуу, орман – тоғайда қоқыс, консерві қалбырлары мен бөтелкелерді тастап кетуді– табиғат алдындағы қылмыс ретінде ұғынуы керек. Табиғат әкімшілік, мемлекеттік шекара дегенді мойындамайды, себебі климаттың, өзен, көлдердегі судың сапалық өзгерістері бүгінгі күні әлемдік масштабтағы проблемаларды тудырып отыр. 2 миллионнан астам халқы бар, оңтүстік астанамыз, өндірістік орталық, ең әдемі қалалардың бірі ретінде өзінен өте көп мөлшерде су өткізеді. Бұл сулар өнеркәсіптерде, ұжымдар мен мекемелерде, үйлер мен пәтерлерде пайдаланылып, құрамында әртүрлі элементтер, химикаттар, металлдар, мұнай өнімдері, жуғыш заттар бар қалдық су ретінде қаладан шығарылады. Ағынды сулардың көлемі жыл мезгілдеріне, тәулік бойына, климаттық ерекшеліктерге байланысты үнемі өзгеріп отырады, оның мөлшері 3- 8 м³/с. Алматы қаласының тазалау құрылғыларына келіп түсетін осы қалдық сулардың жылдық мөлшері қала өскен сайын артып отыр. 1991 жылдан бастап қалдық сулардың көлемі азая бастаған дегенмен, соңғы 2 жылда оның мөлшері тәулігіне 380 мың. м³құрап отыр. Сәйкесінше, ластаушы заттардың концентрациясы да артып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен ұзақ мерзімдік «Қазақстан -2030» стратегиясының «Экология және табиғат ресурстары — 2030» бөлімінде қазіргі және болашақ ұрпақтар үшін қажетті шешімдер қабылданған. Ол қоршаған ортаны қорғау, жерді тиімді пайдалану, оның байлықтарын, су көздерін, өсімдік және жануарлар дүниесін сақтау үшін ғылыми негізделген жобалар мен ұсыныстар енгізу және оларды белсенді түрде қолданысқа енгізе отырып, оларды қолданудың технологиясын барынша жетілдіру болып табылады. Тек осындай қарқынды үрдістерді өз деңгейінде, ұтымды жолдармен шешу арқылы ғана, бүгінгі күні жахандық деңгейдегі проблемаларға айналып отырған экологиялық проблемалардың күрделі түйінді мәселелерін жемісті түрде шешуге мүмкіндіктер туындайтыны нақтылы факт болмақ. «Қазақстан-2030» даму стратегиясының «Экологиялық қауіпсіздік бөлімінде» қоршаған орта мен қоғам арасында үйлесімділікке жетуі, және Қазақстан Республикасының табиғат қорғау қызметінің негізгі приоритеті болып табылатын экологиялық қолайлы тіршілік ортасын дамыту жолдары қарастырылған. Қоршаған орта сапасын жақсарту үшін республикада «Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясы», «Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі», «Қазақстан Республикасының тұрақты даму стратегиясы» және басқа да табиғи ресурстарды қорғау және тиімді пайдалану бойынша мөлшерлік – әдістемелік және құқықтық құжаттар қабылданды. Өндіргіш күштер дамуының қазіргі кезеңінде су қорын қорғау, тиімді пайдалану және оны ластамау қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудың ең маңызды факторларының бірі болып отыр.Су пайдаланудың нормалық жағдайын қалыптастыру қоғамдық өндірістің әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыруға әкеледі.Шаруашылық әрекеттерінің су ресурстарына әсері артқан сайын суға байланысты технологияларға көзқарас , оларды бағалау өзгеріп отырады.Суды пайдалану қарқыны артумен байланысты, олардың сапалық өзгерістері зерттеліп, жер беті және жер үсті суларын ластамау шаралары жетілдіріле түседі. Осындай су қорларын тиімді пайдалану үшін су шаруашылық кешендерін үздіксіз жетілдіріп отыру қажет.Бұл шаралардың барлығы суды сарқылтпай, сапасын нашарлатпай пайдалануға жеткізетін қалыпты деңгейдегі су жүйесін қалыптастыруға бағытталады. Су пайдаланудың нормалық жағдайын қалыптастыру, қоғамдық өндірістің әлеуметттік-экономикалық тиімділігін арттыруға қол жеткізеді.Су пайдаланушылардың осындай қалыпты жағдайын біртіндеп қалыптастыру үшін , мүмкіндіктер ескеріліп, экономикалық механизмдері іске қосылуы керек. Шаруашылық іс-әрекеттерінің су ресурстарына әсері артқан сайын, суға байланысты технологияларға деген көзқарас, оларды бағалау өзгеріп отырады.Бұл тұрғыдан ең озық технологияларға суды аз қолданатын, су көздерін ластамайтын технологиялар жатады. Осы орайда адамзат баласының күнделікті өмірлік талаптарын қанағаттандыру үрдісінде пайда болған биология мен ауылшаруашылығы ғылымдарының жаңа саласы – биотехнология ғылымы пайда болды.Ол әртүрлі микробиологиялық синтезді, генетикалық және клеткалық инженерияны, ферменттер инженериясын қолдану арқылы өсімдіктердің, жан – жануарлардың организміне ықпал ететін және жасанды қосылыстарды өндірістік реакторларды алу үшін көп бағытта жүргізілетін ғылыми – техникалық прогрестің кешенді саласы.Сондықтан еліміздің ең үлкен қаласы Алматының су ресурстарының (өзендері, көлдері, тоғандары т.б) қазіргі экологиялық жағдайын айта келе, оларды тазалау тиімділігі, оның қайтадан шаруашылыққа пайдаланылуы туралы пікірлерді жинақтап- зерттеп, жұмысымда көрсетуді міндет етіп қойдым.Зерттеу проблемасының көкейкестілігі, теориялық және практиқалық тұрғыдан маңыздылығы «Алматы қаласының ластанған суларын тазартудың тиімділігі» атты зерттеу тақырыбын таңдап алуға негіз болды.

Ғылыми жаңалығы:

1.Алматы қаласының негізгі су көздері және олардың таралу ерекшелігі

анықталды;

2.Өзендердің негізгі ластаушы көздері анықталып, қорғау шаралары сипатталды:

3.Қалдық сулардың құрамы, оларды тазарту жолдары және тиімділігі

анықталды;

4.Алматы қаласы суларын қорғау шаралары туралы ұсыныстар берілді;

Зерттеу жұмысының қолданыстық маңызы: Зерттеу нәтижелерін экология мамандығында оқып жүрген студенттерге және оқушыларға, мектеп мұғалімдеріне Қазақстан Республикасының су ресурстарының экологиялық жағдайын түсіндіру барысында қосымша материал ретінде қолдануға болады. Бүгінгі күні Қазақстан республикасының оңтүстік астанасы саналатын, республика деңгейінде ең көлемді агломерация болып табылатын Алматы қаласында 2 млн. астам тұрғындар тіркелген деп есептеледі. Осындай тығыздық жағдайында халықты таза ауыз сумен қамтамасыз етудің маңыздылығы өте ерекше сезіледі, себебі басқаша жағдайда, қала көлемінде , ауыз сумен таралатын жұқпалы аурулардың алдын-алу аса үлкен материалдық шығын алып келетіндігі түсінікті.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Еліміздің аса маңызды стратегиялық нысанды, ең үлкен агломерациясы болып табылатын 2 миллиондық Алматы қаласының аса маңызды проблемаларының бірі болып табылатын- су көздерінің ластаушы көздерінің сипатын анықтап, осы аса маңызды ресурс түрінің қалыптасу көздерінің мүмкіндікті потенциалын айқындау және қалдық суларды тазартудың жаңа биологиялық жолдарының тиімділігін негіздеп, қолданысқа кеңінен ендіру жолдарын қарастыру болып табылады.

Зерттеуден алынған нәтижелер еліміздегі шағын өзендердің қазіргі жағдайына көпшіліктің назарын аудару, оларды пайдалануда табиғат ерекшеліктерін ескеру болып табылады және мектепте, оқу орындарында қосымша құрал ретінде пайдалануға ұсынылады.Дипломдық жұмыс ғылыми әдебиеттеріне теориялық шолу: дипломдық жұмысты жазу барысында жергілікті газеттердің материалдары, ғылыми тұжырымдар, ҚР Атласының материалдары енгізілді. Жұмыста Қазақстан Ғылым Академиясы Республикалық ғылыми – педагогикалық кітапхананың, ұлттық кітапхананың кітап қорлары және ақпараттық технологиялар пайдаланылды.

Алматы қаласының табиғат жағдайына шолу

1.1. Алматы қаласының географиялық орны

Алматы — Қазақстанның оңтүстік-шығысында, дала және биік таулы аудандардың шекарасындағы Іле Алатауының бөктерінде орналасқан. Қаланың үлкен бөлігінің ауданы таулы жотаның төменгі зонасында орналасқан. Тау сілемдері қалаға шығыс жағынан тікелей жалғасады. Қаланың оңтүстік шығыс бөлік жағына тау жотасындағы тау жотасынан үлкен Алматы шатқалы басталады.Алматы – Алматы облысының орталығы, республикалық мәртебесі бар қала. Қазақстанның оңтүстік – шығысында, Іле Алатауының солтүстік баурайында орналасқан. Аумағы 190 км², 2 млн. астам адам мекен ететін қала аумағы 6 әкімшілік ауданға бөлінген. Жергілікті басқару органы – Алматы қалалық әкімшілігі болып табылады. Алматы Іле Алатауынан бастау алатын Қарғалы, Үлкен және Кіші Алматы, Есентай т.б. өзендер атырабында орналасқан. Қаланың өткен тарихында бірнеше рет апатты жер сілкінулері болып, көптеген материалдық шығындармен бірге көптеген адам құрбандығы болған(28.05.1887 ж; 22.12.1910 ж). Сондай–ақ лайлы тасқындар мен сел қатері Алматы үшін үйреншікті жағдайға айналды. Қала және қала төңірегінде континентті климат қалыптасқан. Ауаның көп жылдық орташа температурасы 9⁰С, ең жоғарғы температурасы 43,4⁰С, ең төменгісі -38⁰С. Алматыда қаңтар айының орташа температурасы -7,8⁰С, шілде айынікі 23,3⁰С. Жауын – шашынның жылдық орташа мөлшері 575мм, таулық бөлігінде 1000мм – ге жетеді. Қала арқылы үлкен Алматы мен кіші Алматы және олардың салалары – Қарғалы, Ремизовка, Казачка, Қарасу өзендері ағады. Алматының топырағы мен өсімдігі биіктік белдеулер мен белдемелерде әр түрлі. Ең төменгі белдем қаланың солтүстігінде. Одан жоғары 900 – 1300м биіктіктегі қарашіріндісі орташа қара топырақта әр түрлі шөп өседі. Келесі белдемнің қара топырағын ылғалды – шалғын және шыршалы орман басқан. Алматының төңірегінде алманың бірнеше түрі, оның ішінде дүние – жүзіне әйгілі Алматы апорты, алмұрт, шие, қара өрік, жүзім, т.б. жеміс және көкөністер өседі. Жануарлар дүниесінен құстың 141 түрі, сүтқоректілердің 50-ге тарта түрі кездеседі. Алматының құрылысы арнайы ойластырылған жоба бойынша салынған. 1908 жылы жоспар бойынша Алматы батыс және оңтүстік–батыс бағытқа кеңейіп, оңтүстік шекара Басарық, ал батыста Қастек көшесіне жетті.[4] қосу керек

1.2. Алматы қаласының су көздері, оның таралуы

Алматы қаласында 22 өзен және 4 жасанды арналы су қоймалары орналасқан. Өзендердің арналарының жалпы ұзындығы 220,8 км, су қоры айналарының жалпы ауданы -1116 га.

Қаланы сумен қамтамасыз ету көздері- бұл Үлкен және Кіші Алматы көлдері, жер асты су көздері — Алматы, Талғар, Кіші Алматы су көздері және «Каменское плато» үлескісі.Қала аумағында айналымдық сумен жабдықтау құралдары бар 118сумен жабдықтау кәсіпорындары орналасқан.

Іле Алатау маңында бірқатар көркем көлдер бар. Солардың бірі – Үлкен Алматы көлі. Іле Алатауының орта бөлігінде, 2511м биіктікте жатыр, оның тереңдігі 35 м, ұзындығы 1 шақырым шамасында, ені 500 м дейін жетеді. Жазда судың температурасы 10 — 12 градусты құрайды. Өзен жағасының айналасындағы көз тартатын тау шыңдары ашылады. Өзеннің ар жағында Совет және Озерная шыңдары мен Үлкен Алматы шыңы орналасқан.

Сурет . Үлкен Алматы көлі

Қала маңында Іле Алатауының негізгі тізбегінен солтүстікке қарай Озерная және Теріскей Талғар өзендерінің бассейндерін бөлетін ауқымды Кіші Алматы сілемі созылып жатыр. Бірнеше шақырымнан кейін, Туристер асуынан солтүстікке қарай, ол екіге – шығыс және батыс тармақтарға бөлініп кетеді, осылайша Тұйықсу атындағы Алматы мұздықтарының ұланғайыр алабы құралады. Кіші Алматы өзені осы жерден бастау алады. Құмбел жотасы деген атпен белгілі Кіші Алматы сілемінің батыс бөлігі Үлкен және Кіші Алматы өзендерін бөліп жатыр. Құмбел жотасы әлсіз бөлшектелген және мұздықтарға аса бай емес. Жота шыңынан (3210 метр) Терісбұрақ деген жалпы атауға ие бірнеше бүйір жоталар таралып кетеді. Құмбелдің қарсыз шыңы қаланың кез келген нүктесінен жақсы көрінеді.Есентай – Іле алабындағы өзен, Кіші Алматы өзенінің сол жақ саласы. Бастауын Іле Алатауының солтүстік баурайынан алып Алматы арқылы ағып өтеді. Ұзындығы 43 км. Жылдық орташа су ағымы 0,06 м3/с. Жалпы ұзындығы 19 км болатын 8 саласы бар. Өзен бойында 7 тоған салынған. Мамыр – маусым айларында суы тасиды да өзен сулары қар, жауын-шашын суларымен толығады. Қала ішіндегі жағалауы бетонмен қапталған. Алматы қаласының тұрғындарын сумен қамтамасыз ететін көздердің бірі саналады.

АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ СУЛАРЫНЫҢ ЛАСТАНУ КӨЗДЕРІ

2.1. Алматы өзендерінің ластануы

Алматының жерасты сулары Үлкен және Кiшi Алматы өзендерiнiң ысырандылық конусында орын тепкен. Бактериологиялық сараптамаларға сенсек, Алматы қаласының солтүстiк бөлiгiнде, терең жерасты емес суларының құрамында органикалық ластанулар байқалған. Олар қолдан қазылған шұңқырлар мен әртүрi жағдайда жиналған лас қалдықтарға байланысты болып отыр. Демек, бiз Алматы қаласы маңындағы жерасты суларын ластаушы заттардан қорғай алмай отырмыз.

Әрине, өндiрiстiк, тұрмыстық және ауыл шаруашылығымен байланысты зиянды қалдықтармен ластанған топырақ қабаты жерасты суларына да әсер етпей қоймайды. Мысалы, Алматы маңында қоршаған ортаны ластаушы негiзгi көздер — жеңiл өнеркәсiп, автотранспорт, нан өнiмдерiн шығаратын зауыттар, энергетика, тұрмыстық-коммуналдық шаруашылықтар және т.б. Аталған

мекемелердiң көбiсiнде әртүрлi дәрежедегi тазалағыш құрылғылары болғанымен, осы мекемелердің өзі мүмкіндікті ластағыш қатарларына жатады.

Қарапайым мысал, Алматыда аттаған сайын кездесетiн көлiк жуу орындары көп. Қаламызда тәулiгiне қанша көлiк жуылатынын ескерсек, жер астына қаншама зиянды қоспалардың кететiнiн есептей беріңіз. Алматы жер сiлкiнiсiне қауiптi аймақ болғаннан кейiн құрылыс салу үшін оның іргетасын тереңдетіп қазу керек болады. Осы терең қазылған шұңқырлар — жерасты суларының бұзылуына тiкелей әкеп соғатын факторлар.

Лас сулар елді мекендердің , өнеркәсіп кәсіпорындарының, өңдеуші және ауылшаруашылық кәсіпорындардың пайдаланылған суларын суларды жіберу нәтижесінде пайда болады. Тұрмыстық лас сулардың құрамында 60%-ға дейін органикалық заттар және беткейлі-белсенді бактериялар мен гельминт жұмыртқаларының мөлшері әдетте жоғары болып келеді. Ең көп таралған ластаушы заттарға түсті металдар, күрделі химиялық қосындылар, мұнай, минералды тұздар, радиоактивті қоспалар, пестицидтер және т.б. өндіріс қалдықтары жатады. Табиғи су көздері кейбір өндіріс орындарынан шығатын судың құрамындағы синтетикалық беткейлі-белсенді заттармен (ББЗ) ластануы мүмкін.Мұндай судың физикалық қасиеті өзгеріп, биохимиялық белсендігі нашарлайды жіне оның көбіктенуі артады. Азғантай ғана ББЗ мөлшері жиналғанның өзінде балдырлар, планктондар және т.б. су өсімдіктерінің өсуі, судағы еріген оттегінің мөлшерінің азаюына байланысты тоқырап қалады.

синтетикалық өнiмдер. Бiрақ, қала аумағында мұнай өндіріс орны, металлургия, дәрi-дәрмек шығаратын зиянды өндiрiс орындары болмағанның өзінде де

Алматы суының ластануы жоғары дәрежеде болып отыр.

Кесте 1. Өндіріс орындарының лас суларды жіберу үлесі

№	Кәсіпорындар типтері	Лас суларды жіберу үлесі, %
1.	Қара металлургия саласының кәсіпорындары	17,5
2.	Химия өнеркәсібі саласының кәсіпорындары	14,0
3.	Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі саласының кәсіпорындары	14,0
4.	Машина жасау өнеркәсібі саласының кәсіпорындары	13,0
5.	Мұнай өңдеу өнеркәсібі саласының кәсіпорындары	9,5
6.	Тағам-ет және сүт өнеркәсібі саласының кәсіпорындары	9,5
7.	Түсті металлургия өнеркәсібі саласының кәсіпорындары	7,5
8.	Жеңіл өнеркәсіп саласының кәсіпорындары	3,0
9.	Басқа да өнеркәсіп саласының кәсіпорындары	12,0

Лас сулардың құрамындағы бөгде заттардан арылуды механикалық тазалау жолдарымен жүргізетін болса, ал осындағы органикалық заттардан арылуды биологиялық тазалау әдісімен жүргізеді. Лас суларды механикалық тазалау арнайы құм ұстағыштар арқылы және сүзгінің көмегімен іске асырылады. Суда қалқып жүрген ірі заттар арнайы сүзгіде ұсталып қалады. Құм ұстағыштар – бұл орташа көлемді көлбеу тұндырғыштар болып табылады, осылар арқылы су үлкен жылдамдықпен (30-60 м/сек) ағып өтеді. Осының нәтижесінде, құм ұстағыштың түбіне тек ауыр минералды бөлшектер тұнып үлгереді, мысалы құм, уақ тастар және т.б.

Лас суларды биологиялық тазарту арнайы құрылысты биототықтырғыштарда жүзеге асырылады, осы тазартулар барысы биохимиялық үрдістер түрінде өтеді, яғни органикалық заттардың минералдануы орын алады.Биототықтырушы ретінде өте жиілендірілген биологиялық сүзгі (фильтр) қолданылады, Мұндай тазалау түрі ,әдетте шағын көлемді стансаларда жүзеге асырылады. Биологиялық сүзгі- бұл түбінде көптеген тесігі бар дренаж құбыр орналасқан, қалыңдығы екі метрлік шлак, ұсақ тастар немесе басқа да ірі түйіршікті материалдардан тұратын қабатты резервуар болып табылады. Ластанған сулар осы тұндырғышта мөлдірленеді және де ластанған судағы еріген заттар, осында пайда болған биологиялық пленкаға сіңіріледі де , осы жерде микроорганизмдердің әсерімен минералданады.Биологиялық сүзгіден су екінші реттік тұндырғышқа жіберіледі. Ластанған сулар осындай өңдеулерден кейін тап-таза қалпына келіп, жағымсыз иісінен айырылады.

Тұндырғыштардың екі түрін қолданады: біріншісі жаңа таза шөгінді, ал екіншісі шіріген шөгіндіні тұндыру. Үлкен тазалау стансаларында лас сулардың жаңа шөгіндісін арнайы қондырғы- метатенкте залалсыздандырады. Ал орташа және кіші стансаларда тұндырғыштың екінші түрін жиі қолданады. Бұған септиктенк және екі ярусты тұндырғыштар жатады. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу барысында пайда болатын лас ағынды сулардың химиялық құрамы төмендегі Кестеде беріліп отыр.

Кесте

Көрсеткіштер мг/л	Сүт зауыты	Ет комбинаты	Нан комбинаты	Консерві зауыты	Балық өндірісі
Құрғақ қалдық	1090	1528	1708	893	19435
БПК-5	490	468	189	170	518
Перманганатты тотығу	343	232	133	96	193
Хлоридтер	136	392	907	62	8549
Сульфаттар	110	143	67	61	1148
Фосфаттар	510	4,3	1,22	0,64	4,79
Темір	1,8	4,7	1,7	2,5	0,6
Нитриттер	0,08	0,12	0,08	0,03	0,03
Натрий	359	48	32	155	2900
Калий	38	5,5	10	9	40

Үлкен және Кiшi Алматы өзен сулары әлi күнге шейiн тау бөктерiндегi су тартқыштар арқылы Алматы қаласын сумен қамтамасыз етiп келедi. Бұл сулар ауызсу талаптарына сәйкес. Бiрақ, өзендердiң сулары таулы аудандардан шығысымен-ақ бiрден сапасын төмендетедi. Соңғы жылдары жеке құрылыстар салудың нәтижесiнде өзен арналары топырақпен көмiлiп, олардың арнасы табиғи бұзылуда. Күнделiктi пайдаланып жүрген ауыз суымызға жеке адамдар да араласып, техногендiк апат туғызып отыр.

Кесте 1. Өзендер ластануының көрсеткіштері

Су нысанының атауы	Су ластануының индексі (СЛИ) – су сапасының сипаттамасы	ШЖК мөлшерін жоғарылатушы ластаушы заттардың құрамы, 2010 жылға арналған
Кіші Алматы өзені	1,68 (3 кл.) Орташа ластанған	1,47 (3 кл.) Орташа ластанған	Мыс Фторидтер нитриттік Азот	0,0043 0,92 0,021	4,3 1,2 1,1
Есентай өзені	1,58 (3 кл.) Орташа ластанған	1,56 (3 кл.) Орташа ластанған	Мыс	0,0051	5,1
Үлкен Алматы өзені	1,43 (3 кл.) Орташа ластанған	1,53 (3 кл.) Орташа ластанған	Мыс, темір	0,0049 0,80	4,9 1,1

Су нысанының атауы

Су ластануының индексі (СЛИ) – су сапасының сипаттамасы

ШЖК мөлшерін жоғарылатушы ластаушы заттардың құрамы,

2010 жылға арналған

2009 жыл

2010 жыл

Қоспалар

Орташа

шоғырлану

мг/л

ШЖК

көтерілуінің

еселігі

Кіші Алматы өзені

1,68 (3 кл.)

Орташа ластанған

1,47 (3 кл.) Орташа ластанған

Мыс

Фторидтер

нитриттік Азот

0,0043

0,92

0,021

4,3

1,2

1,1

Есентай өзені

1,58 (3 кл.)

Орташа ластанған

1,56 (3 кл.)

Орташа

ластанған

Мыс

0,0051

5,1

Үлкен Алматы өзені

1,43 (3 кл.)

Орташа

ластанған

1,53 (3 кл.)

Орташа

ластанған

Мыс,

темір

0,0049

0,80

4,9

1,1

2010 жылғы есеп беру кезеңінде Кіші Алматы, Үлкен Алматы және Есентай көлдерінің сулары сапасы жағынан «орташа ластанған» деп есептелінеді (3 класс, ИЗВ – 1,47-1,56). Барлық көлдерде мыстың мүмкіншілік мөлшері қадағаланды, шамамен 4,3-5,1 ШЖК. Кіші Алматы көлінде 1 ШЖК-дан асатын фторид және нитридтік азот мөлшерлері бақылауға алынды, Үлкен Алматы көлінде 1,1 ШЖК темір мөлшері (Кіші Алматы көлінде ластану индексі-1,68, Есентай- 1,58, Үлкен Алматы- 1,43).

Үлкен Алматы өзеніне жеке меншік үйлердің кәріз жүйесіндегі лас сулар жіберілуде. Үлкен Алматы өзенінің арнасын бойлай қарап шығу нәтижесінде экологиялық одақ төрағасы жеке меншік үйлерден кәріз жүйесінің ағызынды суларының өзенге жіберілетінін хабарлады. Шаруашылық субъектілердің ағынды суларының шығарылуы қала ішінде орталықтандырылған кәріз жүйесі арқылы іске асырылады. Нөсерлі канализацияның жауынды және еріген сулары «Байсат» ЖШС тазарту құрал-жабдықтары арқылы (2,2621 тонна) ЖШТ нормативтік көрсеткіштері арқылы Есентай көліне құйылады.

Алматы қаласының аумағында жалпы алғанда 22 өзен, 4 су айдыны мен қолдан жасалған 2 канал бар. Өзендердiң жалпы ұзындығы 220 шақырымды құрайды. Су айдындарының жалпы аумағы 1116 гектар. Бұл қала жерiнiң жалпы аумағының 4 % тең.Ең үлкен өзендерге: Үлкен Алматы – 29 шқ., Кiшi Алматы – 28 шқ. және Есентай – 25 шқ. жатады. Соңғы деректер бойынша Алматы өзендерiнiң суын қорғау аймағына 1252 нысан орналасыпты. Олардың iшiнде 1090 – тұрғын үй, 3 – АЖБ, 11 – ТЖО, 27 – кафе, 20 – дүкен, 5 – жел үрлеу бекеттерi, 45 – гараж, 26 – кәсiпорындар мен ұйымдар.

Осыдан келiп Алматы өзендерiнiң бактериологиялық ластану көрсеткіші жоғары деңгейге жеткен. Мысалы, Үлкен Алматы мен Есентай өзендерiнде мыс бойынша рұқсат етiлетiн шектi жоғары шоғырлану мөлшерi (РШМ) – 3 есе, Кiшi Алматы өзенiнде мыс РШМ – 2,5 есе, фенол РШМ – 2 еседен асып түсетiн дәрежеге жеткен. Алматы суларының сапасына жүргізілген сараптама оның көптеген көрсеткіштер бойынша мәдени-тұрмыстық талаптарға сай екендігін көрсетті, бірақ қала бойына ағып өтетін өзендерге қойылатын гигиеналық талаптардан гөрі балық шаруашылығы талаптары өте қатаң.Кіші өзендер Мойка, Қарасу, Сұлтан Қарасу, Жарбұлақ, Боралдай, Ақсай, Қарғалы антисанитарлық жағдайда. Қонаев атындағы Үлкен Алматы каналының бойы түгелімен тұрмыстық және құрылыстық қалдықтармен толған, жағалау ұстағыштар бүлінген.Өндірістік және тұрмыстық қажеттерге жыл сайын 600-700 текше шақырым су жұмсалады, олардың ішінде 130-150 текше шақырымы гидросфераға қайтып оралмайды. Қалғандары өзен, көл, теңіз және жерасты суларына қосылады [20].

Қалдық суларды қанша тазалағанымен 10-20 пайыз шамасында ластаушы заттар бөлінбей сақталады. Бір рет пайдаланылған қалдық суларды тазалау үшін оларды 7-14 есе (кейбіреулерін 30 есе) көп таза, оттегі мол сумен араластыру қажет. Өндірістік технологияның жаңаруына қарамай XX ғасырдың аяғында қалдық сулар көлемі 6000 текше шақырымға жетті. Ал мұншама қалдық суды таза сумен араластыру үшін барлық өзендердің бір жылдық ағыны жетпейді.Алматы қаласының көшелерімен өтетін Үлкен, Алматы, кіші Алматы, Есентай, Қарасу өзендерінде мұнай өнімдерінен басқа да зиянды қалдықтар көп. Автобазарлардың, тері комбинатының, қаладан жоғары кәріз жүйесі жоқ елді мекендердің қалдықтары өзен суларын ластап жатырҚала ішінде бұрыннан бар арықтар бітеліп, оған уақтылы тазалау жұмыстары жүргізілмегеннен жауын-шашын суына таудан аққан су қосылып, арықтардан асып, көшеге жайылуы соңғы кездері қалыпты құбылысқа айналды. Беталды аққан сулар тас жолдарды бүлдіріп, көшедегі көліктердің жүруіне де кедергі келтіруде. Ал аулалармен аққан су тұрғындардың жер үйлерінің іргетастарын үгітіп, материалдық шығындар келтіруде.

Биологиялық стансаларда ағынды ластанған сулардың мөлдірленген бөліктері аэротенкте тазартылады. Аэротенктен оттегімен байытылған және лай жентекпен араластырылған ағынды суды баяулатып өткізеді. Лай жентек (белсенді тұнба) гетеротрофты микробтар мен омыртқасыз жануарлардың (балдырлар, ашытқы саңырауқұлақтар, су саңырауқұлақтары т.б.) және қатты субстрат жиынтығы болып табылады. Бактериялар бір-бірімен жабысып ірі жентекке айналады да, ферменттер бөліп шығарады. Ферменттер ластағыш органикалық заттарды минералды молекулаға дейін ыдыратады. Сөйтіп, аэротенкте органикалық заттарды минералдық молекулаға дейін ыдыратады.

Осылайша, аэротенкте органикалық заттарды минералдық заттарға айналдыру процесі жүреді.Айналасындағы көп мөлшердегі органикалық заттарды пайдалану арқылы тез бөлініп, массасы арта түседі. Бірте-бірте лай жентектер бактериялардың әсерінен тазартылып, судың түбіне шөгеді.осы жолмен тазарып тұнған суды ауыз су ретінде пайдалануға болады, ал лай жентектер қайтадан су тазалау процесіне жұмсалатын болады. Лас суды биологиялық жолмен тазалау топырақтың көмегімен де жүзеге асады. Топырақ арқылы тазалау әдістеріне суару алқабы және сүзгі алқабының көмегімен тазалау жатқызылады. Суару алқабы- бұл арнайы бөлінген жер көлемі болып табылады, бұл әдісте ластанған суды табиғи сүзгі топырақтың жеке қабаттарынан сүзіп өткізеді. Егер, суды тазалауға арналған алқапта ауылшаруашылықтық дақылдар егілмесе, онда мұндай алқапты «сүзгі алқабы» деп атайды.

Рис 14

Ластанған суларды физика-химиялық жолмен тазарту осындағы ұсақ дисперсті (0,1-10 мкм) және коллоидты (0,001-0,1 мкм) қоспаларды , сондай-ақ қышқылдарды, негіздерді және кейбір иондарды тазарту үшін қолданады.Лас суларды физика-химиялық тазарту барысында бейтараптандыру, коагуляция, флокуляция, гиперфильтрация, ион алмасу тәсілдері қолданылады.Бейтараптандыру тәсілі қышқыл мен сілті арасында жүретін реакцияға негізделген. Көп жағдайда бейтараптандыруға қышқыл сарқындылар жіберіледі.Бейтараптаушы заттар ретінде сода, аммиак, әктас, мрамор ұнтақтары, сілтілі күл, күлдек және басқа да сілтілі реагенттер қолданылады.Коагуляция және флокуляция өзара ұқсас тәсілдер болып табылады. Сарқынды құрамындағы ластаушы заттардың минералдық қосылыстармен әрекеттесуін –коагуляция, ал жоғары молекулалы заттармен әрекеттесуін флокуляция деп атайды. Коагулянт ретінде негізінен алюминий және темір тұздары қолданылады. Олар гидролиз нәтижесінде ерігіштігі төмен гидрооксидтерге айналады. Бұл гидрооксидтер органикалық және бейорганикалық заттармен қосылып, үлпершектер түзеді және оларды ластанған сулардан оңай бөліп алуға болады. Флокуляция тәсілі көбінесе коагуляциямен қатар жүреді. Флокулянттардың функционалдық топтары ластауыш заттар бетіне жабысып, үлпершектер түзеді. Тиімді флокулянт ретінде белсендірілген кремний қышқылы және органикалық полимерлер (крахмал, полиакриламид, полиэтиленамин) қолданылады. Лас суларды терең тазарту үшін гиперфильтрация немесе кері осмос тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл л (3-8 мпА)ластанған суды қысыммен жартылай өткізгіш мембрана арқылы өткізуге негізделген. Мұндай сүзгі арқылы өткізілген ластанған заттардың молекулалары немесе иондары сүзіліп қалып қояды. Гиперфильтрацияның тиімділігі мембрананың әр ластауыш түріне байланысты дұрыс таңдалуына және өткізгіштігіне байлансты болады. Бұл тәсіл арқылы ластанған сулардың құрамындағы еріген төмен молекулалы заттарды (қанттар, тұздар, қышқылдар) бөліп алуға болады. Лас суларды ион алмасу тәсілімен тазарту үшін тазартатын сарқындыны ион алмасушы шайыр (ионит) арқылы сүзеді.

Иониттердің күшті және әлсіз сілтілі аниониттері болады. Лас сулар ионит арқылы өткенде құрамында катионы бар ластауыш заттар катиониттермен әрекеттесіп, соның бетінде қалады және керісінше , құрамында анионы бар ластауыш заттар алмасушы аниониттермен әрекеттеседі. Екінші рет тұндырғаннан кейін ағынды су хлор немесе басқа препараттармен залалсыздандырылады. Ластанған суларды залалсыздандырудың үш түрлі әдістері белгілі. Олар физикалық, химиялық және биологиялық әдістер. Ластанған суларды физикалық әдіспен залалсыздандыру термикалық өңдеу жолымен немесе иондалған сәуленің әсерімен жүргізіледі. Термикалық тәсіл ірі мал кешендеріндегі сарқынды суларды және сұйық көңді залалсыздандыру үшін қолданылады.Мал кешендерінен шыққан сұйық көң және ластанған сулар садыра жинағышқа түсіп, одан жылу алмастырғышқа жіберіледі де , мұнда 60⁰ дейін қыздырылады да резервуарға жіберіліп, 3, минут өткеннен соң -40⁰дейін салқындатылады. Ионды сәулелендірілу- ластанған суларды залалсыздандырудың бірден-бір тиімді жолы. Ол патогенді микроорганизмдермен , споралармен, вирустармен гельминт жұмыртқаларымен және балаң құрттармен зақымданған лас суларды заласыздандырады.Ластанған сулардың микроорганизмдермен ластану дәрежесі жоғары болған сайын, соғұрлым сәулелену дозасы да жоғары болады. Ионды сәулеленудің тиімділігі радиацияның тура және жанама әсеріне байланысты.Радиацияның тура әсерінде микроб клеткасының биологиялық маңызды компоненттерінің молекулалары иондалады. Ал жанама әсерінде су молекулалары иондалады, нәтижесінде химиялық белсенді су тотығының бос радикалдары пайда болады. Осылардың әсерінен микроорганизмдер жойылады.

Ең көп тараған залалсыздандыру әдісі- химиялық тәсіл болып табылады. Бұл әдістің кең тарағаны- хлорлау әдісі. Осы бастапқы элементтің мөлшері микроорганизмдердің төзімділігіне, ластанған судың сипатына, оның тазалану дәрежесіне, хлормен жанасу уақытына да байланысты. Ресми норма бойынша биологиялық тазалаудан өткен ластанған суға қажетті хлордың мөлшері- 70 мг/л. Үлкен стансаларда (мысалы тәулігіне 10000 м³) ластанған суларды залалсыздандырудың ең тиімдісі- биологиялық әдіс немесе метатенкте ащыту әдісі болып табылады. Осы термофильді ащыту кезінде (60⁰С) патогенді микробтар жойылып, шөгінді толық тазарады.Ақаба сулардың жіберілуін қадағалау санитарлық бақылаудың міндетіне жатады. Су қоймасына жіберілетін ағынды суларға бірқатар санитарлық талаптар қойылады. Олар шіріген немесе басқадай бір иісі жоқ болуы керек,жануар және май қоспасы , өсімдік және минерал тектес, адамға жануарларға, балыққа қауіпті және улы заттар болмауы тиіс. Емдік-санитарлық және ветеринарлық мекемелерден шыққан ақаба сулар, су қоймасына түспестен бұрын міндетті түрде залалсыздандырылады. Ластанған сулардың тұнбасы экологиялық қауіп төндіреді, себебі олардың құрамында макро , микро элементтер, органикалық және бейорганикалық уытты заттар, сапрофитті және патогенді микроорганизмдер, микроскопиялық саңырауқұлақтар, сондай-ақ ауыр металдар(күміс, мырыш, мыс, хром, аллюминий, кадмий, молибден, кобальт, темір, сынап және т.б.) болады.Осы тұрғыдан алғанда ластанған сулардың тұнбасын ауылшаруашылық мақсатта қолдану топырақ микрофлорасына кері әсер етуі, өсімдіктерге уытты болуы мүмкін. Дегенмен, ластанған сулардың тұнбасындағы органикалық заттардың мөлшері минералдық тыңайтқыштардан кем болмайды, сондықтан оларды тыңайтқыш ретінде пайдалану үшін 17.43.07-2001 «Табиғатты қорғау»стандарттарына сай жүргізіледі.

Кесте 2. Ластанған су тұнбаларының жіктелуі.

Көрсеткіштер	Белгіленген шекті мөлшері
Қорғасын	250-500
Кадмий	15-30
Никель	200-400
Хром	500-1000
Мырыш	1750-3500
Мыс	750-1500
Сынап	7,5-15
Мышьяк	10-20
1г.тұнбадағы ішек таяқшасының саны, КТБ	100-1000
1г. тұнбадағы гельминт жұмыртқалары және ішек қарапайымдарының саны, дана	Жоқ
1г. тұнбадағы патогенді микроорганизмдер , сондай-ақ сальмонелалар саны, КТБ	Жоқ

2.2. Алматының қалдық сулар проблемасы

«Сорбұлақ» жинақтаушысы жөніндегі мәселе де маңызды болып саналады. Алматы қаласының шаруашылық–тұрмыстық және өндірістік сарқынды сулары 45 км2 болатын арнамен «Сорбұлақ» жинақтаушысына тасталады. 10.03.2010 жылғы ахуалмен салыстырғанда жинақтаушы суының деңгейі 620,1 м, көлемі 875 млн.м³.«Сорбұлақ» жинақтаушысының қалыпты деңгейінің бақылау белгісі 620,5 м, көлемі 875 млн.м³.Тәуліктік төгінділердің көлемі 355 мың м^3.

«Сорбұлақ» тарапынан егістік алқапты және «Алматы-Қарағанды» автожолын су басудан сақтау мақсатында кәріздік қондырғылармен және кәріздік ағындарды айдайтын сорғыш стансалары бар екі жоғары сейсмикалық бөген салынды. Көктемгі және күзгі кезеңдерде судың бір бөлігі жинақтаушыдағы суды азайту үшін Алматы қаласының сарқынды сулары ағып баратын 38 шақырымның оң жақ жағалауындағы Сорбұлақ арнасына тасталады. Оның Іле өзеніне дейінгі жалпы ұзындығы -63 шақырым, ені жоғары бөлікте -14, төменгі бөлікте –4 шақырым. Алматы қаласының кешенді тазарту құрылыстары нысандарының техникалық жағдайына жүргізілген тексерулер нәтижесі, барлық технологиялық құрал-жабдықтардың күрделі жөндеуді, жетілдіруді және жаңалауды қажет ететінін анықтады.

Алматы қаласының тұрмыстық қалдық сулары «Су арна» мекемесінің механикалық және биологиялық тазарту құрылғыларынан өткеннен кейін, ашық каналдар арқылы жасанды көл Сорбұлаққа немесе трасса маңындағы жинақтаушы су қоймаларына кеп құйылып, сосын Іле өзеніне жіберіледі. Бұл жүйелердің барлығы Қаскелең және Қаройда орналасқан. Осы су жинақтаушы ағынсыз бассейндерге кеп құйылып жатқан суларға көп жылдан бері жүргізіліп келе жатқан зерттеулер көрсеткендей тазалаудан өтіп жатқан су мөлшері азайған. Жыл бойына зертханаларда 56000 астам сынамалар алынып оның сапалық және сандық құрамы 40 көрсеткіш бойынша тексерілген. Төмендегі кестеде 1 жыл ішінде тазалау құрылғыларынан өткен су мөлшері көрсетілген.(2 — кесте)

толтыру

Кесте 2. 2006-2011 жылдар аралығында аэрациялық тазалау станцияларынан өткен қалдық сулар саны. (млн.м³)

Айлар/Жыл	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Қаңтар	17,441	16,652	17,702	16,89	14,991	14,801
Ақпан	15,793	14,944	15,229	16,386	14,143	13,538
Наурыз	17,192	17,965	17,056	17,356	15,746	15,305
Сәуір	16,063	18,150	16,079	16,386	14,809	14,575
Мамыр	16,818	18,077	14,703	15,4	14,856	15,259
Маусым	16,094	16,198	12,283	13,649	14,159	14,7
Шілде	16,202	16,697	13,507	12,917	14,838	15,169
Тамыз	16,2	16,622	13,04	13,145	14,708	14,919
Қыркүйек	16,03	16,213	14,418	13,047	14,129	14,473
Қазан	16,557	16,886	15,851	15,202	14,385	14,815
Қараша	16,155	16,706	16,279	15,082	14,316	13,78
Желтоқсан	16,602	17,777	16,134	15,045	14,771	14,404
Барлығы жылына:	197,147	202,888	182,295	180,505	175,851	175,738

Кесте 3. 2007-2011 жылдар аралығында Сорбұлаққа кеп құйылған қалдық сулардың сапалық көрсеткіші

№	Ластаушы зат түрлері	Өлшем бірлігі	Жылдар
№	Ластаушы зат түрлері	Өлшем бірлігі	2006	2007	2008	2009	2010	2011
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1	Қалқыма бөлшектер	мг/л	6,8	22,78	13,6	10,8	16,9	24,4
2	Аммиак	мг/л	14,1	17,39	18,55	14,2	14,1	17,7
3	Нитриттер	мг/л	0,164	0,55	0,36	0,36	0,56	0,30
4	нитраттар	мг/л	2,04	1,46	0,96	0,6	3,08	0,70
5	Кальций	мг/л	50,7	51,28	50,94	52,71	50,8	48,2
6	Магний	мг/л	11,2	14,11	13,82	14,81	11,3	13,2
7	Темір	мг/л	0,21	0,36	0,52	0,75	0,55	0,40
8	Хлоридтер	мг/л	41,68	50,1	49,2	64,6	53,1	50,7
9	Фосфаттар	мг/л	2,48	4,14	3,7	5,02	3,24	4,40
10	Фторидтер	мг/л	—	0,92	0,91	0,93	0,84	0,80
11	Мұнай өнімдері	мг/л	Жоқ	1,05	0,30	0,67	0,67	0,40
12	Сульфаттар	мг/л	59,17	67,51	79,5	81	63,2	62
13	Мыс	мг/л	0,008	0,003	0,012	0,011	0,015	0,03
14	Мырыш	мг/л	0,007	0,006	0,011	0,045	0,004	0,001
15	Қорғасын	мг/л	0,001	0,001	0,006	0,0033	0,008	0,003
16	Фенолдар	мг/л	0,0001	0,0027	0,002	0,0013	0,001	0,0
17	Кадмий	мг/л	Жоқ	0,0	Жоқ	0,0002	0,0	0,007
18	Хром	мг/л	Жоқ	0,0017	0,007	0,0128	0,017	0,008
19	Мышьяк	мг/л	Жоқ	0,0	Жоқ	Жоқ	Жоқ	Жоқ
20	Сынап	мг/л	Жоқ	0,0003	0,0001	0,0015	0,0012	0,001
21	Минералдылығы	мг/л	374,9	482,03	540,43	569,8	0,034	0,05
22	Гидрокарбон.	мг/л	220,9	233,78	257,51	263,3	527,5	536,2
23	БПК5	мг/л	6,67	08,09	11,0	13,2	2,56	13,1
24	ХПК	мг/л	14,01	37,56	25,6	37,8	9,1	32,5
25	Стронций	мг/л	0,15	0,25	0,15	0,28	29,6	—
26	Мөлдірлігі	мг/л	25	13,7	16,9	16,1	17,1	18,8
27	Бром	мг/л	0,001	0,04	0,02	0,04	0,02	0,03
28	Күкіртсутек	мг/л	Жоқ	0,0	0,105	0,09	0,102	0,01
29	Марганец	мг/л	0,09	0,065	0,061	0,017	0,065	0,061
30	Никель	мг/л	0,0023	0,005	3,68	385	0,01	0,03
31	Қаттылығы	мг/л	3,55	3,73	4,22	4,3	3,73	3,55
32	Сілтілігі	мг/л	2,95	3,83	Жоқ	0,003	4,2	4,3
33	Кобальт	мг/л	0,0031	0,0	Жоқ	Жоқ	0,0	0,02
34	Молибден	мг/л	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	Жоқ
35	рН реакция		7,7	—	7,56	7,5	—	—
36	Индекс барлығы		320500	328800	366708	400503	400303	345355

Кестеде көрсетілгендей Алматы қаласының қалдық сулары негізінен шығу тегі аралас. Химиялық ластағыш заттардың мөлшері өндірістік сулардың тасталуына байланысты.Қалдық сулардың құрамындағы қоректік заттардың мөлшері ауытқып отырады: мысалы, азот (15-40 г/м³), фосфор ( 5-14 г/м³), калий (12-19 г/ м³ ). Бұл минералдық қоректік элементтер топырақпен сіңіріліп жұтылады.

Кесте 4. Алматы қалдық суларындағы микроэлементтердің мөлшері.мг/л

Су сынамасы	Темір (Fe)	Мырыш (Zn)	Кадмий (Ca)	Қорғасын (Pb)
Тазалауға дейін	1,768	0,0572	0,00031	0,0084
Тазалаудан кейін	0,773	0,043	0,00027	0,0062

Кестеден көріп отырғандай Алматы қалдық суларында темір мен қорғасын жоғары мөлшерде кездеседі, ол ШРК-дан 3 есе жоғары.Өнеркәсіптік кәсіпорындардың суды қолдануының жалпы көлемі 20409,4 мың м³, сол уақыттағы айналымдық сумен жабдықтауда пайданылатын судың көлемі 1401 мың м³ немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың суды қолдануының жалпы көлемінің 9,8%-ы. Қала бойынша 2010 жылы суды қолданудың жалпы көлемі 97315,9 мың м³, сондай-ақ қала халқына – 42120,7 мың м³, жылумен жабдықтау мекемелері – 34785,8 мың м³; шағын және орта бизнес субъектілері – 20409,4 мың м³.Алматы қаласының 2010 жылғы аэрация станциясына құйылған ағынды суларының жалпы көлемі 122966,54 мың м³ құрады, Сорбұлақ жинақтамасына 44894,1 мың м³, сондай-ақ су Сорбұлақ каналының оң жақ жағалауына келіп түскен су көлемі 50862,3 мың м³.Орта және шағын кәсіпорындардың Сорбұлақ жинақтамасына төгетін шығарындылары 2010 жылы 8,9 мың м³, бұл жалпы шығындылар көлемінің 20% құрайды.

2.3. Су ресурстарының экологиялық жағдайы мен ауыз

су проблемалары

Алматыда қажетті су көздері жеткілікті болса да, ауыз су құбырлары соңғы 20 жылда бірде-бір рет күрделі жөндеуден өтпегендіктен, алдағы уақыттарда тұрғындардың су тапшылығын көру қауіпі жоғары. Мәселен, қаланы 22 өзен кесіп өтсе, қала аумағында 4 бұлақ пен 2 қолдан қазылған су арнасы бар. Осыған орай, қалалық әкімшілік мәселенің алдын- алу шарасына көшіп, нақты жобаларды іске асыра бастады. Алматыны сел мен тасқыннан қорғайтын екі бөген бар. Оның бірі – Медеу шатқалындағы «Медеу» бөгені, екіншісі -Үлкен Алматы бөгені. Осы екі бөген бүгінде бұрынғыдан да жіті бақылауға алынған. Қала әкімінің баспасөз қызметінің ақпаратына сүйенсек, олардағы гидротехникалық құралдардың қызметтері қалыпты атқарылуда екен. Қала әкімі Ахметжан Есімов бастаған штаб құрамы арнайы тікұшақпен ұшып шығып, тау бөктерлері мен шың-шатқалдарға шолу жасапты. Тағы бір айтарлығы, биыл Алатау бөктеріне қар жылдағы мөлшерден 1,5 есе артық түскендіктен, жазық жерлердің еріген қар сулары да бөгендерге шамадан тыс мөлшерде құйылуда. Су сыйымды мөлшерден асқанда Үлкен және Кіші Алматы мен Есентай өзендеріне қарай ағытылады деп күтілуде.Бірақ қала басшылығы , осындай төтенше жағдайлардың барлығының алдын алып, қажетті шаралар жасалған деп берік сенімділік көрсетіп отыр.

Бас жоспар қаланы сумен қамтамасыз ету жүйесін дамытудың төмендегідей бағыттарын көздейді: қолданыстағы су құбырларының зональды жүйесін сақтау және дамыту. Бұл ретте оның өнімділігін 1081 мың м³/тәулікке дейін ұлғайту, шаруашылық-ауыз су және өртке қарсы су құбырларын дамыту көзделген; су қоймалары ғимараттарын реконструкциялау және жаңасын салу есебінен сумен қамтамасыз ету жүйесінің сенімділігін нығайту аз қабатты үйлері бар аудандарды (Шаңырақ 1-6, Әйгерім, Ұлжан, Школьник 1,2, Дубок, Таугүл-3, Дархан, Қалқаман 2,3, Думан 1,2 және басқалары), сондай-ақ қала шегіне кіретін кенттерді (Киров, Трудовик, Өжет, Ақбұлақ, Дружба, Қарасу және басқалары), жаңадан игеріліп жатқан қала құрылысы аудандарын (шығысында Алғабас кенті, батысында Первомайка кенті, Мамыр тұрғын үйлер ауданы) жаңа су құбырларын сала отырып, қолданыстағы сумен қамтамасыз ету жүйесіне магистралді желілер салып тұрақты сумен қамтамасыз етуді ұйымдастыру; қаладағы сумен қамтамасыз етудің қолданыстағы көздерін сақтау және дамыту (Үлкен Алматы және Кіші Алматы өзендерінің жер үсті суы, Алматы және Талғар жерасты суларының көзі), қоршаған ортаны сауықтыру есебінен судың сапасын жақсарту және сумен қамтамасыз етудің беткі көздері аймақтарында суды пайдалану жағдайын жақсарту, сол сияқты барлық қолданыстағы су өткізу стансаларын су тазартудың жаңа технологиясына көшіре отырып, біртіндеп реконструкциялау мен түрлендіру есебінен жақсарту.
Бас жоспарда кәріз жүйесін дамытуда мыналар көзделген: кәріз жүйесінің жұмыс істеу сенімділігін арттыру. Қолданыстағы толықтай биологиялық тазарту ғимаратын дамыту және ағын суларды тазартуды көздейтін биотоғандар салу, ағын суларды апатты жағдайда Іле өзеніне жібергішті және қала сыртындағы коллектордың үш торабын салу есебінен оның жалпы қуаттылығын 626 мың м³/тәулікке дейін жеткізу; кәріз желісін дамыту, жаңа магистральды коллекторлар салу, жарамсыз болып қалған «ескі» желілерді қайта салу, су айдайтын жаңа су сорғыш стансалар салу (2 дана), қуатты айдағыш су құбырларын ( 37 км ), Үлкен Алматы өзенінде су бөгеттерін ( 4 км ) салу, балық тоғандары арқылы өту ( 1 км ); зиянды заттардың қалалық кәріздерге түсіп кетуінің алдын алу мақсатында кәсіпорындарда технологиялық процестерді жетілдіру есебінен ағын суларды тазарту технологиясы мен сапасын жақсарту, аэрация стансасына жаңа биологиялық тазарту технологиясын енгізу.

Таза ауыз су проблемасы. Таза және қауіпсіз ауыз суға деген мүмкіншілік адамның негізгі сұраныстарының бірі. Есептеулер бойынша дамушы елдерде шамамен 1 млрд. адам ауыз суға толық жете алмай отыр. Жалпы адамзаттың 20% таза ауыз суға тапшы болып отыр. Су жетіспей отырған елдерге Солтүстік Африка, Таяу Шығыс, Азия мемлекеттері жатады. Су мен су ресурстарының жетіспеуі көптеген Оңтүстік Африка елдерінің дамуында да тежеуші факторлардың бірі болып тұр. Өте үлкен мөлшерде суды Европа елдері қолдануда. Қазіргі уақытта шамамен 2 млрд. адам кәріз жүйесі бар жағдайға қол жеткізе алмай отыр, 5 млн. адам, оның ішінде 2-3 млн. балалар, жыл сайын таза судың жетіспеуіне байланысты әр түрлі аурулардан көз жұмуда. Қаладағы су құбырларынан басқа сулар табиғи ресурстарға жатады және қоғамдық меншікке қарайды. Су ресурстарын қолдану, оны ары қарай дамыту мен оны қолдануға бақылау жасау тек ұлттық мүдде тұрғысынан ғана емес, халықаралық бірлестік тарапынан да дамытуды талап етеді.Жер бетіндегі таза судың қоры жеткілікті көрінгенмен, әлемнің көптеген аймақтарында таза су жетіспеушілігі орын алуда.

Әлемдегі барлық өзендердің суларының жылдық көлемі шамамен 42600 мың км³, ал бұл 1995 жылғы есептеулер бойынша адам басына шаққанда 7600м³ келеді. Бірақта адам санының өсуіне байланысты бұл шама жыл сайын өзгеруде. Мысалы, 1970 жылы бұл шама 12900 болса, 2005 жылы ол 5200м³-ге дейін төмендеді.Жыл сайын әр түрлі өнімдермен ластанған және арнайы тазартусыз пайдалануға келмейтін су нысандарының саны көбейіп келеді. Су қоймаларының ластануы су экожүйесінің құлдырауына әкеліп, табиғи судың сапасын қалпына келтіретін гидробионтардың тіршілік жағдайын қиындатады. Көп жағдайларда табиғи су нысандарынан алынған судың тек бір бөлігі ғана қайтадан су экожүйесіне қайтып оралады, ал көп бөлігі топыраққа сіңіріледі немесе буланып ұшып кетеді. Таза суды өте көп қолданушылар мен ластаушылар қатарына ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптік өндіріс орындары жатады.

БҰҰ деректері бойынша елдің суға деген сұранысы су қорының 40%-ын құрайтын болса, бұл елде су проблемасы пайда болады. Бұл жағдайда су проблемасы осы елдің экономикалық дамуын тежеуші факторлардың біріне айналады. Соңғы уақытта таза ауыз суды жер асты су көздерінен алып пайдалану өсіп барады. Бұл адамзаттың өмірге өте қажетті ресурстарының азаюына әкелуде. Жыл сайын планетамыздың жер асты су қоймалары 160 млрд. м³ таза судан айрылуда. Судың мұндай үлкен көлемі оның айналымы кезінде орнына қайтып келмейді. Таза суға деген жетіспеушілік пен оны ұқыпты түрде қолдану мәселелері бұрыннан бері адамзатты ойландыруда, себебі бұл факторлар сол елдің тұрақты түрде дамуына, халқының денсаулығы және тұрмыстық жағдайының деңгейіне, өнеркәсіп пен тамақ өндіруде маңызды рөл атқарады. Болашақта бұл жағдайдың қиындай түсуі мүмкін. XXI ғасырдың ортасына қарай Жердің негізгі стратегиялық ресурсы мұнай емес, таза су болуы ғажап емес.

Деректер бойынша 2013 ж. әлемнің 50 шақты елінде тұратын 3 млрд. халық ауыз су тапшылығына тап болады. Бұл жағдай суға байланысты экологиялық және қоғамдық шиеленістерді қиындатады. Қазірдің өзінде Африка мен Таяу Шығыс елдеріндегі ауыз судың жетіспеушілігі кедейлік пен артта қалушылықты, саяси тұрақсыздықты туындатып отыр. Судың жетіспеушілігі этникалық және мемлекетаралық қақтығыстардың себебі болуда. Египет, Судан мен Эфиопия елдері Ніл өзенінің суына таласуда. 1998 жылдың жаз айларында жарты миллионға жуық палестинстерге Иордан өзенінің батыс жағалауынан су алуға кедергі жасалды, бұл Израиль мемлекетіне деген қатты наразылықты тудырды.Үндістан мен Бангладеш төменгі сағасында кейде кеуіп қалатын Ганг өзеніне байланысты араздасуда. Алдағы уақытта Ресей мен Қазақстан Қытай мемлекетінің су саясатының әсерін сезінуі мүмкін. 1999 жылдан бастап Қытайда Ертіс өзенінің жоғарғы ағынын басқа жаққа бұру басталды. Қазірдің өзінде бұл өзеннің ластануы күшейіп, өзендегі су көлемі азайып келеді.

Жеке елді аймақты таза сумен қамтамасыз ету проблемалары тек сол елге ғана қиындық әкелмей бүкіл әлемдік дағдарысқа үлес қосуда. Сондықтан да мұндай дағдарыстық жағдайларды шешу бүкіләлемдік бірлесіп іс-әрекет жасауды талап етеді. Үлкен ойшылдықпен және болашақтық тұрғыдан суға адамзаттың негізгі стратегиялық ресурсы ретінде қарау XXI ғасырдың маңызды міндеттерінің бірі болып тұр. БҰҰ Ассамблеясы 2003 жылды «Халықаралық таза ауыз су жылы» деп белгіледі. Судың жетіспеуінің алдын алуға бағытталған іс-шараларға ең алдымен суды тиімді пайдалану мен оны территориалдық жағынан өзгерту жатады. Судың сарқылуы мәселесін шешу үшін төмендегі іс-шараларды жүзеге асыру қажет:

суды тиімді пайдалану технологияларын қолдану;
өндірісте суды бірнеше рет қайталап пайдалану;
ауыз су мақсатында берілетін суды өндірістік процестерде пайдаланбау. Бұл әсіресе, жоғары сапалы жер асты суларына қатысты;
ауыз суды тамаққа, тұрмыстық мақсатта пайдаланатын судан бөлек құбырмен беру. Суды мөлшерлі түрде беру және оның ысырап болуына жол бермеу;
суға экономикалық тұрғыдан негізделген баға қою. Нақты бағалау нәтижесінде судың ысырап болуын біршама төмендетуге болады.

Судың ластануын кеміту шаралары ең алдымен суды пайдалану, тазалау әдістері мен технологиялық процестерін жетілдірумен байланысты. Суды тазарту әдістерінің ішінде биологиялық әдістер өте тиімді және жақсы нәтиже береді.Қазіргі кезде халықтың өсуіне байланысты және оның ірі қалаларға шоғырлануы, сондай-ақ өндіріс орындарының осында жинақталуынан, суға деген сұраныс күрт өсіп кетті. Көптеген өндіріс мекемелері осы ағынды суларды су құбырларымен өзендерге жіберіп, оларды ластауда. Осының салдарынан өзендер мен көлдердің тым ластанып кеткендігі соншалық, оларды ішу және тұрмыстық қажетке пайдалану былай тұрсын, өндіріс мақсаты үшін де пайдалану қиынға соғуда. Сонымен қатар мұндай лас суларды пайдалану тұрғындардың денсаулығына да зиянды әсерін тигізуде. Жер үстіндегі сулардың ластануы, әсіресе, ірі қалалар мен өндіріс кешендерінде санитарлық нормадан әлдеқайда артық екендігі анықталып отыр.

Қоршаған ортаны қорғаудың тиімділігін жоғарылатудың ең басты жолы — өндіріске ауа, топырақ және су құбырларының ластануын кемітетін қор сақтау, аз қалдықты және қалдықсыз жаңа технологиялық процестерді кеңінен енгізу. Осындай қор сақтайтын технологияның бірі — Әл-Фараби атындағы Қазақтың ұлттық университетінде ойлап табылған, суды лазермен белсендіру әдісі болып табылады. Белгілі жиілікте, аз қуатпен суды лазер сәулесі арқылы белсендіргенде сингитті оттегі қозып, содан су тез белсендіріледі. Су қоймаларын, өзенді тазарту, мал шаруашылығына қажетті жоғары белокты жемшөп алу үшін лазерлі агрогидроэнергетикалық модуль жасалды. Мұны технологиялық жағынан сынау және өндіріске енгізу Алматы қаласының Сорбұлақ көлінде, Ертіс өзенінде және Бұқтырма су қоймасында жүргізілді. Ол үшін өзен және су қоймаларын тазартудың тиімділігін анықтау жұмыстары атқарылады. Бұл лазерлі агроэнергетикалық модульді қолдану арқылы биологиялық сапасы жоғары су алу қамтамасыз етілді. Сонымен қатар бұл модуль судағы ауыр металдардың иондарын және улы органикалық заттарды айтарлықтай кемітеді. Гидроегістікке лазерді қолдану көк балаусаның өнімін 8-10 есе жоғарылатады, судың бактериялық ластығын 10 есе, қорғасынның иондарын 40, никельдікін 80, кадмийдікін 55, сынаптыкін 69, фенолды 48, мыстың ластануын 50%-ға қысқартуға болатындығын дәлелдеді. Суды резонансты лазерлі әдіспен өңдеу анаэробты бактериялардың және вирустардың өмір сүруін тоқтатады, эпидемиялық аурулардың шығу мүмкіндігін төмендетеді, хлор және басқа тотықтырушыларды қолданбай-ақ судың тотықтану қасиетін жоғарылатады. Сонымен, өсімдіктерге, жануарларға және адамға қажетті биологиялық жоғары сапалы судың алынуына жағдай туғызады.Қазір ауыз суға деген сұраныс күн санап өсуде. Судың, біріншіден, санитарлық жағынан сапасы жоғары болуы қажетті, екіншіден, суды үнемді пайдалану керек. Ауыл шаруашылығында егістікті суарудың тиімді әдістерін қолдану қажет. Мысалы, аэрозольді әдісті қолданғанда ауа, өсімдік және топырақ тамшылап суару арқылы бірқалыпты ылғалдандырылады. Тағы бір айта кететін жайт – ағын суларды су құбырларына жіберіп, суды ластаған өндіріс орындары мен мекемелерді, өзен мен көл жағасына демалуға барып суды шектен тыс ластаушыларға заң жүзінде қатаң жазалауды қолға алу керек. Қазақстанда минералды (құрамында 1-6 г/л тұзы бар) су қорлары өте көп, оларды тиімді пайдалану да бүгінгі күн мәселесіне айналып отыр. Ол үшін суды тұщыту керек.Ластанған су көздерін лазер технологиясы арқылы тазартқан тиімді, ол арзан әрі адамның денсаулығына да зиянды әсер етпейді. Бұл ғылыми озық әдіс бойынша еліміздің кез келген өзендері мен көлдерінің суларын тұщытып, ауыз су ретінде пайдалануға болады.

3.АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЛАСТАНҒАН СУЛАРЫН ТАЗАРТУ ЖОЛДАРЫ

3.1.Ластанған суларды тазалау әдістері және оларды қорғау шаралары

Соңғы онжылдықтарда республиканың су ресурстарының антропогенді факторлар әсерінен ластануы ерекше байқалуда, олардың ішіндегі ең қауіптісі – дұрыс немесе мүлде тазартылмаған сарқынды сулар. Көптеген тұрғын аймақтарда сарқынды сулар тазартылуының қазіргі жағдайы экологиялық және санитарлық – гигиеналық талаптарға сай емес.

Мемлекет экономикасының аймақтық – өнеркәсіптік кешендер, аймақтар мен аудандар кесіндісінде дамуы көптеген жағдайда су ресурстарының жағдайына байланысты. Бұл әсіресе шөл және шөлейтті аймақта орналасқан Қызылорда облысында байқалады. Су ресурстарын қорғау және тиімді пайдаланудың нақты әдісі- бұл суды тазалау технологиясын енгізу, сарқынды суларды тазарту және қайтадан қолдану болып табылады. Бүгінгі күнде суларды тазартудың кеңінен орын алған әдісі – бұл сарқынды суларды механикалық және биологиялық тазарту. Өткен ғасырдың ортасында, ғылымның, техника және технологияның даму кезеңінде сарқынды суларды тазарту әдістеріне, оның ішінде қымбат және шығынды болып табылатын жасанды биологиялық әдістерге көп көңіл бөлінді.

Сарқынды суларды оларды ластаушы заттардан тазалау күрделі процесс. Олар механикалық, физика – химиялық, химиялық, биологиялық болып бөлінеді [5].

Бұл әдістердің әрқайсысын таңдап алу сарқынды сулардың ластау сипаты мен ондағы қоспалардың зияндылығымен байланысты.

Механикалық – химиялық әдіс – сарқынды судағы ірі және ұсақ түйірлі тез тұнатын бөлшектерді өздігімен тұндырып немесе осы қалқып шығатын заттектерді тұндырғыш, сүзгіш, құмұстағыш арқылы өткізіп немесе әртүрлі конструкциялық техника құралдарын (торларды, електерді, гидроциклондарды т.б.) қолданып, ал беттік ластағыштарды – мұнай ұстағыш, май мен шайыр ұстағыш жабдықтар мен материалдарды пайдалану арқылы жояды.

Механикалық қосындыларды магнитпен тартып жинауға болады. Бұл әдіспен тұрмысқа қажетті жұмсалған судағы ерімеген қалдықтардың 60%, ал өндірістік қалдық судың 95 % дейінгі мөлшерін айырып алуға болады.

Өнімділігі тәулігіне 4 және 6 м³ шаманы құрайтын бір немесе бірнеше селолық елді мекендердің үйлеріне арнап жасалған сарқынды суды тазарту қондырғысы үлкен назар аудартады. Қондырғы сорғыш бекетінен, аэротенк – тұндырғыштан және контактілі резервуардан тұрады. Контактілі резервуарда дезинфектантты дозалайтын және сақтайтын бак орналасқан.

Аэротенкте белсенді тұнбаны жартылай минералдайтын ұзартылған аэрация режимінде толық биологиялық тазарту өтеді. Аэрацияға қажетті ауа инжектор көмегімен беріледі. Сонымен қатар сарқынды суды биологиялық тазарту үшін қолданылатын қондырғы болады.

Бұл қондырғының кемшілігі сарқынды суды озонмен екі рет өңдеу қажет. Бұл көп мөлшердегі пайдалану шығындарын қажет етеді. Қарастырылған шағын қондырғылар негізінен толық биологиялық тазарту нәтижелеріне есептелген және азот пен фосфорды 40% — ға азайтады. Қазіргі кездегі су ластануының жалғасуында және экологиялық жайдың нашарлығында мұндай сарқынды суды тазарту саласы көп жағдайда жеткіліксіз болып отыр. Сарқынды судың құрамындағы органикалық заттарды жақсы жойғанымен суаттардың эвтрофикация проблемасын шеше алмайды. Эвтрофикация – органикалық заттар мен биогенді элементтердің (азот және фосфор) қалдығынан пайда болатын суаттардағы табиғи процесс.

Соңғы он жылда Батыс Еуропаның біршама елдері сарқынды судың алдын – алудың химиялық өңдеу әдісін қолданып жүр. Яғни алдымен химиялық әдіспен тазартып, одан кейін қайтадан биологиялық әдіспен тазартады. Осылайша фосфорды 90 %-ға тазартуға, органикалық заттарды алдын – ала 65%-ға азайтуға болады. Осының нәтижесінде аэротенктегі немесе биосүзгідегі органикалық жүктемелер азаяды және сарқынды суды аэрациялауға қажетті электроэнергия 50%-ға кемиді. Біздер үшін сарқынды суды қазір бұлай өңдеу тиімсіз, себебі бізде коагулянттар қымбат тұрады, ал шетелдерде ол арзанға түседі.[9].

Физика – химиялық әдіс. Ластаушы заттардың физикалық күйін өзгертуге негізделген. Бұл әдіске коагуляция, флокуляция, флотация, ион алмасу, адсорбция, экстракция, кері осмос, ультрафильтрация, кристалдау, дистильдеу, электролиз және электрдиализ жатады.

Бұл әдісте:

Коагуляцияда сарқынды суларға коагулянттар (аммоний, темір, мыс, тұздар т.б.) қосылады, нәтижесінде ластаушы заттар тұнбаға түседі де судан бөлініп алынады.
Сорбция – кейбір қосылыстар мен заттардың өздеріне басқа заттарды сіңіру қасиетіне негізделген. Мысалы, белсендірілген көмір, цеолит, силикагель, шымтезек т.б.
Флотация – сарқынды суларға ауа жіберген кезде ластауыш заттарды (мұнай, май тәрізді заттар және т.б.) ауа көпіршіктері «ұстап алып», су бетіне көбікпен қалқып шығуына негізделген.

Өнімділігі тәулігіне 25м³/құрайтын «Рица» қондырғысы мыналардан тұрады: реагент дайындайтын торап, яғни бактар, араластыру және реагент ерітіндісін реакция камерасына беруге қажетті сорғыш. Қондырғыда тазарған сарқынды судың құрамы қалқымалы заттар бойынша 10-120 мг/л – ге тең. Орташа реагент шығыны 50 мг/л болады. Бұл қондырғы негізінен физика – химиялық сарқынды суды тазарту әдісіне негізделген. Сондықтан оны демалыс орны сияқты, яғни белгілі бір уақыт аралығында ғана адамдар тұратын орындардың сарқынды суын тазартуға қолайлы.

Суды қорғау және жабдықтау ғылыми- зертттеу Институты сарқынды суларды терең тазартатын күрделі технологиялы үш сатылы сызбаны жетілдірді.Осы үш сатылы технологиялық сызбаның негізінде «Нептун» қондырғысы ойлап табылды. Ол металлдан немесе темір бетоннан жасалады. Өнімділіктері 25, 50, 100 және 300 м³/тәулігіне болатын қондырғылар металдан жасалады және бөлек күйінде тасымалданып, керекті жерінде құрылады. Тазарту қондырғысының сарқынды суды тазарту дәрежесі өте жоғары, бірақ биологиялық тазарту әдісінің технологиясымен жасалған қондырғыларға қарағанда мұның бағасы 50% — ға қымбат, себебі мұндағы қосымша шығынның негізгі бөлігі микроағзаларға енгізілетін материалдарға жұмсалады [2].

Сарқынды суды тазарту үшін аэрациялық камераларда цилиндр тәріздес торлы қабырға орналасқан, ол камераның түбіне жетпей тұрады және тұтқаға қатты бекітіледі. Бұл құрылымның негізгі кемшілігі -екі сатылы тазарту бола тұрса да нәтижесі төмен және электр энергиясын да көп тұтынады.

Тұрғын үйлердің және шағын ғимараттар тобының сарқынды суын тазарту үшін жекелеген жобалар ұсынылады. Ондайларға септиктер және сүзу құдықтары жатады. Септик – бірінші сатылы механикалық тазарту құрылымы. Ол қалқымалы заттарды 10-15 % — ға, ОБҚ₅ 30-35% — ға азайтады. Септиктерде екі сатылы тазарту процестері өтеді, ол мөлдірлету және шөгіндіні өңдеу. Септикте сарқынды су екі немесе үш тәулік өңделеді, соның нәтижесінде ондағы қалқымалы заттардың құрамы 30-40 мг/л – ге дейін төмендейді. Бұл жағдайда екінші тазарту сатысы сүзу құдығында табиғи биологиялық жолмен жүргізіледі.

Химиялық әдіс – екі түрлі жолмен жүзеге асырылады: бейтараптандыру және тотықтыру. Бейтараптандыру кезінде сарқынды сулардағы қышқылдар мен сілтілерді өңдеу үшін арнайы реагенттер (әктас, кальцийленген сода, аммиак) қолданылса, ал тотықтыру үшін хлор және оның қосылыстары пайдаланылады. Тотықтырғыш реагенттер ретінде химиялық әдісте суды тазарту үшін хлор және хлорамин, хлорлы әктас, натрий гипохлориді сияқты қосылыстарды қолданады.Кіші мөлшердегі ұзартылған аэрация режимінде жұмыс істейтін аэротенктерді қабылдау жағдайында фосфорды жою үшін ең қарапайым әдіс коагуляциялау қолданылады.Бұл кезде фосфор 88% дейін жойылады.

Батыс Еуропаның сарқынды суды тазалауға мамандандырылған кәсіпорындары сарқынды судың барлық шығындарында қолдануға болатын жаңа конструкциялы шағын қондырғылар шығарды. Олардың ішінде үлкен жетістікке жеткендеріне Германияның «Лурги» және «Пасиван», Францияның «Дегремон» және «Епап», Швецияның «Альфа — Лафиль», Финляндияның «Юлейнен инсинооритомисто» және т.б. жатады. Бұл шағын қондырғылардың негізгі бөліктері: керегелер, аэротенктер, екінші сатылы тұндырғыштар және аэробты тұрақтандырғыштардан тұрады. Кіші өнімдіктегі тазарту ғимараттары үшін негізінен аэротенк қолданылады. Себебі аэротенкте тазарту процесі арқылы бірінші сатылы тұндырғыштан алдын – ала тұндырусыз- ақ тазартуға мүмкіндік болады. Бірінші сатылы сарқынды судан өтпеген сарқынды судың қалқымалы заттары қандай да болмасын, тек меншікті биологиялық жүктемеге әсер етеді. Процестің өту технологиясына сай ұзартылған аэрациялы аэротенктер және белсенді тұнбаны бөлек минерализациялайтын аэротенктер қолданылады. Ұзартылған аэрация әдісі бойынша жұмыс істейтін шағын қондырғылар белсенді тұнбаның минерализацияланған қалқымалы заттарының үлкен шығымымен сипатталады. Сондықтан шет елдерде көптеген шағын қондырғылардың тазарған сарқынды суы сүзу құдықтарына, баяу сүзгілерге немесе тоғандарға жіберіледі.

Шығыны 100 м³/тәулігіне дейін болатын шағын қондырғылар металлдан жасалады. «Дегремон» фирмасы шығарған «Миниблок» тік бұрышты конструкциялы қондырғысы қызығушылық танытуда. Ол мынадай үш аумақтан тұрады: аэрация аймағы, тұндыру аймағы және аэробты минерализатордан сарқынды су қалдықтары қолмен алынып тасталатын кереге арқылы Вибрейр аэроторымен жабдықталған аэрация аймағы. Қондырғы халық саны 100-500 адамға дейінгі кіші елді мекендерге арналған [17].

Биологиялық әдіс. Сарқынды суды тазарту үшін ластауыштарды ыдырататын, өздерінің қоректенуіне, өсуіне және көбеюіне пайдаланатын микроағзалар немесе оларды өз бойына сіңіретін өсімдіктер (биосүзбелер ретінде қалың өскен қамыс, қоға т.б.) қолданылады. Биологиялық тазалауға қатысатын ағзаларға әр түрлі бактериялар, балдырлар, саңырауқұлақтар, төменгі сатыдағы жәндіктер, құрттар және басқалар жатады.

Микроағзалардың қатысуымен екі процесс – тотығу (аэробты) және тотықсыздану (анаэробты) жүреді.

Аэробты процестерде белсенді лайда немесе биопленкада өсетін микроорганизмдер суда еріген оттекті пайдаланады. Олардың тіршілігіне оттектің тұрақты болуы мен 20-30ºС шамасындағы температура қажет.

Анаэробты тазалау процесі оттектің қатысуынсыз өтеді, бұл үрдіс суларда көп мөлшерде органикалық заттар болғанда және тұнбаларды залалсыздандыруда қолданылады.

Францияда сарқынды суды тазарту практикасында «Дегремон» фирмасы дайындаған «диапак» тазарту құрылғысының орны бөлек. Ол халық саны 10.000 – 30.000 адам болатын елді мекендердің сарқынды суын тазартуға арналған механикалық және биологиялық құрылғылар жиынтығынан тұрады. Зауыт жағдайында жасалатын моноблоктардан тұратын UM сериялары жетілдірілген әдіс деп саналады.

Қондырғы бірінші сатылы тұндырусыз жұмыс істейді. Сарқынды су саңылаулары 15 мм және жүктеме көп болған жағдайда артық суды әкететін құбыры бар керегемен жабдықталған металл каналдары арқылы айналмалы аумағына түседі.

Тұну аймағы жоғарғы жағынан цилиндрлі, ал төменгі жағынан көлденең бойынша 50º қалқаға еңкейген конусты еске түсіреді. Бұл шөккен тұнбаның тесік арқылы тұну аймағы мен аэрация аймағын жалғаған орталық шұңқырмен жылжуына мүмкіндік береді. Тұнған су арнаулы құбыр арқылы қондырғыдан әкетіледі.Ол аэрация аймағының түбінде және тұну аймағындағы орталық шұңқыр жанына орналасқан «Вибрэйр» аэраторы көмегімен іске асады. Минерализацияланған тұнбаны әкету үшін ауа үрлегіш агрегатпен жалғасқан инжектор қарастырылған. UM-1 қондырғысының диаметрі 3,1 м, судың тереңдігі 2,5 м болғанда қондырғының тереңдігі 3,6 м, 10 м³/тәуліктік ауа шығынына және 10кг ОБҚ тәулігіндегі жүктемесіне есептелген.Финляндияда ұзартылған аэрация әдісі бойынша жұмыс істейтін өнімділігі тәулігіне 5 тен 57 м³ құрайтын, металдан жасалған АR шағын қондырғылары пайдаланылады. Өнімділігі тәулігіне 20 м³ құрайтын тереңдігі 2-3 м қондырғы қалқа арқылы екі аймаққа яғни аэрация және тұндыру аймағына бөлінген.Тұндыру аймағының беттік қабатына қалқып шыққан белсенді тұнба шөгінді құбыр арқылы әкетіледі. Қондырғыдан шыққан сарқынды су кішкентай тоғандарда одан әрі тазартылады. ОБҚ₅бойынша жүктемесі тәулігіне 300 г/м³ жеткізілген тазарған судың ОБҚ₅ шамасы 30 мг/л дейін жетеді. Екінші сатылы тұндырғыштағы тұну ұзақтығы 8 сағат [27; 32].

Жаңа кәсіпорындарды мемлекеттік қабылдау комиссиясы іске қосуға рұқсат бермес бұрын, су тазалайтын қондырғылардың бәрін, яғни олардың қалыпты жұмыс істеуін, тазалаудан өткен қалдық сулардың зиянсыз екенін тексеруге міндетті. Бұл тәртіпті орындамаған комиссия мүшелері жауапқа тартылады.

3.2. Қалдық суларды биологиялық тазарту шаралары және оның тиімділігі

Өнеркәсіп кәсіпорындары қазіргі уақытқа дейін су көздерін ластауыш нысаны болып келді. Индустриалды елдерде жоғарғы дәрежелі өндіргіш күштердің өнеркәсіптегі сарқынды суларды тазартуы табиғатты қорғауда мемлекеттік маңызды шара болып отыр.

Өнеркәсіп орындарының ішінде суды белсенді тұтынушыларға қара металлургия, химия, орман химиясы, мұнай өндіруші салалар және т.б. жатады.Қазіргі уақытта қосылыстардың қаншалықты зиянды екендігін және судың құрамындағы уытты заттар концентрациясының мөлшерін анықтаудың 3 әдісі белгілі:

Су қоймаларының ластануын есепке алу.
Зерттелетін заттардың әр түрлі концентрациясында гидробионттардың өмір сүру қабілетін тәжірибелік жолмен анықтау.
Ластауыш заттардың тіршілік ортасына тигізетін жан-жақты әсерін зерттеп-білу [31].

Сарқынды суды биологиялық әдіспен тазартудың негізгі технологиясында белсенді лай мен биопленка ерекше орын алады. Белсенді лай, құрамында көптеген тірі және өлі организмдердің болуымен ерекшеленеді.

Сарқынды суларды тазарту үшін тотықтырғыш биотоғандар пайдаланылады. Бұл табиғи немесе жасанды, әдетте онша терең емес су қоймалары. Онда табиғи сулардағы өздігінен тазарту процесіне ұқсас органикалық заттардың бұзылуы іске асады.

Тотықтырғыш биотоғандар арқылы сарқынды суды тазарту ерте заманнан бері қолданылып келген тазартудың ескі және өздігінен тазаланатын табиғи жолы. Тәжірибеде кеңінен қолданғандықтан дағдыға айналған және жасалуы жөнінен күрделі еместігінен өндірістік құрылыс мекемелері мен қала тектес поселкалар, кіші қалалар мен аз тұрғындары бар орындарда сарқынды суларды тазарту бірінші кезекте осы тотықтырғыш биотоғанда іске асырылады.Биотоғандар АҚШ – та кеңінен таралған. 1950 жылдан бастап іске қосылған биотоғандар саны көбейіп, 1960 жылдың басында оның саны 900 – ге жуықтаса, ал 2000 – шы жылдардың басында бірнеше мыңға жетті.

Бүкіл әлемнің дамыған елдерінің ішінде тотықтырғыш тоғандарды Канада, АҚШ, Испания, Израиль, Оңтүстік Африка, Чехия, Швеция және Германияда тиімді пайдалануда.

Бұл жағдайда биотоғандардың тек қана жылы климатты елдерде ғана емес, сонымен қатар климаттық жағдайлары қатаң елдерде де таралуы өте маңызды. Демек, бұл тоғандарды барлық климаттық аймақтарда пайдалануға болады деген шешімге келуге мүмкіндік береді [19; 22].

Соңғы онжылдықта биотоғандарды көптеген өнеркәсіп орындарының қалдық суларын тазартуға пайдалануы қызықтырады, бірақ бұл сарқынды суларға байланысты тоғандар тазарту жүйесінде әртүрлі орын алады. Бір жағдайларда тазарту толығымен жүргізіледі, кей жағдайда тоғандарға басқа әдістермен тазартылған ағындылар биологиялық тазаруға келіп түседі. Жасанды аэрация, яғни рециркуляция пайдалану жағдайлары да жиі кездесіп тұратын құбылыс.Аэрацияланбайтын тоғандарда органикалық ластанулардың микроағзалармен тотығуы суда еріген оттегінің есебінен жүреді.

Олардың онша терең болмауы судың жақсы жылынуына және күн сәулесімен жарықтануына мүмкіндік туғызып, нәтижесінде планктонды балдырлар мен су түбіндегі жоғары сатылы өсімдіктер қарқынды дамиды. Өсімдіктік ағзалар микробтық өнімі органикалық емес өнімдермен қоректенеді және өз кезегінде микроорганизмдерді фотосинтез процесінде түзілген оттегімен қамтамасыз етеді. Соңғы жылдары су қоймаларының өздігінен тазару процесінде балдырларға маңызды рөл беріліп жүр.

Аэрацияланатын тоғандар жай тоғандарға қарағанда 5 – 10 есе тиімді. Сүзу, суару алаңдары және тотықтырғыш тоғандар салыстырмалы түрде шағын өнімділігімен ерекшеленеді. Сондықтан үлкен қалалар мен ірі өндіріс мекемелерінде арнаулы тазартқыш қондырғылар пайдаланылады.

құм ұстағыш белсенді лай тұнба

тұндырғы

Сурет 2 – Аэротенктің сызба нұсқасы

Тазартудың аэробты және анаэробты әдістері ажыратылады. Аэробты әдісте белсенді лайдың көмегімен және биосүзгіштермен тазарту жүзеге асырылады. [24].

Аэротенктерге алдын – ала өңдеуден өткен сарқынды сұйықтық жіберіледі – ауыр бөлшектер құмұстағышта ұсталып қалады, қалқыма заттардың әрі қарай бөлінуі бастапқы тұндырғыштарда іске асады.

Биосүзгіштер өзінің өнімділігі жағынан аэротенктен басымдау болып есептеледі. Ол қондырғының ішіне ірі дән тәрізді материалдар салынады және оның үстіне микроағзалар өсіріледі. Қондырғыға салынған зат міндетті түрде микроорганизмдерге зиянсыз, қасиетін өзгертпейтін материал болуы керек. Биосүзгіш салынған материалдың көлеміне байланысты ауыр және жеңіл жүктелген деп ажыратылады.

Ауыр жүктелген биосүзгішті үлкен көлемді және жоғарғы концентрациялы сарқынды суды тазартуға пайдаланады. Олар 10 – 15 есе өнімді, алайда суды толығымен тазартпайды. Жеңіл жүктелген биосүзгіш өнімділігі аз, суды толығымен тазартады. Егер биосүзгіштің ішкі температурасы сыртқы температурадан жоғары болса, ауа төменнен жоғары қарай беріледі, ал басқаша жағдайда ауа жоғарыдан төменге қарай бағытталады.

Биосүзгіш сарқынды су биопленканы шайып кетпеу үшін суды жай ғана жіберіп отыру қажет.Биосүзгіш үнемі жұмыс үстінде болу қажет. Қондырғы тоқтап қалған жағдайда, микроорганизмдер өліп қалуы мүмкін. Оны қайта өсіру үшін, 30 – 50 күн қажет болады.

Кей уақытта биосүзгішті аэротенкпен қосып суды тазартуға болады. Бұл әдіс сарқынды судың құрамындағы ұшқыр заттары көп суды тазарту үшін қолданылады.

биопленка

Су экожүйесі сапасының қалыптасуы және тоған суларының өнімділігін зерттеудегі маңызды көрсеткіштердің бірі судағы микробалдырлар құрамы болып табылады. Ол судың сапасын құруға қатысатын су экожүйелерінің маңызды элементтерінің бірі. Альгологиялық көрсеткіштің индикаторлық қасиеті белгілі бір түрдің суда болу немесе болмау фактілерімен ғана емес, сонымен бірге олардың сандық даму деңгейімен де анықталады. Сондықтан су тоғандарындағы микробалдырлардың құрамы, сандық мөлшері, биомассасы, таралуы сияқты статистикалық сипаттамалардың қолданыстық маңызы да жоғары деп танылады [25; 26].

Зерттеу нәтижесі бойынша Алматы қаласы тазарту жүйесінің микробалдырлар құрамы 149 түрлік және түр ішілік топтардан тұрады. Олардың негізгі бөлігін жасыл, көкжасыл, диатомды, эвгленалы микробалдырлар құрайды. Зерттелген су экожүйелерінің түрлік құрамы жағынан доминантты орынды жасыл балдырлар алады (сурет 4).

Сурет 4 – Алматы қаласының ластанған қалдық суларды

тазарту жүйелерінің су тоғандарындағы микробалдырлар топтарының қатынасты

4 суретте көрсетілгендей Алматы қаласы тазарту жүйелерінің микробалдырлар құрамы бойынша Chlorophyta бөлімі – 60, Baccillariphyta – бөлімі – 38, Cyanophyta бөлімі – 33, Euglenophyta бөлімінің – 18 түрі анықталды. Жасыл балдырлардан барлығы 60 түр анықталды. Олардың ішінде жиі кездесетін түрлері: Ankistrodesmus Breb, Pediastrum boryanum Turp Meneghini var boryanum, Scenedesmus obliquus Kuetz var obliquus, Chlorella vulgaris var vulgaris Beijerinck. Диатомды балдырлардан 38 түр анықталып отыр.

Зерттеу нәтижесі бойынша тазалау жүйесінің механикалық тазалаудан кейінгі сутұндырғышта микробалдырлардың 24 түрі анықталды. Негізінен бұл микробалдырлардың түрлері сутұндырғыш қабырғаларында жасыл қабықша түзе отырып дамиды. Анықталған балдырлардың ішінде 36% жасыл балдырлардан, 20% диатомды балдырлардан, 40% көкжасыл балдырлардан, 4% эвгленалы балдырлардан тұрады (сурет 5).

Сурет 5 – Су тұндырғыш сатысындағы микробалдырлар құрамының жүйелік қатынасы

Балдырлардың түрлік жағынан жасыл балдырлар бірінші орынды алса, сандық таралуы жағынан бірінші орынды көкжасыл балдырлар алады. Олардың ішінде: Phorimidium foveolarum (Mont) Gom., Oscillatoria tenius Ag., Oscillatoria irrigua (Kutz), Oscillatoria willei Garen. жиі кездеседі. Бұл микробалдырлар жоғарғы органикалық ластануға төзімді организмдер. Ластанған қалдық суларды тазалау жүйелерінің алғашқы сатыларында негізінен осциллятория туысының кездесетінін басқа зерттеушілер мәліметтерінен де көруге болады. Сутұндырғышта анықталған микробалдырлардың ішінде 14 түрлі ластанудың индикаторлары болады, оның ішінде 90% поли — ɑ мезосапробты организмдер. Бұл микробалдырлардың тазалау жүйесінің алғашқы кезеңдерінде кездесуі, тазалау жүйесінің жұмысында оңды жағдай, өйткені балдырлар тіршілігі кезеңінде кез – келген жағдайда ластанған қалдық сулардың өзіндік тазалану процесін тездетіледі. Қалдық су каналында барлығы 62 микробалдырлардың түрлері анықталды. Микробалдырлардың таралуы бойынша доминантты орынды жасыл және диатомды балдырлар алады (сурет 5). Ал сандық мөлшері жағынан ешқандай балдыр ерекше көп мөлшерде дамымайды. Диатомды және жасыл балдырлардың қалдық суларда доминантты орынды алатынын басқа да зерттеушілер атап көрсеткен.

Микробалдырлардың құрамы %

Сурет 6. Қалдық су каналының микробалдырлар құрамының жүйелік қатынасы

Су каналдарында анықталған балдырлардың ішінде жиі кездесетін микробалдырлар: Ankistrodesmus minitissimus Korsch, Chlorella vulgaris var vulgaris Beijerinck, Coelastrum microporum Naegeli.

Зерттелген аудан микробалдырлардың түрлік құрамының алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Қалдық су каналының негізгі түрлік құрамын барлық микробалдырлардың түрлік құрамының 35% — ын құрайтын, диатомды балдырлар алады. Сонымен қатар судың сапасы мен сандық көрсеткіштерінің түзілуінде жасыл және көк жасыл балдырлар қосымша орынды алады, олар балдырлардың түрлік құрамы бойынша 33 – 20% — ды құрайды.

Алматы қаласының тазарту жүйесінің Сорбұлақ тоғанымен биотоғанға су арнасынан бөлінетін субөлгіш аймағында микробалдырлардың 69 түрі анықталды. Олардың 36% жасыл балдырлар, 33% диатомды балдырлар, 20% көкжасыл балдырлар, 10% эвгленалы балдырлар (сурет 6). Анықталған микробалдырлардың түрлік құрамы бойынша алдыңғы орынды жасыл балдырлар алады. Олардың ішінде, су бөлгіште Chlorococcales қатарының түрлері кең таралған.

7 суретте көрсетілгендей басты орындардың бірін диатомды балдырлар алады. Анықталған балдырлардың ішінде 23 түрі диатомды балдырлар бөліміне жатады. Олардың ішінде Discoidales қатарынан Stephanodiscus Hantzschhii түрлері анықталды.

Барлық анықталған балдырлардың 60% — ын сапробты ағзалар құрайды, негізінен α-β мезосапробты ағзалар кездеседі.

Микробалдырлар құрамы %

Сурет 7. Субөлгіш бөлігінің микробалдырлар құрамының жүйелік қатынасы

Алматы қаласының тазарту жүйесінің соңғы кезеңінің бірі биотоған экожүйесінде барлығы 83 түр анықталды. Бұл аймақта да түрлік жағынан басым көбі Chlorococcales, Volvocales, Desmidiales қатарларының өкілдерінен тұратын жасыл балдырлар болып табылады (сурет 7). Тазалау жүйесінің барлық жүйелеріндегідей биотоғанда да Chlorococcales қатарының өкілдері басты орынды алады. Мұнда олардың 19 түрі анықталды, және олар биотоғанда анықталған жасыл балдырлардың 50% құрайды. Олардың ішінде Pediastrum туысының 5 түрі, Ankistrodesmus туысының 3 түрі, Oocystis туысының 4 түрі, Chlorella туысының 3 түрі анықталды. Ал, Volvocales, Desmidiales қатарларынан доминантты орынды Chlamydomonas, Closterium туысының өкілдері алады.

Микробалдырлар құрамы %

Сурет 8. Биотоған экожүйесінің микробалдырлар құрамының жүйелік қатынасы

Диатомды балдырлардан барлығы 18 түр анықталды (сурет 8). Олардың ішінде Discoidales қатарынан, Cyclotella Kuetzingiana Thm., Stephanodiscus Hantzschii түрлері, Arcaphinales қатарынан: Synedra ulna (Nitzsch) Her,. Synera acur. балдырларының түрлері анықталды. Ал Raphinales қатарынан Cymbella, Gomphonema, Hantzschia, Stauronies туыстарының түрлері жиі кездеседі. Жеке бір түрдің доминантты орынды алып қарқынды дамуы байқалмайды.

Көкжасыл балдырлардан түр және түрішілік таксон бойынша 20 түрі анықталды (сурет 11). Биотоған экожүйесінде көкжасыл балдырлардың түрлері алдыңғы қарастырылған жүйелермен салыстырғанда, диатомды балдырлардың түрлік мөлшерінен жоғары. Сандық жағынан доминантты орынды Microcystis aeruginosa өкілдері алады.

Сорбұлақ тоғанынан барлық түр және түр ішілік микробалдырлардың таксоны бойынша 111 түр анықталды. Балдырлардың түрлік жағынан басты орынды барлық ластанған су экожүйелеріне тән жасыл балдырлар (45%) алады (сызба 1). Сан жағынан екінші орынды алатын диатомды балдырлардың 28 түрі анықталды (сурет 8). Олардың ішінде негізгі орынды Pennatophyceae класының өкілдері алады. Түрлік жағынан Navicula, Nitzschia туыстарының көп түрі анықталды. Сонымен бірге жиі кездесетін түрлеріне Discodales қатарының өкілдері Cyclotella Kuetzingianna Thm., Stephanodiscus Hantzschii және Pennatae қатарының түрлері Stauronies anceps Her, Synedra ulna Ehr жатады.

Сорбұлақ тоғанының экожүйесінен анықталған балдырлардың 20% көкжасыл балдырлардан тұрады. Олардың ішінен Chlorococcale қатарының Gloepcaps minor Hollerb, Microcysstis aeruginoza ƒ pseudofilamenotoza, Merismopedia glausa Naeg т.б. өкілдері кездеседі.

Эвглена бөлімінен барлығы 11 түр анықталды. Олардың ішінен түр жағынан басты орынды Euglena туысының өкілдері алады. Сорбұлақ тоғанының экожүйесінде басқа экожүйелермен салыстырғанда Euglena туысының өкілдерінен басқа Strombomonas туысының өкілі Strombomonas urceolata Defl және Pacus туысының өкілі Pacus longicauda Duj. кездеседі.

Микробалдырлар құрамы %

Сызба 1. Сорбұлақ тоғанының микробалдырлар құрамының жүйесінің қатынасы

Сорбұлақ су экожүйесінде микробалдырлардың түрлік құрамы басқа зерттелген аудандармен салыстырғанда жоғары. Анықталған микробалдырлардың ішінде барлық сапробтылық аймақтарға тән индикатор организмдер кездеседі. Бірақ, олардың ішінде доминантты орынды β мезосапробты ағзалар алады, олардың ішінде кездесу жиілігі жоғары түрлер: Scenedesmus quadricauda, Brebisson, var quadricauda, Scenedesmus obliquus Kuetz var obliquus, Pediastrum boryanum Turp Meneghini var boryanum, Pediastrum duplex Meyen var duplex, Microcystis aeruginosa, Merismopedia glauca (Ehr) Naeg. Ал, α мезосапробтылардың кездесуі және сандық көрсеткіші бойынша жоғарғы орынды Stephanodiscus Hantzschii Oscillatoria brevis Gom. алады.

Су экожүйесінің биологиялық тепе – теңдігі көптеген ағзалардың арасындағы және қоршаған орта арасындағы байланыстармен сақталып отырады. Зиянды әсерлердің негізінде бұл тепе – теңдік бұзылып, биоценоздың түрлік құрамына әсер етеді. Санитарлық – биологиялық сараптамада биоценоздың түрлік құрамының саны мен биомассасы басты көрсеткіш болып табылады. Сонымен Алматы қаласының тазарту жүйесінің тазалау кезеңдері жоғарылаған сайын микробалдырлар құрамының түрлік және сандық құрамы да жоғарылайтындығы анықталды (сурет 9).

Сурет 9 . Алматы қаласының ластанған қалдық суларды тазарту жүйелерінің су тоғандарындағы микробалдырлар құрамының таралуы

Механикалық тазалаудан кейінгі сутұндырғыштарда кездесетін микробалдырлардың негізгі бөлігін көк жасыл балдырлардың өкілдері алса, тазалау жүйесінің соңғы сатыларында микробалдырлардың түрлік құрамы молайып түрлік сапалы өзгеріс жүреді. Тазалау жүйесінің басқа сатыларымен салыстырғанда, Сорбұлақ пен биотоған бөлімдерінде микробалдырлардың кездесу жиілігі және түрлік құрамының әркелкілігі жоғары болады [18; 23; 30; 36].Сарқынды суларды тазартудың ең қарапайым және арзан тәсіліне анықтамалар беріліп, биотоғандағы сарқынды суларды биологиялық тазарту әдісіне талдаулар жүргізіле отырып қарастырылды.

Сарқынды суларды биологиялық тазартудың ең дұрыс жолы -қарапайым, және тиімді болып табылатын- биотоғандар саналады. Қазақстандағы (қыста – -30^оС , жазда – +40^оС) климаттың тез құбылмалы жағдайын ескере отырып анаэробты-аэробты биотоғандар ұсынылады. Жер асты суларының ластануын болдырмау үшін биотоғанға сіңіп кетпеуге қажетті жабын болуы тиіс.

Қарастырылған әдебиеттердегі материалдарды талдау барысында, биотоғандағы суды сіңіруге қарсы жасалатын сазды және топырақты , полимер материалдардан жасалған,бетонды және темір бетонды , асфальтобетонды және битумды жабындар қарастырылған.

Биотоғандағы судың сіңуіне қарсы көптеген техниқалық мүмкіндік тәсілдері, практиқалық қолдану барысындағы ұсыныстарға және негізгі талапқа сай болуы тиіс.

Осындай жабындарды жергілікті материалдардан жасаған экономикалық жағынан тиімді болып табылады. Әрбір нақтылы жағдайда, сүзгілеуге қарсы жабындардың конструкциялары мен материалдарын технологиялық, техникалық, экономикалық тұрғыдан есепке ала отырып, табиғи климаттық жағдайларымен негізделуі керек. Қызылорда облысы, Құмкөл мұнай кенішінің вахталық поселкесіндегі сарқынды суды тазарту үшін биотоғанға қажетті материалдар осындай сұранысқа сай болып отыр. [24].

Биотоғандағы сарқынды судың сіңіп кетпеуіне қарсы саздан жасалған жабынның физико-механикалық және суының физикалық қасиеттері мен сүзгіштік коэффициенті анықталып, биотоғандардың сусымалы топырақ құламаларының тұрақтылығы қарастырылды.

Саздар кенішке жақын болғанда, саздан жасалынатын сүзгілеуге қарсы жабындар неғұрлым қарапайым және үнемді болып табылады. Саздың физика-механикалық және сулы-сүзгіштік қасиеттері жан-жақты қарастырылған.

Тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындарынан және тұрғын үйлерден шығатын ағынды сулар тұрмыстык сарқынды суларды кұрайды. Бұл сарқынды суларда өсімдіктерге пайдалы қоректік заттар болады. Сондыктан оның химиялық құрамы өсімдіктерді суаруға қолайлы деп саналады. 1 литр тұрмыстық сарқынды суларының кұрамында калий – 10-30 мг, фосфор – 10-20 мг, азот – 40-60 мг және кальций – 50-80 мг мөлшерде болуы, оларды минералдық қоректенудің көзі ретінде сипаттайды [2].

Өнеркәсіптік сарқынды сулардың түзілуі атынан-ақ белгілі. Бұл сулардың кұрамы тұрақты емес. Әсіресе химиялык кәсіпорындардың сарқынды сулары улы, құрамы күрделі болып келеді, олардың құрамында улы заттар да кездеседі. Өнеркәсіптік сарқынды сулардың тыңайтқыштык құндылығы онша жоғары емес. Жылу алмастыру қондырғыларында салқындату қызметін атқаратын сарқынды суларының құрамындағы азоттың мөлшері 11 мг/л, калийдің мөлшері 19 мг/л, ал фосфор мүлдем кездеспейді. Өндірістік процестерде қолданылған сарқынды сулардың әр литрінде 33 мг азот, 6,8 мг фосфор, 20 мг калий болады. Бұл суларда жануарлар мен өсімдіктер үшін зиянды заттар болуы мүмкін, сондыктан оларды ауыл шаруашылығында пайдаланар алдында құрамын мұқият анықтау қажет. Сарқынды сулардың құрамында улы қоспалар болса, оны қайта тазартуға жібереді.

Қазіргі кезде аралас сарқынды сулардың негізгі бөлігін қалалар мен елді мекендердің жалпы кәріз жүйелеріне құйылатын аралас сарқынды сулар (өнеркәсіптік және шаруашылық-тұрмыстық) құрайды. Ортақ кәріздік жүйеге жиналған мұндай сарқынды сулардың химиялық құрамы, өнеркәсіпте қолданылып шыққан су ағындарының мөлшері мен сапасына байланысты. Мысалы, Волжский өнеркәсіптік кешенінің аралас сарқынды сулары әлсіз сілтілігімен (рН — 8,2 дейін), еріген заттардың концентрациясының жоғары еместігімен (730 — 1263 мг/л дейін) сипатталады. Бұл сулардың тыңайтқыштық құндылығы да жоғары емес: азот — 18 мг/л дейін, калий — 33 мг/л дейін, фосфор -1,2 мг/л дейін. Сонымен қатар аралас сулардың құрамында өсімдіктер үшін де улы заттар болуы мүмкін. Тазарту құрылымдарында өңдеуден өткеннен кейінгі сарқынды сулардың құрамындағы зиянды заттардың мөлшері шекті мөлшерден аспауы қажет.

А.Н. Костяков минералдануы 0,4 г/л судың сапасы жақсы, ал 0,4 -1,0 г/л аралығындағыларды қанағаттанарлық деп санады. Тәжірибе жүзінде суаруға қолданылатын судағы тұз құрамы 0,5 г/л -ден аспауы қажет, кей жағдайларда 1,5 г/л -те дейінгілерін суаруға қолдануға рұқсат етіледі. Соңғы мәліметтер бойынша минералдылығы 1,7 г/л су суаруға жарамды. Судағы 4-6 г/л тұз мөлшері шекті болып саналады.

Қазақстан Республикасы ғалымдарының зерттеулеріне зер салсақ, Қазақстандагы жалпы экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты мелиорацияланған жерлердегі табиғат қорларын пайдалануды ұтымды қамтамасыз етудің мәселелеріне қоғамдық ғылымдарды дайындауға үлкен көңіл бөлінгені, оны құраушылардың ең маңыздысы — табиғат жүйелеріндегі экологиялық теңдестіктің тиімді өзгеруі және оны кеңейтіп қалпына келтіру болып табылатынын айтады.

Дүние жүзінде өнеркәсіптің қарқынды дамуы, қала халқының көбеюі қоршаған ортаның әр түрлі өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтармен ластануына әкеліп соғуда. Әсіресе, өнеркәсіпте пайдаланылған сарқынды сулардың көбеюінен топырақ пен су көздері қатты ластануда. Сондықтан осындай сарқынды суларды залалсыздандырып, ауыл шаруашылық дақылдары үшін қолданудың маңызы зор. Қазіргі кезде дүние жүзінде сарқынды суларды ауыл шаруашылығында пайдалану тұрғысында жинақталған тәжірибе өте мол.

Топырақтың сіңіру қабілеті жеңіл топырақтан ауыр топыраққа қарай жоғарылайды. Құмды топырақтардың сіңіру қабілеті 70%, ал кұмайт топырақтарда 95%-ға теңеледі. Ауыр топыраққа сарқынды суларын аз нормамен бергенде азотты сіңіру 64%-ға дейін төмендейді. Топырақ азотқа қарағанда фосфор мен калийді қарқынды сіңіреді [19; 20].

Гидрогеологиялық жағдай суару алқабын ұйымдастырудың негізгі белгісі. Суару алқабы үшін топырақтың су өткізгіштігі жоғары болғаны, ауаландырылған аймақта ыза суларының тереңде орналасуы қолайлы болып табылады. Ыза суларының ластануы әдетте маусымдық өзгешелігімен сипатталады.

Топырақпен тазартудың ең жоғары дәрежесін қамтамасыз ететіндердің ішіндегі маңыздысы — суару тәртібі мен суару техникасы болып табылады.

Ауыл шаруашылық дақылдарын сарқынды сулармен суару жағдайымен мына авторлар айналысты: Е.Г. Петров, И.П. Канардов, В.М. Новиков, П.А. Радугин, А.К. Заикина, Б.С. Серікбаев, О.З. Зубаиров, Н.А. Ковалева, В.В. Игнатова, А.И. Мұсаев, А.Т. Айменов және басқалар.

Көптеген Қазақстандық зерттеушілер ұзындығы 200-250 м жүйектермен және 0,5 (0,2 немесе 0,6) 0,3 л/с су ағынымен суғару тиімді екенін анықтады.

Сарқынды сулармен суарғанда ыза суларының жағдайын қатаң қадағалау қажет. Ыза суларының деңгейі жер бетіне жақын жатқан жағдайда 50 мм мөлшерден артық сарқынды суларын беруге болмайды. Сондай-ақ, ерте көктемнен күздің аяғына дейін берілетін сарқынды суларының жалпы мөлшері 5000 м³/га аспауы қажет.Сарқынды сулардан келетін бактериялардың жиналуына бөгет жасау мақсатында, әр суару аралығында 2-4 аптадай үзіліс жасау қажет. Ерте көктемде және суық күзде 4-апталық үзіліс қажет. Жаздың ыстық айларында, топырақ кеуіп кеткенде және ақаба суларының терең сіңіп кетуі мүмкін болмайтын жағдайда 14 тәуліктік үзіліс және бір рет одан да қысқа үзіліс жасауға болады.

Ыза сулары терең жатқан жерлерде, ақаба суларын мол беруге болады.

Мөлшері 1000 м /га сарқынды суымен суарудың өзі ыза суларымен тарайтын эпидемияның таралуына қауіп туғызбайды. Бірақ мұндай жағдайда, әрі қарай зерттеулер арқылы 2 метрден төменгі жиекте микроорганизмдер ақаба суларымен қай қабаттарға, қалай және қандай концентрацияда түсетінін қадағалап анықтау керек [22].Сарқынды сулармен мол суарылған аудандарда әдетте сарқынды сулардың топырақпен тазартылу дәрежесі төмендейді, 1 метрлік қабаттың тазарту дәрежесі 10%-ға жетпейді.

1962-1965 жылдары қалалық сарқынды суларымен суарылған жайылымның патогенділігіне микробиологиялық талдау жүргізу негізінде топыраққа сарқынды суларымен түскен жұқпалы бактериялардың жойылуына немесе ауруды қоздыратын мүмкіндігінің жойылуына 14-тәуліктік мерзім жеткілікті екені анықталды.

Сарқынды сулардың тыңайтқыштық тұрғыда жоғары бағалылығы және оларды ауыл шаруашылығында су қорларын қорғау мақсатында пайдаланудың тиімділіғі суармалы танаптарға деген сұранысты арттыра түсті. Бұрыннан қолданылып жүрген егіншіліктің суару танаптарының орнына, енді заман талабына сай жабдықталған инженерлік жүйелер – сарқынды суларын қолданатын суару жуйелері (АСҚСЖ) пайдаланыла бастады.

Микроорганизмдер мен микроэлементтер – сарқынды сулардың құрамындағы ең құнды минералдық қоректік элементтер. Қазақстанда жылына тұрмыстық-шаруашылықтық сарқынды сулармен 10 мың тонна фосфор (Р) және 9 мың тонна калий (К) жоғалады. Мұндай мөлшердегі қоректік заттармен 300 мың гектар шабындықты тыңайтуға болар еді.Қазір біздің республикамызда шамамен 43 мың гектар жер мал шаруашылықтық, өнеркәсіптік және тұрмыстық сарқынды суларымен суғарылады. Оңтүстік Қазақстанда қазіргі таңда, шамамен 20 мың гектар суармалы жерлерде ауыл шаруашылық дақылдары сарқынды сулармен қоректендіріледі.

ТМД елдерінде — Ресейде, Украинада, Қазақстанда, Сібірде, Молдовада, Өзбекстанда, Балтық жағалауы елдерінде, Солтүстік Кавказда, Түркменстанда, Әзірбайжанда, Волгоград маңында, Ставропольде, Львовте, Санк-Петербургте және басқа аудандарда да ақаба суларын қолданатын суару жүйелері (АСҚСЖ) құрылды. Қазіргі кезде сарқынды сулармен ТМД елдерінде 360 мың га жерлер суарылады. Мұндай аудандар Харьков маңында, Москвада, Киевте, Санкт-Петербургте, Волгоградта, Одессада, Саратовта, Донецкте, Бакуде, Омскде, Ашхабадта, Евпаторийде, Ждановта, Кривой Рогта, Ақсайда /Ростов облысы/, сондай-ақ, Балтық жағалауы елдерінде және Орта Азия, Орал және Беларусьте де бар [ТМД елдерінен басқа Болгария, Германия, Англия, Франция, АҚШ, Венгрия, Жапония және басқа елдер де сарқынды суларын пайдаланумен айналысады.Қазақстанда сарқынды сулармен Алматы, Тараз, Шымкент, Актау, Астана, Қостанай және т.б. қалалардын маңындағы егістік жерлер суарылады.

ТМД елдерінің 52 жылдан астам сарқынды суларымен суғару тәжірибелерінде қоршаған ортаға, топыраққа және өсірілген дақылдардың өніміне айтарлықтай жағымсыз әсері байқалған жоқ. Бұл осы суларды орынды қолданудың нәтижесінде, атап айтқанда, санитарлық, агротехникалық және пайдалану талаптары мен ережелерін сақтау, АСҚСЖ келетін барлық үрдістерді жүйелі түрде бақылау, және де ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерін өндіріске енгізудің арқасында жүзеге асқан [31].

Сарқынды сулармен топыраққа түсетін микротыңайтқыштар маңызды орынға ие. Азот, калий және органикалық заттар минералды тыңайтқыштармен толықтырылып топырақтағы ағзалардың биохимиялық белсенділігін жоғарылатады және өсімдіктердің қажетті химиялық элементтермен қоректенуіне мүмкіндік беріп, олардың өсіп -жетілуіне әбден қолайлы жағдай жасайды.Сарқынды суларды қолданатын суару жүйелерінде тыңайтқыштарды қолдану қажеттілігі сарқынды суларындағы қоректік элементтердің жетіспеушілігінен туады. Орташа тыңайтқыштық бағалылығы бар қалалық сарқынды суларын пайдаланғанда, оған қосымша минералды тыңайтқыштар — 30% азот, 80% фосфор, 60% — калий енгізу қажет [19].

Ауыл шаруашылығында сарқынды суларды пайдалану жағдайларына жасалған әдеби шолу, оларды төмендегі жағдайларда ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға қолдануға болатындығын көрсетті:

сарқынды суларды суаруға дайындау ғылыми негізде жүргізілгенде;
суармалау мөлшерін және суару техникасын топырақтың
агротехникалық, мелиоративтік ерекшеліктерін ескере отырып тағайындағанда;
аймақта қолданылатын агротехникалық шаралар өз мерзімінде
орындалып отырғанда.

Ақаба сулар суаруға деген сұранысты ғана қанағаттандырып қоймайды, сонымен қатар ауыл шаруашылық дақылдарынан жоғары және тұрақты өнім алудың қайнар көзі болып табылады. Ғылыми тұрғыда негізделген, өндіріске енгізуге ұсынылатын ұсыныстар қоршаған ортаны таза сақтауға мүмкіндік береді.Өнеркәсіптік сарқынды суларға қарағанда, шаруашылық-тұрмыстық сарқынды суларымен суару өсімдік өнімдерінің сапасына жақсы әсер етеді. Сарқынды сулармен суарудың әсерінен көпжылдық шөптердің құрамындағы протеин күрт көбейеді, ал дәнді дақылдарда кальций мен май көп жиналады, бұршақты дақылдарда фосфордың мөлшері артады.

Ф.С. Маренкиннің мәліметтерінде ақаба сулармен суарғанда сүрлемдік дақылдарда құрғақ зат мөлшерінің артатыны жайлы деректер келтірілген.Украинада осындай сулармен суарылған күздік бидайдың сапасы тәлімді жерде өсірілген бидайдың сапасынан жоғары болған. Волжский өнеркәсіп кешенінің сарқынды суларымен күрішті суғарғанда, дәннің сапасы қанағаттанарлықтай болған. Көшеге су шашатын көліктердің таза суды құйып алып жатқанын көріп жүрміз. Кей ауылдар қара суға жете алмай, қардың суын ерітіп ішіп отырғанда, қаладағы таза ауыз суды көшенің шаңын басуға пайдаланғанымыз қаншалықты қажеттіліктен туындаған екен деген ойға қаламыз.

Еңбек қорғау қауіпсіздік шаралары

Еңбекті қорғау бұл барлық шаруашылықта, өндіріс орындарда техника қауіпсіздігін енгізу санитарлық гигиеналық жағдай жасау болып табылады. Міне осы шараларды қолданғанда ғана өндірістік жарақаттармен, аурулардың алдын алуға болады. Жұмысты ұйымдастыру және жүргізу барысында жеке бастын қауіпсіздігін қамтамасыз ететін киімдер, құралдар қажет болады. Оларды дұрыс пайдалану әдістерін үйрету еңбеккерлердің ауруға шалдығу, жарақат алу қаупін азайтуы керек.

Академик В.В.Вернадский (1934) жер бетінде қоршаған орта мен тірі организмдерге әсері жағынан химиялық заттардан асатын күштер табиғатта кездеспейді деп атап көрсеткен. Химиялық заттарды өндірістің жетекші салаларында қолдану өнім сапасының түбегейлі жақсаруына, оның көлемінің күрт өсуіне, солардың негізінде өндірістік шығындардың азаюына мүмкіндік жасайды.Жер жүзінде халық шаруашылығының барлық салаларында химия ғылымдарының жетістіктерін кең көлемде қолдану адамдарға қоғамдық, материалдық және рухани өмірінің қоршаған ортамен тығыз және күрделі байланыстарын түсінуге көмектеседі.Шаруашылыққа жұмысқа орналасқан еңбеккерлер шаруашылық әкімшілігімен еңбек-шарт жасасады. Еңбек шартты жұмысшыға еңбегіне байланысты айлық ақша төлеудің жолдары, тегін мамандық алуға дайындау және кәсіби іскерлігін арттыру мәселелері, ауруға шалдыққанда немесе уақытша еңбек қабілетін жоғалтқанда берілетін төлем ақы, жасқа байланысты зейнет ақы қарастырылған.

Еңбек заңы жұмысшылардан жұмыс атқару барысында тәртіпті қатал сақтау, еңбек құралдарына желікпен қарау және қауіпсіздік ережелерін сақтауды қажет етеді.Егін шаруашылығындағы бөлімше бастықтары және бригадирлер жұмысшыларды арнаулы киіммен, улы химикаттардан қорғайтын құралдармен қамтамасыз етеді. Еңбек қауіпсіздігін сақтау инженері мерзімдік жұмыстар басталарда жұмысшыларға еңбек қорғау туралы арнаулы нұсқау, үйрету сабақтарын жүргізеді.Еңбекті қорғау, жұмыс барысында жарақат алу қаупі аз болғанда еңбеккерлердің жұмыс өнімділігі де жоғары болады.

Жоғарыда келтірілген мәселелерді уақтылы шешу үшін еңбек орындарын паспорттап, санитарлық-техникалық гигиеналық жайларын тексеріп тұру қажет. Тексеру барысында еңбек орындарындағы ауа тазалығы, температуралық режим, улы-химиялық ауада, т.б. Қоршаған ортаға болмауы, шан-тозаң мөлшері, құралдар мен агрегаттану қауіпті тербелуін т.б. қарастырылды.Еңбек қауіпсіздігін сақтау инженері шаруашылықта еңбек қорғаудың жылдық жоспары бекітіледі.Бекітілген жоспарда еңбек қорғауға бөлінетін қаржының мөлшері белгіленіп, оның жұмсаудың тәртібі қаралады. Бірақ соңғы жылдарда шаруашылықта еңбек қорғауға қаржы белгілі экономикалық қиыншылықтарға байланысты аз бөлінуде.Еңбек қорғау дегеніміз – еңбек процесінде қауіпсіздікті, адамның денсаулығы мен жұмыс істеу қабілетін қамтамасыз ететін заңды шығару актілерінің әлеуметтік-экономикалық, техникалық, гигеналық және емдеу – сауықтыру шаралары мен құралдар жүйесі.Еңбек қорғау жұмыстарын ұйымдастыру және жұмысты орындауға жіберілген адамдардың еңбегін қорғау жауапкершілігі кәсіпорын, мекеме басшыларына жүктелген.Зертхана басшысы өндірістік жарақаттанудың барлық оқиғаларына және кәсіптік улануға жауап береді. Жазатайым жағдайлардың себептерін тексеріп, оларға акт жазуды ұйымдастырады.

Мемлекет, өзі өкілеттік берген органдар арқылы, ғылыми негізделген стандарттар, нормалар мен ережелер негізінде өндірісте еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін талаптар белгілейді. Жұмыс берушілерге белгіленген стандарттардың ережелер мен нормалардың кәсіпорындарға қамтамасыз етуін, сондай-ақ ұжымдық шарттарға белгіленген өз міндеттемелерінің орындалуын, еңбекті қорғау жөніндегі күшіндегі заңнамада көзделген кепілдіктерден төмен емес деңгейдегі қызметкерлер құқығын қамтамасыз етуі тиіс. Өз кезегінде кәсіпорын қызметкерлері заңнамада және басқа нормативтік актілерде, ұжымдық шарттарда белгіленген еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нормалардың талаптарын сақтау міндетті.Адам ағзасы мен денсаулығына әсері бойынша токсикологиялық бағалаудан өтпеген заттарды, шикі заттарды, материалды қолдануға тыйым салынған.Егіншілікте химикат қолдануға қатысатын адам сол шаруашылықтың өзінде қауіпсіздік техникасы жөніндегі арнаулы курсты пысықтау дайындығынан өтеді. Бұл сабақтардан олар күнделікті жұмыс күн тәртібі мен адамдарға арнаулы куәлік беріледі. Барлық химикаттармен жұмыс істейтін адамдарға арнаулы киімдер (халат, қорғаныш көзілдіріктер, распиратор, қолғап, сабын, етік), сондай-ақ 0,5 л сүт тегін беріледі. Ол химикаттарды қолдану, механикаландыру, автоматтандыру еңбек өнімділігін арттыруға, әр түрлі химикаттардың адам үшін зиянды әсерін кемітуге мүмкіндік береді. Бақ шаруашылығында қолданылатын улы химикаттармен жұмыс істеу кезінде қоршаған құралдардан пайдаланып, адамдар тыныс алу органдарына, терісіне, көзіне және киімдеріне препараттарды тигізбеуіне болады. Тыныс жолдарын қорғау үшін химикат шаңына қарсы распираторлар мен противогаздар немесе тамшы түрінде болып, физика – химиялық қасиеттері жағынан буланбайтын болса, әрі олар белгілі дәрежеде ауада шоғырланбаса ғана киіледі. Ал улы химикаттар теріге, көзге зиянын тигізбес үшін арнайы қорғаныш киімдері, аяқкиімдер, қолғаптар және қорғаныш көзілдіріктер киген жөн.Химикаттардың биосфераға деген жағымсыз әрекеттерін жою үшін әрбір шаруашылық тыңайтқыштар мен улы химикаттарды қалай, қай уақытта, қандай мөлшерде және қандай зиянкестерге қарсы қолдану керек екендігі көрсетілген ұсыныстарды басшылыққа алу тиіс. Егер өсімдіктердің зиянды организмдерін жоюға қолданылатын химикаттарды сол ұсыныстарда көрсетілгендей етіп пайдаланса, олардың табиғи ортаны ластамай, жалпы тіршілікке зиянын тигізбей дақылдар өнімін молайтуға, сондай–ақ аман сақтауға үлкен көмегінің тиетіндігіне ешбір күмән келтіруге болмайды. Химиялық препаратты жеміс – жидек дақылдарын қорғау жұмыстарынан шығарып тастауға, яғни оларды пайдаланудан бас тартуға қазіргі кезде ешбір мүмкіндік жоқ. Оның себебі – басқа агротехникалық және биологиялық әдістердің жетілдірілмегендігі. Соған байланысты кейбір химикаттың егін өнімін жоғарылатудағы, әрі сақтаудағы пайдасын ескере отырып, оларды жалпы тіршілікке зиян келтірмейтіндей етіп пайдаланған дұрыс.Еңбек жағдайының адам өміріне, денсаулығына қауіпсіз болуын қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылық қызметкерлері мен мамандарынан өндірісте еңбек жағдайын қорғау үшін мынадай мәселелерді ұйымдастыруды талап етеді:

өндірісте (кездесетін) байқалатын қауіпті және зиянды жағдайлардан алдын-ала сақтандыру;
еңбек жағдайын жақсартып өндіріс өнімділігін арттыру;
өндірісте қызметкерлердің ауырып қалуына және зақымдануына жол бермеудің шараларын алдын-ала белгілеу;
еңбек қорғау шараларының нақтылы жоспарын жасап, оны орындап отыру;
минералды тыңайтқыштар мен пестицидтері қолданғанда еңбек қауіпсізділігін сақтаудың арнайы ережелерін білу;

Кез келген тәжірибе шаруашылығында ғылыми-өндірістік ұйымдас-тырудың бұрынғы жүйесі сақталып еңбек қауіпсіздігін қорғаудың және өндірістік санитария ережелерін бақылау жұмыстары жақсы ұйымдастырылуы керек. Еңбек қорғау жағдайына біріншіден шаруашылық бастығы және өндірістің әр саласының жетекші мамандары толық жауап береді. Өндірістік учаскелерде көрнекті жерде техника қауіпсіздігін сақтау және алғашқы дәрігерлік көмек көрсету жөнінде плакаттар ілініп, арнайы құралдармен, әдебиетпен жабдықталған бөлмелер бар. Еңбек қорғау және техника қауіпсіздігін сақтауды бақылаудың жұмыс кестесі жасалып, соған сәйкесті жұмыс жүргізіліп тұрады. Дала жұмыстары басталудың алдында жұмысшылар арнайы жұмыс киімдерімен (етік, халат, комбинзон, қолқап) және қорғаныш көзілдіріктермен қамтамасыз етілп, улы химикат және минералды тыңайтқыш пен егісті өңдейтін жұмысшылар дәрігерлік тексеруден өткізіліп, техника қауіпсіздігін сақтау туралы ережелерді оқып сынақтан өткізіледі. Шаруашылықта өнім өндірудегі дала жұмыстарын жүргізу барысында механизаторлар, сушылар және басқа да жұмысшылар әр түрлі қауіпті және зиянды жағдайларға ұшырап отырады.Улы химикаттар мен егісті өңдеудің тиімділігін арттыру үшін, өңдеу жұмыстары ертемен және кешке жақын желдің соғуы баяу (2м/сек) кезеңде жүргізіледі. Минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттар адам организміне зиянды келеді, себебі олардың әсерінен көз жасаурайды, қол мен беттің терісі қызарады, сонымен қатар олар бас ауруына шалдықтырып, денені уландыруы мүмкін. Сондықтанда, оларды өндірісте қауіпсіз қолдану үшін олардың зиянды әсеріне қарсы арнайы еңбек құралдары мен тағамдар беріледі. Шаруашылықта егісті өңдеу үшін тыңайтқыштар қолданылады. Олар арнайы қоймада сақталады, ол елді мекеннен және су қоймасынан 1000метр қашықтықта болуы тиіс.Улы химикаттар мен минералды тыңайтқыштарды тасымалдау, оларды тиеп-түсіру арнайы жабдықталған машиналармен орындалады, және егістікті өңдеу барысында белгіленген қауіпсіздік шараларды сақтау керек. Шаруашылықта өсімдіктерді өсіру үшін жүргізілетін агротехникалық жұмыстар толық механизацияландырылған, соның нәтижесінде еңбек шығыны мен өнімнің өзіндік құны төмендеп, дақылдан жоғары түсім алынады. Егін жинау кезінде өрт қауіпіне қарсы шараларды ұйымдастыру жұмыстарына аса көңіл бөлінеді. «Еңбек қорғау» еңбек ету кезінде жұмысшылардың еңбек ету процесіндегі денсаулығын сақтайтын және қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, олардың еңбек пен демалысқа құқығын қамтитын заң шығаратын, адамның өмір қауіпсіздігін, денсаулығын және жұмысқа қабілеттілігін сақтау жүйесін зерттейтін, соған қатысты құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдік профилактикалық және басқа шаралар мен құралдарды қарастыратын ғылыми жабдықтар жүйесі.

Жұмыстағы қауіпсіздік техникасының ережесін орындау қажет, олар:

— тапсырманы орындау кезінде бір адамды жауапты етіп тағайындау қажет, сол адамның айтқанын басқа жұмысшылар бұлжытпай орындауы керек;

— барлық жұмыс қоршаған ортаны қорғау заңына сәйкес жүргізілуі тиіс;

— студенттер зертхана жұмысына кіріспей тұрып бірінші қауіпсіздік техникасының ережелерімен танысу керек;

— қауіпсіздік ережесімен танысқан соң, студенттер кафедраның арнайы журналына қол қоюы тиіс;

— зертханада тек қана ақ халатта жұмыс істеп, жұмыс орнын таза және ұқыпты ұсталуы тиіс;

— жеңіл тұтанатын заттармен от көзіне жақын жерде жұмыс істеуге болмайды және улы, иісі күшті заттармен тек қана ауа соратын қондырғысы бар қорапта жұмыс істеу керек;

— қолданылған пипеткілерді, шпателдерді, химиялық перпараттарды арнайы, дезинфекциялық сұйық құйылған ыдысқа салу керек;

— зертханада жұмыс аяқталған соң, жұмыс орнын залалсыздандырып, зертханашыға өткізілуі тиіс, сонан соң қолды сабынмен жуу керек.Әрбір мекемеде, өндіріс орындарында, лаборатоияда қауіпсіздік техникасы, еңбек қауіпсіздігі, өндірістің санитарлық ережелері және де өрттен сақтану нұсқаулары, химиялық әсері бар заттардың қауіпсіздігі туралы ережелер болуы тиіс. Ереже көрнекті жерге ілінуі тиіс. Әрбір жұмысшы осы ережелермен таныс болуы керек.

Лаборатория басшысы мыналарды қамтамасыз етуге міндетті:

— Жұмыс ғимаратының, жабдықтар мен құрал — саймандардың барлық түрінің, қоршаудың сақтану қондырғыларының және т.б. қауіпсіздік күйін;

— Тақырыпқа сәйкес және барлық жұмыс орындарындағы нұсқаулар мен бас инженер бекіткен техника қауіпсіздігі ережелерінің болуын дайындауға;

— Жаңа жұмысқа қабылданғандар мен лабораторияда жұмыс істейтін қызметкерлерге техника қауіпсіздігі мен өндірістін санитариядан алғашқы және қайталау нұсқауларын өткізіп тұруға;

— Барлық қызметкерлердің техника қауіпсіздігі, өндірістік санитария, еңбек корғау және өрттен сақтану шараларының ережелері мен нұсқауларын бұзбауын.

— Еңбек қорғау дегеніміз – еңбек процесінде қауіпсіздікті, адамның денсаулығы мен жұмыс істеу қабілетін қамтамасыз ететін заңды шығару актілерінің әлеуметтік – экономикалық, техникалық, гигиеналық және емдеу – сауықтыру шаралары мен құралдар жүйесі. Әрбір мекемеде, өндіріс орындарында, лабораторияда қауіпсіздік техникасы, еңбек қауіпсіздігі, өндірістің санитарлық ережелері және де өрттен сақтану нұсқаулары, химиялық әсері бар заттардың қауіпсіздігі туралы ережелер болуы тиіс. Ереже көрнекті жерге ілінуі тиіс. Әрбір жұмысшы осы ережелермен таныс болуы керек.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстан өзінің физика-географиялық орналасуы және соған тікелей байланысты аймақтың табиғи жағдайларына сай, су ресурстары тапшы аймақтарға жатады. Бүгінгі күнгі әлемдік масштабта жахандық проблемаға айналып отырған – тұщы су проблемасы, жер жүзі халқының жартысына жуығына тікелей апат қаупін төндіріп отыр, себебі су ресурсы адамзат және қоршаған орта үшін ең бір маңызды өмірлік ресурс екенін естен шығармау қажет. Екінші жағынан, соңғы онжылдықтарда республиканың су ресурстарының антропогенді факторлар әсерінен жоғары дәрежеде ластануы байқалуда, олардың ең қауіптілері – дұрыс тазартылмаған немесе тазартылмаған сарқынды сулар. Көптеген тұрғын аймақтарда сарқынды сулар тазартылуының қазіргі жағдайы экологиялық және санитарлық – гигиеналық талаптарға сәйкес емес. Сарқынды сулар тек қана экономикалық шығындар әкелмейді, оның тағы бір аса қауіпті салдары- адам денсаулығымен тікелей байланысты туындайды, яғни ластанған суларды пайдалану, аса қауіпті ауру түрлерінің кең масштабта таралуына тікелей себін тигізуде.

Сондықтан Алматы қаласының ластанған суларын тазартудың тиімділігін зерттеу жұмысымды толық сипаттай келе, қалада қабылданған «Алматы өзендерін, су көздерін қалпына келтіру және оңалту» бағдарламасын жүзеге асыру үшін мынадай жұмыстарды іске асыру керек деп ойлаймын:

— су нысандарын және оның аумағын табиғатты қорғау және оны сақтап қалу мақсатында кешенді қала құрылысына тиісінше өзгерістер енгізу;

— шағын өзендерде ғылыми негізделген инженерлік –биологиялық шараларды кешенді жүзеге асыру арқылы судың нормативтік сапасын қамтамасыз ету;

— шағын өзендер мен жапсарлас аумақты, қорғау, оңалту және тиімді қала құрылыстық пайдалану сұлбасын әзірлеуде суды қорғау ұстанымдарын жүзеге асыру;

-су нысандарының өзін — өзі тазартудың табиғи үрдістерін барынша ыңталандыру;

-су және су төңірегіндегі экожүйелердің табиғи қоғамдастықтары мен биологиялық ресурстарын қорғау және қалпына келтіру;

-шағын өзендердің жазықтағы кешендерін жан жақты көріктендіру.

— қауіпті геологиялық және гидрологиялық құбылыстардан қала аумақтарын және халқын қорғауды қамтамасыз ету, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар келтіретін залалды қысқартуға күш салу.

Қорытындылар мен ұсыныстар:

Сарқынды суларды биологиялық тазарту ісіне қарапайым, тиімді және пайдалы болып табылатын биотоғандарды көптеп пайдалану және оның санын арттыру.
Қазақстандағы (қыста — 30ºС, жазда +40ºС) климаттың тез құбылмалы жағдайын ескере отырып, анаэробты – аэробты биотоғандар ұсынылады: анаэробты – терең сулы (һ=5 м), аэробты – 2,5 м – ден аспайтын тереңдікті.
Жер асты суларының ластануын болдырмау мақсатында жетілдірілген биотоғандар әзірлеу (ластанған су сіңбейтін арнаулы жабындардың болуы тиіс).
Сүзгілеуге қарсы жабындарды жергілікті материалдардан жасау экономикалық жағынан тиімді болып табылады.
Әрбір нақты жағдайда, сүзгілеуге қарсы жабындардың конструкциялары мен материалдарын технологиялық, техникалық, экономикалық тағайындалуын есепке ала отырып, оларды табиғи климаттық жағдайлармен сәйкестендіру қажет.

Енгізілген жұмыстың техника – экономикалық тиімділігінің қорытындысы

ретінде Алматы қаласының ластанған суларын тазалаудан өткеннен кейін жергілікті жерлерді көгалдандыру мен суғаруға пайдаланылған жөн (мысалы, көшелерге шашуға, автожуу стансаларына) деген көзқарасты білдіреді. Сондықтан орындалған жұмыстың экологиялық және әлеуметтік жағдайды жақсартуға қосқан үлесі мол деп есептелмек. Сонымен бірге ластанған сулардың ластану көздерін нақтылап анықтау мақсатында кешенді жұмыстар жүргізудің айрықша маңыздылығын да есте ұстау қажет.

Жеке елдердің 52 жылдан астам сарқынды суларымен суғару тәжірибелерінде қоршаған ортаға, топыраққа және өсірілген дақылдардың өніміне айтарлықтай жағымсыз әсері байқалған жоқ. Бұл осы суларды орынды қолданудың нәтижесінде, атап айтқанда, санитарлық, агротехникалық және пайдалану талаптары мен ережелерін сақтау, АСҚСЖ келетін барлық үрдістерді жүйелі түрде бақылау, және де ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерін өндіріске енгізудің арқасында жүзеге асқаны белгілі жайт.

Ақаба сулар суаруға деген сұранысты ғана қанағаттандырып қоймайды, сонымен қатар ауыл шаруашылық дақылдарынан жоғары және тұрақты өнім алудың қайнар көзі болып табылады. Ғылыми тұрғыда негізделген, өндіріске енгізуге ұсынылатын ұсыныстар қоршаған ортаны таза сақтауға мүмкіндік береді.Өнеркәсіптік сарқынды суларға қарағанда, шаруашылық-тұрмыстық сарқынды суларымен суару өсімдік өнімдерінің сапасына жақсы әсер ететіндігі дәлелденген факт. Сарқынды сулармен суарудың әсерінен көпжылдық шөптердің құрамындағы протеин күрт көбейеді, ал дәнді дақылдарда кальций мен май көп жиналады, бұршақты дақылдарда фосфордың мөлшері артады.

Қазақстан Республикасы ғалымдарының зерттеулеріне сүйенсек, Қазақстандагы жалпы экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты мелиорацияланған жерлердегі табиғат қорларын пайдалануды ұтымды қамтамасыз етудің мәселелеріне қоғамдық ғылымдарды дайындауға үлкен көңіл бөлінгені, оны құраушылардың ең маңыздысы — табиғат жүйелеріндегі экологиялық теңдестіктің тиімді өзгеруі және оны кеңейтіп қалпына келтіру болып табылатынын айтады.

Диплом жұмысында мысалға келтірілген ластанған суларды биологиялық жолмен тазартудың болашағы мол, ендігі мақсат осындай, адам баласын сапалы су көздерімен қамтамасыз ететін озық технологияларды кеңінен енгізу арқылы алғашқы қажеттіліктердің қатарына кіретін таза ауыз сумен халықты толық қамтамасыз етудің мүмкіндіктерін барынша кеңейту болып табылады.

Себебі, соңғы деректер бойынша 2015 жылы дүниежүзі халқының тең жартысына жуығы тұщы су проблемасын басынан кешірейін деп отыр. Жергілікті аймақтың экологиясын жақсартуға, табиғатты қорғау бағдарламасын жасауға, аймақтық экологиялық мониторингін ұйымдастыруға және жетілдіруге осы қорытындылар негіз бола алады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Булегенов Г.Р. Результаты по сорбционной очистке смеси сточных вод и активного ила. Материалы Центрально-азиатской международной научно-практичекской конференции, Алматы, 2005,-б.185-186.
Джусупова Д.Б. Технологии очистки природных и производственных сточных вод. Учебное пособие. А.: 2006. 41-50 б.
Коробкин В.А., Лященко Л.В. и др. Токсикологические свойства сточных вод г. Алматы // Вопросы гигиены окружающей среды. Алматы. 1999. 45-54 б.
Рыскулбекова Л.М. Оценка влияния гидрогеологической ситуации по мониторингу окружающей среды сточных вод г.Алматы.Статья.2006
Яковлев С.В., Карелин Я.А. и др. Очистка производственных сточных вод. – М.: Стройиздат. 1999.
Штамм Е.В., Батовская Л.О. Биотические и абиотические факторы формирования редокс – состояния природной водной среды // Экологическая химия водной среды. 1998. Т.2., 125-137 б.
Шилькрот Г.С. Причины антропогенного эвтрофирование водоемов. Общая экология. Биоценология. Гидробиология. Т.2. Антропогенное эвтрофирование водоемов. М., 1995. 61-69 б.
Патин С.А. Влияние загрязнения на биологические ресурсы и продуктивность Мирового океана. М., 1990. -251 б.
Томас Ю.А. Фосфор и эвтрофикация // Фосфор в окружающей среде. М., 1997. 638-665 б.
Остроумов С.А., Хорошилов В.С. Биотестирование вод, загрязненных поверхностно – активными веществами // Изв. РАН. Сер. биол., 1992. №3. 452-458 б.
Земляк М.М., Свердликов А.И., Свердликов А.А. Исследования факторов, влияющих на эффективность аэрации. Наука и техника в городскомхозяйстве. Будiвельник, Киев, вып. 74, 1990, с. 87 –94.
Долгов Г.И., Никитинский Я.Я. Гидробиологические методы исследование. В кн.: Стандартные методы исследования питьевых и сточных вод. М.: 1999. -140 б.
Разумовский Э.С., Медриш Г.Л., Казарян В.А. Очистка и обеззараживание сточных вод малых населенных пунктов. М.:-Стройиздат, 199 –173 б.
Звячинцев Ю.Ю. Методы почвенной микробиологии и биохимии. М.:-МГУ, 1991. – 304 б.
Исмаилов Н.М. Нефтяное загрязнение и биологическая активность почвы. М.: Наука, 1992. – 227-235 б.
Клар Э. Полицинклические углеводороды. Пер. с англ. М., 1971. – 43-46 б.
Стобникова Е. И др. Выбор активного микроорагнизма – деструктора углеводородов для очистки нефтезагрязненных почв. М., 1995. – 534-539 б.
Установка для очистки сточных вод. Предварительный патент РК № 17085 (2004/1146.1) от 06.08.2004 Мырзахметов М; Жумартов Е.Б; Нурпеисов М.Н; Хойшиев А.Н; Булегенов Г.Р.
Жумартов Е.Б., Хисарова Л.Ц., Булегенов Г.Р. Экспериментальные исследования аэротенка –отстойника с фиксированным биоценозом. Труды Международной конференции «Инженерное образование и наука в XXI веке» посвященной 70-летию КазНТУ им. К.И.Сатпаева. Проблемы рационального использования природных ресурсов Т.1, Алматы, 2005,-б.530-532.
Жумартов Е.Б., Булегенов Г.Р., Хойшиев А.Н. Қазақстандағы қала және кіші елді мекендердің канализация жүйесінің қазіргі қал-жағдайы. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция «Жаңа мыңжылдықтағы сәулет және құрылыс» Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ, Алматы, 2008,-б.45-48.
Жумартов Е.Б., Булегенов Г.Р., Хойшиев А.Н. Кіші елді-мекендердің канализация жүйесінің классификациясы. Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ, Хабаршы №6, Алматы, 2008-б. 125-128.
Жумартов Е.Б., Булегенов Г.Р. Екі сатылы тұндырғышта өтетін тұндыру процесі туралы мәлімет. ҚазБСҚА, Хабаршы №2, Алматы, 2008-б. 78-84.
Жумартов Е.Б., Булегенов Г.Р. Кіші елді мекендердің сарқынды суын тазартудың технологиялық схемасын ұғындыру. Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ, Хабаршы №6, Алматы, 2008-б. 128-130.
Мырзахметов М.М., Шомантаев А.А., Абиева Г.С. «Противофильтрационные покрытия биопрудов из асфальтобетона» «Шоқан тағлымы-8».Халықаралық ғылыми- тәжірибелік конференция. Кокшетау,2003.-148-150 бет.
Шомантаев А.А., Мырзахметов М.М., Шонбаева Г. «Противофильтрационные покрытия биопрудов из глины», Қазақ мемлекеттік сәулет құрылыс академиясының 25-жылдық халықаралық конференциясы «Қазіргі құрылыс материалдары, технологиясы мен жобалау әдісі».- Алматы, 2005.- 179-182 бет.
Шомантаев А.А., Абиева Г.С., Жапахова Д.Ө. «Саздан жасалған биотоғанның сүзгіленуге қарсы жабыны» М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде «Индустриалды-инновациялық даму- Қазақстанның тұрақты экономикасының негізі» халықаралық ғылыми- тәжірибелік конференциясы.- Шымкент, 2006.- 501-503 бет.
Мырзахметов М.М., Абиева Г.С., Джалдыбаева Н.В. «Технология и техника биологической очистка сточных вод в биопрудах» М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде «Индустриалды-инновациялық даму-Қазақстанның тұрақты экономикасының негізі» халықаралық ғылыми- практикалық конференциясы.-Шымкент, 2006.- 507-509 бет.
Жумартов Е.Б., Оспанов К.Т. Состояние очистки сточных вод малонаселенных пунктов Казахстана // Совершенствование инженерных систем и проблемы экологии. Минвузовский сборник трудов. – Алматы: КазГАСА, 1998. –С. 103-109 б.
Разумовский Э.С., Медриш Г.Л., и др. Очистка и обеззараживание сточных вод малых населенных пунктов. – М.: Стройиздат, 1999. – 173 б.
Мельдер Х.А., Пааль Л.Л. Малогабритные канализационные очистные установки. –М.: Стройиздат, 1997. – 136 б.
Мырзахметов М.М., Тойбаев К.Д. Ластанған суды әкету және тазалау. Алматы: ҚазМСҚА, 1996. – 141 б.
Рекомендации по расчету и практическому применению эжекторных аэраторов в процессах биологической очистки сточных вод /ЦНИИЭП/ инженерного оборудования. 1998. – 6 б.
Технические записки по проблемам воды в 2-х т. /Фирма «Дегремон» — М.: Стройиздат, 1995. – 1063 б.
Лабораторный практикум. Технологический контроль и анализ сточных вод. – А.: 1998. ААСИ.
Мырзахметов М.М., Жомартов Е.Б., Оспанов К.Т. Шағын аэротенктегі лас суды биологиялық тазарту процесінің технологиялық параметрлерін анықтау // Инженерные аспекты экологических проблем Казахстана; Межвуз. Сборник науч. Трудов. Алматы: КазГАСА, 2001. 97-101 б.
Мырзахметов М.М., Жомартов Е.Б., Оспанов К.Т. Исследование процессов осаждения иловой смеси во вторичном отстойнике компактной установки по очистке сточных вод // «XX ғасыр басындағы инженерлік ғылым» халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары, тезис. докл. Алматы. 2001. 285-286 б.
Мырзахметов М.М., Жомартов Е.Б., Оспанов К.Т. Компактная установка по биохимической очистки сточных вод. Тезисы, докл. Международная выставка Вода – 2000. Алматы. 56-58 б.
Трифонова Т.А. и др. Прикладная экология. – М.: Традиция. 2005.

40.Республика Казахстан. Том 1. Природные условия и ресурсы. А., 2006.

В России наблюдается спрос на преподавателей казахского…

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

Диплом: Алматы қаласының ластанған суларын тазартудың тиімділігі

7 тел из 38 погибших пассажиров разбившегося под Актау самолета были опознаны

В Казахстане будет цифровой Нацбанк

Отец Шерзата Полата был освобожден

Каков курс доллара на текущий момент?

Две новые школы по национальному проекту «Комфортные школы» заработали в Караганде

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты