Диплом: Іле өзенінің төменгі ағысында мекендейтін торта балығының биологиялық сипаттамасы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

«ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ» КЕАҚ

ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ

Бұғыбай Әзиза Әбдіреймқызы

«Іле өзенінің төменгі ағысында мекендейтін торта балығының биологиялық сипаттамасы»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ

5В080400 — «Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау» мамандығы бойынша

АЛМАТЫ 2018

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

«ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ» КЕАҚ

Технология және биоресурстар факультетi

Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

«Іле өзенінің төменгі ағысында мекендейтін торта балығының биологиялық сипаттамасы»

Беттер саны _____

Сызбалар мен көрнектi

материалдар саны____

Орындаған : Бұғыбай Әзиза Әбдіреймқызы

2018 ж. «____» _____________ қорғауға жiберiлдi

Кафедра меңгерушiсi, _________ Лукбанов В.М.

Жетекшiсi: _________ Кайруллаев К.К.

Сарапшы _________ Көбейгенова С.С.

Нормабақылаушы _________ Токсабаева Б.С.

АЛМАТЫ 2018

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

«ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ» КЕАҚ

Технология және биоресурстар факультетi

Мамандығы 5В080400 — «Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау»

Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент: Бұғыбай Әзиза Әдіреймқызы

Жұмыс тақырыбы: «Іле өзенінің төменгі ағысында мекендейтін торта балығының биологиялық сипаттамасы»

Университет бойынша 2018 ж «_____»___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген

Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж «_____» ______________

Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:

Іле өзенінің төменгі ағысының физико географиялық сипатамасы
Торта балығының морфологиялық талдауы
Торта балығының биологиялық талдауы
Торта балығының жасын анықтау

Ұсынылатын негізгі әдебиет

1 Амиргалиев Н.А., Исмуханова Л.Т.Уровеь биокумуляции тяжелых металлов в тканях рыб Капшагайского водохронилища.// Вестник КазНУ Серия экологичекая.№ 1(33) Алматы: 2012. С.30-32.

2 Горюнова А.И. Жизнь степных озер Казахстана.Естественная гибридизация рыб-форма внутрипопляционной адаптации.// Вестник КазНУ Серия экологическая.№ 1 (33) Алматы: 2012. С. 21-28.

3 Монастырский Н.Н. фауна Капчагайского водохранилища// Тр. Вcесоюз. НИИ пруд. и рыб. хоз-ва. М., 1967. Т. 15. С. 117–129.

4 Михайлюк.Н.А.,О влиянии обьема пробы на точность определения доли особей непромыслоаого размера.// Рыбное хозяиство.№ 4 ISSN0131 – 6184.2010г. С.54.

5Поддубный А.Г. Экологическая топография популяций рыб в водохранилищах. Л.: Наука, 1979. 309 с. 6 Прозоркевич.В.а. Инструментальняе оценки численности ряб на ранних стадиях онтогенеза вкрупных морских экосистемах// рыбное хозяиство.ISSN- 6184. № 4. 2010г. С.49.

7 Стрельников А.С., Пермитин И.Е. Ихтиофауна водохранилищ и состояние рыболовства // Функционирование озерных экосистем. Акмолинск: Ин-т биологии внутр. вод Каз СССР, 1990. С. 97–111.

8 Изюмов Ю.Г., Касьянов А.Н., Яковлев В.Н. Популяционная морфология плотвы Rutilus rutilus (L.) водоемов Балхаш-Илийского бассейна // Фенетика популяций. М.: Наука, 1996. С. 222–233.

9 Касьянов А.Н., Изюмов Ю.Г. К изучению роста и морфологии плотвы Rutilus rutilus в Капчагайское водохранилище в связи с вселением дрейссены // Вопр. ихтиологии. 1999. Т. 35. Вып. 4. С. 546–548.

10 Касьянов А.Н., Изюмов Ю.Г., Яковлев В.Н. Морфологическая изменчивость и внутривидовая структура плотвы Rutilus rutilus (L.) (Cypriniformes, Cyprinidae) водоемов Балхаш-Илийского бассейна // Зоол. журн. 1998 г. Т. 61. Вып. 12. С. 1826–1836.

Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері

Тарау	Кеңесші	Мерзімі	Қолы
Әдебиетке шолу	Кайруллаев К.	Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері	Кайруллаев К.	Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім	Кайруллаев К.	Желтоқсан, 2017 ж

Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.

Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Кайруллаев К.

Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Бұғыбай Ә.Ә.

Дипломдық жобаны орындау

ГРАФИГІ

Рет саны	Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі	Жетекшіге ұсыну мерзімі	Ескертулер
1	Кіріспе	Қазан, 2017 ж	Орындалды
2	Әдебиетке шолу	Қазан, 2017 ж	Орындалды
3	Зерттеу әдістері мен материалдары	Қараша, 2017 ж	Орындалды
4	Іле өзенінің төменгі ағысының физико географиялық сипатамасы	Қараша, 2017 ж	Орындалды
5	Торта балығының морфологиялық талдауы	Қаңтар, 2018 ж	Орындалды
6	Торта балығының биологиялық талдауы	Ақпан, 2018 ж	Орындалды
7	Торта балығының жасын анықтау	Наурыз, 2018 ж	Орындалды
8	Қорытынды	Наурыз, 2018 ж	Орындалды
9	Пайдаланған әдебиеттер	Сәуір 2018 ж	Орындалды

Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.

Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Кайруллаев К.

Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Бұғыбай Ә.Ә.

МАЗМҰНЫ

	НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР	7
	АНЫҚТАМАЛАР	8
	БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР	9
	КІРІСПЕ	10
1	ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ	12
1.1	Торта балығының систематикасы және сипаттамасы	12
2	НЕГІЗГІ БӨЛІМ	28
2.1	Іле өзенінің төменгі ағысының физико географиялық сипатамасы	28
2.2	Қазақ балық шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтына сипаттама	29
2.3	Материал және зерттеу әдістемесі	35
3	ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР НӘТИЖЕЛЕРІ	39
3.1	Торта балығының морфологиялық талдауы	39
3.2	Торта балығының биологиялық талдауы	41
3.3	Торта балығының жасын анықтау	48
	ҚОРЫТЫНДЫ	52
	ТӘЖІРЕБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР	53
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	54

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

ГОСТ 7.1 – 2003. «Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления».

ГОСТ 7.32 – 2001. «Отчет о научно – исследовательской работе. Структура и правила оформления»

ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения

ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.

ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории

АНЫҚТАМАЛАР

Акклиматизация- организмдердің өзіндік тіршілік ету мекенінен басқа мекенге үйренуі.

Антеанальдық арақашықтық – тұмсығының басынан анальдық қанатына дейінгі ара қашықтық.

Антепекторальды арақашықтық – тұмсығының соңынан бүйір қанатына дейінгі ара қашықтық.

Ареал- организмнің тіршілік ортасы

Гонада- балықтың жыныс бездері

Өрістеу- уылдырық шашу акты

Өрістеу орны- уылдырық шашатын орын

Популяция- белгілі бір географиялық аумақта тіршілік ететін,бір түрге жататын особьтар жиынтығы

Полицикльділік- балықтардың тіршілік барысында бір неше рет уылдырық шашуы

Половапя дифференциация- жыныстық белгілері бойынша айырмашылық

Фитофильдер — уылдырықтарын өсімдіктерге шашатын балықтар

Эврифаг- әр түрлі азықтармен қоректенетін балықтар

Экстерьер — сыртқы белгілері

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Q- балықтың толық салмағы;

q — іш құрлыссыз салмағы;

l- тұмсығынан бастап қабыршақ қабығының соңына дейінгі арақашықтық;

l.l- linea lateralis(бүйір сызығы);

F- Фультон бойынша қоңдылық коэфиценті;

Cl- Кларк бойынша қоңдылық коэфиценті;

D-арқа қанаты

A- аналь қанаты;

P- кеуде қанаты;

V- құрсақ қанаты;

C- құйрық қанаты;

aD- антедорсальді арақашықтық;

pD- постдорсальді арақашықтық;

n- мөлшер;

M±m- максимальді және минимальді ауытқу;

♂♀- аталық, аналық;

1+- бір жастан асқан балық және т.б.;

кВт- киловатт;

ГЭС- гидроэлектростанция;

км²— квадрат километр;

км- километр;

м³— куб метр;

см- сантиметр;

мм- миллиметр;

т- тонна;

г- грамм;

мг- миллиграмм;

мың- мың;

млн.- миллион;

экз.- экземпляр;

т.б.- тағы басқа;

макс.- максимальді;

мин.- минимальді;

КІРІСПЕ

Торта тұқылар тұқымдасына жатады. Біздің су қоймаларымызда мекен ететін бұл балық – кеңінен таралған балықтардың бір түрі. Торта сияқты сондай кеңінен таралған және барлық жерде болатын басқа балықтар табылмайды. Торта балығын барлық жерден, яғни кішкене өзендерден және тіпті үлкен су қоймаларынан кездестіруге болады. Торта балығының аулау объектісі ретінде кәсіпшілік құндылығы ерекшелігінің болмауына қарамастан, оны көп мөлшерде аулайды.

Қазақстанда ең көп санды негізгі жергілікті балықтардың тұқымы ретінде торта балықтары кең таралған және олар кездеспейтін өзендерде де табылады немесе өте сирек кездеседі, сондықтан ол барлық балықтың көп бөлігін құрайды. Торта балығы біздің өзендеріміздің сағаларында және көптеген көлдерде әрі су қоймаларын мекендегендіктен, біз оны өз зерттеуіміздің объектісі етіп таңдадық. Тортаның өте құнсыз балық болатынына қарамастан, оны тек жергілікті түрде тұтынатындықтан, өзі арзан болған соң, ол төменгі класстағы балықтарға азық ретінде қызмет етеді және осынысымен өзіне баса назар аударады, сол сияқты біздің тұщы суларымыздың ең көп мөлшердегі балықтары болғандықтан, оларға қатты көңіл бөлінеді. Тоғандардың және көлдердің иелері үшін тортаның басты рөлі жыртқыш әрі біршама бағалы балықтарға олардың азық ретінде қызмет етуі болып табылады, демек, торта бірінші немесе екінші жылы олар арқан балыққа, ал одан кейін шортандарға қорек болады.

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Іле өзенінің төменгі ағысында мекен ететін торта балығының биологиялық сипаттамасын зерттеуге арналған. Дипломдық жұмысқа зерттеу объектісі ретінде торта балығы алынды. Зерттеуге торта балығын таңдаған себебіміз: торта балығы Қазақстан суқоймаларында кең таралған, басқа балықтардан сырт көрінісімен айқын ажыратылады, кәсіптік маңызы бар, қазіргі уақытта саны көп және кең таралған балық.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. «Іле өзенінің төменгі ағысында мекен ететін торта балығының биологиялық сипаттамасы»,-тақырыбына сәйкес дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты Іле өзенінің төменгі ағысында мекендейтін торта балығының популяциясының қазіргі жағдайына сипаттама беру. Осыған орай төмендегідей міндеттер қойылады:

Іле өзенінің төменгі ағысына әдебиеттік шолу жасау.
Іле өзенінің ихтиоценозында торта балығының қалыптасуына шолу жасау.
Іле өзенінің төменгі ағысындағы торта балығына биологиялық талдау жасау.
Алынған зерттеу нәтижелерін әдебиет көздерімен салыстыра отырып бағалау.

Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс көлемі компьютермен терілген 56 бет. Онда кіріспе, 5 тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі бар. Жұмыста 6 кесте, 12 сурет және 34 әдебиеттер атауы берілген.

Іле өзенінің төменгі ағысын мекендейтін торта балықтары қоныс аударып, жерсіндірілген солтүстік Каспийлік (астрахандық) Rutilus rutilus caspicus торта балықтары болып келеді (Jakowlew ,1870). Олардың жаппай көбеюі Іле өзеніне бөгеттерді тұрғызу арқылы тұйықтағаннан кейін ғана, су басу аймағында қалып қалған балықтардан үйірлер түзілді. Біз зерттеу жұмысына негізгі материал ретінде тортаны (Rutilus rutilus L.) қолдандық. Біздің пікіріміз бойынша торта көптеген басқа бағалы балықтармен салыстырғанда, анағұрлым көбірек назар аударуға лайық болып саналады.

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Торта балығының систематикасы және сипаттамасы

Класс сүйекті балықтар- Osteichthyes

Класс тармағы сәуле қанаттылар — Aktinopterygii

Отряд тұқы тәрізділер — Cypriniformes

Отряд тармағы тұқы тектестер — Cyprinoidei

Тұқымдас тұқылар — Cyprinidae

Туыс торталар — Rutilus

Түр торта- Rutilus rutilus

Түрше қаракөз- Rutilus rutilus caspicus

Көптеген зерттеушілер [1,2] әртүрлі ареал бөліктерінде мекендеген солтүстік каспийлік торта балығының бірнеше түрлерінің (пішіндерінің) айырмашылықтарын көрсетіп берген болатын. Тортаның аудандар бойынша морфологиялық ерекшеленетін түрлерінің үйірлік топталуы нақты мекендеу шарттарымен тікелей байланысты болады. Балқаш – Іле бассейнінде қаракөз балығын жерсіндіру барысында олар маңызды морфологиялық өзгерістерге ұшырады, сөйтіп олар өзінің негізгі түрлерінен біршама ауытқыды. Бұл өзгерістер мекендеудің жаңа шарттарына, сонымен қатар баяу қозғалыстағы тіршілікке бейімделу себептерінен болды [2].

Олардың денесінің, жүзу қанаттары және көзінің түстері сансыз өзгерістерге ұшырады, бұндай түрленулер бір жағынан ол балық жасынан, екінші жағынан судың құрамының өзгерісінен және басқа жергілікті тіршілік шарттарынан тәуелді болды. Жалпы тортаның жасы өскен сайын жалпақ және жуан, ал көзінің және жүзу қанаттарының түсі көбірек ашық бола түседі. Іле өзенінің төменгі ағысы ареалы шекараларындағы торта келесі белгілермен сипатталады: D 3 8-10, A 3 8-11, бүйірлік сызықтары 40-47; қабыршағы циклоидті; біріншіде желбезекті доғаға ортасындағы шарбақшаларының саны орта есеппен 11 бастап, 16 жетеді; омыртқалар саны 39; аузы төмен; жұту тістері бірқатарлы, 6-5, 5-5, 6-6 [2.2]; кариотип: 2n = 50, NF =82-84; дене ұзындығына қатысты пайызбен алғанда (орта есеппен): бас ұзындығы 22,8-23,4, ал желкедегі басының биіктігі 18-19, денесінің ең үлкен биіктігі 28,2-30,5, ал ең кіші биіктігі 9,5-10, құйрық сабақтарының ұзындығы 20,2-22,5, биіктігі D 20,2-23, биіктігі А 13-15,75, ұзындығы Р 18,2-19,9, ұзындығы V 16,9-18,3. Көптеген зерттеулер әдеттегі тортаның біраз белгілерінің тұрақтануын көрсетті, оның дәлелі ретінде, мысалы, оның қазіргі морфологиясын алуға болады [3]. Дененің ұзындығынан ішектің ұзындығы артық болады. Іле өзенінің төменгі ағысында бұл артықшылық 76-137%, әртүрлі таңдаулардағы орташа артықшылығы 111-117% құрайды. Іле өзені тортасының жыныстық диморфизмі әлсіз байқалады, бірақ жасы өскен сайын көріне бастайды. Жыныстық пісіп жетілген балықтарды алғашқы рет екі белгілері бойынша айырады: ұрғашы балықтармен салыстырғанда еркектерінде олардың денесінің биіктігі біршама кем болады, бірақ арқалық жүзу қанатының биіктігі артық болады. Ересек (орташа ұзындығы – еркек 20,3 см, ал 22,8 см болатын) балықтарда жастары өскен сайын, олардың жыныстық ерекшеліктерінің айырмашылықтары арта түседі: дене ұзындықтарына қатысты пайызбен алғанда еркек балықтар денесінің биіктігі барынша көпке кем болады, антеанальді және пектовентральді арақашықтығы аз, сол сияқты кеуде жалпақтығы азырақ болып келеді, есесіне салыстырмалы түрде көз диаметрі үлкен, арқалық жүзу қанаты биік, кеуделік жүзу қанаттарының ұзындықтары және антепекторальді арақашықтығы көбірек болады [4]. Жыныстық ерекшеліктерінің санақтық көрсеткіштері жоқ.

Сурет 1 – Торта балығы

Жалпы алғанда, торта балығының морфометрикалық белгілерінің өзгерістері оның аса икемді екенін көрсетеді, бірақ ерекшеліктер ішкі түрлік экологиялық сипатта болады. Іле өзенінің төменгі ағысындағы тортаның максимал өлшемі 33,4 см және массасы 800 г. Әдетте, ұрғашы балықтар еркек балықтарға қарағанда ірі болады. Тортаның ересек түрлерінде алтындай қабыршақтары жиі кездеседі, олар көбіне су түбіндегі құмда немесе қиыршықты тасты шұңқырларда мекендейді. Соған қарамастан, күміс тәрізді түстегі торталар Іле өзенінде кездеседі. Дегенмен, торта денесінің бояуы арқасында көк-жасыл түстен күңгірт-күміс тәрізді түске алмасады немесе қарын тұстары да ашық ақ түсте болады. Тортаның төменгі жүзу қанаттары сары бола алады, ал кейде ашық-қызғылт сары түстес болып келеді. Торта арқалық жүзу және құйрықтағы қанаттары әдетте жирен-қызыл қоңыр реңк түсте болады. Нағыз тортада көтеншектегі жүзу қанаттарында 9-13 шұғыласы болады, өйткені солтүстік каспийлік тортада минимум 17 шұғыла және жүзу қанаттарының бояуы, негізінен, ашық түсте болатынын есте сақтау керек [5].

Балықтарды өзара ең қарапайым түрде олардың арқалық және қарындағы жүзу қанаттарының әртүрлі орналасуына қарай ажыратуға болады. Тортаның жүзу қанаттары бір деңгей бойында орналасқан, ал солтүстік каспийлік тортаның арқалық жүзу қанаттары артқа қарай қиғаштала қисайтылған (төменгі қанаттарымен салыстырмалы) болады. Тортаның ауыздары барлық типтерде қиғаш төмен болып келеді; ауызының шеті көздің төменгі тұсынан жоғарырақ болады. Арқалық және құйрықтағы жүзу қанаттары сұр, басқа қанаттары қызғылт сары, қарындағы және көтеншектегі қанаттары қызыл түстес болады. Көз түсінің құбылмалығы сары-қызыл немесе ашық сары-қызыл болатындықтан, бұл балықтардың елеулі айырмашылық белгілеріне жатады [6].

Таралуы

Торта – жартылай өтпелі, үйір құрып тіршілік ететін балық, негізінен Солтүстік Каспийдің тұщылау аудандарында 10 – 12%-ға дейінгі суларында тіршілік етеді. Көбею үшін өзендердің атырауларына көтеріледі.

Жамбыл облысының өзендеріне (Талас өзенінің бассейні) жерсіндірілген нәтижесінде 1958 жылы Билікөл көліне Жайық өзенінің сағасынан 284 дана жерсіндірілген, сонымен қатар 1965 жылы Билікөл көлінен Балқаш Іле бассейніне әкелінген. Балқашқа әкелінген балықтардың саны туралы мәлімет белгісіз Бір мәліметтер бойынша 120 тұқымдық балық жіберілген десе , басқа бір мәлімет бойынша, 12 мың әр түрлі жастағы балықтар делінген. Ал енді бір мәліметте 140 мың дана. Екі бассейнінде де торта жақсы жерсінген. Бүкіл Балқаш көлі және Іле өзені мен Қапшағай су қоймасына дейін таралған. Талас бассейнінде де Билікөл көлінен басқа Аса және Талас өзндерінің төменгі ағысындағы Ақкөл көлі мен Ащыкөл көлінің Тұщылау аудандарына дейін таралған. Торта балығы жай ағынды жылы суларда тіршілік ететін балық. Іле өзенінің төменгі ағысында шұңқырларында және ағын суларында тіршілік етеді.

Бұл балықтарды тек қана су түбінен ғана емес, сонымен қатар ауа райының өзгеруіне байланысты әсіресе жаңбырлы күндері және жәндіктермен қоректенуге судың беткі қабатына көтерілген кезінде, судың ортаңғы қабатынанда кездестіруге болады. Күннің қатты ысып кеткен кездерінде торта балығы әртүрлі көлеңкелерді іздейді мысалы : ағаш көлеңкесі түскен жерлерде немесе сол сияқты балдырлардың астында мекен етеді. Жаз айларында торта балығы азық қоры мол ағынды суларда тіршілік етеді. Жылы суды сүйгіш торта балығы күз айларының бірінші күніннен басталған суығына төзімсіз болғандықтан олар өз үйірлерін құрып судың түбінде мекен ететін қыстық жылы шұңқырларға кіре бастайды. Бұл балықтардың ішіндегі ең ірілері әр қашанда судың түбінде өмір сүреді. Қыс мезгілінде торта балығын жай ағын суларда, өзен жағалуларынан және де судың ортаңғы қабатынан аз мөлшерде ғана кездестіруге болады.

Көбеюі

Тортаның жыныстық жетілуі барлық балықтарда бірдей емес, жастық құрамы бірдей балықтардың өзінде де жыныстық жетілуі әр түрлі, соның ішінде аналықтары аталықтарынан бір жыл бұрын жетіледі. Сонымен Солтүстік Каспийдегі өрістейтін балықтардың жасы 2 ден 5 жас аралығы, бірақ жартысына жуығы 3 жылда жыныстық жетіледі. Солтүстік Каспийдің Шығыс бөлігінде торта балығы Батыс бөлігімен салыстырғанда баяу жетіледі ал, Жайық үйірінде 3 – 4 жылда жетіледі.

Басқа су қоймаларға жерсіндірілгеннен кейін тортаның жыныстық жетілуі өзгермеген. Талас бассейнінің көлдерінде тортаның басым бөлігі 3 жылда, жиі – 2 жылда жыныстық жетіледі, ал жерсіндіргеннен кейін жеке аталықтар 1+жасында жыныстық жетілген. Іле өзенінің төменгі ағысында торта балығының басым бөлігі 3жылда, бірақ кей топтары (әсіресе аталықтары) – 2 жылда , алғаш жыныстық жетілген балықтардың ұзындығы, аналықтары 16 – 17 см, аталықтары 13 – 15см. Іле өзенінің төменгі ағысына жерсіндіргеннен кейін трота балығының жыныстық жетілуі баяулады және алғаш жыныстық жетілген балықтарың жасы 6 жылға жетті. Оогенез және аналық бездерінің пісіп жетілу шкаласы. Оогенез екі типке болінеді:

диффузды оогенез — ооциттер жануардың денесінің әр түрлі бөлігінде дамиды;
локальды – ооциттер арнайы мүше – гонадада пайда болады.

Локальды оогенез солитарлы және фолликулярлы оогенезге бөлінеді:

солитарлы оогенезде ооциттердің өсуіне қосымша клеткалар қатынаспайды;
фолликулярлы оогенезде ооциттер бір немесе бірнеше қабат клеткалардың фолликулярлы эпителидың қоршауының ішінде дамиды.

Сонымен қатар нутриментарды оогенез болады, бұл оогенезде ооциттердың өсуіне қажет клеткалар – трофоциттер қатысады. Трофоциттер — жыныс клеткалардың өзгерген түрі. Балықтарда алиментарды типке жататын фолликулярлы оогенез. Фолликулярлы клеткалар гонаданың соматикалық клеткаларынан дамиды. Олар ооциттердің өсуі мен пісіп жетілуіне активті қатысады, себебі олар жүйке және энтокринды мүшеден келген стимулдарға арнайы белоктар мен гормондарды синтездетіп жауап бере алады.

Төрт кезеңі болады: 1 – көбею немесе оогониальды кезеңі; 2 – превителлогенез немесе цитоплазматикалық, протоплазматикалық не кіші өсу кезені; 3 – вителлогенез, трофоплазматикалық, дейтоплазматикалық не үлкен өсу кезеңі; 4 – пісіп жетілу кезеңі.

1 – көбею немесе оогониальды кезеңі. Жыныс клеткалар – оогониялар, олар АЖК клеткалардың ұрпақтары. Митотикалық бөлініп оогониялар жыныс клеткалардың қор фонды құрылады. Оогониялар жыныс клеткалардың ең ұсағы, олардың диаметрі 10-20 мкм, ядролары ірілеу (5-7 мкм), хроматин заты шет жағында орналасаты, ядрошысы бәр. Жұмыртқа қабығы мембрана ретінде дамыған, оған бірең-саран бездің строма клеткалары қосылып жатады.

Балықтардың жыныс бездерінде оогониялар тек ерте онтогенезінде болады, жұмыртқалы пластинкалар ол кезде болмайды. Ересекті балықтарда оогониялар жұмыртқалы пластинкалардың шетінде орналасады, митотикалық бөлініп олардың саны өмірдің белгілі кезеніңде өседі, мысалы горчакта көбею уақытында, оңғақ пен шырма балықта – уылдырық шашқаннан кейін.

2 – превителлогенез кезеңі. Осы кезеңде ооциттерде цитоплазманың саны және ядроның мөлшері үлкейеді. Оларды 1-ші реттік ооциттер деп атайды.

Осы кезеңнің басында ооциттің ядросы мейоздың 1-ші бөліну профазасына кіреді, ол ең усақ оогонияларға ұқсас клеткаларда басталады. Ооциттер бірінен кейін бірі профазаның лептотена, зиготена, пахитена және ерте диплотена сатыларынан өтеді;

лептотена сатысында ядрода хромосомның жіңішке жіпшілері пайда болады;
зиготена немесе синапс сатысында гомологты хромосомалардың коньюгациясы өтеді, олар қатты спиральданып ядроның бір полюсында орналасады (бұл сатыны шоқ немесе синаптикалық шоқ деп атайды);
пахитена сатысында коньюгацияланған хромосомала тарқауы басталады және қос хромасомалардың – биваленттік құрылуы басталады. Осы сатыда ядрода экстрахромосомды ДНК белгіленеді, ол тығыз денешік ретінде алғашқы ядрошыққа қосылып жатады. Бұл денешіктің қызметі — көптеген шеттік ядрошаларды құрастыру;
кейін ядро диплотена — қос жіпшелері деп аталатын сатысына өтеді. Мейоз бөлінуі осы сатыда тоқтап қалады, оның ары қарай қайтадан бөлінуі оогенездің пісіп жетілу кезенінде ғана басталады. Ядрода хромосомдардың деспирализациясы жалғасып өтеді, және олар жарты ұрпаққа – хроматидаларга.

Лептотена мен зиготена сатысында ооциттердің өсуі байқалмайды; пахитена сатысында ядро мен клетка кішкене ғана өседі, ооциттын өсуі диплотена сатысында басталады, осы сатыда ядронын мөлшері 5-6 ретке үлкееді. Ядроның қабығы (мембранасы) бүктесініп цитоплазмаға томпайып шығады. Хромосомалар көптеген бүйір ілгек құрайды сондықтан олар «ершик» не «лампалық шетинкалар» түрде болып келеді. 19 ғасырда «лампалық шетинкалар» деген терминді неміс ғалымдар атағаң содаң бері осы термин сақталынып қалды.

Хромосомалардың бүйір ілгектер ол жоғарғы функциональды активті жағдайда болып тұратын деспирализацияланған хромонемалардың бөлшектері

3 — Вителлогенез кезені. Тез өсу фазасы. Ооцит қысқа уақытта (бір неше күннен – аптаға дейін) өзінің соңғы көлеміне жетеді. Жұмыртқа негізгі сары уыз массасы жиналады. Вителлогенин – ақ уыз ол бауырда синтездейді, ал ооците вителинге айналады. Ол қан арқылы ооциттің периоцитті аймаққа әкеліледі. Арнайы концентрация болуына фолликулярлы клеткалар әсер етеді.Вителлогенин ооциттарға пиноцитоз көпіршіктері арқылы кіріп, ооцит цитоплазмасында бір – бірімен қосылып, алғашқы (примордиальды) сарыуыз гранулаларын түзейді Бұл гранулаларға аппарат Гольджи бар көпіршіктер де қосылады сонда олар дифинитивті сары уыз гранулаларына айналады.

Ооцит дамуы фолликулда өтеді, ол бір қабатты фолликулярлы эпителийден және екі қабатты өзара байланыстырғыш ұлпа қабықша — текадан түрады. Тека интерна, тека экстерна, олардың арасында қан капиллярлары орналасады. Фолликулярлы қабшықтың және теканың арасында базальды мембрана жатады. Фолликулярлы клеталарда және байланыстырғыш ұлпа қабықшада өсу уақытында клеткалық органеллалар, әсіресе эндоплазматикалық тор және аппарат Гольджи саны өседі.

Фолликулярлы клетка микропилені жауып тұрады.

4 – пісіп жетілу кезені. Ядро анимальді микропилле бар жаққа өтеді, ядрышықтары центрде жиналады. Хромосом спирализациясы басталады.

Цитоплазма ооциттің анимальды жағында жиналады, сарыуыз кристалл жүйесін жойып, суланады.Фолликулярлы клеткалар жоғары болып олардың макроворсинкалары сәулелі қабаттын өзектерінен шығып микропилені жауып түрған клеткадан босатылады, сонымен қатар периооцитті кеңістігі кеңейеді. Фолликулярлы қабаты жарылып жұмыртқа гонаданың қуысына немесе дене қуысына түседі.Овуляциаланған жыныс клетка жетілген жұмыртқа деп аталады, ол 2 реттік ооцит болып саналады. 2- мейоз бөлінуі тек қана ооцитке сперматозоид кірген уақытта аяқталады [28].

Оогониальды кезеңі

2Кіші өсу кезеңі: 1) ювенильды фаза ( В фазасы ); 2) бір қабат фоликулласы бар ооциттер фазасы ( С фазасы).

Үлкен өсу кезеңі: 1) сарыуыздың жиналу фазасы ( Д фазасы ); 2) ооциттің толыққанды сарыуыз жинауы ( Е фазасы ); 3) пісіп – жетілген жұмыртқа клеткасы ( Ғ фазасы ).

Бұл схемада ооциттің цитоплозмасының вакуолизация фазасы көрсетілмеген. Сондықтан Б.Н. Казанский (1949) үлкен өсу кезеңін келесі фазаларға бөлді:

1) ооциттердің вакуолизация фазасы (вакуолизацияның басталуынан – сарыуыздың жиналуына дейін – Д₁, Д₂, Д₃фазасы );

2) сарыуыздың жиналуы (Д₄, Д_5,Д₆ фазасы );

Көбею немесе оогониальды кезең

2.Превителлогенез кезеңі немесе протоплазматикалық, цитоплазматикалық немесе кіші өсу кезеңі:

ювенильды фаза ( В фазасы );
бір қабатты фоликула (С фазасы ).

Вителлогенез немесе дейтоплазмалық, трофоплазмалық, үлкен өсу кезеңі:

1) вакуолизация фазасы (ерте вителлогенез кезеңі ): а) ооцитте 1 – 2 қатар вакуоль болады – Д₁ фазасы; б) ооцит жартылай вакуолмен толтырылған – Д₂ фазасы; в) ооцит вакуолге толық толған – Д₃ фазасы.

2) сарыуыз жиналу фазасы (кеш вителлогенез кезеңі ); а) сарыуыз жинала бастауы – Е₁ фазасы; б) ооцит жарт ылай сарыуызға толтырылған – Е₂ фазасы; в) ооцит толық сарыуызбен толған – Е₃ фазасы.

Пісіп жетілу кезеңі: а) ооциттің клетка ішілік заты гомогенизациялайды (Е – Е фазасы); б) ооциттіңклетка ішілік затының гидатациясы (Е – Ғ₁ фаза тармағы ); в) пісіп – жетілген клетка ( Ғ фазасы ) Сперматогенез және аталық бездерінің пісіп жетілу шкаласы. Балықтардың сперматогенез периодизациясы автор бойынша жүргізілген. Бұл процесте төрт период байқалады: 1- көбею, 2- өсу, 3- жетілу және 4 – спермиогенез немесе спермиялар қалыптасуы.
Көбею уақытында сперматогонийлер митотикалық бөлінеді, соған байланысты олардың саны да көбейеді. Екінші реттік алғашқы сперматогонийлер алғашқы сперматогонилер бөлінгеніне байланысты пайда болады. Оларды резервты, бұтақты, тыныштық немесе сперматогоний Ас – типті деп атайды. Бұл аталық гонададағы ең ірі жыныс клеткалар. Олардың диаметрі 10 мкм. Ас- сперматогонийлердің жартысы бөлінеді, келесі реттік сперматогонийлерді түзейді. А1,А2, А3 т.б. Бұл сперматогонийлерді дифференциациаланатын деп атайды Ад – деп белгілейді, олар бөлінбейді уақытша резервте сақталады, сперматогоний бөлінгенінен пайда болған клеткалар топтанып орналасады, сыртынан дәнекер-ұлпалы клеткалар қоршап — циста деп аталады.

Бір цистадан (клетка клонынан) жыныс клеткалардың дамуы әр сперматогенез периодында синхронды өтеді. Әр цистадағы клеткалар бір бірі мен клеткалық көпір арқылы байланысып синцитий түзейді. Клонның синцитиальді дамуы ерекше сперматогенезде өтетін сатысы болады. Соңғы сперматогоний миграциясы Б типіне жатады.

Өсу периоды.

Б — типті сперматогонийлері бөлініп 1-ші реттік сперматоцит (жыныс клеткалар), мейоз профазасына өтуге дайындалады. Мейотикалық профазасында 1-ші реттік сперматоциттер көлемі шамалы ұлкейеді.

Жетілу периоды.

Мейозда екі бөліну өтеді, бұл процесс жетілу периодына сәйкес келеді. Алғашқы бөліну өткенде 1-ші реттік сперматидтен 2-ші реттік сперматоциттер түзіледі. 2-ші реттік сперматоциттер гаплоидты және олардың көлемі 1-ші реттік спераматоциттерден екі есе кішірек болады. Алғашқы бөліну соңынан, келесі екінші бөліну өтеді, пайда болған сперматидтер одан да көлемі ұсақ клеткалар болады. Көлемі 2-ші реттік спераматоциттерден екі есе кішірек болады

Спермиогенез. Спермий қалыптасу периоды.

Бұл уақытта әр сперматидтен бір ғана сперматозоид қалыптасады. Алғашында сперматидтерде поляризация өтеді, ол клеткалық органеллалардың орны өзгеруіне байланысты болады. Центриольдар ядроға қарай жылжиды, сонымен ядроның артқы жағын көрсетеді. Ядроның негізінде орналасқан алдыңғы центриоль – проксимальді деп аталады. Ол кейде ядроның арнайы тереңдеген жеріне кіріп тұрады. Екінші центриоль бірінші центриольға тік бұрышты жерде орналасып дистальды немесе базальді денешік деп аталады. Бұл центриольдан талшықтың ось комплексінің фибрильдері өседі.

Кесте 1. Тортаның Қазақстан су қоймаларындағы максимальді өлшемдері

Су қойма , жыл	Дене Ұзындығы, см	Дене салмағы, г	Автор, жыл
Солтүстік Каспий	30,0	400	Казанчеев, 1981ж
Балқаш	35,0	1000	Анциферова, 1974ж
Іле өзені,	30,0	630
Қапшағай су қоймасы, 1976 ж	32,5	890	Дукравец, 1982ж
Қапшағай су қоймасы, 1978 ж Билікөл, 1962 – 1963	33,4 28,0	800 450	Дукравец, 1982ж Дукравец 1982ж

1 – ші кестеге сәйкес Іле өзенінің төменгі ағысында басында уылдырық шашуға 2-3 жаста,жеке дарақтары – 1+ 4 жасында шыққан. 1974 – 1983 жылдары бұнда тортаның жыныстық жетілуі алдыңғымен салыстырғанда бір жылға кейін шегінген, басым бөлігі 3 жаста жыныстық жетілген. ( 45-56%), (10-30% )-4 жаста, кейбір дарақтары 5 жаста жыныстық жетілген. Мүмкін бұл популяцияның өте үлкен соңғы жетуінен өсу темпінің баяулауынан болар. Осының дәлелі болып жыныстық жетілген балықтардың өлшемі 1976 жылы 12 ден 22 см дейін жеткен. Негізінен басым бөлігі ұзындығы 12 – 20 см жеткенде жыныстық жетіледі. Торта полицикілді уылдырық шашатын балық, көбеюге негізінен тіршілік барысында 5-6 рет қатысады. Шындығында, олар жыл сайын уылдырық шашпайды, кей жылдары өткізіп тұрады, үшінші – төртінші уылдырық шашқаннан кейін жыл сайын уылдырық шашады.

Солтүстік Каспийде тұқымдық балықтардың теңізден өзенге уылдырық шашуға өрістейді. Олар екі мезгілде өрістейді: күздік және көктемдік түрі бар. Күзде ( қыркүйек — қазан) троталар жағаға жиналып қараша айында тереңдігі 1,5 м дейін суларда жиналады. Аналықтың жұмыртқасы мен аталықтың ұрығы бұл кезде дамудың III стадиясында болады. Жайық өзенінің сағасында аналықтардың жетілу коэфиценті 3,4 – 13,7 орташа 7,3 ал аталықтары 0,9 – 403 орташа 2,5% — ға тең. Тұқымдық балықтар өзеннің сағасында немесе атырауында қыстап шығады, жоғары көтерілмейді.

Тортаның көктемдік түрі өзен ерігесін әдетте, наурыз айының соңы мен сәуір айының басында, су температурасы 2 – 4 градуста өрістеуі басталады. Жалпы өзенге кіруі 1,5 айға созылады. Жаппай кіру сәуір айының екінші жартысымен мамыр айының басында су температурасы 7 – 11 градус болғанда жүреді. Жайық өзенінде торта өзен сағасынан 60-90 км дейін көтеріледі.

Көктемдік кіру кезінде аналық жұмыртқаның жетілу стадиясы 5,5-21 орташа 11,7 % тең, ал соңғы кіру кезінде 8,9 – 20,5 орташа 13,4 — 9,5 орташа 4,8% тең.

Батапқы кіру кезінде аналықтардың саны көп болады, содан кейін біртіндеп теңеседі, ал соңына қарай аталықтың саны артады.

Іле өзенінің төменгі ағысына жерсіндіргеннен кейін тортаның биологиясында да өзгерістер болады, соның ішінде көбеюге қатысады.

Бұл өзгерістердің динамикасы жаңа тіршілік ортасына тортаның бейімделгенін көрсетеді: алдымен биолгиялық көрсеткіштері күрт жақсарып ол санының артыуына әкледі, одан кейін қрошаған орта жағдайына байланысты саны тұрақтанады .

Алғашқы жылдары жерсіндіргеннен кейін аналықтардың саны аталықтардын басым болады- 3;1 қатынасында, ал Іле өзенінің төменгі ағысында 4,1.

Тортаның уылдырық шашуға өрістеуі Қапшағай су қоймасында сақталған, көктемде Іле өзенінің сағаларында байқалған. Негізгі уылдырық шашатын жері Іле өзенінің төменгі ағысының оң жақ жағалауларының таяз сулары болады.

Торта полицикльді уылдырық шашатын балық болғандықтан негізінен тіршілік барысында қабыршағындағы жылдық сақиналарға қарағанда 5-6 рет көбеюге қатысады. Ең алдымен өрістеу кезеңінде аналықтары басым болады, соңына таман аталықтары кіреді, кейін аталық балықтар мен аналық балықтардың саны теңседі. Өрістеу кезеңі сәуір айының соңына таман судың температурасы 10-15 С^º болғанда басталады.

Іле өзенінің төменгі ағысында торта балығы өрістеу кезеңінде өзендердің атырауларына көтеріліп және ағынды суларға шығады. Кейбіреулері өрістеу үшін Іле өзенінде жоғары қарай көтеріледі. Каспий бассейінінде мекен ететін балықтарға қарағанда өрістеу кезеңі 2-3 апта ерте басталып, мамыр айының бас кезінде аяқтайды. Ал уылдырықтарының өлшемі 1,13 мм ден 1,21мм дейін үлкейеді.

Уылдырық шашу кезінде тортаның сыртқы түрі біршама өзгерістерге ұшырайды, көктемде, кейде уылдырық шашқанға дейін денесінің сыртқы бөлігі көп мөлшерде сілекей бөле бастайды. Ең алдымен аталықтарында кейінен аналықтарыныңда қабыршақтарынан, бірінші ақ түсті, содан соң қара түсті қатты түк пайда болады. Ал бас жағын үлкен ақ түстес ісік тәрізді өсінділер қаптайды. Көбею кезеңі басталарда торта балығы қоректену мөлшерін азайтады, бұл кезде балықтың асқазаны мүлдем бос немесе сілекейге толы болады, олар тек қана өздерінің майларымен ғана өмір сүреді. Көбею кезеңінен өткеннен кейін торта балығы арықтап денесінің түсі қара түске өзгеріп кетеді. Торта — фитофилді, болғандықтан бір уақытта көбейеді.Ол уылдырықтарын келесі жылғы көбеюге қалдырады және олардың уылдырықтары, жұмсақ мөлдір жасыл түстес болып келеді, су түбіндегі заттарға жабысады.Балықта уылдырықтар тығыз орналасқандықтан олардың бейнесі жүзімге ұқсас келеді. Жас шабақтардың өнімі олардың жақсы жағдайда тіршілік етуіне байланысты. Торта балығының өрістеу уақыты судың температурасына тікелей қатысты. Өрістеу уақыты өткеннен кейін бір апта ішінде ақырындап өз қалпына келе бастайды. Ауа райы күрт төмендей бастаған кезде өрістеуін тоқтады,немесе тек қана күннің жылы кезінде ғана өрістейді. Торта балығы негізінен таң ата салысымен өрістей бастайды. Бұл балық топтасып өмір сүретін балық болғандықтан, уылдырық шашатын орындарына тобымен жиналады. Торта балықтары жиналған уылдырық шашатын орындарынан судың ағысы жылдам әрі судың бетінде толқын тұрады. Балықтар топтасып бірде дөңгелектеніп жиналса, бірде судың бетіне секіріп шығады. Торта судың түбіне жиналып денесін жерге тигізіп ішкі жағымен ақырын қозғалып тұрады ол орнын ауыстырған кезде суды лайлап кетеді. Кейбір түрлер бүйірлеп, камбалаға ұқсас, жалпақ болып жатады және осыған ұқсас әрекетті жиі түрде жасайды. Көбіне ең белсенді торта су түбінің таяз жерлерінде күтпеген жерден басқа тортаға өз денесімен жабысып, қалықтап жүзеді. Одан соң, біршама қашыққа алыстап кетіп, суда жұптасудың салттық ойынын көрсетеді, демек, ол шеңбер бойымен айнала жүзеді және өзінің жұбымен қайта қосылады. Торта балықтарының уылдырық шашу кезіндегі биологиялық тәсілдері бойынша байқалған көріністі халықта «жанасу» деп атап кеткен. Уылдырық шашудан кейін еркек балықтар оларды қорғайды.

Өрістеу кезеңінде торта балығы өте батыл болып кетеді, қандайда бір қауіп төну белгілеріне немесе шуға мән бермейді. Судак және көптеген сол сияқты ірі балықтар топтасып өрістеп жүрген торта балықтарын ортасынан қақ жарып оларды жұтып жеп азықтанады. Жас шабақтардың саны олардың алғашқы даму кезеңіндегі тіршілік ету ортасына байланысты. Уылдырықтың дамуы 10-14 күнге созылады. Жас шабақтар алғашқы даму кезеңдерінде су түбіндегі өсімдіктерге жабысып тіршілік етеді, сонымен қатар сол жерден қоректеніп жауларынан қорғанады. Өрістеу кезеңінде балықтардың көптеген ірі балықтарға жем болғанына қарамастан, олардың шабақтары ағын суларға көп мөлшерде тарайды. Мамыр айының ортасында торта балықтары топтасып шөптердің, қамыстардың және судың беттерінде көптеп жүзе бастайды. Жас шабақтардың ары қарай тіршілік етуі тоғандардағы судың тазалығына, химикаттардың болмауына, судың мөлшеріне және басқада көптеген факторларға тікелей қатысты. Ал ірі балықтардың саны олардың аулануына байланысты. Торта балығы балдырлармен, шөптермен, дернәсілдермен әр түрлі насекомдармен , моллюскалармен және басқа да көп деген организмдермен қоректенеді. Оларда ірі азықтарды ірі тістерімен майдалап жұтады. Азық қоры азайып кеткен жағдайда кейбір уақыттарда уылдырықтармен қоректенеді. Кейбір су қоймаларда үлкен торта балықтары ірі азықтармен қоректенеді, ол оның бойының өсуіне тез әсер етеді. Ол тез салмақ жинап еті қонымды бола бастайды. Маусым айларында торта балығы ақырындап ашық суларға шығады, ал кішігірім ағын сулардан тамыз айында шығып су қоймалардағы терең суларына жүзіп кетеді. Қыркүйек айының соңы мен қараша айының бас кезінде жас шабақтар және үлкен торта балықтары терең суларға шұңқырларға кіріп сол жерде қыстап шығады. Мұз ерігенше судың түбінде тіршілік етеді. Бірақ кейбір кездерде торта қоректену үшін күздің суық күндерінде де судың түбіндегі қыстық орындарынан қамыстардың шөптердің арасына шығады. Негізінен торта тәулік бойы қоректенетін балық болғандықтан барлық уақытта қорек іздеу қозғалысында болады.

Түрдің будандасуы. Торта балығы ең көп будандасатын балықтардың бірі болғандықтан ол жиі әр түрлі балықтармен шағылысады: карась,тыран және басқа да карп тәрізді балықтармен шағылысады. Торта, сірә, ең шүйірлескіш балық болып саналады және өте жиі түрде олар басқа балықтар түрлерімен: табанмен, аққайранмен және тұқы тәріздес балықтармен шағылыса береді. Осындай байланыстардың туындылары ретінде әралуан түрлер және пішіндер түзіледі. Табан және торта балықтың шағылысуынан – өзіне ғана тән густер денесіне ұқсас будандасқан түрі пайда болады, ауыздары алға қарай шығыңқы және табан балықтың ұзынша болып келетін құйрығындағы жүзу қанаты болады [14]. Бірақ, оның басының пішіні, жүзу қанаттарының түсі және көзінің түстері өзгеріссіз әрі барлығы тортанікі болып қалады. Іле өзенінің төменгі ағысында осындай араласып кеткен түрлер, гибридтер жеткілікті түрде жиі кездеседі. Осындай будандардың орта мөлшері стандартты торта мөлшерінің шамасынан аспайды, дене мөлшері сол шамалас болады. Дегенмен, кейінгі кездері ауланған балықтардың ішінде массасы 250–300 г болатындары кездеседі. Біздің жобалауымызша, торта әр алуан басқа балықтармен араласудан кейін өзінің бар түрін және өзіне меншікті түрдің көбеюін сақтау үшін табиғи биологиялық бағдарламасымен кепілдікке берілген генетикалық коды қорғаныш ретінде қалыптасып отыр.

Жасы және ұзындығы

Н. М. Монастырскийдің мәліметтері бойынша шамамен трота балығының жасы 11 – 12 жас, өмір сүру жасы – 2-11жас. Ал 9-10 жасқа өткен кезінде торта балығы көбеюін тоқтатады, дегенмен жыныс өнімдері ары қарай дами береді.Торта балығының өсу кезеңінде бір қалыпты өспейді әр түрлі өзгешеліктерге ұшырап отырып дамиды, әр бір даму кезеңінде бойының өсуі әр түрлі өзгешеліктер мен сипатталады. Жыныстық даму кезеңіне кіргеннен кейін бастап ең бірінші оның бойының өсуінде өзгешеліктер байқалады. Әдетте жыныстық даму кезеңі басталарда торта балығы басқа балықтар сияқты тез өсе бастайды. Торта балығы азықты салмағына және өнімділігіне қарай, негізінен, өсу үшін қорек етеді. Сондықтан, торта балығы алғашқы жылдары ең алдымен ұзындығы бойымен жылдам өседі, яғни сызықтық өлшемдері артады. Жыныстық пісіп жетілгеннен кейін, олардың сызықтық өсу шегі баяулайды, бірақ дене массасы арта береді және ең үлкен салмағы оның жасы ұлғайғанда байқалады. Жасы жеткен кезде тұтылған азықтың маңызды бөлігі жыныстық жасаушалардың түзілуіне жұмсалады және қажетті заттардың мөлшері қор ретінде денеде жиналады, өтйкені гонадалардың жетілуін қамтамасыз етеді, демек, гонадалар қыстан аман шығу жағдайларын жасайды. Дененің өсуі баяулаған кезде қоректі азықтың біршама бөлігі тіршілік әрекетін қолдауға жұмсалады (қажетті азықпен қоректенеді).

Организмнің қартаю кезінде дененің өсуі бәсеңдейді. Азық тек тіршілік процестерін қолдауға ғана жұмсалады. Торта ұрықтарының дамуы кезінде салмағы күрт артады, ұрық денесі буылтықтана болектенеді, сары уыз артады, ұрық органдарының түзілуі басталады, яғни тіндер қалыптасады және сараланады. Ұрық органдары түзілгеннен кейін, уылдырықтың салмақ жинауының артуы баяулайды. Уылдырықты жарып шыққан жас шабақтың массасы да күрт өзгермелі болады, оның алғашқы 25–30 тәулік бойына біркелкі емес түрде өседі. Қарқынды дамудың ең алғашқы, бірінші циклі дене ұзындының өсуімен және қоректенумен сипатталады. Бастапқы циклдің биологиялық ерекшелігі организмнің негізгі функцияларынан – қоректенуден, сары уыздан тыныс алудан тәуелді болып табылады.

Екінші цикл тыныс алудың және өсудің біршама дағдарысымен сипатталады. Сары уыз қапшығының резорбциясы ондағы қан жүретін тамырлармен бірге тыныс алудың функциясының төмендеуіне және эндогенді қоректенуге көшіреді. Газ алмасу дернәсілдік органдар арқылы жүзеге асырылады. Дернәсілдер белсенді қоректенуге лайықтанбаған, олар қарқынды азықтана алмайды және қоректену жетіспеушілігі байқалады. Өйткені, осы кезде тортаның дернәсілдің денесінің салмағы 2,7 есеге өседі.

Үшінші цикл қарқынды тыныс алумен және қарқынды өсумен сипатталады. Осы кезде желбезектер, асқорыту органдары, жүзу қанаттары және т.б. қалыптасады. Төртінші цикл тіршілік ортасы шарттарынан тәуелді түрде 18–20 күнге созылады. Қоректену шарттары балықтың дамуының шешуші экологиялық факторларының бірі болып табылады [15].

Балықтың табиғи ареалында қазіргі кезде 9 жастан асқан балықтар мүлдем кездеспейді. Іле өзенінің төменгі ағысындағы соңғы 15 жыл ішінде жүргізілген бақылау көрсеткендей [16], тоғыз жасар ересек балық (8+) түрлері ауланған емес, ауланған балықтардың мөлшерін негізінен үнемі 3–5 жылдық жыныстар құраған.

Тортаның дамуы тіршілігінің алғашқы жылдары қарқынды болғанмен, содан соң жылдам баяулайды. Іле өзенінің төменгі ағысында [17] шілде айының басында дене ұзындығы 26 – 38 мм және салмағы 25–90 мг, ал тамызда – қыркүйектің басында 55 мм және салмағы 2,5–3 грамм болады.

Тұтастай алғанда, тортаның дамуы қарқыны бәсеңдейді және ол су қоймасындағы азықтың сапасынан әрі оның мөлшерінен тәуелді болады, дегенмен, өзендердегі тортаның жыныстық түрлерінің қоректенуі жеткілікті түрде тұрақты болып келеді, ал су қоймаларындағы тортаның қоректенуінің әртүрлі маусымда түрліше өзгеретіндігі байқалады. Іле өзенінің төменгі ағысының бай азықты базасына [18] қарай, ондағы мекендейтін торта салмағы 1,5 кг артып түседі. Дегенмен, бұндай өлшемдегі торта өте сирек кездеседі.

Қоректену және қоңдылығы

Торта балығы қоректену жағынан – эврифаг болып табылады. Тортаның қоректік мөлшерінде азықтық 40 компонент бар, бірақ қоректенудің негізгі объектілеріне – шаян тәрізділер, моллюскілер және өсімдіктер жатады; жеке балықтар сирек пайдаланылады. Барынша толығымен қоректену уылдырық шашқаннан кейінгі уақытта болады. Іле өзенінің төменгі ағысындағы торта азығының 42 компоненттерінің атауы анықталған [19], оның ішінде 14 зоопланктерлер, мизидтер, олигохеттер, бүйірлеп жүзушілер, моллюскілер, жәндіктер (инеліктер, қандалалар, қоңыздар, хирономидтер және т.б.), макрофиттер, балдырлар, детриттер және т.т. бар. Жаз мезгілінің соңында тортаның азықтық спектрі әртүрлі маңызды әрі елеулі болады. Жыл бойына тортаның азығында басымдылыққа (салмағының % құрайтын және жиі кездесетін) мизидтер, бүйірмен жүзушілер, хирономидтер, макрофиттер және балдырлар ие болады [17]. Тортаның асқорыту жолдары дифференцияциаланбаған түтіктен тұрады, асқазан жоқ, демек, асқазан ферменті пепсин бөлінбейді, пепсин негізінен ақуызды ыдыратуға қажет болады. Азықтағы ақуыздар трипсиннің және энтерокиназдың әрекет етуінен өңделеді, бұл ферменттер – трипсин және энтерокиназ асқазан астындағы безден, ішек бездерінен бөлініп шығады. Пепсин қышқылды ортада ыдырайтын болса, одан трипсиннің және энтерокиназдың айырмашылығы сілтілі ортада белсенді болып келеді [20].

Торта жылдам тояды және әрқашан тоқ болып жүреді. Оның үнемі қозғалыстағы тіршілігі торта балықтарының су телімдерін ұшқыр және жаппай жаулаа алуға мүмкіндік береді. Жас балықтардың кішкене топтары қысқа уақыт ішінде су түбінің бірнеше жүз квадрат метрлерін азықтық объектілерді іздеу барысында зерттеп шығады. Азықтықты іздеу барысында біраз көкжиектерді жиі алмастырады. Тортаның азықтарды жылдам іздеуі абсолютті ұшқыр болудың керемет мүмкіндігін береді, азық табылған кезде торта балығының тобы өздерінің қозғалысын баяулатады. Топтың бірнеше өкілдері азықтық заттарын тұтынып, оның жарамдылығын зерттейді. Егер азықтық объектілер жеуге лайықты болса, онда топтағы қалғандар азықтануға кіріседі. Торта тобының негізгі бөлігі азықтарды тұтынып жатқанда, бірнеше балықтар қауіп-қатерді анықтау үшін сақтық барысында қорғап жүреді. Азықпен қоректену кезінде олардың тобының ұйымдастырылуы алмасып отырылады: қорғау күзет орындарындағылар басқаларымен ауыстырылады. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысындағы алмасулар азықтық объектілерді әділ және біркелкі үлестіруді жүзеге асырады. Кез келген сыртқы қауіп-қатер: жыртқыш балықтар, жағалаудағы айқай және шуыл, ұшып бара жатқан шағаланың көлеңкесі – торта балықтары үшін сыртқы қорқыныш ретінде қабылданады және суда тортаның тобы шапшаң шашырап кетеді.

Тортаның қозғалыстағы және өзгермелі тіршілік салты үлкен энергетикалық шығындармен тікелей байланысты, сондықтан торта жиі және көп мөлшерде азықтануы керек болады. Тортаның азықтық объектілерінің су түбінде, бірақ қатты терең орында болмауы оның биологиялық ерекшеліктеріне жатады. Ол салыстырмалы түрде жеңіл борпылдақ су түбіндегі лай сулардан азықты табады, бұл азық көбінесе көбелектің дернәсілдері болып келеді. Бірақ, торта су түбі топырағына терең көміле алмайды, су түбінде табан балықтар терең көміліп, жақсы қоректенеді. Сондықтан, табан балығы су түбіндегі азықтық объектілерді оңай аулайды. Ал, торта балықтары су түбі маңындағы немесе оған жақын орындарда болатын азықтармен қоректенеді [21]. Азықтық қоректену тұрғысынан алғанда, тортаның азықтануының өте қызықты механизмі болады. Өйткені, ол азықпен қоректенбес бұрын, алдымен оның дәмін татып, анықтайды. Тортаның (дегенмен, балықтардың көпшілігінде) детеррентті қабылдау («дәмсіздерді анықтау») стимулдары тек тамақ безінің артқы бөлігіндегі, тілдің артында, желбезек доғасында орналасқан дәм сезетін бүйрек арқылы айқындалатыны өте қызықты факті ретінде [22] қарастырылады. Балық дәмді сезу, яғни оны тұтынуға болатындығын немесе болмайтындығын анықтау үшін азықты ауыздың терең қуысында біраз ұстай тұру керек болады. Биологтардың [9,10,20] берген мәліметтері бойынша, тұқытәріздес, табан және торта балықтар тәбет тартатын азықты ауыздарында 15–20 секунд ұстап тұра алады. Торта табылған көбелекті аузында ұстап тұрып, дернәсілдің кабықшаларын жұту тістерімен жаншиды, хирономидтердің ішкі құрылысын сорады және дернәсіл қабықтарын, бостарын, қалдықтарын түкіреді.

Тортаның жартылай төменгі аузы азықты қармауға, сорып алуға бейімделген. Осы аузымен су түбі бинуспен бекітілген топырақтағы салыстырма түрде ірі азықты объектілерді, гидроидтерді немесе өсімдіктердің бөліктерін (тамырын жұлуға), қос қабыршақты моллюскілер дрейссендерді ұстап алуға және тіпті қазу алуға мүмкіндік болады. Моллюскілердің жуан жармаларын және өсімдіктердің бөліктерін жаншитын жуан ерін қоректенуге жағдай жасайды. Жуан және күшті еріндермен торта моллюскілерді жаншиды, өсімдік тамырын жұлады, ал мықты және бөлшектейтін қуатты тістермен азықты жеуге жарайтындай етіп ұнтақтайды.

Торта көптеген басқа балықтар шашылған уылдырықтармен қоректенуге үлкен әуесқой болып келеді, олар дәстүрлі уылдырық шашатын орындарында мол азық тауып алады. Торта уылдырықтан жаңадан шыққан кішкентай жас шабақтарды жейді. Француздық сарапшылардың пікірі бойынша [23] торта, әсіресе ірі ересек балықтары, көгершіннің көңін азық ретінде қолданады. Олардың бақылаулары бойынша, көгершін көңі асқазанның қысқа жолы арқылы жүреді және ол қорытылып үлгермейді. Көгершін көңі балықтың ішек жолында несеп қышқылын бөледі. Ал, азықтар сол бөлінген несеп қышқылымен араласады. Жартылай ғана өңделген бидайдың дәндері несеп қышқылымен араласқанда, олар тортаға арналған ең тартымды азық болып келеді. Тортаның ең жақсы қоңдылығы [24] олардың азықтармен толық қамтамасыз етілгендігін көрсетеді. Т. Н.Лягиннаның берген мәліметтері бойынша Іле өзенінің төменгі ағысында тортаның екі үйірі құрылған: мекендеудің біршама терең орындары болатын оң жағалаудағы және қоныстаудың таяз кең жайылып жатқан сол жағалаудағы топтары байқалған [25] . Бұл үйірлер бөлектенбеген, яғни оқшауланбаған және оқтын-оқтын, негізінде оң жағалық торталар миграциялары арқасында олар өзара араласып жатады, олармен салыстырғанда сол жағалаудағы топтар айрықша тұрғылықты, орнықты түр болып саналады. Оң жағалаудағы торта балығы көбірек ірі және қоңды болып келеді, өйткені олар вобланың белгілеріне ие болған. Ал, сол жағалаудағы торталардың экстерьерлік белгілері нағыз тортаның типі болып табылады. Толықтай алғанда, Іле өзенінің төменгі ағысындағы тортаның қоңдылығы төмендегідей сипатталады: жыл ішінде көктемнен күзге қарай салмағы өседі, балықтардың жасы өскен сайын артады және еркектермен салыстырғанда, ұрғашылардың салмағы әдетте жоғарырақ болады.

Саны және шаруашылықтағы маңызы

Торта — шаруашылықта маңызы көп,өте бағалы халық сұранысына ие және Кәсіпшілік аулауда бағалы болып саналатын объект, яғни халықтың тұтыну сұранысына көп ие болатын әрі жиі пайдаланылатын тортаның түрлері ең алдымен тұздалған және кептірілген түрлері болады. Бұрын Каспий теңізінің солтүстігінде ең көп мөлшердегі балықтардың бірі осы торта болған. Бір кездері ауланған торта балығының мөлшері [1] жылына 200 мың тоннадан асқан, оның ішінде Орал өзенінен 14,5 – 16,3 мың тоннасы, ал Ембі өзенінен 4 мың тоннадан астам [26] ауланған. Содан кейін тортаның аулау мөлшері күрт қысқарды. 1950-ші жылдары тортаны аулаудың жалпы мөлшері жылына 41 мың тоннамен 102 мың тонна аралығында құбылып тұрды [27], жылына орта есеппен 55 мың тонна ауланған болатын, ал оның ішінде Орал-Каспий аудандарынан ауланғандары 9–22,2 мың тоннаны құрады, орта есеппен жылына 14,4 мың тонна болды, бұл аулау мөлшері бұрыңғы жылдармен немесе он жыл бұрынғы көрсеткіштермен салыстырғанда үштен бірге кем болды [26]. Қаракөз бен торта балығының аулау мөлшерінің кемуі негізінен Волга өзені ағынының, сол су бассейндерінің гидрологиялық тәртібінің өзгерістерімен тікелей байланысты (мысалы, 1975 – 1976 жылдары су ағынының экстремальды күрт баяулағаны байқалған), демек, ұдайы өндіру шарттарының және балықтың қыстау әрі оңалу орындарының азаюына, оның қорларының нашарлауына алып келді. солтүстік каспий тортасының қорларын арттыруға бағытталған [27] шаралар қабылданған: аулау мөлшерінің жылдық лимиті айқындалды, аулау құрал-саймандарының тор көздерінің ең аз мөлшері белгіленді және ауланатын балықтардың дене ұзындықтарын анықталған және т.б. қарастырылды. Талас және Балқаш бассейндерінің суларында тортаның кәсіпшілік санын қалыптастыру үшін 5–6 жыл кетті. Осыған орай, көлдегі тортаның санының өсуін және оның шаруашылық сапаларының нашарлауын есепке алып, сонымен қатар бағалы бентофагтармен қоректену барысындағы бәсекелестерінің көптігін ескеріп, кәсіпшілік қарқынды аулау ұсынылған және мамандандырылған аулау ұйымдастырылды, соның нәтижесінде оның аулау мөлшері 800 тоннаға жеткізілді [28]. Іле өзенінің төменгі ағысындағы торта кәсіпшілік ауланатын балық ретінде 1975 жылдан бастап, яғни Іле өзенін бөгетпен жапқаннан кейін 5 жыл ішінде жаппай көбейді. Оның көбеюі осындағы балықтардан қалыптасты. Олар бөгетпен жабылған су басу аймағына кіріп үлгерген балықтардан құралды. 1980 жылы торта балығының топтары тәжірибелік ауланған балықтар арасынан төртінші орынға шықты және кәсіпшілік аулаудан алтыншы орынды иеленді.

Қазіргі кезде торта жақын аралықта әрбір жыл сайын өсіп, жетіліп, қуатты кәсіпшілік қорды құрай алды. Су қоймасындағы торта санын реттеп отыратын көксерке және ақмарқа қорларының қысқаруына орай, соңғы жылдары торта мөлшері ұдайы өсіп отыр. Бірақ, тортаның бұқаралық топталуы нәтижелі рұқсат етілген құрал-саймандарымен аулау мөлшерлеріне әлі де болса жетпейді. Дегенмен, оның шаруашылық сапаларының нашарлауы (денесінің орта мөлшері және салмағы, қоңдылығы төмендеуі) байқалады. Сонымен, бір жағынан сандық мөлшерінің артуы, басқа бентофагтармен азықтық бәсекелес болуы, басқа жағынан олардың шаруашылық сапаларының нашарлауына алып келеді.

2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

2.1 Іле өзенінің төменгі ағысының физико-географиялық сипатамасы

Ынтықбай шаруа қожалығының сипаттамасы. Бұл шаруашылық (сурет 2 ) көрсетілгендей, Балқаш ауданы Алматы облысының Солтүстік Батысында, Іле өзенінің оң жақ жағалауының шөлді аймағында орналасқан.

Балқаш ауданынан 65 километр, Қапшағайдан 95 километр, ал Алматы қаласынан 155 километр, Алматы Бақанас тас жолынан 5 километр жерде орналасқан.

Сурет 2- Іле өзені

Бұл шаруашылық мың тоғыз жүз елу жетінші жылы бес шаруашылықтың бірігуінен құралған. Бұл шаруашылықтың 218613 гектар жерді иеленген.

Бұл аймақтың климаттық жағдайы ауаның бір жылдың орташа температурасы 14 градус салқын күндегі ауаның температурасы қаңтар айында 13 градус, ең ыстық айлардағы ауа температурасы 45 градус.

Шаруашылықтың табиғи климаттық және топырқтық жағдайы.

Шаруашылық шөлді аумақта орналасқан. Орташа жылдық жауын шашын мөлшері 135 сантиметр.

Климаттық көрсеткіштері мынандай орташа жылдық ауаның температурасы 6,4 градус. Ең ыстық айдың орташа температурасы 31,1. Ең ыстық айдың орташа температурасы 44 градус. Ол климаттық қатаң құрғақ екенін көрсетеді. Алғашқы аяз қыркүйектің аяғында байқалып сәуірдің аяғында бітеді. Суықсыз мерзімнің салыстырмалы ұзақтығы 153 күнге тең. Жауын шашынның 50-60% жылдың жылы кезінде келеді. Жаз айларында ауаның ең аз салыстырмалы ылғалдылығы байқалады. Ең жоғарғы салыстырмалы ылғалдылық қыс кезінде болады.

Топырақтың аймақтық типі қоңыр және сұрлы қоңыр.

Қоңыр топырақтар, оңтүстікте ашық, қара шірігі көп емес, карбонаты көп және тереңдігі 20-30 сантиметр, сондай ақ 40-45 сантиметр тереңдікте гипс жатады.

Сурет 3 Қапшағай су қоймасы

Іле өзенінің гидротармақтан өтетін көп жылдық орта ағыны 14,8 млрд м³ құрайды. Қыс мезгілінде су қоймасы мұз болып қатып жатады. Қапшағай су электр стансасы Іле өзені арнасының тар орында орналасқан биік екі құзды жартас ортасындағы аралықта салынған. Гидротармақтар құрамы шайылатын және жиналатын бөгеттерден тұрады, онда 4 турбина және 2 эксплуатациялық туннель құрылыстары бар. Бөгеттердің ұзындығы 470 м және 370 м, биіктігі 50 м және 56 м , ені 450 м және 270 м болады. Қапшағай су электр стансасының қуаттылығы 40 м биіктіктегі ағынға 434 мың кВт құрайды, сонда жылдық электр энергиясын өндіру 1163 млн кВт сағатқа жетеді. Іле өзенінің көп жылдық ағынын ретке келтіру үшін салынған Қапшағай су қоймасы жерді суландыру проблемаларын дұрыс, оңды шешуге мүмкіндіктер береді (екінші жағынан техногенді мәселегеде айналады).

2.2 Қазақ балық шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтына сипаттама

ҚазБШҒЗИ міндеті – Қазақстан республикасының балық ресурстарын сақтау және молайта түсу, оларды пайдаланудың жаңа мүмкіншіліктерін ашу.

Мақсаты – ҚазБШҒЗИ стратегиясы мен миссиясын іске асыру арқылы балық шаруашылығы және су биоценоздарының экологиясы саласындағы халықаралық деңгейдегі ғылыми-зерттеу институты болуға ұмтылады.

ҚазБШҒЗИ-ның 2020 жылға дейінгі стратегиясы халықаралық стандарттарға сай, ҒЗЖ алынған нәтижелерді балық шаруашылығы практикасына қолдану, тұрақты қаржылық жағдай, ҒЗЖ мемлекеттік және жеке тапсырыстармен де қамтылған ғылыми өнімді алудың жүйесін құру.

Институт тарихы.

Қазақстан ТМД елдерінің арасында ішкі суқоймаларының саны бойынша Ресейден кейін 2-ші орынды иемденеді, 8 балық шаруашылықтық бассейні бар. ХХ ғасырдың бірінші төртжылдығында республика ихтиофаунасында 100 түр мен түршелер есептелінген. Кейіннен, 1930 жылдары ол есеп үлкен масштабты жерсіндіружұмыстарының әсерінен өзгерді. Қазіргі уақытта ихтиофаунада 150-ге жуық түр кездеседі, олардың кейбіреуі өндірістік бағалы түрлерге жатса, кейбіреулері – әр бассейннің эндемик түрлері болып табылады. Балқаш алабұғасы, арал албырты, арал қаязыгенофондтың сирек кездесетін бірегей түрлеріне жатады. Каспий теңізінің ихтиофаунасы бірегей – әлемдік генофондының резерваты және бекіре балықтарының қоры болып табылады.

Институттың тарихы 1929 жылдан Бүкілодақтық балық шаруашылығы және окенография ғылыми-зерттеу институтының Арал қаласындағы ғылыми балықшаруашылықтық станциясынан басталады. 1933 жылы осы станцияның филиалы Балқаш қаласында ашылды, кейіннен 1934 жылы Бүкілодақтық балық щаруашылығы және окенография ғылыми-зерттеу институтының жеке станциясы болды. 1938 жылы Бүкілодақтық балық шаруашылығы және окенография ғылыми-зерттеу институты жүйесінен Бүкілодақтық көл және өзен балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының құрамына енгізілді.

1957 жылы Арал және Балқаш қалаларындағы Бүкілодақтық көл және өзен балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтынан ҚазКСР ҒА зоология институтына берілді (Бүкілодақтық көл және өзен балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты №92 29.08.1957 ж. Министрлер кеңесінің 22.10.1957 ж. №749 тапсырысы, ҚазКСР ҒА 10.11.1957 ж. №474 және 481 бұйрығы, 14.11.1957 ж. №149 Зоология институтының бұйрығы), сонымен қатар 1950 жылдардың ортасында Өскемен қаласында ихтиологиялық бөлімшесі болған.

1959 жылы су және балық ресурстарының бай болуына байланысты Қазақстанда республикалық Ғылым академиясының жүйесіне жеке ихтиология институтын және балық шаруашылығы институтын құу туралы шешім қабылданды. 1959 жылы ҚазССР және ОК КП 20.08.1958 ж. №725 және Ғылым академиясының 19.03.1959 ж. №417 бұйрығы бойынша Зоология институтының құрамынан ҚазССР ҒА ихтиология институты және балық шаруашылығы институты бөлініп шықты, орталығы Гурьев қаласында орналасты (қазіргі Атырау), және оған Алтай, Арал, Балқаш бөлімшелері және Жезказған ихтиологиялық опорлы пункті кіреді.

1963 жылы 02.07.1962 ж. №523 СССР министрлер кеңесінің қаулысы бойынша, ҚазССР 29.04.1963 ж. №619 бұйрығына сәйкес ССР ҒА ихтиология және балық шаруашылығы институты СССР министрлер кеңесі балық шаруашылығы бойынша мемлекеттік комитеттің құрамына берілді (15.12.1962ж акт берілу), кейін Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу инситуты құрылды. Осы жылы мемлекеттік комитеттің №150 02.04.1962 ж. Бұйрығы бойынша институт Гурьев қаласынан (қазіргі Атырау) Балқаш қаласына ауыстырылды. СССР министрлер кеңесінің жанынан мемлекеттік комитеттің ашылуына байланысты институт СССР балық шаруашылығы министрлігінің құрамына енгізілді. ҚазБШҒЗИ-ның бекіре өсіру лабораториясы Гурьев қаласында қалғандықтан, ол Орал-Каспий Орталық БШҒЗИ құрамына кіргізілді, кейіннен 1988 ж. КаспБШҒЗИ (Астрахань қ.) құрамына кірді.

1976 жылы СССР Балық шаруашылығы министрлігінің №98 17.02.1967 ж. Бұйрығына байланысты ҚазБШҒЗИ Қазақ ССР-ның балық шаруашылығы министрлігінің құрамына берілді. Осы дәрежеде институт оның бас бөлімшесінің 1987 жылы Балқаш қаласынан Алматы қаласына ауысқанына дейін болды, бұл шара жаңа басқару жүйесі мен біліктілігі жоғары мамандармен қамтамасыз ету үшін болды. Кейіннен болған көпшілік атаулар мен құрылымдарының өзгеруі оңтайлы шешімдерді іздеу мен әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың өзгеруіне байланысты болды.

1987 жылы ҚазБШҒЗИ негізінде, Қапшағай эксперименттік балық өсіру шаруашылығы, Алма-ата және Өскемен тоған шаруашылықтарынан ҚазССР ГосАроПроме жанынан Қазақ ғылыми-өндірістік балық шаруашылықтық орталығы Қазрыбхоз мемлекеттік-кооперативті бірлестігі құрылды.

1989-1991 жылдар аралығында Қазақ ғылыми-өндірістік балық аруашылығы орталығынан тоған шаруашылықтары мен балық шаруашылықтары шығарылып, 1991 жылдың желтоқсанынан ҚазБШҒЗИ жеке ғылыми-зерттеу мекемесі ретінде жұмыс істей бастады.

1992 жылдың қаңтарынан (ҚР атқарушы министрлік палатасының №15 09.01.1992 ж) ҚазБШҒЗИ 4 бөлімшесімен – Алтай, Арал, Балқаш және Солтүстік Қазақстан және Павлодар бөлімшелерімен Қазақ ауыл шаруашылығы ғылым академиясының құрамына берілді.

1992 жылы Орталық ғылыми-зерттеу балық шаруашылығы орталығының Жайық-Каспий бөлімшесінің қаржыландырылуы аяқталды. Оның орнына ҚР ауыл шаруашылығы министрлігі балық шаруашылығы комитеті жүйесіне кіретін «Жайықты қорғау» кіші ғылыми мекемесі құрылды. Кейіннен оны Жайық-Каспий балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты деп өзгертті.

1994 жылы Жайық-Каспий балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ҚазБШҒЗИ Атырау бөлімшесіне ауыстырылды.

1995 жылы институттың Солтүстік Қазақстан бөлімшесі құрылды.

1996 жылы ҚР білім және ғылым министрлігінің Ұлттық аграрлық зерттеу академиялық орталығының құрамына енгізілді.

1999 жылы ҚР білім және ғылым министрлігінің бұйрығымен ҚазБШҒЗИ РМКК «ҚазБШҒЗИ» болып, ал оның бөлімшелері филиал болып өзгертілді.

2002 жылы ҚР үкіметінің №1148 РМКК «ҚазБШҒЗИ» 29 қазанынан ҚР білім және ғылым министрлігінен ҚР ауыл шаруашылығы министрлігіне ауыстырылды, кейін Республикалық мемлекеттік кәсіпорын (РМК), «Ғылыми-өндірістік балық шаруашылығы орталығы» (БШ ҒӨО) филиалдарымен енгізілді.

2006 жылы «БШ ҒӨО» РМК «ҚазАгроИнновация» акционерлік қоғамында қайта ұйымдастырылды.

2010 жылы «ҚазБШҒЗИ» ЖШС Балқаш филиалында АӨК саласындағы «Балқаш» білім тарату орталығы құрылды.

2013 жылы Солтүстік филиалы Көкшетау қаласынан Астана қаласына Қостанай, Петропавловск және Қарағанды бөлімшелерін сақтай отырып көшірілді.

2015 жылы «ҚазБШҒЗИ» ЖШС Коммерциялық емес акционерлік қоғам «Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығынын» құрамына берілді.

Сурет 4 — «ҚазБШҒЗИ» — да орындалған негізгі ғылыми-зерттеу жұмыстары.

ҚазБШҒЗИ 50 жылдан бері үнемі Қазақстан су айдындарының экологиялық жүйесі мен биоресурстарына тұрақты мониторинг жасап, балық қорын ұдайы өсіріп, оны тиімді пайдалану үшін биологиялық негіздеме беріп, балық аулау тәртібі мен ережесіне ұсыныстар жасап, жыл сайын ауланатын балық көлеміне болжам беруде. Жыл сайын БШҒЗИ беретін ғылыми-негіздемелік мәліметтер негізінде Қазақстан су айдындарында ауланатын балық мөлшерін анықтайтын Үкімет қаулысы шығады. Су айдындарының экожүйесіне антропогенді әсер ету салдарынан туындайтын гидрологиялық, гидробиологиялық, ихтиологиялық, гидрохимиялық және токсикологиялық көрсеткіштер бойынша көпжылдық мәліметтер банкі жасалған. ҚазБШҒЗИ ғалымдары гидроқұрылымдарды салу кезінде балық қорына келтірілетін зиянды анықтайтын балық аруашылығының стратегиясын жасап, оны кейін компенсациялау үшін қажет бірқатар балық өсіру-мелиоративті іс-шараларды қарастырған, өндіріспен бірге көл-тауарлы балығын өсіру жұмыстары жүргізілген. Қазақстан Республикасының Барлық тұзды су айдындарындағы құнды биологиялық организм – артемия шаяны мен оның циста қабықтарының қоры анықталып бағаланды. Индустриалды балық өсіру енгізілген: энергетикалық және жылу станцияларының жылы суларын пайдалану негізінде балықты өсіру және көбейту технологиялары жасалған. Жаңа генетикалық әдістерді химиялық мутагенез бен радиациялық гиногенезді) пайдалану арқылы жоғары өнімді тұқы және ақ дөңмаңдай тұқымдары шығарылды. Балық өсіруші ғалымдар мен балық өсіру шаруашылықтарын орнықтырудың басты схемасы мен өсіру биотехнологиясы және Қазақстанның нақты аймақтарына сай нормативті негіздемелер жасалды. Поликультурада арзан аралас жемді пайдалану арқылы өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы жасалған. Тоғандар мен уылдырық шаштырып өсіретін шаруашылықтарда балық ауруларын емдеу мен оның алдын алуы бойынша зерттеу жұмысары жасалып, нәтижесінде машиналар мен балық аулаудағы ауыр механизациялық процестерді әлдеқайда оңайлататын жеңіл әрі тиімді жаңа тәсілдермен балық аулау құралдары ұсынылған. Өндіріске отандық жемдік ұн жасауға арналған көлденең вакуумды қазандар мен майшабақты консервілейтін прогрестік технология енгізілді. Өндіріске түрлі құнсыз балықтардан балық консервілерін, шұжық, салқын ыспен ысталған өнімдерді және балық қабыршағынан желімдерді жасаудың әртүрлі әдістері мен бірқатар технологиялары ұсынылған. Экономикалық зерттеулер балық өндірісіндегі ұйымдардың шаруашылық іс-әрекеттеріне сипаттама жасай отырып, олардың экономикалық тиімділікті арттыру мен еңбекті ұйымдастыру жағдайларын жақсартуды негізгі мақсат етіп отыр.

2001 жылдан бері трансшекаралық су алаптарындағы су биоресурстарын бағалау үшін кешенді жан-жақты экологиялық зерттеулер жүргізілуде. ҚазБШҒЗИ Каспий төңірегіндегі мемлекеттерді өзге де ғылыми ұйымдармен бірге Каспий төңірегіндегі балық қорын зерттеуге негізделген мемлекетаралық зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Зерттеу нәтижелері жалпы аулауға болатын мөлшерді анықтау кезінде, бекіре балығымен басқа да кәсіптік мәні бар балықтардың аулану мөлшерін анықтауда мемлекетаралық су биоресурстар Комиссиясының жұмысы барысында квота бөлу кезінде пайдаланылады. Бұрынғы жасалып келе жатқан зерттеу жұмыстары мен Каспий аймағындағы мемлекеттердің ғылыми-зерттеу ұйымдарымен біріге отырып жасаған зерттеулері негізге алынып, бекіре балық түрлерінің санын анықтау әдістемесі жасалды және Каспий теңізінің биоресрстарын сақтап, тұрақты пайдалануға негізделген рационалды бағдарлама жасалды.

Қазіргі уақытта ҒЗЖ келесі бюджетті бағдарламалар бойынша жүргізілуде.

— «Қазақстан Республикасының халықаралық және республикалық маңызы бар суқоймаларының гидробионттары мен басқа су ресурстарын сақтау және қалпына келтіру бойынша балық шаруашылығы саласындағы қолданбалы ғылыми зерттеулер» бағдарламасы бойынша келесі жобалар орындалады:

Каспий итбалығының популяциясына қауіп төндіретін факторларды кешенді бағалау мен сандық динамикасын зерттеу.
Жайық өзенінің беіре балықтарының табиғи және жасанды көбеюін бағалау.
Қазақстан су айдындарында балық қорын сақтау үшін қолданыстағы балық қорғайтын құрылғының тиімділігін бағалау және оларды жаңарту мен жаңа балық қорғайтын құрылғыларды енгізу.
Су айдынының балық шаруашылық мүмкіндігін арттыру мен балық шаруашылық мелиорацияларды жүргізу үшін ҚР балық шаруашылық су айдындарының қазіргі кездегі гидроэкологиялық жағдайын бағалау.
Тұрақты балық аулауды қамтамасыз ету және қорды ұқыпты басқару стратегиясын жасау үшін Қазақстандағы басты кәсіптік балық аулайтын суқоймалардың балық қорының жағдайын бағалау.

— «Қазақстан Республикасында тауарлы балық өсірудің тиімді технологияларын ұйымдастыру» келесі 5 жоба бойынша:

Бағалы балық түрлерін өсірудің экономикалық нәтижелі технологияларын жасау және оны Қазақстанның балық өсіру кәсіпорындарына енгізу.
Белгіленген қоректерге отандық рецептураны өңдеу және енгізу.
Негізгі балық өсіру шаруашылықтарында өсірілген бағалы балық түрлеріне ихтиопатологиялық және микробиологиялық баға беру.
Берілген аквакультура нысандарын генетикалық бағалау және генетикалық қорды толтыру.
Бағалы балық түрлерін өсірудің әлеуметтік және экономикалық нәтижелі технологияларын бағалау.

— «Ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыру», келесі жобалар бойынша:

Пробиотикалық әсері бар препараттарды отандық жемдердің құрамына енгізе отырып бақтақ балығын өсіру жағдайын жақсарту және балық өнімділігін арттыру үшін биотехникалық амалдарды жасау және енгізу.

2.Қазақстанның тұзды көлдерінің бағалы биоресурсы Artemia шаянының популяциясының генетикалық дифференциациясы.

3.Жайық-Каспий алабындағы бекіретектес балық түрлерінің биологиялық алуан түрлілігін сақтап қалу және олардың популяциясын қалпына келтіру мақсатында табиғи және қолдан өсірілген балықтардың генетикалық мониторингі.

4.Омыртқасыз гидробионттар Қазақстан суқоймаларының аймақтық экологиялық биоиндикаторы.

— «АӨК салаларын нормативті-әдістемелік қамтамасыз ету»;

-«Инновациялық тәжірибені тарату және жүзеге асыру жөніндегі іс-шараларды жүргізу»

Бюджеттік емес келісім шарттар бойынша үлкен көлемдегі келесідей бағыттағы жұмыстар орындалады:

— Белгіленген суқоймаларға балық шаруашылығын басқару жөнде ғылыми қолдау көрсету;

— Балық шаруашылығын басқару үшін балық шаруашылықтық суқоймаларды паспортизациялау және перспективті суқоймаларды анықтау (тауарлы балық өсіру, балық аулау, артемия аулау);

— Әр түрлі типтегі балық өсіру фермаларын құру үшін биологиялық негіздеме жасау;

— Акклиматизация және балықтандыру үшін биологиялық негіздеме жасау;

— Шаруашылықтық қызметтердің балық шаруашылығына тигізетін зиянына биологиялық негіздеме жасау, және оның деңгейін төмендетуге рекомендациялар;

— Аквакультураның жаңа объектілерін тауарлы өсіру және жасанды өсіру үшін, және басқа да көптеген қолданбалы ҒЗЖ әдістемелер мен техникалық нұсқаулықтар әзірлеу.

Институттың ғылыми-өндірістік қызметінің бағыты

Стратегиялық бағыты:

Бәсекеге қабілетті нәтижелерді алу.
Ұйымның инфрақұрылымын жетілдіру.
Ғылым, білім және өндірістің интеграциясы.
Ғылыми зерттемелерді енгізу.
Фиксалдық саясатты жетілдіру.
Теңдестірілген кадрлық құрылым.

2.3 Материал және зерттеу әдістемесі

Негізгі зерттеу материал ретінде тортабалығы болды. Негізгі материалды мамыр айының 2016-2018 жж. аралығында Қазақ балық шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында, ихтиология лабораториясында және Іле өзенінің төменгі ағысында жиналған зерттеу материалдарын өңдеу және сараптау негізінде жинадық. Балықтар өлшемдері 18 және 30 дық арнайы торлармен ауланды. Жаңа ауланған балықтарға міндетті түрде морфологиялық және биологиялық талдау жүргізіп отырдық сонымен қатар жасын анықтау үшін 10 – 15 қабыршақтан алып отырылды.

Ауланған балықтарды зертханалық жағдайда зерттеу үшін төменде көрсетілгендей әдістер қолданылды. Морфологиялық анализ жүргізу методикасы;

Балықтарға биологиялық талдау жүргізу әдістемесі;
Балықтардың жасын анықтау әдістемесі;
Жыныстық пісіп жетілу сатысын анықтау әдістемесі;
Қондылығын анықтау әдістемесі
Жасын анықтау әдістемесі;

Балықтарға морфологиялық талдау жүргізу әдістемелігі

Нақты мәлімттерді алу үшін әр бір балыққа міндетті түрде толық морфологиялық анализ жүргізу қажет. Торта балықтарының морфологиялық көрсеткіштерін алу үшін тұқы балықтарын өлшемдерін (50 дана) түсіру сұлбасы қолданылады. Келесі өлшеудің көрсеткіштерді алынады: дене ұзындығы, см; шұғылалары; қабыршақтары; желбезектегі шарбақтардың саны; омыртқалардың саны. Дене ұзындығына қатысты алғандағы пайыздық мөлшері есептеледі: басының ұзындығы; маңдай ұзындығы; денесінің ең үлкен биіктігі; денесінің ең кіші биіктігі; құйрығының ұзындығы; aD арақашықтығы; pD арақашықтығы; D табан ұзындығы; D биіктігі; А табан ұзындығы; А биіктігі; Р ұзындығы; V ұзындығы; P – V арақашықтығы; V – A арақашықтығы туралы мәліметтер алынады.

Балықтарға биологиялық анализ жүргізу әдістемелігі

Ауланған балық саны(100 дана.) барлығына биологиялық анализ жүргізілді. Балықтардың барлығынан түгелдей төменднгідей өлшемдер алынды:

Толық дене салмағы-Q, г;
Іш құрлыссыз салмағы-q, г;
Тұмсығынан бастап қабыршақ қабығының соңына дейінгі арақашықтық-l, см;

Жынысын анықтау әдістемелігі

Әдетте балықтардың жыныстары оларды сою жолымен анықталады. Балықтардың гонадалары әдетте қабырғаларға жақынырақ, омыртқа жотасына паралель орналасады. Ұрғашыларда гонадалардың түсі бозарыңқы-қызғылт немесе қызғылт, ал еркектерінде гонада түстері ақ сары немесе ақ түсті болады. Еркектердегі және ұрғашылардағы белгілер биологиялық талдау дәптеріне жазылады.

Ержету сатыларын анықтаудың әдістемелігі

Әртүрліше балықтардың түрлеріне қарай ержету сатылары түрліше анықталады. Осындай материалдың бірі ретінде біз тортаны алдық, біз сондықтан тортаның ержетуі шкаласын вобла және табан балықтарына арналған шкаласына сүйеніп қолдандық (В.А. Мейен және С.И. Кулаев бойынша) [30].

Торта балығының ұрғашылары. 1 сатысы (ювенальді). Жыныстық ерекшеліктер көзбен еш байқалмайды. Жыныстық бездер жіңішке мөлдір, ашық түстес тәрізді созылғыш жіп түрінде болады. Осы сатыдағыларға енді ғана бір жасқа жеткендер жатады, оның белгілері көбіне өте жас шабақ түрлерінде кездеседі.

2 сатысы. Тортаның ұрғашы балықтарындағы аналық бездері сарғыш-жасылдау түстегі мөлдір тәрізді созылыңқы жіпшелер түрінде болады. Аналық безді бойлай өте ұсақ жіңішке қан тамырлары өтеді.

3 сатысы. Аналық бездер дөңгелек түрде болады, оның басы біршама кеңейтілген болып келеді. Аналық безін тұтасымен бойлай мөлшерлері әртүрлі уылдырықшалар байқалады, олардың пішіндері көп қырлы түрде болып келеді. Қан жүретін тамырлары дамыған және олардың түрлі тармақтары жақсы көрінетін болады. Осы сатыдағы балықтар көбіне тамыз айының соңынан қазан айының басына дейін кездеседі.

4 сатысы. Аналық безінің көлемі қатты үлкейген болады және іш қуысындағы құрсақтың біраз бөлігін алып жатады. Аналық бездің тығыз қабықшалары және серпімді түрге ие болады.

5 сатысы. Аналық безі толық пісіп жетіледі және аққыш сұйық уылдырықпен толтырылады, сондықтан балықтың қарынын жеңілде басып қалса болды, уылдырық ағып шығады.

6 сатысы. Аналық бездің мөлшері қатты кеміген және босаң түрде болады, аса жұмсақ, түсі қоңыр қызыл немесе қызыл түстес болады. Бездің қабықшасы өте тығыз, мықты болады. Аналық безде уылдырықшалар шашуға дайын күйде кездеседі, жетілген уылдырықтың түсі жиі ақшыл түсте болады.

Торта балығының еркектері. 1 сатысы. Ұрғашылардағыдай болады. Жыныстық ерекшеліктер көзбен еш байқалмайды. Жыныстық бездер жіңішке мөлдір, ашық түстес тәрізді созылғыш жіп түрінде болады. Осы сатыдағыларға енді ғана бір жасқа жеткендер жатады, оның белгілері көбіне өте жас шабақ түрлерінде кездеседі.

2 сатысы. Еркек балықтардың екі ұрық бездері жіңішке дөңгелек болады, олардың ұзындығы пісіп жетілген балықтардыкімен шамалас болады. Олардың түсі бозарыңқы-қызғылт немесе сұр түстес болады. Қан жүретін тамырлар онша байқалмайды.

3 сатысы. Еркек ұрық бездері дөңгелек, түсі қызғылт-сұр, серпімді, қарынды басқанда ұрық бездерінен ашық сұйық бөлінбейді.

4 сатысы. Еркек ұрық бездері пісіп жетіле бастайды. Макроскопиялық бездер аса өзгеріссіз болады, бірақ бездің түсі ақ сұр түске алмасады және сондай серпімді болмайды. Бездер сұйыққа толық толтырылмайды. Қарынды басқан кезде ұрық бездерінен қою тамшы ағып шығады.

5 сатысы. Бездер ісінген серпімді жұмсақ екі денені құрайды, ал олардың түстері біркелкі ақ сұр, ақ сары түсте болады.

6 сатысы.(Босатылу). Жетілген бездер сұйықтықтан азат болғанда, екі жұқа босаң домалақ түрінде қалады. Қан жүретін тамырлар сол күйінде онша байқалмайды.

Торта балығының қондылығын Фультон (1) және Кларк(2), бойынша төмендегідей формулаларды қолдана отырып анықтадық :

F= Q*100/l*l*l ;

Где Q-толық дене салмағы г.;

Мұндағы, l — танауының басталған тұсынан қабыршақты жамылғысының ақырына дейінгі денесінің жалпы ұзындығы, см;

Cl=q*100/l*l*l;

Мұндағы, q — балықтың ішкі құрылысынсыз дене салмағы;

l — танауының басталған тұсынан қабыршақты жамылғысының ақырына дейінгі денесінің жалпы ұзындығы, см.

2.5 Балықтың жасын анықтау әдістімелігі

Тортаның жасын оның қабыршақтарымен анықталады. Жасын анықтау үшін бүйірлік сызықтарының жоғарырақ тұсындағы, арқалық жүзу қанатына жақынырақ қабыршақтарды алады. Жиналған материалдарды торта балығы туралы толық жазбалар тіркелетін кітапшаның қабыршақты тіркейтін беттеріне жазады. Үлкейту көрсеткішін №1 деп алып, қабыршақты алып, оны бинокуляр астындағы шынының үстіне қойып, жақсылап қарайды. Бинокуляр астындағы шынының үстіне 10 шақты қабыршақтарды қояды. Қабыршақтағы жылдық сақиналарды санайды. Зерттеуге арналған тортаның қабыршақтың 113 жуық түрін қолданады.

3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ

3.1 Торта балығының морфологиялық талдаудың нәтижелері

Торта үйірлі балық. Оның денесінің ұзындығы 30 см және салмағы 2 кг жетеді. Торта денесі түсінің бояуы арқасында көк-жасыл түстен күңгірт-күміс тәрізді түспен алмасады немесе қарыны ашық ақ түсте болады. Тортаның төменгі жүзу қанаттары сары түсте бола алады, ал кейде қанаттары ашық-қызғылт сары түсте болады. Тортаның арқалық және құйрықтағы жүзу қанаттарының әдетте жирен-қызыл қоңыр реңкте болады.

Ауланған балықтар сол аулау орындарында өлшенді (5 сурет): кәсіпшілік ұзындығы, арқалық (D) және көтеншектегі (A) жүзу қанаттарындағы шұғылалардың саны анықталды, сонымен қатар желбезекті шарбақтардың саны және бүйір сызықтарындағы қабыршақтар айқындалды. Дене ұзындығына пайыздық қатынаста басының ұзындығы, танауы ұзындығы, көз диаметрі, желкесі, басының биіктігі, маңдай ені, денесінің ең үлкен биіктігі, дененің ең аз биіктігі, құйрық қанатының ұзындығы, аD арақашықтығы; pD арақашықтығы; D табан ұзындығы; D биіктігі; А табан ұзындығы; А биіктігі; Р ұзындығы; V ұзындығы; P – V арақашықтығы; V – A арақашықтығы, өңделген мәліметтер төменгі кестеде берілген.

Мәліметтердің сенімділігін арттыру үшін талдауға балықтардың 50 данасы алынды. Өлшеулер журналға жазылды, талдауға арналған мәліметтерге балық денелеріне қатысты орташа мөлшердегі пайыздық өлшеулер саналады. Өңделген мәліметтер төмендегі 2- ші кестеде келтірілген.

Сурет 5 Торта балығының өлшемдерін алу кезінде

Кесте 2 Морфологиялық талдау

Белгілері	Мin-max	Орташа	M±m
Дене ұзындығы, см	15,5-30,0	20,75	20,72±0,57
Дене ұзындығы % қатынасы:
Бас ұзындығы	18,6-23,2	20,9	20,7±1,11
Танауының ұзындығы	5,0-6,8	5,76	5,75±0,07
Көзінің диаметрі	4,0-5,9	4,79	4,79±0,06
Желкесі	9,1-11,9	10,32	10,32±0,10
Басының биіктігі	15,3-19,5	16,9	16,9±0,18
Маңдай ені	7,2-9,7	8,31	8,31±0,08
Денесінің ең үлкен биіктігі	27,9-37,5	31,66	31,66±0,31
Денесінің ең кіші биіктігі	9,2-11,9	10,13	10,13±0,08
Құйрық қанатының ұзындығы	15,3-20,7	18,15	18,15±0,22
аD арақашықтығы	39,0-56,1	49,81	49,81±0,52
рD арақашықтығы	28,5-43,9	33,9	33,9±0,45
D табан ұзындығы	12,4-17,6	15,2	15,2±0,14
D биіктігі	20,2-26,9	23,85	23,85±0,19
А табан ұзындығы	10,9-14,6	12,95	12,95±0,16
А биіктігі	14,7-19,4	17,02	17,02±0,17
Р ұзындығы	16-20	17,93	17,93±0,17
V ұзындығы	16,7-22,6	19,13	19,13±0,19
Р-V арақашықтығы	24,3-30,6	27,86	27,86±0,30
V-А арақашықтығы	22,3-28,1	25,1	25,1±0,27
Басқа да өлшеулер:
D шұғыласы (тармақты)	9,0-11,0	10,24	10,24±0,06
А шұғыласы (тармақты)	9,0-13,0	10,6	10,06±0,95
l.l қабыршақтары	41-46	43	43,0±0,17
Желбезек шарбақтары	8,0-15,0	11	11,0±0,23
Омыртқалар саны	34-39	38,6	38,6±0,20

Жоғарыда көрсетілген 1 – ші мәліметтерді талдай келе, тортаны сипаттауға болады: D lll 9-11, жиілігі 10, яғни торта вобламен салыстырғанда үлкен; А lll 9-13, жиілігі 12; В бүйір сызықтары 41-46, жиілігі 42-44; Бірінші желбезекті доғадағы шарбақтар саны 8 бастап, 15 аралығында өзгереді, омыртқа санының жиілігі 37 болып келеді; Дене ұзындығына қатысты пайыздық (орташа) өлшемдер: басының ұзындығы 20,9, басының биіктігі 16,9, денесінің ең үлкен биіктігі 31,66; денесінің ең аз биіктігі 10,13; құйрық қанатының ұзындығы 18,15; D биіктігі 23,85; А биіктігі 17,02; Р ұзындығы 17,93; V ұзындығы 19,13.

Сурет 6 – Ауға түскен торта балықтары

3.2Торта балығының биологиялық талдау нәтижелері

Биологиялық талдау 2017 жылдың (жаз айлары) мен 2018 жылға дейін (көктем айлары) аралықтарында жүргізілді. Материал ретінде Іле өзенінің төменгі ағысындағы торта балығы алынды, сонымен қатар барлық мәліметтер арнайы журналдарға жазылды. Ұсталған балықты аулау орындарында өлшеу жұмыстары жүргізілді, алдымен тортаның денесінің ұзындығы өлшенді, одан соң оның жыныстары анықталды және гонадалардың пісіп жетілу сатылары айқындалды. 2017 жылдың жаз айларында берліген таңдауға жүргізілген биологиялық талдау 2 кестеде келтірілген. Ал, 2018 жылдың көктем айларында берліген таңдауға жүргізілген биологиялық талдау 3 кестеде көрсетілген.

Ауланған балықтар сол аулау орындарында өлшенді (7 сурет): кәсіпшілік ұзындығы, арқалық (D) және көтеншектегі (A) жүзу қанаттарындағы шұғылалардың саны анықталды, сонымен қатар желбезекті шарбақтардың саны және бүйір сызықтарындағы қабыршақтар айқындалды.

Әр бір ауланған балықтардың барлығының (сурет 8) жынысын , даму сатысын анықтап кестеге енгіп отырдық.

Сурет 7 — балығының салмағын өлшеу

Сурет 8 — Торта балығының жынысын және даму сатысын анықтау

Кесте 3 Торта балығының биологиялық талдауы 2017 (жаз)

№	l, мм	Q, г	q, г	Жынысы	даму сатысы.
1	244	245	209	♀	III
2	220	194	169	♀	IV
3	220	102	106	♀	III
4	218	207	171	♀	III
5	215	182	45	♀	III
6	210	194	162	♂	III
7	210	176	153	♀	III
8	210	134	122	♀	II
9	205	162	129	♀	III
10	200	142	116	♂	IV
11	200	137	120	♀	II
12	196	141	125	♂	II
13	195	132	116	♀	II
14	195	137	118	♂	II
15	194	136	118	♂	II
16	193	135	120	♂	III
17	190	144	120	♀	II
18	190	135	119	♀	II
19	190	105	88	♂	III
20	187	117	107	♀	II
21	184	110	92	♀	III
22	183	109	95	♀	III
23	183	94	76	♀	II
24	181	116	98	♂	III
25	180	107	89	♀	III
26	180	101	89	♂	III
27	175	113	97	♂	III
28	173	95	85	♀	III
29	171	104	93	♀	II
30	170	95	80	♀	II
31	167	97	83	♀	II
32	164	66	61	♀	III
33	162	94	83	♀	IV_II
34	160	75	65	♀	III
35	155	64	55	♂	II
36	153	61	32	♀	II
37	152	54	44	♂	III
38	150	52	43	♂	II
39	144	47	44	♂	II
40	144	42	34	♂	II
41	140	49	47	♀	III
42	134	70	57	♀	IV
43	133	37	32	♀	II
44	132	49	47	♀	II
45	128	35	30	juv
46	123	35	28	♂	II
47	121	30	20	♂	II
48	120	32	30	♀	III
49	120	31	28	♂	III
50	112	26	24	♀	II
Барлығы= 50	173,52	102,94	86,28

2017 жылдың жаз айларында берліген таңдауға жүргізілген биологиялық талдау барысында зерттелген 50 дана балықтардың арасында (ұрғашылары мен ерекектерін қоса бірге алғанда): денесінің ең үлкен ұзындығы – 244 мм, денесінің ең кіші ұзындығы – 112 мм, денесінің орташа ұзындығы – 173, 52 мм құрады; Толық салмағы: макс. – 245 гр, мин. – 26 гр, орташа салмағы – 102,94 гр болды; ішкі мүшелерінсіз максималды салмағы – 209 гр, минималды салмағы – 24 гр, орта салмағы – 86,28 гр құрады. Зерттелген таңдаулар ішінде ең көп кездескен түрлерге пісіп жетілудің екінші сатысындағы ұрғашы балықтардың саны жатады. Осы талдаудан байқағанымыздай, торта балықтары гонадалары уылдырық шашудан кейін кезекті циклға дайындала бастайды.

2017 жылдың көктем мезгіліндегі биологиялық талдау өткізуде де біз зерттеу объектісі ретінде тортаны алдық. Ауланған балықтардың ұзындықтары өлшенді, сонымен қатар жыныстық және гонадалардың пісіп жетілу сатылары анықталды. Биологиялық талдау 3 кестеде келтірілген.

Кесте 4- Торта балығының биологиялық талдау 2017жг. (күз)

№	l, мм	Q, г	q, г	жынысы	даму сатысы.
1	236	240	200	♀	IV
2	217	189	169	♂	IV
3	215	109	83	♀	II
4	213	203	171	♂	IV
5	211	179	147	♀	II
6	206	186	163	♂	IV
7	205	173	156	♀
8	204	132	124	♀	IV
9	204	157	131	♀	III
10	203	138	119	♂	IV
11	202	136	117	♀	II
12	196	139	122	♂	II
13	194	128	102	♀	II
14	193	134	115	♂	II
15	192	132	108	♂	II
16	192	134	120	♂	III
17	187	149	121	♀	II
18	184	139	114	♀	II
19	183	126	89	♂	III
20	182	121	98	♀	II
21	176	110	93	♀	III
22	175	109	97	♂	II
23	173	98	64	♀	II
24	170	116	94	♂	III
25	166	112	83	♀	III
26	165	109	81	♂	II
27	160	113	81	♂	II
28	143	119	85	♀	II
29	134	104	78	♀	II
30	133	86	65	♂	II
31	132	98	78	♀	II
32	121	66	55	♀	III
33	121	94	80	♀	IV_II
34	118	66	54	♀	II
35	116	64	57	♂	II
36	113	59	32	♀	II
37	113	61	44	♂	VI_II
38	112	64	43	♂	II
39	112	51	40	♂	II
40	111	42	34	♂	II
41	108	49	37	♀	III
42	106	54	43	♀	IV
43	103	37	28	♀	II
44	102	47	23	♀	II
45	100	38	26	juv
46	96	39	28	juv
47	94	37	20	juv
48	76	32	25	juv
49	64	31	22	juv
50	62	26	20	juv
n=50	153,88	103,5	83,58

Берліген таңдауға жүргізілген биологиялық талдау барысында зерттелген 50 дана балықтардың арасында (ұрғашылары мен ерекектерін қоса бірге алғанда): денесінің ең үлкен ұзындығы – 236 мм, денесінің ең кіші ұзындығы – 62 мм, денесінің орташа ұзындығы – 153, 88 мм құрады; Толық салмағы: макс. – 240 гр, мин. – 26 гр, орташа салмағы – 103,5 гр болды; ішкі мүшелерінсіз максималды салмағы – 200 гр, минималды салмағы – 20 гр, орта салмағы – 83,58 гр құрады. Ең көп кездескендері де ұрғашылар болып шықты.

Сурет 9 — Торта балығының жынысын анықтау кезінде

3 және 4 кестелерде келтірілген биологиялық талдауларды салыстыра отырып, байқағанымыздай, көктемде ауланған балықтар 2017жылы жаздағы ауланған балықтармен салыстырғанда салмақ және өлшемдері жағынан біршама кем болатынын анықтадық. Бұл екінші жағынан су қоймасының жас балықтардың түрлерімен толығуын көрсетеді. 50 дана ішінде, екі кестеде де ұрғашылары басым, олар пісіп-жетілудің 2 сатысында болды. 2017 жылдың көктемінде өткізілген биоталдау кезінде ауланған ұрғашылардың аналық бездері уылдырықтарға толған болатын немесе ақшыл түстегі шашылған уылдырықтан қалған сұйықпен босаңсыған болды. Кәсіпшілік балықтардың орташа ұзындығы 2 кестеде 173,52 мм, ал 3 кестеде 153,88 мм болып тұр. Балықтардың 2 және 3 кестелердегі толық салмағының орташа көрсеткіштерінің айырмашылықтары жоқ, ішкі мүшелерінсіз салмақтарының да маңызды ерекшеліктері болмай тұр. Бақылаулар жүргізілген мезгілде жаппай ауланған балықтардың ішінде торта ұрғашыларының сандық мөлшерінің басымдылығы белгіленеді. Жаппай көбеюді қалыптастырудың басында ұрғашылар және еркектердің өзара арақатынасы 4:1 болған [26]. Торта балығы еркектерінің үлесі біршама кем болғанымен, ұрғашылардың басымдылық тенденциясы сақталып отыр.

Балықтардың қоңдылығын анықтау барысында барлығы 100 дана торта қолданылды. Қажетті мәліметтер 3 және 4 кестелерден алынды. Ал, балықтардың қоңдылығы Фультон (1) және Кларк (2) формулаларымен анықталды (5 кесте). Кларк формуласы біршама дәл деп саналады, өйткені ондағы есептеулерді балықтың ішкі мүшелерінсіз алынған салмағы қолданылады. Фультон формуласында балықтың толық салмағы қолданылады, ал ұрғашыларда уылдырық шашудың алдында салмағы артады, сондықтан бұл формула нақты дәл мәлімет бермейді [12]. Есептеулердің дәілдігін арттыру үшін біз екі формулана да қолдандық. Формулаға қажет берілгендер 3 және 4 кестелерден алынды.

Кесте 5 Тортаның қондылығы

жынысы	Фультон бойынша		Кларк бойынша
	Фультон бойынша		Кларк бойынша
	бастапқы-соңғы	орташа.	бастапқы — соңғы	орташа.
Аталық -50	1,43-2,22	1,96	1,22-1,85	1,49
Аналық — 50	1,55-2,90	2,03	1,11-2,17	1,62
Барлығы =100	1,43-2,90	2±0,03	1,11-2,17	1,54

Есептеулердің нәтижелерінен мынадай қорытынды шығаруға болады: Іле өзенінің төменгі ағысында тортаның қоңдылығы ең аз болып келеді, (таңдау n =100 балық болғанда) Фультон формуласы бойынша ең аз қоңдылық 1,43, ал ең үлкен мөлшері 2,90. Кларк формуласы бойынша ең аз қоңдылық 1,11 және ең жақсы қоңдылық 2,17. Фультон бойынша орташа қоңдылығы 2±0,03, Кларк бойынша орташа қоңдылық 1,54. Торта балығының ұрғашыларының ең аз қоңдылығы Фультон бойынша 1,55, ең жоғарғысы 2,90, орташа мәні 2,03. Кларк бойынша ұрғашылардың ең аз қоңдылығы 1,11, ең жоғарғысы 2,17, орташа мәні 1,62.

Тортаның еркектеріндегі Фультон бойынша ең аз қоңдылық – 1,43, ең жоғарғысы – 2,22, орташа мәні – 1,96. Кларк бойынша ең аз қоңдылық – 1,22, ең жоғарғысы –1,85, орташа мәні – 1,49.

Жалпы алғанда, Іле өзенінің төменгі ағысындағы тортаның қоңдылығы былай сипатталады: жыл бойына балықтың қоңдылығы көктемнен күзге қарай өседі, балықтардың жасы өскен сайын олардың қоңдылығы да арта түседі және ұрғашылар қоңдылығы еркектермен салыстырғанда жоғарырақ болып келеді.

3.3 Торта балығының жасын анықтау нәтижелері

Ауланылған балықтарды өлшеп қабыршақтары арқылы жасын анықтадық (сурет 10). Балықтың қабыршақтарын биологиялық анализ жасау барысында алып отырдық (сурет 10). Әр балықтан 5-10 қабыршақтан алып арнайы қағазға салып қойдық, специальную книжечку из писчей бумаги. Балықтың жасын И.Ф. Правдиннің методикасы бойынша анықтадық [29]. Алынған мәліметтерді журналға тіркедңк, где потом обрабатывали (кесте 5).

Сурет 10 Бинокулярлы микроскоп астындағы торта балығының қабыршағының бейнесі

Берілгендерді қайта өңделеді (5 кесте). Балықтың дамуымен олардың қабыршақтарының мөлшері астынан өсіп шыққан жаңа жас қабыршақтар арқасында үлкен болып келеді, жан-жағындағы ескілері бірте-бірте пластиналар құрайды. Қабыршақты бинокуляр арқылы №1 үлкейтіп қарағанда (7 сурет), шоғырланған концентрлі сақиналар қатарын көруге болады. Бірақ, балықтың дамуы, сонымен бірге қабыршақтың өсуі жыл бойына бірқалыпты бола бермейді. Ауланған торта салмағы мен олардың өсу қатарының аралығы біршама созылып, үлкен ауқымды алып тұр. Салмағы 55 гр болатын тортаны есепке алмадық, себебі көзбен шолу арқылы олардың жынысын анықтау қиын. Біздің байқағанымыздай, Іле өзенінің төменгі ағысында торта бес жылдан бастап ары қарай көбейе бастады, бұл әдебиеттерде берілген мәліметтерге сай келеді [16]. Өйткені ауланған балықтардың ішінде 10+ жылдыққа дейінгі жастағылары ғана жиірек кездесті. Ауланған балықтарда одан үлкен жастағы түрлері кездеспеді.

жыныс	жасы, жыл								n
жыныс	1+	2+	3+	4+	5+	6+	7+	8+	n
Аналық	4	12	19	15	6	4	2	1	63
Аталық	2	7	16	9	9	3	2	2	50
Барлығы	6	19	35	26	13	7	4	3	113

Кесте 6.Торта балығының жыныстыққа байланысты жастық құрамы

Іле өзенінің төменгі ағысында мекен ететін торта балығының жасының құрамын зерттеу нәтижесінде торта дамуының келесі нәтижелері алынды. Іле өзенінің төменгі ағысында (ұрғашылары мен ерекектерін қоса бірге алғанда): жасы 5+ (13 жыныс) – орташа салмағы 60 гр; жасы 6+ (7 жыныс) – орташа салмағы 72 г; жасы 7+ (4 жыныс) – орташа салмағы 77 г; жасы 8+ (3 жыныс) – орташа салмағы 91 гр болды. Тортаның еркек жыныстыларынан гөрі ұрғашылары көбірек ауланған болатын. Ауланған балықтардың ішінде 5+ жастағы еркек балықтар басым болды, ал ұрғашылардан 3+ жастағылары көп кездеседі. Іле өзенінің төменгі ағысында тортаның ұрғашысы жыныстарын алғанда: жасы 5+ (6 жыныс) – орташа салмағы 63 гр; жасы 6+ (4 жыныс) – орташа салмағы 77 г; жасы 7+ (2 жыныс) – орташа салмағы 83 г; жасы 8+ (1 жыныс) – орташа салмағы 106 гр болды.

Іле өзенінің төменгі ағысында тортаның еркек жыныстарын алғанда: жасы 5+ (9 жыныс) – орташа салмағы 58 гр; жасы 6+ (3 жыныс) – орташа салмағы 66 г; жасы 7+ (2 жыныс) – орташа салмағы 70 г; жасы 8+ (2 жыныс) – орташа салмағы 76 гр болды.

Барлық жастағы ұрғашылардың орта салмағы барлық жастағы еркектердің орта салмағынан артық болып тұр. Статистикалық өңдеуден кейінгі алынған корреляция коэффициенттері торта ұрғашыларында және еркектерінде олардың жасы мен салмағының арасындағы тығыз байланыстың бар екенін көрсетті. Екі жағдайда да корреляция коэффициенті 0,94 (p<0,05) болды.

Тортаның дамуы біркелкі болып келеді, ұзындығы мен салмағының дамуы ешбір иілулерсіз сызықты құрайды (4 сурет), бұл тіршіліктің барлық циклінде тортаның азықпен жеткілікті түрде қамтамасыз етілгендігін білдіреді. Тіпті 3–4 генерациядағы балықтардың ұзындығы және салмағы мөлшерінің сызықты дамуы байқалды. Осы құбылыс әртүрлі бойлық өлшемдердің және жыныстық саралануымен тікелей байланысты болады.

100

150

200

250

300

350

Жасы, жыл

Ұзындығы,мм

Сурет 11- Іле өзенінің төменгі ағысындағы торта балығының бойының өсуі

Қабыршақты бинокуляр арқылы №1 үлкейтіп қарағанда (9 сурет), шоғырланған концентрлі сақиналар қатарын көруге болады. Бірақ, балықтың дамуы, сонымен бірге қабыршақтың өсуі жыл бойына бірқалыпты бола бермейді. Ауланған торта салмағы мен олардың өсу қатарының аралығы біршама созылып, үлкен ауқымды алып тұр. Салмағы 55 гр болатын тортаны есепке алмадық, себебі көзбен шолу арқылы олардың жынысын анықтау қиын. Біздің байқағанымыздай, Іле өзенінің төм торта бес нгі ағысында жылдан бастап ары қарай көбейе бастайды, бұл әдебиеттерде берілген мәліметтерге сай келеді [16]. Өйткені ауланған балықтардың ішінде 10+ жылдыққа дейінгі жастағылары ғана жиірек кездесті. Ауланған балықтарда одан үлкен жастағы түрлері кездеспеді.

Сурет 12 Торта балығының қабыршағын алу

Балықтың дамуымен олардың қабыршақтарының мөлшері астынан өсіп шыққан жаңа жас қабыршақтар арқасында үлкен болып келеді, жан-жағындағы ескілері бірте-бірте пластиналар құрайды. Қабыршақты бинокуляр арқылы №1 үлкейтіп қарағанда (9 сурет), шоғырланған концентрлі сақиналар қатарын көруге болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Дипломдық зерттеу жұмысының барысында бізге қойылған міндеттер толығымен орындалды. Зерттеу жұмысының нәтижелерінен мынадай қорытындылар шығардық:

Тортаның қазіргі морфологиясы оның көптеген типтік белгілерінің тұрақтануын көрсетеді.
Алынған мәліметтер бойынша торта саны мен оның жаппай көбеюі жеткілікті түрде жоғары болып қалады.
Тортаның қоңдылығы өте жоғары болып отыр, бұл оның азықпен жеткілікті түрде қамтамасыз етілгенін білдіреді.
Су қоймасында жас торта балықтармен бірге, жыныстық пісіп жетілген түрлері де кездеседі.

Кейінгі кездегі кәсіпшілік ауланған балықтардың мөлшеріне есеп жүргізілмегендіктен, балықшылар тортаны басқа балықтардың түрі ретінде аулау орындарына жиі тапсырып жатады.

ТӘЖІРЕБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР

Су қоймасындағы қазіргі торта саны тиімді шекаралық межеден асып кетті және олардың одан арғы қарай жаппай көбеюі балық қорларын пайдалану тұрғысынан алғанда орынсыз болып саналады. Тортаның балық қорларын пайдалану тұрғысынан алғанда олардың қорларын орынды қолдану бойынша торкөздерінің өлшемі 36 мм болатын аулау құрал-саймандарымен ұстауды ерте мұз еріген уақыттан бастап, аулауға тыйым салынған мерзімге дейін аулау ұйымдастыру ұсынылады.
Су қоймасында оның қалыпты негізгі санын сақтау үшін судың таяз сулары бар шығанақтарын бөліп алып, торта уылдырығын шашуға арналған қолайлы шарттар мен жағдайларды жасалатын сол телімдерде тортаны өсіруге болады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Амиргалиев Н.А., Исмуханова Л.Т.Уровеь биокумуляции тяжелых мета.ллов в тканях рыб Капшагайского водохронилища.// Вестник КазНУ Серия экологичекая.№ 1(33) Алматы: 2012. С.30-32.
Горюнова А.И. Жизнь степных озер Казахстана.Естественная гибридизация рыб-форма внутрипопляционной адаптации.// Вестник КазНУ Серия экологическая.№ 1 (33) Алматы: 2012. С. 21-28.
3. Монастырский Н.Н. фауна Капчагайского водохранилища// Тр. Вcесоюз. НИИ пруд. и рыб. хоз-ва. М., 1967. Т. 15. С. 117–129.
4. Михайлюк.Н.А.,О влиянии обьема пробы на точность определения доли особей непромыслоаого размера.// Рыбное хозяиство.№ 4 ISSN0131 – 6184.2010г. С.54.
5. Поддубный А.Г. Экологическая топография популяций рыб в водохранилищах. Л.: Наука, 1979. 309 с. 6 Прозоркевич.В.а. Инструментальняе оценки численности ряб на ранних стадиях онтогенеза вкрупных морских экосистемах// рыбное хозяиство.ISSN- 6184. № 4. 2010г. С.49.
Стрельников А.С., Пермитин И.Е. Ихтиофауна водохранилищ и состояние рыболовства // Функционирование озерных экосистем. Акмолинск: Ин-т биологии внутр. вод Каз СССР, 1990. С. 97–111.
Изюмов Ю.Г., Касьянов А.Н., Яковлев В.Н. Популяционная морфология плотвы Rutilus rutilus (L.) водоемов Балхаш-Илийского бассейна // Фенетика популяций. М.: Наука, 1996. С. 222–233.
Касьянов А.Н., Изюмов Ю.Г. К изучению роста и морфологии плотвы Rutilus rutilus в Капчагайское водохранилище в связи с вселением дрейссены // Вопр. ихтиологии. 1999. Т. 35. Вып. 4. С. 546–548.
Касьянов А.Н., Изюмов Ю.Г., Яковлев В.Н. Морфологическая изменчивость и внутривидовая структура плотвы Rutilus rutilus (L.) (Cypriniformes, Cyprinidae) водоемов Балхаш-Илийского бассейна // Зоол. журн. 1998 г. Т. 61. Вып. 12. С. 1826–1836.
1 Жгарева Н.Н. Состав и распределение фауны водохранилищ Казахстана// Факторы и процессы эвтрофикации водохранилищ.Алматы: гос. ун-т, 1998. С. 95–98.
1 Михеев В.П., Сорокин Ю.И. Пресноводные рыбы Казахстана // Журн. oбщ. биологии. 2000г. Т. 27. № 4. C. 463–466.
1 Платонова О.П. Особенности питания рыб-бентофагов в первые годы существования Капчагайского водохранилища // Зоол. журн. 1978. Т. 43. Вып. 5. С. 706–712.
1 Жохов А.Е. Изучение перехода карповых рыб на питание моллюском Dreissena polymorpha (Bivalvia, Dreissenidae) в Капчагайском водохранилище с использованием паразита Aspidogaster limacoides (Aspidogastrea, Aspidogastridae) // Вопр. ихтиологии. 2001. Т. 41. № 5. С. 253–257.
1 Макрушин А.В.нерест пресноводных рыб Л.: Зоол. ин-т Алматы, 1997. 60 с.
1 Костина Т.Б. Нерест карповых в естественных условиях. Ярослав, гос. yн-т, 1992. С. 28–49.
1 Блох Г.Х. Влияние массовых инвазионных видов на продуктивность карповых в период нереста. Борок: Изд-во Рыбинский печатный двор, 2003. С. 148–152.

17 . Андреева А.М. Особенности проявления генов лактатдегидрогеназы в раннем развитии леща Abramis brama (L.), плотвы Rutilus rutilus (L.) и их реципрокных гибридов F₁ // Вопр. ихтиологии. 2005. Т. 45. № 3. С. 411–417.

1 Монастырский Н. М. Эколого-генетический анализ раннего развития отдаленных гибридов F₁ леща Abramis brama L., плотвы Rutilus rutilus L. и синца (Abramis ballerus L.): Автореф. дис. канд. биол. наук. Борок: ИБВВ РАН, 2002. 26 с.
Баранова В.В. Рост плотвы Rutilus rutilus (L.) (Cyprinidae) в Капчагайском водохранилище // Вопр. ихтиологии. 1984. Т. 24. Вып. 2. С. 253–257.
2 Желтенкова М.В. Состав пищи и рост некоторых представителей вида Rutilus rutilus (L.) // Зоол. журн. 2006. Т. 28. Вып. 3. С. 257–268.
2 Кияшко В.И., Половкова С.Н. Питание и пищевые взаимоотношения рыб в водохранилищах Казахстана // Функционирование озерных экосистем. Верный: Ин-т биологии внутр. вод КазССР, 1983. С. 112–124.
2 Касьянов А.Н., Изюмов Ю.Г. К изучению роста и морфологии плотвы Rutilus rutilus Капчагайского водохранилища в связи с вселением дрейссены // Вопр. ихтиологии. 1995. Т. 35. Вып. 4. С. 546–548.
2 Поддубный А.Г., Малинин Л.К., Кияшко В.И., Стрельников А.С. Рыбы //Пищеварительная система карповых . Л.: Наука, 1989. С. 181–194.
2 Жохов А.Е. Изучение особенностей питания карповых рыб в Капчагайском водохранилище водохранилище // Вопр. ихтиологии. 2001. Т. 41. № 5. С. 253–257.
2 Ланге Н.О. Строение и развитие глоточных зубов плотвы, воблы и тарани в связи с особенностями их экологии // Морфологический анализ развития рыб. М.: Наука, 2001. С. 163–165.
2 Нейфах А.А., особенности питания карповых// пищеварительная система рыб. Л.: Ленуприздат, 1989. С. 18–23
2 Кожевников Г.П., Лесникова Т.В., Харитонова Э.Д. Размерно-возрастная структура стад и промысловый запас рыб Капчагайского водохранилища // Тр. Гос. НИИ озер. и реч. рыб. хоз-ва. 1998. Т. 142. С. 99–112.
2 Лягина Т.Н. Морфоэкологические особенности плотвы при разной обеспеченности пищей: Автореф. дис. канд. биол. наук. М., 1976. 21 с.
Стрельников А.С., Пермитин И.Е. Состояние рыболовства в Казахстане // Функционирование озерных экосистем. Верный: Ин-т биологии внутр. Вод КазССР, 1983. С. 97.
Слынько Ю.В.Промысловое состояние Каспийского моря. Ярославль: Изд-во ЯрГТУ, 1952. C. 153.
3 Кожевников Г.П., Лесникова Т.В., Харитонова Э.Д. Размерно-возрастная структура стад и промысловый запас рыб Капчагайского водохранилища// Тр. Гос. НИИ озер. и реч. рыб. хоз-ва. 1979. Т. 142. С. 99–132.

32. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб (преимущественно пресноводных) Изд-во « пищевая промышленность» Москва 1966 г. С. 162-179.

3 В. А. Мейен и С. И. Кулаев руководство по изучению карповых : Ярослав. гос. yн-т, 1992. С. 28–31.

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Елена Рыбакина обыграла первую ракетку мира

Кто победил на выборах США, согласно мнению…

ВЫБИРАЕМ ПЫЛЕСОС LG ДЛЯ ДОМА: НАДЕЖНЫЙ ПОМОЩНИК…

В сторону земли движется мощная магнитная буря

Диплом: Іле өзенінің төменгі ағысында мекендейтін торта балығының биологиялық сипаттамасы

Спермиогенез. Спермий қалыптасу периоды.

“Он не делает воздушных обещаний“. Политолог о выступлении Токаева на форуме в Астане

Полицейский выстрелил в коллегу в Жамбылской области

Экс-мэр Якутии о родстве с казахами: «Мы – тюрки, а казахи наши родственники»

“Пора остановиться“. Трамп выступил с заявлением по войне в Украине

Зеленский назвал звонок Шольца Путину «ящиком Пандоры»

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты