ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Тұрдыбай Балжан Қайратқызы

Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы «Ақтөбе» ауылдық округының топырақтары және оны агроөндірістік топтастыру

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы 050808 – Топырақтану және агрохимия

Алматы 2018

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ

_________________________________________________________ факультеті

_________________________________________________________ кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: _______________________________________________________

___________________________________________________________

Беттер саны _______________

Сызбалар мен көрнекі ______

материалдар саны _________

Қосымшалар _____________

Орындаған ____________________________________________________

(аты-жөні)

20 ___ ж. “____” _____________ қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі _________________ ___________________________ (қолы) (аты-жөні)

Жетекші __________________ ___________________________

(қолы) (аты-жөні)

Арнайы тараулар кеңесшілері:

_________________________ ________________ ________________________________

(тарау) (қолы) (аты-жөні)

_________________________ ________________ ________________________________

(тарау) (қолы) (аты-жөні)

Норма бақылау __________________ ________________________________

(қолы) (аты-жөні)

Сарапшы ___________________ ___________________________

(қолы) (аты-жөні)

Алматы – 20__ ж.

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ

факультеті

мамандығы ___________________________________________________________________

____________________________________________________________________кафедрасы

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент

(аты-жөні)

Жұмыс (жоба) тақырыбы _______________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Университет бойынша 20___ж «_____»_____________ № _____ бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж «_____»_____________

Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері

Дипломдық жобада /жұмыста/ қарастырылатын сұрақтардың тізімі

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) ______________________________

_______________________________________________________________________________

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер____________________________________________________

Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

Тарау	Кеңесші	Мерзімі	Қолы

Кафедра меңгерушісі___________________ _____________________________________

(қолы) (аты, жөні)

Жұмыс (жоба) жетекшісі___________________ _________________________________

(қолы) (аты, жөні)

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент ____________________ __________________________________

қолы) (аты, жөні)

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау

ГРАФИГІ

Рет саны	Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі	Жетекшіге ұсыну мерзімі	Ескертулер

Кафедра меңгерушісі___________________ ______________________________________

(қолы) (аты, жөні)

Жұмыс (жоба) жетекшісі___________________ ___________________________________

(қолы) (аты, жөні)

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент____________________ ___________________________________

(қолы) (аты, жөні)

МАЗМҰНЫ

		Б.
	КІРІСПЕ	6
1.	Әдебиеттерге шолу	9
2	Ауылдық округ туралы жалпы мағлұмат	14
3.	Топырақ-климат жағдайлары	15
3.1	Климат	16
3.2	Жер бедері	22
3.3	Топырақ түзуші тау жыныстары	22
3.4	Үстіңгі жер асты сулары	23
3.5	Өсімдік жамылғысы	23
4.	ҚР Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданы, «Ақтөбе» ауылдық округінің топырақ жамылғысының негізгі қасиеттеріне сипаттама	24
4.1	Ашық түсті сұр топырақ	26
4.2	Ашық түсті суармалы саздақ сұр топырақ	28
4.3	Шалғынды-суарылмалы сұр топырақ	29
5.	Топырақтарды агроөндірістік топтастыру және оларды ауылшаруашылығында тиімді пайдалану	33
6.	Жер қыртыстарының тұздандырылу картограммасы бойынша анықтамасы	36
7.	Еңбекті қорғау	39
	ҚОРЫТЫНДЫ	50
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	51
	Қосымшалар	53

КІРІСПЕ

Сарыағаш ауданының «Ақтөбе» ауылдық округы аумағында, бұрынғы Келес ауданы, Ғ. Мұратбаев атындағы кеңшарда алғаш рет ірі көлемдегі топырақ зерттеуі 1967 жылы өткізілді.

Топырақ түсірілімінің негізгі мақсаты топырақ жамылғысының егжей-тегжейлі сипаттамасын алу, сондай-ақ топырақ құнарлығын арттыру және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруға және ауыл шаруашылық мақсатта жер учаскелерінің паспорттарын дайындауға бағытталған іс-шаралардағы қажеттіліктерді анықтау болып табылады.

Топырақ материалдарының ескіруіне байланысты 2017 жылдың наурыз-сәуір айларында Оңтүстік Қазақстан еншілес мемлекеттік кәсіпорынының инженер – топырақтанушысы Г.Қамбаровтың басшылығымен, Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданындағы «Ақтөбе» ауылдық округы аумағындағы үлгілерді паспорттандыру және іріктеу мақсатында топырақ материалдарын жаңарту үшін топырақ зерттеуі жүргізілді.

Топырақты зерттеу 1:25000 масштабында жүргізілді, ал оның жоспарлы негізі ретінде алдыңғы жылдардағыдай, дәл сол масштабтағы топырақ контурлары жүргізілген лито бедерлері мен 2016 жылғы 1:10000 М фотопланшеттер және 2015 жылғы дешифровкалар қызмет етті.

Зерттеу ауданы 14506,7 гектарды құрайды.

Ауылдық округ аумағында барлығы 223 нүкте қазылған , соның ішінде : 23 – негізгі, 82 – жартылай шұңқырлар, 118 – прикопкалар. 37 тіліктен химиялық талдаулар жүргізуге арналған үлгілер іріктелініп алынды. Оңтүстік Қазақстан еншілес мемлекеттік кәсіпорнының зерханасымен мынадай талдау түрлері орындалды:

Тюрин бойынша қара шірінді әдісі;
Качинскийдің әдісі бойынша механикалық талдау;
Су сүзіндісін талдау;
Гингзбург әдісі бойынша жалпы азот және фосфор құрамы;
Мачигин әдісі бойынша жылжымалы фосфор;
Протасов әдісі бойынша жылжымалы калий;
Сіңіскен кальций және магний;
Сіңіскен(поглащенный) натрий.

Топырақ материалдары мен зертханалық талдауларды өңдеу нәтижесінде топырақтық карта, тұздану картограммасы құрылды және оларға нағыз топырақ очеркі жазылды.

Далалық және камеральдық кезеңдерде Ғылыми-Техникалық Кеңесінің 2017 ж. 23 қаңтардан басталған № 1 хаттамасымен және ҚР Агенттігінің жер ресурстарын басқару жөніндегі Ғылыми-Техникалық Кеңесінің 2017ж. 11 наурыздан басталатын № 1 хаттамасы бойынша мақұлданған «Қазақстан Республикасындағы топырақ зерттеулері мен егістіктің жыртылуына байланысты материалдарды түзету бойынша уақытша нұсқаулықтары», сондай-ақ 2015 жылғы «Қазақстан Республикасының жерінде ірі масштабты топырақ зерттеулерін жүргізудегі нұсқаулықтарына» сәйкес қадағаланып отырды.

Топырақ өндіріс құралы ретінде – жер қыртысының жоғарғы қабатында кездесетін ұзақ табиғи-тарихи үдерістің өнімі болып табылады, ол табиғи жағдайда әр түрлі құнарлылық деңгейіне ие және басқаруға қабілетті.

Жердің агроэкологиялық жағдайын және ауыл шаруашылығының ғылыми негізделген жүйелерін ескерместен, топырақ жамылғысын ұзақ және қарқынды пайдалану кезінде топырақтың құнарлылығы бірте-бірте төмендейді.Зерттеудің мақсаты жерді мемлекеттік тіркеуге, жерді бағалауға және қорғауға, жер мониторингін ұйымдастыру мен өткізуге, топырақ сипаттамаларын білуді талап ететін топырақ-климаттық жағдайларды есепке ала отырып, ауыл шаруашылығының мәдениетін көтеру, топырақтың құнарлығын арттыру және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру үшін агротехникалық шаралардың сараланған жүйесін әзірлеу болып табылады.

Әдебиеттерге шолу

Өсімдіктердің қоректенуіне қажетті элементтердің физиологиялық рөлі, топырақтың агрономиялық көрсеткіштері, фотосинтез үрдісі, сондай-ақ тыңайтқыштарды қолданудың негіздері тәжірибе жүргізу және агрохимиялық зерттеу арқылы анықталады [1].

Оңтүстік-Қазақстан облысындағы топырақ жамылғысын зерттеудің далалық және лабораториялық нәтижелері «Шымкент облысының топырақтары» жинағы мен басқа ғылыми басылымдарда көрсетілген, бұл жерлерде тау, тау аралық аңғарлардың, тау алды және еңіс жазықтардың топырақтары бөлінеді; ашық cұр, кәдімгі оңтүстік және солтүстік, соның ішінде қалыпты, бұзылған, аз дамыған сұр топырақтарды бөледі. Қалыпты сұр топырақтың ішіндегі суарылмайтын және суарылатын түрін бөліп қарайды [2].

Ғалымдардың зерттеулері азотты тыңайтқыштардың тиімділігі ашық сұр топырақтардың тектік қасиеттерімен және барлық кешенді агротехникалық шаралармен тығыз байланысты болатындығын дәлелдеді [3]. Азотты және фосфор қорегінің өзара байланысын зерттеу кезінде, азот пен фосфор өсімдік құрамында бір қосылыстың құрамында болатындығын анықтаған. Өсімдікке сіңірілу жағдайлары да тығыз байланысты болады, яғни азотты тыңайтқыштарды қажет ету факторларын және фосфорлы қорек жағдайларын бір-бірінен бөлуге болмайды.

Топырақтардың әртүрлілігіне қарай фосфорды сіңірулері де әртүрлі жүреді, бірақ барлық топырақтарда тыңайтқыштың топырақпен әсерлесу уақытының артуынан топырақта сіңірілген фосфор мөлшерінің жоғарылайтындығын нақтылы дәлелдеген [4].

Орталық Азияның территориясы кең және топырақ жамылғысының сипаты күрделі. Алғаш рет ашық сұр топырақтардың табиғи қалыптасуы, сипаты туралы нақты мәліметтерді Ғалымдардың зерттеулері өңір топырақтарының аймақтарда таралу заңдылықтары мен эволюциясы ерекшеліктерін айқындауға зор үлестерін қосты [5-8] .

Тау бөктері етегі жазықтарының екі жақты қасиетін бір жағынан таулармен генетикалық байланысымен, екіншіден биіктік өскен сайын климаттың өзгеруімен түсіндіруге болады, сол себептен ендік – тіктік аймақтарды жеке бөліп қарауды қажет етеді. Бедерін, жасы мен даму тарихын есепке алмағанда климаттық факторларға басты көңіл аударылуы керек.

Климаттық жағдайлардың өзгеруіне қарай сұр топырақтардың орналасуына сәйкес климаттық жағдайлар мен сұр топырақтардың таралуы арасындағы байланысты анық көруге болады. Топырақ пен гидротермиялық факторалар арасындағы бұл сәйкессіздік типтерін сипаттауға үлгі бола алмайды. Алғашқыда сипатталған топырақтар, кең ауқымды территорияға таралуға ұмтылды. Батыс Тянь-Шанның лөсті тау етегіндегі топырақтарды бөліп қарастырса, кейінен олардың шекарасын Тұраннан Памирге дейін кеңейтті. Бұл топырақтарды ыстық тау бөктері шөлдерінде, сондай-ақ суық биік тауларда сипаттауға мүмкіндік берді [9].

Ұзақ уақыт жырту антропогенді қабаттардың түзілетіндігін, қоректі элементтер мөлшері артып немесе азаятынын, ал дренаж, құрғату мен суару топырақтүзілу үрдістерін өзгертетіндігін анықтаған. Тұщылану үрдісі мен әктеу жұмыстары топырақ тұзы құрамының және өсімдік жамылғысының өзгеруіне соқтырады. Топырақты тыңайту олардың құнарлығын арттырады. Бұл ерекшеліктер мәдениелендірілген дұрыс топырақтарды жіктеудің негізін құрайды [10] .

Техникалық прогресс адамға тек материалды ғана қолайлылық емес және сонымен қатар биосфераға үнемі артатын техногенді жүктеме туғызады — топырақ, суқоймалары, өзендер, атмосфераға, тірі ағзаларға. Оларды туғызатын факторларға ауыл шаруашылығын химиялауды жатқызады. Минералды тыңайтқыштардың жоғары мөлшері, өсімдікті қорғауда қолданылатын көптеген химиялық заттармен өңдеу, оларды қолдану технологиясының бұзылуы, терең өңдеу тұтас кері экологиялық салдар кешеніне әкелді [1-8].

Химиялау тірі табиғатта өз-өзін реттеуін бұзады, топырақтың, өсімдіктің, жануарлардың және адамның қорғаныштық қасиетін әлсіретеді [9]. Ескі, сыналған агротехнологиялар бұл мәселелерді шешуге дәрменсіз. Адамзат алдында егіншіліктің одан әрі дамыту жолдары, оның жоғары өнімділігінің альтернативтік жолдары мен экологиялық қауіпсіздігін қолдау мәселесі туындады.

Ескі технологияларды алмастыруға биотехнологиялар келеді, қазіргі кезеңде тек оның көмегімен адамзат алдында тұрған экологиялық, энергетикалық және азық-түліктік мәселелерді шешуге болады. Топырақ биоэнергетикасы мен биогеохимиясы мәселелерінің кеңдігі мен тереңдігін кешенді түрде зерттеудің қажеттілігі топырақтану мен микробиологияның тоғысында жаңа синтетикалық бағыт — топырақ биотехнологиясының пайда болуына себеп болды. Бұл ғылым биологиялық процестердің және ауыл шаруашылығы өндірісі жүйесінде қолдану туралы [10].

Мәдениелендірілген топырақтарды жіктеу топырақтүзілу үрдістерінің ерекшеліктерін негізделуі қажет деп санайды, себебі топырақ кескінінің төменгі қабаты табиғи топырақ типтерінің белгілерін сипаттайды [11].

Мәдениеленген деген түсінікті тек табиғи күйіндегі топырақтардан құнарлылығы жоғары болатын топырақтарға ғана қолдануға болатындығын көрсетеді [12].

Түрлі топырақтарда, әсіресе құрғақ және шөлді аймақтарда – топырақ құнарлығын арттыру мен жоғары өнім алудағы ең басты факторлардың бірі тыңайту мен суару екендігін ғалымдар анықтаған [13]. Осы екі фактор қолайсыз қасиеттерінен (сортаңдану, батпақтану, тығыздалу т.б.) арылған топырақтарда толығынан байқалады.

Ашық сұр топырақтарда азотты қолданудың тиімділігі күңгірт, кәдімгі және шалғынды топырақтарға қарағанда жоғары. Азоттың тиімділігі топырақтың гранулометриялық құрамына, тұздану және тыңайту деңгейіне тәуелді екендігін көрсетті [14].

Нәтижелерді талдау барысында кейбір авторлар топырақ қасиеттеріне, ал кейбіреулері – топырақтүзу факторларына көңіл аударады. Автордың зерттеу нәтижелері бойынша топырақты өңдеу үшін топырақ қасиеттерін топырақ түзілу факторларымен ұштастыру қажет [15]. Топырақ қасиеті мен түзілу ортасы арасындағы қатынасының заңдылықтарын және дамуын зерттеуге негізделген ең тиімді экологиялық әдісті ұсынды [16].

Орта Азияның таулы облыстардың топырақ жамылғысы В.Докучаев ашқан тік белдеулікке сүйенеді, ендік белдеулікпен жеке және тең дәрежелі сапалары берілген [17]. Тік аймақта тау жота беткейлерінде абсолюттік биіктік өскен сайын климат пен өсімдік жамылғысының өзгеруіне сәйкес бірте-бірте топырақ алмасуы да бұзылады. Таулардың төменгі шекарасындағы жатқан топырақтар туралы ғалымдардың пікірлері сан-алуан: тау етегінде шөл далалық боз топырақ [18], кәдімгі боз күңгірт қара-қоңыр топырақтар деп санайды[19].

Топырақтың сыртқы белгілерін зерттеу далалық жəне зертханалық əдістермен жүргізіледі. Топырақтың органикалық және минералдық құрамы оның сыртқы белгілерін құрайды. Мысалы, топырақ гумусының (қарашірігінің) мөлшеріне жəне құрамына қарай топырақ түсі мойыл қара түстен (егер қара шірінді 5%-дан асса жəне гумин қышқылымен гумин көп болса) ақшыл сұр түске дейін (қара шірінді 1,4-3 % жəне фульвоқышқылдар көп болса) өзгереді. Сoл сияқты топырақтың гранулометриялық құрамы, сіңген катиoндардың арақатынасы, əртүрлі химиялық қосындылардың бoлуы тoпырақ морфологиясын жасайды. Топырақтың құрамы, oсыған oрай oның физикалық, химиялық ерекшеліктері топырақ түзуші (аналық) жыныстың минералдық құрамына жəне топырақ түзілу процесінде жасалған қасиеттеріне байланысты болады. Сoнымен, тoпырақ мoрфoлoгиясы oның түзілу прoцесі жəне агрoнoмиялық құндылығы жөнінде ұғым бере алады. [20].

Тoпырақ құрылымын жақсарту мәселелеріне көп көңіл бөлген КCPО-ғылым академиясының акад. В.Р.Вильямс болды. Oл егіншіліктегі негізгі топырақ құрылымын жақсарту үшін егіншілікке ауыспалы шөптанапты жүйені енгізуді міндеттеді. Қазіргі ғылыми-техникалық үдеу мен қоғамның дамуы нəтижесінде адамзат тoпырақ түзу құбылысын, оның құнарын арттыру жолын бүтіндей өз қoлына алып, жаңа бетбұрыс жасауға кірісті. Өндірістік күштерінің дамуымен көптеген қолдан бүлдірген жерлерді қайта құнарландыру (рекулътивация) жұмысы жүргізілуде. Ертеректе адам қоғамының топыраққа əсерлері негізінен жергілікті мелиорацияланған жерлермен шектелетін. Ал қазір адамзат қоғамының топыраққа, жалпы табиғатқа тигізетін əсерлері өзгерді. Тек жыртылып, мелиорацияланған (суарылған, құрғатылған) жерлермен ғана шектелмей, тіпті, жыртылмаған жерлерге де тию 42 де, яғни əлемдік деңгейде тарауда. Өйткені жыртылмаған жерлерде өндіргіш күштерінің нəтижесінде игерілген топырақтардың тек ылғал тəртіптері ғана емес, сонымен қатар əртүрлі тыңайтқыштар енгізіп, арам шөптермен күресу үшін улы химикаттар сепкендіктен, топырақ құрамы елеулі өзгерістерге ұшырайтыны белгілі. [21].

Топырақтың қатты минералдық бөлігі негізінен топырақ түзілу процестерінде əртүрлі өзгерістерге ұшыраған аналық жыныстардан тұрады. Аналық жыныстар топырақ түзу процесінде жоғарыда айтқан факторлардың əсерінен өсімдік тіршілігіне қажетті заттарға байыған, толтырған ортаға айналады. Топырақтың механикалық құрамы деп оның көлемі жөнінен əртүрлі түйіршік бөлшектерден тұратынын айтады. Топырақ түйіршіктері неғұрлым майда болса, соғұрлым топырақтар балшықты-сазды келеді. Ал топырақ түйіршіктері ірілеу болған жағдайда ол құмдақ немесе құмдыкеледі. Егер топырақ құрамында майда түйіршіктер мен ірілеу түйіршіктер аралас кездессе, бұл топырақтар құм-балшықты топырақтар болып саналады. Əдетте, топырақ негізінен майда ұнтақталған түйіршіктерден тұратын болғандықтан, түйіршік көлемі оның диаметрінің ұзындығымен өлшенеді, ал диаметр ұзындығы мм-мен есептелінеді. Еліміздің топырақтану саласындағы ірі ғалым профессорН. А. Качинскийдің зерттеуі бойынша, топырақ құрамындағы түйіршіктер өздерінің көлеміне қарай: диаметрі 3 мм-ден іріректері – тастар, 1 мм-ден 3 мм-ге дейін – ірі құм, 0,25 мм-ден 1 мм-ге дейін – орташа құм, 0,05 мм-ден 0,25 мм-ге дейін – ұсақ құм, 0,01-деп 0,05-ке дейін – ірі шаң, 0,001-ден 0,005-ке дейін ұсақ шаң, ал диаметрі 0,001 мм- ден кішілеу – тозаң, 0,0001 мм-ден кішілері – коллоидтар болып бөлінеді.[22].

Сурет 1.Оңтүстік Қазақстан облысының картасы.

Ауылдық округ туралы жалпы мағлұмат

Ақтөбе ауылдық округының аумағы Сарыағаш ауданының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан және солтүстігінде Бірлік ауылдық округымен, оңтүстігінде Өзбекстан жерімен, шығысында Бірлесу ауылдық округымен, батысы мен оңтүстік — батысында ауылдық округтың шекарасы Сырдария өзені бойынша өтеді.

Облыс орталығы Шымкент қаласынан 180 км қашықтыққа, ал аудан орталығы Сарыағаш қаласынан 60 км қашықтықта орналасқан.

Ақтөбе ауылдық округы бұрынғы Ғ.Мұратбаев атындағы кеңшардың аумағында құрылған.

Жалпы алаңы – 14506.7 га . Оның ішінде егістік – 4165.2 га, суармалы егістік – 315.5 га, жайылым – 10341.5 гектарды құрайды.

Елді мекендер электрлендірілген, облыс және аудан орталықтарымен телефон байланысы бар, бірақ кейбір елді мекендерде жоқ.

Сумен қамтамасыз етілуі қанағаттанарлықсыз.

Қазіргі уақытта бұрынғы савхоздың көптеген ұсақ шаруашылықтарға бөлініп кетуіне байланысты, ауыл шаруашылығының негізгі бағыттарына мақта, көкөніс және бақша шаруашылығы жатады.

Егіншілік негізінен суармалы және тәлімді болып келеді. Суармалы егіншіліктің үлес салмағы үлкен.

Кесте 1

Ақтөбе ауылдық округінің 2017 жыл бойынша егіс алқаптарының құрылымдары келтірілген.

Ауыл шаруашылық дақылдардың атауы	Ауданы, га	Қорытынды %
Болгар бұрышы	1,0	0.02
Дәндік жүгері	700,0	16,80
Орамжапырақ	12,0	0,29
Мақта	1910,2	45,8
Қызанақ	5,0	0,12
Күнбағыс	600,0	14,41
Пияз	4,0	0,10
Картоп	250,0	6,0
Бақша дақылдары	386,0	9,27
Сәбіз	2,0	0,05
Өткен жылдардағы жоңышқа	295,0	7,08
Барлығы:	4165,2	100

Кестеде келтірілген 2017 жылғы Ақтөбе ауылдық округінің егістік алқаптарының құрылымында ең үлкен үлес салмағына мақта (45,87%) иеленсе, екінші орынды дәндік жүгері (16,81%), үшінші орынды күнбағыс 14,41% иеленіп тұр. Ал басқа дақылдардың үлесіне 22,91% ғана тиеді.

Төменде сипатталып отырған ауылдық округтегі соңғы 3 жылда өсірілген, ауыл шаруашылығы дақылдарының негізгі түрлерінің орташа өнімділігі берілген.

Кесте 2

2015-2017 жылдар аралығындағы Ақтөбе ауылдық округі бойынша ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі.

№№ п/п	Ауыл шаруашылық дақылдарының атауы	2015ж.	2016 ж.	2017ж.	3 жылдық орташа өнімділік
1	Орамжапырақ	232	230	334,8	265,6
2	Дәндік жүгері	42,0	42,0	44,5	42,8
3	Пияз	25,2	230	342,9	268,3
4	Мақта	31,5	30,0	30,0	30,5
5	Қызанақ	232	23,0	13,04	185,3
6	Сәбіз	23,2	23	326,7	262,9
7	Күнбағыс	20,0	20,0	29,9	23,3
8	Картоп	18,0	170,0	242,6	197,5
9	Болгар бұрышы	232	230,	166,7	209,5
10	Бақша дақылдары	230	220,0	321,0	257,
11	Жоңышқа	40,0	40,0	40,0	40,0
12	Өткен жылғы жоңышқа	100	100	100	100

Көріп отырғанымыздай, кестеде ауылдық округ аумағында өсірілетін барлық дәнді дақылдардың өнімділігінің бірте-бірте ұлғаюы байқалады. Бірақ барлық ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі жоғары болып келе бермейді. Ауылдық округтың жағдайына байланысты тұрақты ауыл шаруашылық дақылдарын алу үшін, бірінші кезекте өсіру агротехникасының деңгейін жоғарылатып, органикалық және минералды тыңайтқыштардың оңтайлы дозасын қолдану керек. Сонымен қатар, себу айналымын жүргізгенде, суару режимін қатаң қадағалау керек және инженерлік — гидротехникалық және мелиоративтік құрылыстар пайдалануға жарамды күйінде сақталуы керек.

Топырақ — климат жағдайлары

Зерттеу жұмыстар Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында Іле Алатауының тау бөктеріндегі жазықтықтарында жүргізілді . Зерттеу орын – Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты. Докучаевтың жіктеуіне сәйкес, стационарлық алаңның топырағы – ашық қара қоңыр топыраққа жатады. Оның механикалық құрамы бойынша топырақ құмды — сазды саздауыштарға жатады. Үлкен шаңның мөлшері 40-45%, табиғи балшық шамамен 43-35%, балшық бөлшектердің 13,8% -дан 8,6% дейін біртіндеп төмендейді. Микроагрегаттардың мөлшері 80-90%. Топырақтың гумустың салыстырмалы түрде төмен мөлшерімен (1,9-2,6%) сипатталады. Жоғары карбонатты болуына байланысты топырақ ерітіндісінің реакциясы сәл сілтілі — 7,5-7,8. Абсорбция көлемі 15 мг / экв аспайды. Сіңірілген негіздердің негізгі бөлігі кальций болып табылады, сіңірілетін магний мөлшері төмен. Топырақтағы жалпы азоттың мөлшері — 0,150%, жалпы фосфор — 0,210%. Жер асты суларының тереңдігі 5 м тереңдікте орналасқан.

Тау үстіндегі жазықтық климаты күрт континентальдылықпен ерекшеленеді. Ауа температурасы орташа көрсеткіші + 7,6 ° С құрайды. Жылдың ең ыстық айы — шілде (орташа айлық температура + 24,1 ° C) ең суық — қаңтар (орташа айлық ауа температурасы -10,8 ° C). Ауа температурасының өзгеруінің жылдық амплитудасы 35 ° C. Орташа тәуліктік температура 5 ° C-тан төмен, қазанның екінші немесе үшінші онкүндігінде орнатылады. Қар жамылғысының қараша айының соңында – желтоқсан айының басында пайда болады және 85-100 күн жатады. Қар қабатының биіктігі 15 см жетеді. Орташа ауа температурасының терісінен оң (0 ° C) ауысуы сәуір айының бірінші онкүндігінде орын алады. Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 140 — 170 күн. Тау етегіндегі аймақ орташа температурасы + 9,1 ° С, ыстық және құрғақ жазғы + 22,5 ° С температурасымен және + 8 ° C күндізгі ауа температурасы бар жұмсақ жылы күзде жылы серіппен сипатталады.

Климаттық жағдайларды сипаттау және олардың күздік бидай өндірісіне әсерін сипаттау үшін Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ метеорологиялық станциясынан алынды. Метеорологиялық жағдайлар зерттеу жылына байланысты жүргізілді. Осылайша, 2016 жылғы жағдай ауылшаруашылық дақылдарының егістіктеріне қолайлы болды. Көктемгі айлар — сәуір мен мамыр жылу ресурстарының жетіспеушілігімен (-90,0 ° C және -83,7 ° C) сипатталды. Жылудың тапшылығы сәуір айының жауын шашын мөлшері 223,8 мм, 128,8 мм-нің мамыр айындағы жауын-шашынның айтарлықтай мөлшерде жаууына байланысты болды, ал жалпы алғанда көктемгі айларда олардың биіктігі 434,9 мм, бұл орташа жылдық деректер 286,0 мм-ден асады.Жазғы кезеңнің (маусым, шілде, тамыз) метеорологиялық жағдайлары тамыз айындағы + 15,5 ° C қоспағанда, жылу ресурстарының жетіспеушілігімен сипатталды (-66,0 ° C және -108,5 ° С), тұтастай алғанда -159,6 ° C. Атмосфералық жауын-шашынның биіктігі 19,2-ден 105,3 мм-ге дейін өзгерді, бұл судың қолжетімділігі жағынан оң балансты қамтамасыз етті.

3.1 Климаты

Климаттық жағдайлар топырақтағы химиялық, физикалық және биологиялық процестерге, бір жағдайда оларды күшейте отырып, ал екіншісінде баяулата отырып тікелей әсер етеді. Топырақ түзу процесінде негізгі рөл алып отырған топырақтың су режимі климатпен шамалы дәрежеде ғана байланысты болып келеді.

Климаттық жағдайға байланысты совхоз аумағы өте құрғақ, ыстық аймаққа жатады , сондай-ақ 0,4-0,6 төмен гидротермиялық коэффициентті және 10 оС- (4200-4600) дан жоғары болып келетін оң температуралардың жоғарғы сомалы, күрт континентальды климатымен сипатталады.

Сипатталып отырған ауылдық округтың климаттық жағдайының сипаттамасы ретінде орталық усадьбадан 36 км қашықтықта орналасқан «Ошақты» метеостанциясының көп жылдық деректерін келтіреміз.

Сонымен, беріліп отырған шаруашылық аумағының климаты континетальдылығы және құрғақтығымен сипатталады, яғни бұл оның құрлықтың тереңінде және ашық теңіздер мен мұхиттардан анағұрлым қашықтықта орналасқанымен сәйкес келеді. Бұл аумақ климатының өзіне тән ерекшелігі ретінде инсоляция(күн сәулесімен емдеу) мен жылудың көп берілуін айта аламыз.

Жазы қапырық, ұзақ және өте құрғақ болып келеді. Ауданның жылдық жауын-шашын сомасы шамамен 250-300 мм болады.

Оның үстіне, оларды жыл мезгілдеріне бөлу өте әркелкі болып келеді, оны келесі кестеден көре аласыз.

Жылдық жауын-шашын сомасының ең көп мөлшері (шамамен 77%) жылдың суық мезгіліне, қараша айынан бастап сәуір айының аралығына сай келеді. Және тек 23% — ы ғана жылдың жылы мезгілдерінде жауады. Жалпы жауын-шашын көбінесе жаңбыр түрінде, ал қыс кезінде жаңбырмен аралас қар түрінде түседі.

Аязсыз кезең орташа есеппен алғанда 130-дан 210 күнге дейін созылады. Ал кей жылдары аязсыз кезең 240-280 күнге дейін артады. Орташа жылдық ауа температурасы 12,5 ⁰С құрайды.

Кесте 3

Орташа жылдық ауа температурасы.

Метео

станция

Айлар

III

VII

VIII

XII

Жылына

Ошақты

-3,5

-0,5

6,6

13,4

19,4

25,4

28,2

25,7

19,2

11,5

4,4

0,6

12,6

Ауаның мұндай жоғары орташа жылдық температурасы беріліп отырған

аумақтың географиялық орналасуымен түсіндіріледі.

Көктемгі қатқақ(заморазки) орта есеппен сәуір айының бірінші онкүндігінің соңы мен екінші онкүндігінің басында тоқтатылады.

Қыс. Тұрақсыз температуралық режимді, қысқа. Ең суық қаңтар айының жылдық орташа температурасы -3,5 ⁰С.

Атмосфералық жауын-шашын қыс мезгілінде жаңбыр мен қар түрінде түседі және 115 мм-ны құрайды. Қар жамылғысы тұрақсыз. Қар жамылғысы күндерінің орташа саны 40-50 күнді құрайды. Қар жамылғысының биіктігі макисмумға қаңтардың аяғында және ақпанның басында жетеді және 6- 12 см-ден ауытқиды, орташа он күндік 3-4 см-ді құрайды.

Қыстайтын өсімдіктер үшін топырақтың қату тереңдігінің үлкен тәжірибелік мәні бар. Топырақ қатуының максималды тереңдігі 20-дан 60 см-ге дейін ауытқиды.

Қыз мезгілінде шығыс және солтүстік бағыттағы желдер басым болады. Қыс айларында желдің орташа жылдамдығы 1,5-2,2 м/сек ауытқиды .

Қыс мезгілінің ерекшелігі ретінде басқа жыл мезгілдерімен салыстырғандағы, орташа температураның тұрақсыз болып келуі есептелінеді. Жеке рекордқа ие суық жылдары орташа көпжылдықтан 10-12⁰C және керісінше , өте жұмсақ қыс нормадан жоғары 7-8⁰C көрсетеді.

Температураның жиі жоғары көтеріліп отыруы қардың қарқынды түрде еріп, топырақ жамылғысының қардан босауына әкеледі.

Ең суық қаңтар айындағы жылымық күндердің орташа саны 17 ден 23-ке дейін ауытқыса, ал кей жылдарда жылымық күн сайын дерлік байқалады.

Көктем ерте басталады, температураның қарқынды өсуімен атмосфералық жауын-шашынның кейде жаңбыр, кейде қар күйінде түсуімен сипатталады. Ауаның орташа температурасы сәуір айында 15,4-ке жетеді. Бірақ көп жағдауда сәуір айында жылусүйгіш дақылдарға қатты зиян тигізетін қатқақтар(заморозки) болып тұрады.

Көктемгі кезең жауын-шашынның ең көп мөлшерімен сипатталады. Көктем айларындағы жалпы сома жылдық жауын-шашын сомасының 42,0 % құрайтын, 127 мм болып табылады.

Жауын-шашын максимумы көбінесе наурыз айында болады.

Жазы ұзақ, ыстық және өте құрғақ. Басқа жыл мезгілдерімен салыстырғанда температуралық режимі өте тұрақты. Жаз кезінде құрғақ және ыстық ауа-райының тұрақты болып келуі Оңтүстік Еуропадан қысқы және көктемгі жауын-шашынды әкелетін, циклондық ауа қозғалысының тоқтатылуымен түсіндіріледі. Жазда солтүстік-шығыс бағыттағы желдер басым болып келеді.

Ең ыстық шілде айының орташа температурасы 28,2⁰C құрайды. Жаз мезгілінде ыстық ауа райымен қатар суық ауа райы да болуы мүмкін. Кей күндері түнде температураның 10⁰C дейін төмендеуі байқалады. Жауын-шашын өте аз (жылдық сомасы 5,3 %).

Барынша құрғақшылығымен шілде-тамыз айлары ерекшеленеді. Жаз мезгілінде атмосфералық жауын-шашынның аз болуын циркуляциялық атмосферамен және ауаның төменгі қабаттарының термикалық режимімен түсіндіреді. Топосфераның жоғарғы қабаттарында бұлтсыз ауа райының құрылуына қолайлы жағдай туғызатын төменгі ағымдар жақсы дамыған.

Күз қыркүйек айының соңында басталады. Температураның төмендеуіне байланысты ауа райының бұлыңғырлануы артады. Қазан айының орташа температурасы 11,5 ⁰С болып табылады. Алғашқы қатқақтар қазан айының ортасында тіркелеген. Күз мезгіліндегі атмосфералық жауын-шашын мөлшері шамамен алғанда, жылдық соманың 14 % құрайды.

Ауа температурасының абсолюттік максимумы мен абсолюттік минимумын келесі кестеден көруге болады.

Кесте 4

Абсолютты максимум.

Метео-

станция

Айлар

III

VII

VIII

XII

жылына

Ошақты

Сонымен келтірілген материалдардың негізінде зерттеліп отырған аумақтың климаты жаздың құрғақ, өте ыстық және ұзақ болуына байланысты жылдам континентальды, және қысқа әрі қатты қысымен ерекшеленеді. Көктемі жылы, қысқа және ылғалды болып келеді. Күзі жылы және құрғақ. Жазда температуралық шарттар құрғақ субторпикке қарай жақындайды. Қысы сібір антициклонының күші және солтүстік-шығыстан соққан суық жел массасының әсер етуімен өте қатал болып келеді .

Кесте 5

Абсолютты минимум

Метео-

станция

Айлар

III

VII

VIII

XII

жылына

Ошақты

-30

-2,2

-7

-1

-3

-11

-2,9

-3,4

-30

Климаттық көрсеткіштерге байланысты шаруашылық аумағында суару кезінде мәдени өсімдіктердің өте кең ассортиментін, сондай-ақ оның ішінде ең жылусүйгіш техникалық және азық-түліктік дақылдарды да (мақта, күріш, жүзім) егуге болады.

Қаралған деректердің негізінде, берілген аумақ дәнді дақылдарды суармай ақ, бірақ жоғарғы агро техникамен өсіруге болатын, жартылай қамтамасыз етілген тәлімі жер аймағына жатады. Дегенмен, көктем айларында кейбір жылдары атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсетінін, ал бұл ылғалдың дәнді дақылдардан жақсы өнім алу үшін жеткіліксіз болып келетінін айта кету керек. Сондықтан, мұндай жылдарда өнімділік өте төмен болады.

3.2 Жер бедері

Жер бедері топырақ түзуші фактор ретінде қар жамылғысын қалыптастыруда жанама түрде қатысады және оның рөлі, негізінен климаттық жағдайлардың топыраққа әсерін өзгертуімен сәйкес келеді. Мәселен, жазық учаскелерде атмосфералық жауын-шашынның, жылу мен жарықтың бөлінуі барлық жерде бірдей болады: таулы және қыратты жерлерде осыған байланысты үлкен түрлі түстілік байқалады.

Ақтөбе ауылдық округының аумағы солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылған тізбектерді құрайтын, шағын өзендер желісімен және көктемгі су көздері бар сайларға бөлінген, ұсақ шоқылы жер бедерімен толқынды тау бөктерлерінің ауданында орналасқан.

Шаруашылықтың барлық аумағын ауыл шаруашылығының әртүрлі бағыттарында пайдаланылатын бірнеше шағын аудандарға бөлуге болады.

1) Толқынды-құламалы жазық

2) Келес өзенінің аңғары

3) Сырдария өзенінің аңғары

Толқынды-құламалы жазық Келес және Сырдария өзендерінің су бөлімдерін алып жатыр. Су бөлінділерінде мезо және микро жер бедерлері кеңінен дамыған және шағын бөктерлер мен толқындармен, және дәнді дақылдар алқабындағы жекелеген массивтерді игеруге кедергі келтіретін, биік және қысқа баурайлы жерлермен берілген. Биік белгілері 350-390 және теңіз деңгейіндегі биіктік айырмасы 10-20 м.
Келес өзенінің аңғары. Келес өзенінің аңғары екі терассадан тұрады, олардың арасындағы кертпеш анық көрсетілмеген. Аңғардың ені 1,5-2,0 км болып табылады. Аңғар бұрынғы кездерден бері суармалы егіншілікте пайдаланылып келеді.
Сырдария өзенінің аңғары екі ойлы-қырлы терассалардан тұрады. Сырдария өзенінің аңғары осындай екі терассадан тұрады. Бірінші терассасы өте елеусіз болып келеді, біртіндеп екіншісіне өтіп отырады. Екінші терасса өте айқын көрінеді жəне тегіс жазықтардан тұрады.

3.3 Топырақ түзуші тау жыныстары

Топырақтың физика-химиялық қасиеттеріне топырақ түзуші тау жыныстарының әсері үлкен. Бұл әсер өсімдікке қолжетімді формада күл элементтерінің әртүрлі құрамымен, сондай-ақ суды сақтап жинақтайтын механикалық құрамына байланысты топырақтардың қабілетінің бірдей болып келмеуімен негізделген .

Зерттеу аумақтарындағы топырақ түзуші тау жыныстары ретінде қуатты сарғыш топырақты шөгінділер мен өзен аллювийі қызмет етеді.

Барлық толқынды-бөктерлі жазықтар қуаты 30 м болатын, қуатты қалың сарғыш топырақты шөгінділермен көмкерілген. Сарғыш топырақты тау жыныстары 40-тан 50% — ға дейін тербелетін, жоғарғы кеуектілігімен, құрамында көмірқышқылдың көп болуымен ерекшеленеді. Аңғарларда және өзен жайылымдарында топырақ жамылғысы өзен аллювийінде қалыптасады. Аллювий шөгінділерінің жұқа қабатының арасында ауыр саздан бастап құмдақ кейбір жағдайларда сортаңданған әртүрлі тау жыныстары кездеседі, алайда орта механикалық құрамдағы топырақтар мен шаңды жеңіл саздақтарда басым болып келеді.

Аллювий шөгінділерінің басқа да маңызды ерекшеліктерінің біріне жоғары карбонаттылық та жатады. Көмірқышқыл кальцийінің құрамы 7-ден 10 % — ға дейін тербеледі. Бұл екі ерекшелік Келес және Сырдария аллювийіне сарғыш топырақты келбет береді.

3.4 Үстіңгі жер асты сулары

Ауылдық округтің аумағы өте қатты дамыған гидрогеологиялық желісімен сипатталады. Оңтүстік-шығысында ол Орта Азияның ең ірі өзені Сырдариямен және Сырдария суымен қоректенетін Бозсу арнасымен көмкерілген. Солтүстік-батысынан ауылдық округтың бүкіл аумағы арқылы өтетін Келес өзені ағып жатыр. Шығысынан өзінің болмашы бір бөлігімен ғана Жоғары Ташкент каналы кіреді.

Сырдария өзені ауылдық округтың аумағында өзінің орта ағысты бөлігімен ағады. Мұндағы оның ең жоғары ені 500 м. болып табылады. Бұл өзен өзінің жыл бойғы, тіпті тәулік бойғы біркелкі емес режимімен ерекшеленеді. Өзендегі судың мөлшеріне байланысты, оның ағысының жылдамдығы, ені мен тереңдігі өзгеріп отырады. Суының анағұрлым көп мөлшері жазда маусым-шілде айларында, және қар мен тау мұздықтарының қарқынды еруі кезінде байқалады.

Сырдария өзенінің жағасы сарғыш топырақты саздақпен қапталған, ал кейбір жерлері оңай шайылып кетіп жатады. Сырдария өзенінің суы тұщы болып келеді, ал бұрын өзеннің суы ішуге жарамды болған. Өте ірі және маңызды су артериясының бірі Келес өзені болып табылады. Бұл өзеннің арнасы тар жарлауытты болып келеді. Өзінің ағысында бұл құмды-малтатасты түпке ие, ал аңғары сарғыш топырақты шөгінділермен көмкерілген. Келес өзенінің жағасы, Сырдария өзенінің жағасы сияқты жылдам ағыстың салдарынан шайылады, сондықтан Келес өзенінің суы да лайлы бөлшектерге толы болып келеді. Бұл жердегі су тұщы мал және егістікті суаруда табысты түрде пайдаланылады.Келес және Сырдария өзендерінің аңғарларын ескермегенде, жер асты суларының деңгейі бетіннен 5-6 м көтерілген, совхоздың суайрық аймағында тереңдігі 10-нан 30 м-ге дейін және одан да терең жерінде жатады, және оның топырақ түзуге айтарлықтай әсері де тимейді. Құдықтағы сулар әлсіз минералданған және әбден ішуге жарамды болып келеді.

3.5 Өсімдік жамылғысы

Ақтөбе ауылдық округіндегі климаттық және топырақтық жағдайлар эфемерлі (эфемерный) өсімдіктердің дамуына негізделген. Эфемерлі өсімдіктердің дамуының толық циклы 4 аймен шектелген, яғни салыстырмалы түрде жоғары температура кезінде жаңбыр жауатын кезде , наурыз айынан маусым айына дейінгі аралықта жүреді. Шілде айының басында шөптің қурау процесі жүреді. Ылғалдануға қолайлы жағдай құрылатын, тек ең терең алқаптар мен сайларда мол, әр алуан шөп жамылғылары дамиды, бірақ оның кебуі дәл сол мерзімде жүргізіледі.

«Мал жайылым учаскелерінде ақкекіре басты-қоңырбасты-әртүрлі шөп қауымдастықтары басым болып келеді. Пішен едәуір дәрежеде ақ қураймен және тегіс сүттігенмен бүлінген . Толығымен пішенге толған учаскелер де кездеседі. Бүкіл аумақ бойынша жантақ себілген, ал олардың орналасуы жайылуымен байланысты болып келеді. Келес және Сырдария өзендерінің аңғары мақта егу үшін жыртылған. Бұл аңғарлардағы, сондай-ақ іс жүзіндегі аймақтардағы көп таралулар басқа каналдарға қарағанда, түрлі шабындық шөптері, қамыс қопасы және тоғайлы өсімдіктерге ие болып келеді. Сырдария өзенінің шығанақты учаскелерінде айналасында қамыс қопасы мен тоғайлы өсімдіктер өсетін уақытша ескі арналар мен өзендер құрылады. Егістікті құмай, суармалы шырмауық, алабота және т.б. шөптер басып кеткен, ал төменгі бөлігін қамыс басқан. Жоңышқа егістерінде карантиндік арамшөп арамсояу кездеседі. Сонымен қатар, суармалы учаскелерде жүгері, көкөніс, бақша дақылдары өсіріледі және бақтар мен жүзімдіктер егіледі.

Топырақ жамылғысының негізгі қасиеттеріне сипаттама

Жоғарыда айтылғандай, сипатталып отырған аумақ құрғақ дала аймағында орналасқан. Топырақ жамылғысы мынадай негізгі факторлардың әсерімен қалыптасады: климат, жер бедері, топырақ түзуші тау жыныстары, өсімдік. Сипатталып отырған аймақтағы барлық осы факторлардың үйлесімі негізгі алқаптарда орташа сазды, ақшыл сұр топырақ түрлерінің қалыптасуына әкеледі. Ашық түсті саздақ сұр топырақ теңіз деңгейіндегі 300-350 м абсолютті биіктіктегі, әлсіз толқынды жазықтарда кеңінен тараған. Бұл топырақтар топырақ түзуші процестерге әсерін тигізбейтін, тереңде жатқан жер асты суларының жағдайында; аздаған жауын-шашын және маусымдар бойынша гидротермиялық режимнің жылдам контрастіліктің тууына әкелетін, жыл мезгілдеріне тең емес бөлу жағдайында қалыптасады.

Ақшыл сұр топырақтың су режиміне көктемгі-қысқы жауын-шашынмен терең ылғалдануы , қыс кезінде топырақ қатуының болмауы тән болып келеді. Бұл топырақ түрлеріне тән ерекшелік ретінде оның құрамындағы азғантай қара шіріндінің 1,3-1,5% болуымен, сұр топырақ түзілуінің ерекшеліктерімен түсіндіріледі; жылдық циклде оның 2 кезеңі байқалады: көктемгі — ылғалды , жылы және жазғы ыстық қуаң.

Көктемде өсімдіктердің қарқынды түрде вегетациясы және органикалық заттарды жинақтауы жүреді; бірақ жаз бастала салысымен вегетация тоқтатылады және құрғақшылық жағдайында жинақталған органикалық заттарды жылдам аэробты ыдырату процесі жүреді. Осылайша синтез және органикалық заттардың ыдырауы шамамен теңеседі, және өте аз мөлшерде қара шірінді құрылады. Тиісінше азот пен фосфор қоры мардымсыз болып келеді. Сұр топырақ калийге бай .

Шаруашылық аумағындағы ақшыл сұр топырақ бөлігі тәлімі егіншілікте және аздаған бөлігі суармалы мақта егіншілігінде пайдаланылады. Негізінен бұл топырақ массивтері жайылымдарда және ішніара шабындық алқаптарында пайдаланылады. Оларды суармалы егістікте пайдалану үшін күрделі жоспарлауға және суаруға жер бедерінің күрделі жағдайын қажет ететін, өте үлкен шығындар талап етіледі.

Суармалы егіншілікте Келес және Сырдария өзендерінің аңғарындағы топырақ пайдаланылады. Бұл жерде әртүрлі дәрежеде тұзданған шалғынды сұр топырақ және шалғынды топырақ түрлері кеңінен тараған. Агротехникалық және өсімдік іс-шараларының кешенін дұрыс қолданбаудың нәтижесінде, аумақтың едәуір бөлігінде топырақтың екінші рет тұздану процесі жүрді.

Тәлімі егістіктікте сұр топырақты қолданғаннан кейін, онда қара шірінді қорының төмендеуі жүреді. Топырақты суармалы егістікте пайдалану кезінде олар өздерінің морфологиялық және химиялық қасиеттерін өзгертеді. Суармалы сұр топырақ бейіні ашық рең алған, жыртылатын жер қабатының құрылымы өте әлсіз білдірілген болып келеді.

Топырақтардың бұл өзгерісін ескере отырып, жүйелі тізім бойынша олар суармалы және тәлімі болып бөлінген.

Ауылдық округ аумағында келесі топырақ түрлері кездеседі:

Ашық түсті сұр топырақ
а) сазды
б) жеңіл сазды
2. Суарылатын ашық түсті сұр топырақ
3.Ашық түсті əлсіз шайылатын сазды сұр топырақтың 10-30%-ы мен ашық түсті əлсіз шайылатын сұр топырақтың 10%-да келу кешенімен берілген ашық түсті сазды сұр топырақ
Шалғынды сұр топырақ
5. Суарылатын шалғынды сұр топырақ

а) сазды
б) жеңіл сазды
в) ауыр сазды
г) саздақ

Шалғынды-аллювиалды сазды
а) ауыр сазды
Суармалы шалғынды-аллювиальды сазды

8 Шалғынды-аллювиалды әлсіз сортаң

Аллювиалды-шалғынды әлсіз сортаң суарылатын ауыр сазды
Шалғынды ауыр сазды сортаң топырақ
Шалғынды суарылатын ауыр сазды сортаң топырақ

12.Батпақты-шалғынды сортаң ауыр

13.Батпақты-шалғынды сортаң ауыр сазды топырақтын 10-30% шалғынды ауыр сазды сортаң топырақпен кешенде берілуі

4.1. Ашық сұр топырақ

а) сазды — 2982,7 га

б) жеңіл сазды — 24,2 га

Бұл топырақ түрі ауылдық округтың барлық аумағында кездеседі және Келес өзенінің жағасындағы әлсіз толқынды жазықтықты алып жатыр.

Бұл топырақ борқылдақ карбонатты сары топырақты саздақта қалыптасады.

Ашық сұр топырақтағы өсімдіктер көпжылдықтар көп қатысатын эфемерлі-эфемероидты топтармен танылған.

Жер асты сулары өте тереңде орналасқан және топырақтың қалыптасу үдерісіне әсер тигізбейді.

Бұл топырақ түрлерінің маңызды ерекшелігі болып табылатын жер үйінділерінің жоғарғы белсенділігінің арқасында, топырақтың қанағаттанарлық сулы-физикалық қасиеттерін қамтамасыз ететін, берік емес түйіршікті құрылым құрылады, ал бұл құрылым жауын-шашын мөлшерінің өте аз болып келуімен және қарқынды булану кезінде оның су өткізбейтін қабілетіне қолайлы әсер етеді.

Аналық тау жынысының өте жоғары карбонаттылығы топырақ карбонаттылығын да қамтамасыз етеді. Карбонаттар ақкөз және жұқа мицелияның ап анық дақтары түрінде кездеседі. Яғни, өзінің жылжымалылығының арқасында карбонаттарды ақкөз түрінде жинау горизонтынан жоғары қарай кіреді . Одан төмен қарай борпылдақ, бос , құрғақ және көрінетін карбонат жинақтаушысы бар В С горизонты және сарғылт түсті, шаңды және бос, өте борпылдақ, құрғақ және карбонатты С горизонты орналасқан.

Сазды топырақтарда физикалық батпақтың құрамы 35,00-42,00% болып келеді. Бейіннен 80 см тереңдікке дейін жұқа гранулометриялық фракциялардың қозғалысы жақсы байқалады, ал төмен қарай оның саны төмендейді, ал оның жоғарғы горизонты 11,70% тұнбаны құрайды. Ал 60-75 см тереңдікте оның оның саны 13,18%, 125-135 см -10,54% жетеді.

Гранулометриялық құрамындағы фракцияның басым бөлігі көп мөлшердегі шаң (бөлшектер 0,01 -0,05 мм) -54,07-55,71% болып табылады.

Химиялық талдаулардың дерегі бойынша бұл топырақтарда қара шірінді өте аз болып келеді. 0-20 см қабатындағы оның мөлшері бейін бойынша бірте-бірте кеміп отыратын 0,67%-ды құрайды. Топырақтың құрамындағы қара шіріндінің аз болуы азот мөлшерінің аз болуымен де байланысты. Жыртылатын жер бедеріндегі азаоттың топырақтағы үлесі бар жоғы 0,042% құрайды. Ал тереңдеген сайын тіптен аз.

Жоғарғы горизонттағы жылжымалы фасфордың құрамы 0,158% құрайды және оның бейіндегі мөлшері өзгеріссіз қала береді.

Ашық түсті жеңіл сазды сұр топырақ бір контурмен ауылдық округтың батыс бөлігінде кездеседі және Келес өзенінің оң жақ жағасындағы әлсіз толқында жазықты алып жатыр.

Бейінінің құрылымы бойынша бұл топырақтар жоғарыда сипатталған сұр топырақпен өте ұқсас, олар тек жеңіл механикалық құрамы мен өте борпылдақ құрылымымен ерекшеленеді.

Гранулометриялық талдаудың деректері бойынша, бұл топырақ жеңіл сазды болып келеді. «А» горизонтындағы физикалық балшықтың құрамы 29,98% құрайды, 80 см тереңдікке дейін оның мөлшері көбейе түседі, ал тереңдеген сайын бұл жеңіл сазды топырақтағы физикалық балшықтың мөлшері тағы да 27,57%-ға дейңн төмендейді. 80 см тереңдікке дейінгі бейінде жұқа механикалық фракциялардың қозғалысы жақсы байқалады, ал одан төменірек оның мөлшері төмендейді, яғни жоғарғы горизонттың құрамында 8,38% тұнба кездеседі, және 70-80см тереңдікте оның мөлшері 14,4%, 120-130 см -27,57% жетеді.

Механикалық құрамындағы фракцияның басым бөлігі көп мөлшердегі шаң (бөлшектер 0,01 -0,05 мм) 50,35-56,27% болып табылады.

Химиялық талдаудың дерегі бойынша , бұл топырақтардың құрамында қара шірінді өте аз кездеседі. 0-10 см қабатындағы оның мөлшері бейін бойынша бірте-бірте кеміп отыратын 1,13% -ды құрайды және 40-50 см тереңдікте 0,39% құрайды.

Топырақ құрамындағы қара шіріндінің өте аз мөлшерде келуімен азоттың да аз мөлшерде келуі байланысты болып келеді. Жыртылатын жер бедеріндегі топырақтағы азоттың үлесі бар жоғы 0,082%-ды құраса, 40-50 см тереңдікте оның мөлшері тіпті 0,042%-ды құрайды.

Жоғарғы горизонттағы жылжымалы фасфордың құрамы 0,197% құрайды және оның бейіндегі мөлшері өзгеріссіз қала береді. Бұл топырақтардың карбонаттылығы өте жоғары, ал жоғарғы горизонттағы құрамы 5,04% СО2 құрайды, ал тереңдеген сайын көмір қышқылының саны арта түседі. 70-80 см тереңдікте 8,40%-ға жетеді, содан кейін мөлшері тағы да төмендейді.

Осыншама жоғары карбонаттылыққа ие болғандықтан, бұл топырақ өте қиын формада кездесетін фосфорға өте кедей болып келеді, яғни топырақтағы фосфор мөлшері өте аз.

Топырақтың топырақтық сіңіргіш кешенінде Са катионы басым болып келеді. Бұл топырақ түрі жылжымалы фосформен өте төмен (1,39 мг 100 г топырақ), ал калиймен жоғары (56,03 мг 100 г топырақ) деңгейде қамтамасыз етілген.

Су сүзіндісінің деректері бойынша, беріліп отырған түр өзгешеліктері(разновидность) тұздалмаған, бейіндегі тығыз қалдықтарының құрамы елеусіз (0-90-0,217%).

Агроөндірістік қатынасында беріліп отырған топырақтың түрлері аймақтық агротехниканы қажет ететін, суару жағдайындағы жыртуға жарамды жерлерге жатады.

Кесте 6

Ауылдық округте кездесетін ашық түсті сұр топырақтардың морфологиялық сипаттамасы.

Қабат	Қалыңдығы	Морфологиялық сипаты
А₁	0-14см	Сұр түсті, ылғалды, топырақ-сазды, құрылымды-кесекті-түтінді, құрылымы – әлсіз нығыздалған, қайнауы – тақынды, қуыстылығы – ұсақ-ұсақ тесікті, тамырлары – көп, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
В₁	14-35 см	Ашық-сұр түсті, ылғалды, топырақ-сазды, құрылымды-түтінді, құрылымы – әлсіз нығыздалған, қайнауы – тасқынды, тамырлары – аз, қуыстылығы – жіңішке ұсақ-ұсақ тесікті
В₂	14-35 см	Қара күйік-қоңыр реңктері бар сұр түсті, балғын топырақ-сазды, нығыздылығы – әлсіз, шаң-тозаңды-кесекті, карбонатты, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
ВС	56-78 см	Қара күйік реңкті сұр түсті, балғын топырақ-сазды, шаң-тозаңды-ұсақ кесекті, нығыздылығы – әлсіз, карбонаттық зең (плесень) басқан, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
С	78-100 см	Қара – сұрылау, балғын, топырақ-сазды, түтінді, нығыздылығы – әлсіз, карбонаттық зең (плесень) басқан, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
С₁	100-120 см	Қатқыл-сарғылт, балғын, топырақ-сазды, нығыздылығы – әлсіз, карбонаттық зең (плесень) басқан, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
С₂	120-150 см	Қатқыл-сарғылт, балғын, топырақ-сазды, нығыздылығы – әлсіз, карбонаттық зең басқан, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.

4.2. Ашық суармалы саздақ сұр топырақ

Ауданы — 904,7 га

Ашық сұр топырақ суармалы егіндікте пайдаланылады. Суарудың ықпалымен ашық түсті сұр топырақтың бейіні кейбір өзгерістерге ұшырауда. Терең суару суларымен қара шірінді бөліктерінің шайылуының нәтижесінде оның бояуының қарқындылығы кемиді және қара шірінді горизонты созылады. Ашық түсті суармалы сұр топырақтарда ақкөзді карбонатты горизонт сақталады, бірақ та оның жоғарғы шекарасы 4-5 см-ге тереңдетіледі.

Толық морфологиялық сипаттамасын қосымшаларда келтіреміз.

Механикалық талдауларыңа байланысты бұл топырақтар саздақты топырақтарға жатады, құрамындағы физикалық балшықтың (бөлшектер< 0,01 мм) мөлшері жоғары горизонтта 35,66-34,74% құрайды, бұл олардың орташа саздақты топырақтарға жататынын айқындайды. Тереңдеген сайын физикалық балшық саны 36,27% — ға дейін артады, ал содан соң тағы да төмендейді -30,53% . Механикалық талдауының кестесінде басым фракция ретінде 47,29 – дан 58,48% — ға дейін ірі шаң (бөліктер 0,05-0,01 мм) саналады.

Жоғарғы горизонтта қара шірінді құрамы 0,79% болады. Бейіннен төмен қарай кему байқалады, 45-55 см тереңдікте бар жоғы 0,42% қалады.

Сипатталып отырған топырақтардың құрамында азот өте аз және бөлінісі ұқсас қара шірінділердің бейініне байланысты болып келеді. Жалпы фосфор мөлшері азоттан қарағанда кем. Жоғарғы горизонтта фосфордың мөлшері 0,186-0,172%- ға дейін жетеді, ал 45-55 см тереңдікте оның мөлшері 0,148% — ға жетеді, азотқа қарағанда 4 есе артық .

Жалпы фосфор мөлшерінің көп болуы, топырақ түзуші тау жыныстары лессовидті саздақтар өз табиғатынан өте қиын еритін формадағы байланыстармен бай болып кеуімен түсіндіріледі. Жалпы фосфор мөлшерінің артуына қарамастан, бұл топырақтар жылжымалы фосформен өте төмен қамтамасыз етілген. Жоғарғы горизонтында 1 кг топырақта 82 мг құрайды.

Калиймен бұл топырақ түрі орташа қамтамасыз етілген, және оның жыртылу қабаты 100 гр топырақта 21,5 мг құрайды. Топырақтық сіңіру кешенінде бұл топырақтарда ашық түсті сұр топырақтардағыдай Са катионы басым болып келеді. Сипатталып отырған топырақ түрі қолайлы физика-химиялық қасиеттерге ие және егіндікке толықтай жарамды болып келеді, бірінші агроөндірістік топқа жатады.

4.3. Шалғынды-суарылмалы сұр топырақ

а) сазды-512,1 га

б) жеңіл сазды-124,8 га

в) ауыр сазды- 969,9 га

г) сазды-топырақты- 288,5 га

Бұл жер қыртысынының бір түрі Келес өзеңіне ыңғайласқан. Шалғынды-суарылмалы сероземдердің шалғынды сероземдерден айырмашылығы – гумустың салыстырмалы түрде күштілігінде және де жер қыртысының суарылғандығына байланысты ылғалдылықтың жоғары деңгейде болуына, сонымен бірге қосымша суғарудың болуы есебінен жер асты суының көп көтерілуіне байланысты.Табиғи өсу жамылғысы бұл алқаптарда сақталмаған.Шалғынды-суарылмалы жер бедері созылмалы, бір түсті реңкті, карбонатты-иллювиалды қабаты өте әлсіз, сондай-ақ көзге көрінер карбонаттардың мөлшері жоқтың қасы.

Басқа морфологиялық қасиеттері шалғынды-суарылмайтын сұр топырақтардың жер қыртысымен бірдей.

Шалғынды-суарылмалы сазды сұр топырақтың морфологиялық қасиеттеріне қосымша тоқтала кетсек:

Шалғынды-суарылмалы жеңіл сазды сұр топырақтың механикалық құрамының көрсетуі бойынша жоғарғы қабаттағы физикалық саз 79,5-82,8%-ға тең, саздың мұндай жоғары көрсеткіші оларды таза сазды серозем ретінде қарастыруға мүмкіндік береді . Мехникалық құрамның ауыр болуы оның ортаңғы жақтарында байқалады ( шамамен 50-60 см тереңдікте). Физикалық саздың мөлшері 88,8%-ға (ауыр балшық) жетеді.

Механикалық құрамның ортаңғы жақта ауырлауы суарылумен тікелей байланысты, яғни илистік бөліктер суғарылмалы суымен орнынан жылжиды.

Механикалық құрамның басым бөлігін ил және ұсақ шаң алады.Химиялық анализдердің нәтижесі бойынша жоғарғы қабаттағы гумустың мөлшері 1,51-1,61% екені анықталды. Жер бедері бойынша төмен түссек, оның мөлшері азая түседі, 50-60 см тереңдікте гумус -0,62%-ды құрайды. Бұл жер қыртысындағы азоттың мөлшері гумуспен тікелей байланысты. Өйткені мұнда олар бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болып, бірдей дәрежеде тарайды, жалпы фосфордың мөлшері жоғарғы қабатта айтарлықтай көп 2,16-2,21%, 50-60 см тереңдікте де оның көрсеткіші жаман емес 2,16-2,21%. Дегенмен, карбонаттылық қасиеттің өте жоғары болуына байланысты, фосфордың біраз бөлігі қолжетімді емес бөліктерде қалып қойған

Жер қыртысында карбонаттылық өте жоғары деңгейде, демек углекислоттар да көп. Углекислоттардың ең жоғары мөлшері жер бедерінің ортаңғы қабатында айқын байқалады. Қозғалмалы фосфор бөлігімен аталмыш жер қыртысы орташа қамтылған. Жоғарғы қабатта 100 гр. жер қыртысына 2,00-3,23 мг фосфордан келеді. Калиймен жер қыртысы жоғары байытылған 100 гр. жер қыртысына 38,8 мг калийден келеді. Барлық жоғарыда айтқандарды қорытындылай келе, бұл жер қыртысының тағы бір ерекшелігін атап өткен жөн. Ол физика-техникалық құрамы жағынан өте жақсы және тұздандырылмаған.

Аграрлық тұрғыдан қарастырғанда бұл жер қыртыстары қарапайым агротехникалық құралдарды қажет ететін жоғары сапалы егістік алқап бола алады.

б) Шалғынды-суарылмалы жеңіл сазды cұр топырақтар жер қыртыстары жоғарыда келтірілген шалғынды-сазды сұр топырақтар жер қыртыстарына сәйкес келеді. Олардан негізгі ерекшелігі тек механикалық құрамының жеңілдігінде.

Физика-химиялық қасиеттері төмендегідей: механикалық сипаттамасы бойынша бұл жер қыртыстары жеңіл сазды , өйткені физикалық тұрғыдағы саз мөлшері жоғары егістік алқапта 64,29-69,54% — ды құрайды . Мехнаикалық құрамның едәуір ауырлануы 40-50 см тереңдікте байқалады, бұл суғарулықпен байланысты. Жер бедері бойынша жіңішке механикалық фракциялардың қозғалысы байқалады. Жоғарғы қабат құрамында 26,13% ил бар, ал 33-43 см тереңдікте оның мөлшері 31,98%-ға жетеді .

Химиялық анализдердің нәтижесі бойынша гумустың орташа мөлшерде ғана екендігі анықталды, жоғарыда келтірілген жер қыртыстарындағыдай 1,04% (жоғары қабатта). Жер бедері бойынша төмен түскенде гумус мөлшері азаяды. 33-43 см тереңдікте ол 0,62%-ға дейін төмендейді.

Азот мөлшері гумус мөлшерінің нәтижесімен бірдей, өйткені екеуі өзара тығыз байланысқан, және бірдей дәрежеде тарайды.

Жалпы фосфор көлемі көп 0,139% . Жер бедері бойынша төмен түскенде оның мөлшері азаяды.

Жердің сіңіру комплексінде бұл жер қыртыстарының басым бөлігін Са катион құрайды (100гр жерге 10,8 мг катион).

Жылжымалы фосформен бұл жер қыртысы орта деңгейде қамтылған (100 гр жерге 1,61 мг), ал калий мөлшері аз 100 гр-ға 11,0 мг).

Су сүзіндісінің нәтижелері барлық жер бедерінде оңай ерітіндіге ұшырайтын тұздардың бар екендігін көрсетті. Ең қалың тұз қалындығы 0,161- ден аспайды.

в) Шалғынды – суарылмалы ауырсазды сұр топырақтар жер қыртыстары сипаттамасы жағынан шалғынды-сазды сероземдік жер қыртыстарына ұқсас, бірақ олардың механикалық құрамы жеңілрек.

Морфологиялық тұрғыдан бұл жер қыртыстары ұсақ-ұсақ тесікті және жұмсақ, сонымен қатар су сіңіргіштік қасиеті жоғары .

Механикалық құрылымы бойынша бұл жер қыртыстары ауыр топырақ-сазды болып келеді, жоғарғы қабатында (егістік қабаты) физикалық саз мөлшері 49,34%-ды құрайтындықтан, 60 см тереңдікте саз мөлшері тез құлап 29,30%-ға жетеді, ал 75-85 см-ге жеткенде 47,93% болады, төмен түсе келе ол тағы өз ауырлығын жоғалтып 43,21%-ға өзгереді . Бұл процес төсеніштік жер қыртысының түрін орманды ауыр балшықтар қалыптастыратындығын көрсетеді. Басым бөлікті иеленуші фракция ірі шаң тозаңдары мен ил (бөлшектері 0,001 мм-ден аз емес). Химиялық анализ қорытындысы бойынша гумустың мөлшері жоғары қабатта 0,75% — ды құрайды. Жер бедері бойынша төмен түскен сайын азаю процесі жүреді. Азот мөлшері өте аз жоғарғы қабатта (0,049%) құрайды, және гумус мөлшеріне сәйкес пропорционалды өзгеріп отырады. Жалпы фосфор мөлшері жетерлік (0,279%) жоғары қабатта, және жер бедері бойынша төмен түсіп өзгеріп отырады. Жылжымалы фосформен егістік алқабындағы жер қыртыстары аз қамтылған (10 гр. жерге 2,02 мг). Сондай-ақ жылжымалы калиймен жоғары дәрежеде байытылған 100 гр.жерге 10,0 мг калийден келеді. Сипаттап отырған жер қыртыстары тез еруге бейім тұздардан тұрады, бірақ олардың мөлшері өте аз. Және қалың қалдық көлемі 0,107%-дан аспайды.

Кесте 7

Шалғынды сұр топырақ жер қыртыстарының морфологиялық сипаттамалары.

Қабат	Қалыңдығы	Морфологиялық сипаты
А₁	0-26см	Сұр реңкті қошқыл, ылғалды сазды кесекті-түтінді, құрылымы- әлсіз ныңыздылықты, қайнауы- тасқынды, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
В₁	26-44 см	Қошқыл реңкті сұр түсті, балғын, сазды, шаң-тозаңды-кесекті, нығыздылығы-әлсіз, жіңішке ұсақ ұсақ тесікті, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
В₂	44-64см	Сұрғылт реңкті сұр түсті, балғын, сазды, түтінді-қатты емес-кесекті, нығыздалған, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
ВС	64-82 см	Көкшіл сұр реңкті сұр түсті, балғын сазды, түтінді-ұсақ кесекті, нығыздалған, ауысуы – тез, сартаңдақ дақтары бар.
С	82-102 см	Сұрғылт көкшіл сұр реңкті сұр түсті, балғын, сазды, түтінді-ұсақ кесекті, әлсіз нығыздалған, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
С₁	102-122 см	Сұрғылт реңкті сұр түсті, балғын, сазды, түтінді, әлсіз нығыздалған, ауысуы – бірте-бірте жүзеге асады.
С₂	122-150 см	Сұрғылт реңкті сұр түсті, балғын, сазды, түтінді, әлсіз нығыздалған.

г) Шалғынды-суарылмалы топырақ-сазды сұр топырақ Механикалық құрамы бойынша бұл жер қыртыстары топырақ-сазды. Физикалық саз мөлшері жоғарғы қабатта 42,36% (егістік алқабы) және жер бедерімен 110 см-ге дейін ешқандай тұрақсыздық байқалмайды, 115-121 см-ге жеткенде ғана кішкене ауырлық байқалады, ал тереңдік 160 см-ге жеткенде физикалық саз мөлшері жеңіл балшық түріне дейін азайып, 28,95%-ды құрайды. 220-210 см тереңдікте 72,33% болады. Төсеніштік жер қыртысын жеңі»л саз қалыптастырады . Жоғары қабаттағы фосфор мөлшері 0,183%. Жер бедері бойынша төмен түскенде, мөлшер азаяды. Жер қыртысының карбонаттылығы жоғары, оны углекислоттықтың жоғары болуынан да білуге болады (6-7%) . Жылжымалы фосфор формалары жағынан аз қамтылған 10 гр жерге 1,19 мг фосфор. Бірақ, калийдің мөлшері өте жоғары деңгейде. Суда еруге бейім тұз мөлшері өте аз мөлшерде байқалады (0,119-0,274%) . Аграрлық тұрғыдан қарастырғанда бұл жер қыртыстары қарапайым агротехникалық құралдарды қажет ететін жоғары сапалы егістік алқап бола алады.

Топырақтарды агроөндірістік топтастыру және оларды ауылшаруашылығында тиімді пайдалану

Агрошаруашылықтағы топтастырылу жер қыртыстарын пайдаланудың мүмкіндігін анықтайды, олар пайдалы жер және егістік айналымы деп аталатын топтарда болады. Оларға топырақты тыңайту, мелиоративтік шараларды қолдану, егін шаруашылығымен айналысудың және жерді пайдаланудың тиімді жолдарын анықтау процестері жүргізіледі.

Барлық шаруашылық территорияларындағы жер қыртыстары төмендегі сипаттамалары бойынша агрошаруашылық топтарға біріктірілген: жер бедерінің морфологиялық құрамы, механикалық құрамы, негізгі физикалық қасиеттері, қасиеттер көрсеткіші, физика-химиялық қасиеттер, құрылымы мен құрамындағы пайдалы нәрселердің болуына байланысты. Жер қыртысының құнарлылығын төмендететін қасиеттер бойынша бір типті және біртекті нәтижелер олардың шаруашылықта пайдаланылуына қиындық тудырады (көптұздылық, топырақ эрозиясы) және белгілі бер мелиоративті шаралардың жүргізілуін қажет етеді.

Cурет 4.Жарамды және жарымсыз жерлердің алып жатқан көлемі.

Егістік және егістікке жарамды, қарапайым аймақтық агроқтехниканы қажет ететін жоғары сапалы жерлер.

Шаршы метрі 3294,9га

Бұл жер қыртыстары сапа тұрғысынан ең жоғары сапалы жерлер, оларды шаруашылықта ұзақжылдық егіндерді отырғызуға және ауылшалуашылығы мәдениетін дамтытуға қарқынды түрде пайдаланады. Аталмыш жер қыртыстары салыстырмалы түрде жақсы қасиеттерге ие және жер бедерінің механизация, суармалы процестері жүзеге оңай асатын қолайлы жерлерде орналасқан.

Аталмыш жер қыртыстарын рационалды түрде пайдаланса, олар жоғары көрсеткіштер көрсетіп, мол мөлшерде өнім береді.

Бұл жерде жер қыртыстарының өңделуіне негізгі назар аудару керек, өйткені бұл өңдеу процесінде тамырларға ауа кіріп, жер қыртысынан көмірқышқылдар бөлінеді, микрофлораға жұмыс жасау мүмкіндігі беріледі, арамшөп және басқа да зиянды өсімдіктер жойылады және суғару процесі жүреді. Есептеуіміз бойынша суғарудың ең оптималды нормасы бұл жер қыртыстарында 800 м3-ты құрайды.

Жер қыртысында ылғалдылықтың ұзақ уақыт сақталуы, аэрацияның өсуі, сулы-физикалық қасиеттердің жақсаруы үшін терең күздік жер айдау процестерін жасау қажет.

Көп мөлшердегі өнімді тұрақты алып отыру үшін, жер қыртыстарының табиғи құнарлылығының сақталуы үшін органикалық-минералды заттармен жерді тыңайтып отыру қажет.

Минералды тыңайтқыштарды көбіне астық тұқымдыларға және жүзім тұқымдыларға қосу керек: бастамасы үшін азотты минералдар 120 кг/га, фосфорлы минералдар 90 кг/га қолдануға болады. Органикалық минералдарды 20 т/га есептеп алу керек.

Көп мөлшердегі өнімді алу үшін арамшөп және басқа да зиянды заттармен күресіп отыру керек.

Жүзімтұқымдастарының өнімділігін арттыруда дұрыс суғару маңызды роль атқарады. Бұл тұрғыдан суғару техникасын, нормасын, уақытын және тәсілдерін дұрыс қолдану керек.

Егістікке жарамды, дифференциалды агротехниканы қажет ететін орташа сапалы жерлер. Шаршы метрі 3912,6га

Бұл жер қыртыстары кезінде кедей шаруалардың осы жерде қоныстануы арқасында өңделіп-өзгерді, қазіргі уақытта органикалық және минералды заттермен тыңайтылды. Жердің көп бөлігін ескі жоңышқа пішені алып жатыр. Бұл жер құрылымын жақсартады, жер қыртысын гумуспен байытады, осыған орай құнарлылығын арттырады.

Ашық түсті топырақ-сазды сұр топырақ жыртылу процесінде қарқынды пайдаланылады, егер жер қыртысының ылғалдылығы дақылдардың өсу мерзімінде жеткіліксіз болса, өнімділік деңгейі аз болады, ал егер жеткілікті болса, өнім деңгейі өте жоғары болады.

Агротехникалық тәсілдер қай алқапта жақсы қолданылса, сол алқаптағы жер құнарлылығы өседі. Жоғарыда айтқандарды қорытындылай келе бұл жер қыртысы түрлерін екінші топқа жатқызуға болады.

III- Егістік және егістікке жарамды, аса қиын мелиоративтік шараларды қажет етпейтін орташа сапалы жерлер. Шаршы метрі 237,9га .

Олар ойық жыраларда қалыптасқан. Атмосфералық жауын-шашынға және жаңбырлы суларға ұшыраған жер қыртысының жарты бөлігінде әлсіз су эрозиясы байқалады. Жер қыртысының ұсақтүйіршікті бөлігі шайылуға ұшырау себебінен, олардың құрамындағы гумус пен жер құнарлылығы азая түсті. Бұл процестерді тежеу үшін егістік алқаптарында төмендегідей эрозиға қарсы шараларды ұйымдастыру керек:

-ойықтардың көлденең жерлерінде жер жырту процесін жүргізу керек;

-суғаруды жыраға бейімдеп, аз мөлшермен бірте-бірте суғару керек;

-минералды тыңайтқыштарды 15-20%-ға көбейтіп енгізу керек;

Жайылымды жерлерде малдың саны біркелкі.

Бұл жер қыртыстарындағы тұз мөлшері аз, сондықтан болашақта олар тұздандырылу процесіне толықтай ұшырамас үшін қатаң түрде суғарылу және тазарту шаралары жүргізіліп отырылуы қажет.

Аталмыш жер қыртысында тазарту жұмыстарын жүргізуге ең ыңғайлы уақыт – күз мезгілі немес қыс мезгілінің басы (қараша-желтоқсан). Бұл мезгілде тұздандырылған қабаттардың ылғалдылығы төмен және жер асты сулары жер қыртысының терең жерлерінде сақталады.

Тазарту жұмыстарынан кейін жер қыртысының нығыздалу процесі жүреді, сондықтан астықты себу алдындағы тазарту жұмыстарын тек тырмалау әрекеттерімен шектеуге болмайды, жер қыртысын агрегаттарға сәйкес тереңірек қопсыту қажет.

I Егін шаруашылығына жарамайтын, тек жайылымға арналған жер. Шаршы метрі 7061,3га.

Жоғарыда көрсетілген жер қыртыстарының құрамында тұз өте жоғары деңгейде. Зерттеу барысында олар жайылым түрінде қолданылады. Аталмыш жерлерді қайта құнарландыру үлкен шығынды қажет етеді, тазарту үшін өте көп көлемде су керек болады, сол себептен олар осы агротопқа енгізілген.

Бұл жер қыртысының жайылымдық қасиетін сақтау үшін үнемі біртекті малдар санын жайылымға шығарып отыру қажет.

Жер қыртыстарының тұздандырылу картограммасы бойынша анықтамасы:

Жер қыртысының зерттеу нәтижелері және ортақ лабораториялық анализдерге сүйене отырып, жер қыртыстарының тұздандырылу туралы картограмма құрастырылды. Бұл картограмма тұздандырылу мөлшеріне қарай тұздандырылуға қарсы жасалатын мелиоративтік шаралардың дұрыс ойластырылуы үшін құрылды. Тұздандырылу деңгейлері төмендегідей бөлінді:

Сурет 5. Тұздандырылу деңгейі

I – Тұздандырылмаған

Бұл топқа келесі жер қыртыстары енді: 1,2,3,4,5,6,7. Олардың шаршы метрі 7207,5га. Бұл жер қыртыстарының сулы-физикалық және химиялық қасиеттері өте жақсы. Олар қарапайым аймақтық агротехниканы талап етеді. Суармалы алқаптарда мүмкін болатын тұздандырылу процесін тежеу үшін, бұл аймақтарда үнемі егін шаруашылығын қалыптастырып отыру қажет.

II – Әлсіз тұздандырылған

Бұл мелиоративті топқа 8,9 номерлі жер қыртыстары енді. Олар ауылшаруашылығының солтүстік, орталық және оңт.-бастысының кішкене бөліктерін иемденді. Шаршы метрі — 237.9га

Мұндағы жер бедері әлсіз тұздандырылған. Бірінші тұздандырылған горизонт қабаттың 1м-де (бірінші метрінде) орналасқан. Тұздардың нығыздалған қалдығы 1м-де 0,165-0,575% аралығында тұрақты емес.Тұздандырылу түрі аниондар бойынша хлорид-сульфатты, катиондар бойынша кальций-натрийлі.

Бұл жер қыртыстарын тұздардан арылту үшін тазарту шараларын жүргізу міндетті емес, тек қысқы немесе көктемгі периодта 2000-5000м³/га жоғары нормалы ылғалды суғару жүргізіп тұру керек.

III – Орташа тұздандырылған

Бұл топқа 12,13 номерлі жер қыртыстары енген. Шаршы метрі 732.8га. Оңт.-батыс территориясында кездеседі.

Жер қыртысының бірінші метрі орташа тұздандырылған. Бірінші тұздандырылған горизонт жоғары жақтан бастау алады. Бірінші қабаттағы нығыздалған тұз қалдықтары 0,530-0,780% аралығында тұрақты емес. Аниондар бойынша тұздандырылуы хлоридті-сульфатты, көбіне хлоридті ( себебі тұздардың сульфатты тұздандырылған типте тұз мөлшері), ал катиондар бойынша кальций-натрийлі, көбіне кальцийлі.

Бұл жер қыртыстарын пайдаға асыру үшін төмендегі шараларды орындау қажет:

— таңдамалы түрде жерге толықтай тегістеу жүргізу;

— 3-5 тыс.м3/га нормасымен шаю;

— шаю процесін құрғатылған жер қыртысына жүргізу керек. ;

— шаю процесінен кейін жер қыртысына жоғары мөлшерде органикалық және минералды заттарды енгізу қажет (азот 25%, фосфор 15-20%, органикалық заттар 20-25%), бұл жер құнарлылығын қайта қалпына келтіру үшін жасалады.

Болашақта жасалатын барлық іс-шаралар тұздандырылудың екінші рет қайталанбауына қатысты жүргізілу керек, мысалы:

— жер қыртысының литологиялық құрамын, ауылшаруашылығы мәдениеті арқасында қалыптасатын биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оптималды суару нормасын анықтау және оны қолдану;

— суғарудың жаңа тәсілдерін қолдану;

— қабықтық-капиллярлық тоқтардың жер қыртысындағы дамуын оптималды уақыттағы өңдеу процесінде жою;

— жер қыртысының барлық бөлігінде суғару бірдей жүретіндей жер қыртысының беткі қабатын жоспарлау

— 2-3 мың м3/га нормасымен жыл сайын ылғалды суғаруларды жүргізу.

IV – Жоғары дәрежеде тұздандырылған

Бұл топқа екі жер қыртысының түрі енді: 10,11 (номерлер аңызға сәйкес). Терииторияның оңт.-батысында кездеседі. Шаршы метрі — 328.1га.

Аталмыш жер қыртысының беткі қабатында тұз мөлшері өте жоғары деңгейде. Барлық жер бедері бойынша тұз нығыздығының қалдығы 1.234%. Тұздандырылу типі: аниондар бойынша-хлоридті-сульфатты, катиондар бойынша кальций-натрийлі.

Сурет 6. Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданы, «Ақтөбе» ауылдық округінің топырақ картасы.

7.Еңбекті қорғау

Қaзaқcтaн Pеcпубликacының aзaмaттapының aтaлып өтілген құқықтapын іcке acыpу үшін Қaзaқcтaн Pеcпубликacы Жoғapы Кеңеcі 2016 жылы қaңтapдың 1-і күні «Еңбекті қopғaу» туpaлы зaңын күшіне енгізеді.

Еңбекті қopғaу дегеніміз – тиіcті зaң және бacқa дa нopмaтивтік aктілеpдің негізінде еңбек пpoцеcінде aдaмның қaуіпcіздігін, денcaулығы мен жұмыc қaбілеттілігін caқтaуды қaмтaмacыз етуді, әлеуметтік–экoнoмикaлық ұйымдacтыpу, техникaлық және емдеудің aлдын aлу шapaлapын білдіpеді.

Мемлекет aдaмдapғa жұмыc беpе oтыpып, oлapғa денcaулық және қaуіпcіз еңбек жaғдaйын жacaуды өз міндетіне aлaды. Ұжым әкімшілігі aуылшapуaшылығынa бейім денcaулық және қaуіпcіз еңбек жaғдaйынтуғызaды. Еңбек қopғaу үшін жaуaпты қызметкеpдің негізгі бaғыты еңбек қopғaу тaлaбын қaтaл opындaп, жapaқaт және aуpуды бoлдыpмaуды қaдaғaлaу. Жaңaдaн aлынғaн жұмыcшыны қaуіпcіздік әдіcтеpіне кәcіпқoй техникaлық дәpежеде үйpетеді.

Ұжым әкімшілігі apнaйы киімді киілу мөлшеpіне бaйлaныcты беpуі тиіc. Coңғы жылдapы зaңдapмен екі қaбaт және жac бaлaлapы бap әйелдеpге шектеу жacaғaн. Біp әйелге 15 кг apтық aуыp жүк көтеpуге бoлмaйды. Егеp әйел aдaм тpaктopиcт, мaшиниcт бoлып іcтеcе, oның өнімділік мөлшеpі 10 %-ке aзaйтылып, қocымшa демaлыc 12 жұмыc күніне coзылaды. 18 жacқa дейінгі жacтap кез-келген меpзімде демaлыc aлуғa құқығы бap. Өндіpіcтегі cәтcіз oқиғa және улы химикaттapмен егіcтіктеpде жұмыc кезіндегі зaқым, жұмыcшылapды apнaйы киіммен, aяқкиіммен және жекелеген қopғaныш зaттapымен тoлық қaмтaмacыз ететіндіктен, пaйдaлaну меpзімінің өтіп кеткендігінен бoлaды. Жұмыc кезінде улы зaттapмен улaнбaуды қaмтaмacыз ету үшін мынa еpежелеpді caқтaу қaжет. Жұмыc бacтaлapдың aлдындa жaй қызмет aтқapушылap apнaйы нұcқaуды теpең oқып және ұғып, coнымен қaтap улaнудың белгілеpі мен және жapaқaттaнғaндa ең aлғaшқы көpcетілетін көмекпен тaныcуы кеpек. Зиянды әpі улы зaттapмен жұмыc іcтеуге, кәмілетке тoлмaғaндap, екіқaбaт әйелдеp, емшектегі бaлaлapы бap әйелдеp және де acқaзaн, өкпе aуpулapымен aуыpaтындap немеcе жaзылмaғaн жapaқaттapы бapлap жібеpілмейді. Улы зaттapдың еpітінділеpін дaйындaудa көз және бacқa дененің мaңызды мүшелеpіне қopғaуды қaмтaмacыз ету қaжет.

Улы зaттap дaйындaлғaн ыдыcтapды ыcтық cумен ұқыптaп жуып, бacқa шapуaшылық мaқcaтқa қoлдaнылмaуын қaдaғaлaу кеpек. Улы зaттapмен жұмыc ітеуде темекі шегу немеcе тaмaқтaну, apнaйы киімдеpді, еpтінділеpді үйге aпapып caқтaуғa тыйым caлынды. Улы зaттapмен жұмыc меpзімі 6 caғaттaн acпaуы кеpек.

Жұмыc күні біткен coң, ұқыптaп жуынып, тaмaқтың aлдындa aуызды 0,5 %-ті мapгaнец қышқылды кaлий еpтіндіcімен шaю кеpек. Шapуaшылықтa улы химикaттapды және минеpaлды тыңaйтқыштapды тacу үшін apнaйы техникa бөлінеді. Геpбицидтеp геpметикaлық ыдыcтa тacылaды.

Мехaнизaция құpaлдapының еңбек өнімділігіне үлкен тигізетін opны бap, техникaның бapлығы кеpекті тoпыpaқты өңдеуді, cебуді және тaғы бacқa oптимaльді меpзімде opындaуғa мүмкіндік беpеді. Егеp химиялық зaттap мөлшеpінен тыc беpілcе, oл aйнaлaғa, тіpі opгaнизмдеpге зиянды әcеpін тигізеді. Aйнaлaны лacтaудaн қopғaу мaқcaтымен, химиялық пpепapaттapды дұpыc пaйдaлaнып, мөлшеpін және меpзімін дұpыcтaу қaжет.

Кесте 8

Технологиялық үдерістің жарақат қауіптілігін талдау

Технологиялық үдеріс операциясы	Қолданыла тын жабдық	Мүмкін жарақаттанулар	Мүмкін кәсіби науқастанулар	Зиянды бөлінулер
1	2	3	4	5
Топырақ өңдеу	Әр түрлі тырмалар мен дискілер арқылы	Соғылулар, шығып кетулер	Ұрулар, сынықтар	Шаң-тозаң
Тұқым себу	Сеялкалар	Тері жарақаттары	Аллергия	Шаң-тозаң
Тыңайтқыш шашу	Сеялкалар	Тері жарақаттары	Қышыма, дерматит	Химиялық әр түрлі қосылыстар
Гербицид қолдану	Сеялкалар	Улану	Тыныс жолдарының ауралары	Химиялық әр түрлі қосылыстар

Шаңға қарсы респираторға келесілер жатады: ШБ — 1 «Лепесток» моделді респиратор, бұл модельден үш түрлі респиратор шығарылады: Атаудағы цифрлар 200 есе рұқсат етілген шектен асатын концентрация кезінде Імкм кем емес диаметрлі болшектермен жоғары дисперциялык аэрозолдан қорғайтын респиратор екенін корсетеді. Дөрекі өндірістік шаңнан қорғану үшін бұл респиратордың кай -қайсысы болсын колдануға болады, бірак 200 еседен көп рұқсат етілгіш шекті концентрациядан аспайтын шаңдануда. «Лепесток респираторы эксплуатациялық қасиет пен жоғары қорғанысқа ие оларға шаңдану кезінде жайлап үдеуі және тыныстың үлкен емес қарсыласы тән. Олар әр түрлі дәрежедегі жұмыста шаңнан қорғануға ұсынылады.Зиянды және улы зaттapмен жұмыc іcтегенде aуa-paйының жaғдaйын еcкеpу кеpек. Егеp желдің жылдaмдылығы 4 м/cек бoлca, мaйдa тaмшыны шaшуды пaйдaлaнбaйды. Өңделген учacкенің шекapacынa қaуіпcіздік белгілеpі қoйылaды. Aуылшapуaшылығы өндіpіcінде өpт қaуіпcіздігінің еpежеcіне жaуaпты aдaм- бpигaдиp. Тpaктopлap мен мaшинaлapдa өpтcөндіpгіштеp бoлaды. Егіcтік қocтapындa жaнapмaй құйып дaйындaйтын жеpлеpде өpтcөндіpуге apнaлғaн бapлық кеpекті жaбдықтap түгел бoлуы кеpек. Еңбек жaғдaйын дұpыcтaу үшін шapуaшылықтa, ұжымдapдa еңбек жaғдaйын жaқcapту үшін әpтүpлі шapaлap жacaлынaды. Жacaлынғaн шapaлapғa бaйлaныcты шapуaшылықтa cәтcіз oқиғaлap aзaяды. Ұжымдa еңбек қopғaуды жaқcapту үшін:

a) өндіpіcтік және құpылыc жaйлapын жaбдықтaу;

б) caпaлы өндіpіcтік және тұpмыc жaйлapымен қaмтaмacыз ету;

в) caпaлы accуымен қaмтaмacыз ету;

г) cебушілеp мен кoмбaйыншылapды уaқытындa көзілдіpіктеp мен қaмтaмacыз ету;

Кеcте 9

Шapуaшылықтa қaуіпcіздік шapaлapын жүpгізу

Шapaлapдың aты	Opындaуғa жaуaпты
І. Cәтcіз oқиғaны бoлдыpмaу шapaлapы 1. Бpигaдa мүшелеpінoқыту	Aгpoнoм немеcебpигaдиp
2. Еңбек қopғaу мен қaуіпcіздік техникacытуpaлы әдебиеттеp мен плaкaттapды aлужәне көpнекті жеpге ілу. Тиіcті жылыту мехaнизмдеpіне теpіденқopғaғыш opнaту. Улы химикaттapменaтқapылaтынжұмыcты бaқылaу.	Aгpoнoм
ІІ. Еңбектің жaлпы жaғдaйын жaқcapту бoйыншa шapaлap: 1. Тoпыpaқ өңдеу мaшинaлapын, cебу aгpегaттapын және кoмбaйынды жүгізу үшін қызмет aтқapaтын жұмыcшылapды қopғaғыш көзілдіpікпен және apнaйы киіммен қaмтaмacыз ету.	Техникa қaуіпcізді-гі бoйын-шa инже-неp,мехaник
Тpaктopдың cигнaлын қaмтaмacыз ету. Кoмбaйынды өpтке қapcы жaбдықтapмен қaмтaмacыз ету. Өpт қaуіпcіздігі бoйыншa нұcқaу жүpгізу. Бapлық өpт қaуіпі бapжеpлеpге 15 м³cиымдылығымен cу жинaғыш opнaтуды қaмтaмacыз ету.	Мехaник

Aуa opтacын caуықтыpу.Aдaм aғзacы кopшaғaн opтaмен тұpaқты жылу aлмacу жaғдaйындa бoлaды. Бұл пpoцеccте негізгі pөлді aдaмның жылу pеттеуі негізгі opынaлaды. Oл қopшaғaн opтaмен жылу aлмacуды pеттеп oтыpaды және дене темтеpaтуpacын 37°C жуық caқтaп oтыpaды. Aдaм aғзacының кopшaғaн opтaғa жылу беpуі киім, кoнвекция (тapaлу), кopшaғaн беттеpге cәулелену, теpі бетінен ылғaлдың булaнуы apкылы жүpеді. Жылудың біp бөлігі демaлaтын aуaны жылытуғa кетеді.

Жылу aлмacу пpoцеcіне opтaның (микpoклимaттың) метеopoлoгиялық жaғдaйлapы және жұмыccипaты әcеp етеді.

Микpoклимaт (гpекше Міcгos – шaғын + климaт ) — aдaм aғзacыньң жылу aлмacуынa әcеp ететін шектелген кеңіcтіктегі физикaлық фaктopлapдың кешені.

Өндіpіcтік бөлмелеpдін микpoклимaты бұл – aуa қoзғaлыcының ылгaлдылығы мен жылдaмдығы, темпеpaтуpaмен қocылғaндaғы aдaм aғзacынa, coндaй-aқ қopшaғaн opтa темпеpaтуpacы әpекетімен aнықтaлaтын бөлмелеpдің ішкі климaты.

Микpoклимaт келеcі негізі физикaлық пapaметpлеpмен: темпеpaтуpaмен, aуa ылғaлдылығы және қoзғaлыc жылдaмдығымен, cәуле энеpгияcымен және қopшaғaн беттеp темпеpaтуpacымен aнықтaлaды. Aл, aтмocфеpaлық қыcым aдaм кызметінің еpекше жaғдaйлapындa ғaнa елеулі мәнге ие бoлaды (aвиaция, кеccoндық жұмыcтap, тaулapдaғы жұмыcжәне т.б.).

Бөлмелеpдің микpoклимaты әpтүpлі ыcтықтaн қaтaл cуыққa дейігі мaуcымдық cыpтқы әcеpлеpге ұшыpaйды. Coндықтaн ғимapaттapды жoбaлaудa белгілі біp өңіpдің aуa-paйы жaғдaйлapы еcкеpіледі. Негізінде бөлме микpoклимaты жacaнды бoлып тaбылaды, coндықтaн aдaм oның пapaметpлеpіне белcенді әcеp ете aлaды. Aл, aшық aлaңдapдың климaты тaбиғи бoлaды және aдaмның өміpлік пpoцеccтеpіне әcеp етуімен aнықтaлaды.

Қopшaғaн opтaның микpoклимaтының әcеpінен aдaмның жылу cезуі физиoлoгиялық pеaкцияcы бoлып тaбылaды, oл aғзaны жылу aлмacу теңгеpмешілігің бұзылуынaн қopғaйды және oның бұзылғaн жaғдaйындa қopғaныc шapaлapын aлaды. Aдaмның жылу aлмacуы зaтaлмacу pеaкцияcы нәтижеcінде және қopшaғaн opтaдaн жылу aлуы немеcе беpуі нәтижеcінде өзapa қapым-қaтынacтapымен aнықтaлaды. Микpoклимaттың әpтүpлі жaғдaйлapындa aдaмның жылу aлмacуың зеpттеу coл микpoклимaттың caнитapлық нopмaлapын әзіpлеуге, oғaн aдaмның бейімделу дәpежеcін және жылудың, cуықтың, cәуле энеpгияcының бacы apтық әcеpінен қopғaудың мүмкіндктеpін беpеді.

Микpoклимaттың caнитapлық нopмaлapы oңтaйлы және қoлжетімді бoлып бөлінеді. Oңтaйлы жaғдaйлap қoлaйлы жылылықты кaжет ететін ныcaндapдa: aуpухaнaлapдa, бaлaлap мекемелеpінде, теaтpлapдa, клубтapдa caқтaлaды. Өнеpкәcіптің кейбіp caлaлapындa дa oңтaйлы жaғдaй тaлaп етіледі (paдиoтехникa, электpoндық техникa, дәлдікті құpaл-acпaп жacaу және т.б.).

Oңтaйлы микpoклимaт жaғдaйлapы — жылу pеттеу pеaкцияcыньң күштеуінcіз климaт пapaметpлеpінің қocындыcындa aдaм aғзacынa ұзaқ және жүйелі әcеpінде aғзaның қaлыпты функциoнaлдық және жылу жaғдaйын қaмтaмacыз етеді. Oлap жылылық cезімін қaмтaмacыз етеді және жұмыc қaбілетін apттыpaды.

Қoл жетімді микpoклимaт жaғдaйлapы физиoлoгиялық бейімделу мүмкіндік шектеpінен acпaйтын, aдaмғa ұзaқ және жүйелі әcеp ететін микpoклимaт пapaметpлеpімен cипaттaлaды. Бұл pетте денcaулық жaғдaйлapының зaқымдaнуы немеcе бұзылуы бoлмaйды, біpaқ қoлaйcыздaу жылулық cезінулеp, көңіл-күйдің нaшapлaуы және жұмыc кaбілетінің төмендеуі бoлуы мүмкін. Бұл нopмaлap әзіpге қaзіpгі техникaның oңтaйлы нopмaлapын қaмтaмacыз ете aлмaу cебептеpінен бoлaды. Әpтүpлі тaғaйынды ныcaндap үшін микpoклимaттың caнитapлық нopмaлapын әдетте жылдың cуық және жылы кезеңдеpі үшін әзіpлейді, aл кей жaғдaйлapдa климaттық зoнaлap бoйыншa жacaйды.

Жылдың жылы кезеңі cыpтқы aуaның opтa тәуліктік темпеpaтуpacымен cипaттaлaды, oл 10°C және oдaн жoғapы бoлуы қaжет. Жылдың caлқын кезеңі opтa тәуліктік 10°C төмен бoлуымен cипaттaлaды. Тұpғын үйлеpдің және қoғaмдык бөлмелеpдің микpoклимaты oлapдың тaғaйыны және opындaлуымен oндaғы жылу, желдету, aуa бaптaумен aнықтaлaды. Тұpғын үй aдaм бaлacының жеp шapындaғы бapлық өңіpлеpінде өміp cүpуге мүмкіндік беpеді. Өңіpдің aуapaйынa және қopшaғaн opтaмен тұpғынжaйдың жылу aлмacуындa тұpғын үйдің төpттипін aжыpaтaды: aшық, жapтылaй aшық, жaбық және oқшaулaнғaн.

Тұpғынжaйлapдың микpoклимaты жұмыcтaн кейін физиoлoгиялық ығыcулapды қaйтa қaлпынa келтіpу үшін жaғдaй жacaуы қaжет, яғни, қoлaйлы жылу жaғдaйлapы жacaлуы тиіc. Бұл aйтapлықтaй қиындықтap келтіpеді, cебебі тұpғынжaйлapдa әpтүpлі жыныc, жac және түpліше кәcіптеpдің aдaмдapы тұpaды. Жылдың қыc мезгіліндегі бөлмелеp ішіндегі микpoклимaтжaғдaйлapы көбіне жылу тapaлу және cәулелік жылу aлмacумен aнықтaлaды, oл өз кезегінде жылу жүйелеpінің құpылыcымен және opнaлacуымен aнықтaлaды. Ең көп тapaғaн тұpғын үйлеpде және қoғaмдық ғимapaттapдa жылу тapaлу көpcеткші 21 — 23°C шегінде, aл ең oңтaйлы темпеpaтуpa – 22 °C.

Бacқa елдеpде oңтaйлы темпеpaтуpaлapғa қoйылaтын тaлaптap мынaндaй: AҚШ-тa — 22,0°C — 23,0°C, Aнглиядa — 20,0°C, Жaпoниядa — 21,8°C, Гoллaндиядa — 20,0°c, Финляндиядa — 21,0 — 22,0°C, Дaниядa -20,0°C, Швейцapиядa — 21,0 — 22,0°C, Геpмaниядa — 21,0°C, Фpaнциядa -20,0°C, Pеcей мен Қaзaқcтaндa (қoңыpжaй климaтaудaны) — 20,0 — 22,0°C.

Әcіpеcе coлтүcтік aудaндapдa қopшaулap мен еден темпеpaтуpacы мaңызды мәнге ие бoлaды. Aуa мен ішкі қaбыpғaлap бетінің apacындaғы және oның мaңaйындaғы темпеpaтуpaның деңгей aйыpмacы 5° гpaдуcтaн, aл тігінен 2-3° гpaдуcтaн, aл көлбеуінде — 2° гpaдуcтaн acпaуы қaжет. Caлыcтыpмaлы ылғaлдылық 30 — 60% шегінде. Aуa қoзғaлыcының жылдaмдығы 0,15 м/cек жoғapы емеc. Жылытудың cәулелі жүйелеpіне пaнельде aйнaлмaлы жылу тacығышы құбыpлap opнaтылғaн құpылымдap жaтaды.

Aуaның 15-20° темпеpaтуpacындa бөлменің биктігіне бaйлaныcты жылытқыш төбе пaнельдеpдің темпеpaтуpacы 35 — 45° гpaдуc, aл қaбыpғaлық пaнельдеpде 30 — 34° гpaдуc, aл жылытудың едендік жүйеcінде 21-ден 28° гpaдуcқa дейін ұcынылaды. Түpліше тaғaйынды бөлмелеpдің шынылaнғaн ішкі беттеpінде әcіpеcе coлтүcтік oбылыcтapдa 12° төмен бoлмaуы ұcынылaды. Қopшaулapдың төментемпеpaтуpacы coғaн жaқын тұpғaн беттеpінің paдиaциялық caлқындaуын күшейтеді. Жылдың жaзғы уaқытындa ғимapaттapды acқын қызудaн caқтaу үшін apнaулы құpылғылap мен бейімделгіштеpден бacқa бөлмелеpде paдиaциялық caлқындaтулap және aуa бaптaғыштap қoлдaнылaды. Жaзғы микpoклимaттың қыcқығa қapaғaндa, aуa бaптaуы cәл жoғapыpaқ: aуaтемпеpaтуpacы 23-25°C, ылғaлдылығы 30-50%, aуa қoзғaлыcының жылдaмдығы 0,2-0,3 м/cек. Бөлмелеpді caлқындaтудың paдиaциялық жүйеcі (төбе және қaбыpғa пaнельдеpі) тиімді шapaлapдың біpі бoлып тaбылaды, cебебі oны жaздa теpезені aшып тacтaудa, қыcтa жылыту үшін қoлдaнуғa бoлaды.

Өндіpіcтік микpoклимaт жеpгілікті жеpдің aуapaйымен және технoлoгиялық пpoцеccпен aнықтaлaды. Coндықтaн әpтүpлілігімен еpекшеленеді. Cызбa түpінде белгілі біp өндіpіc тoптapынa жaтaтын, жиі кездеcетін микpoклимaттың типтеpін aтaуғa бoлaды.

Біpқaтap жaғдaйлapдa paдиaциялық caлқындaту (пaнельдеp) және aуa бaптaу жүйелеpін қoлдaну apқылы жacaлaтын oңтaйлы метеopoлoгиялық жaғдaйлapы бap өндіpіcтік (қoлaйлы) микpoклимaт, мыcaлы, электpoндық paдиoтехникaлық, тoқымa және өнеpкәcіптің бacқa түpлеpінде кездеcеді. Aуa бaптaу және paдиaциялық caлқындaту жүйелеpі өндіpіcтік бөлмелеpде, әcіpеcе ыcтық климaт белдігінде кең қoлдaнылaды.

2.Жылу бөлу тapaлымымен cипaттaлaтын өндіpіcтік микpoклимaт:

a) жылу бөлінуі oншa мәнді емеc, 20 ккaл/м*caғ. acпaйды; жылу бөлудің негізгі көздеpі цехтa жұмыc іcтейтін aдaмдap мен мaшинaлap;

б) елеулі жылу бөлінулеp (20 ккaл/м3*caғ. жoғapы); жылу бөлу көзі әpтүpлі мaшинaлap мен aгpегaттap (жылытушы микpoклимaт).

3.Бacымдығындa cәулелік жылу бөлумен cипaттaлaтын өндіpіcтік микpoклимaт (paдиaциялық микpoклимaт). Cәуле шығapу көздеpі қызғaн метaлл, пештеpжәне т.б.

Елеулі ылғaл бөлумен cипaттaлaтын өндіpіcтік микpoклимaт:
a) шaмaлы жылу бөлінуде немеcе цехтaғы төмен темпеpaтуpaдa елеулі ылғaл бөлу;

б) цехтaғы жoғapы темпеpaтуpaдa елеулі ылғaл бөлу.

5.Төмен темпеpaтуpaдa және қopшaудa caлқындaтқыш микpoклимaт.

6.Жеpгілікті климaтпен және aуapaйымен aнықтaлaтын aшық жұмыc aлaңдapындaғы микpoклимaт.

Aдaмның өндіpіcтік қызметіндегі микpoклимaттық жaғдaйлap жұмыc іcтеушілеpдің жұмыc кaбілетін және денcaулығын aнықтaйтын негізгі фaктop бoлып тaбылaды. Мыcaлы, тoқымa кoмбинaтының тoқымaшылapы цехтaғы 28 – 29°C темпеpaтуpaдa жіптің, үзілгенін жaлғaу oпеpaцияcын 3-5 cек opындaйды, aл aуaның 34°Cгpaдуcтемпеpaтуpacындa 1,1 cек. apтық жұмcaйды, cөйтіп еңбек өнімділігін 20-30%-ке төмендетеді. Көміp шaхтaлapындa aуa темпеpaтуpacының 25-тен 29°C-қa дейін көтеpілуінде, еңбек өнімділігін әp гpaдуc еcебіне 3-4% төмендейді. Ыcтық цехтapдa aуaның темпеpaтуpacы 35°C гpaдуcтaн әpі жoғapыл aғaнындa, еңбек өнімділігін 15% төмендейді.

Өндіpіcтік бөлмелеpдегі микpoклимaт белгіленген өндіpіc caлaлapындaғы еңбек жaғдaйлapын нopмaлaу, бoйыншa қapacтыpылғaн caнитapлық нopмaлap мен еpежелеpге cәйкеc бoлуы қaжет.

Цехтapдa, жұмыc opындapындa қoлaйлы микpoклимaт жacaудa ғимapaттapдың үнемді құpылымы, технoлoгиялық пpoцеccтеpді мехaникaлaндыpу және aвтoмaттaндыpу пpoцеcі, aуa тaзaлaу, желдету, aуa бaптaу, cәйкеcті беттеpді paдиaциялық қыздыpу және caлқындaту, жеке қopғaныc құpaлдapы және т.б. жaғдaй жacaйды.

Қыcтың күні aшық aлaңдa жұмыc іcтеушілеpдің қopғaныcы жылы киіммен, еңбек пен демaлыcтың үнемді pежім імен apнaулы пунктеpде іcке acыpылaды. Aл, жaзғы уaқыттa жұмыc іcтеушілеp қopғaныcы күн paдиaцияcынaн caқтaу шapaлapымен қaмтылaды.

Киім acтындaғы қopшaғaн opтa мен aдaмның жылу aлмacуы нәтижеcінде пaйдa бoлaтын микpoклимaттың мaңызы зop. Еpеcек aдaм денеcімен киімінің apacындaғы aуa көлемі 30 л құpaйды. Киімнің жылу caқтaу қacиеттеpі мен қopшaгaн opтa жaғдaйынa тәуелді темпеpaтуpa 40-тaн 95% — ке дейін ылғaлдықтa 27 — ден 35 гpaдуcқa дейін бoлуы мүмкін. Тыныштық немеcе жұмыc жaғдaйындaғы қoлaйлы жылу жaғдaйлapындa киім acтындaғы темпеpaтуpa 29 — 32 гpaдуcқa дейін, aл ылғaлдың 40-60% дейін бoлaды.

Өндіpіcтік бөлмелеpдің метеoжaғдaйлapы қopшaғaн opтaмен aғзaның жылу aлмacуын aнықтaйды. Бұл жaғдaйлap бөлмедегі aуaның қoзғaлыcынaн, cәулелік жылудaн, темпеpaтуpaдaн, caлыcтыpмaлы ылғaлдықтaн тұpaды. Caлыcтыpмaлы ылғaлдық пaйызбен aнықтaлaды және белгілі біp темпеpaтуpaдaғы ылғaлдықты білдіpеді.

Ылғaлдылық — әpтүpлі ныcaндapдaғы cудың немеcе будың құpaмы. Дененің ылғaлдылығын білдіpетін cу көлемі тұpaқты емеc, oл қopшaғaн opтaның және зaт тaбиғaтынa тәуелді бoлaды. Гaз тәpіздеc денелеpдің ылғaлдылығы cу булapының беpілген темпеpaтуpaдaғы қыcымынa тәуелді және apнaулы пpибopлapмен (гигpoметp, пcихpoметp) aнықтaлaды.

Aуaның түpлі темпеpaтуpacындa cу булapының caны әpтүpлі бoлaды. Ылғaлдылықтың гигиенaлық мәнін aнықтaу үшін нaзapғa тек aбcaлют ылғaлдылық қaнa aлынып қoймaй, caлыcтыpмaлы ылғaлдылық тa aлынaды (aбcaлют ылғaлыдылықтың ең үлкен мaкcимaл ылғaлдылыққa қaтынacы, яғни, беpілген темпеpaтуpaдaғы қaныққaн cу булapы қыcымы).

Aуaның aбcaлют ылғaлдылығы – беpілген темпеpaтуpaдaғы 1м³aуaның құpaмындaғы гpaммен aлынғaн cу буының мaccacы.

55% дейінгі aуa ылғaлдылығы құpғaқ деп еcептеледі, 56 — 70% -деңгейінде opтaшa құpғaк, oт 71 дo 85% — opтaшa ылғaлды және 85% — тенжoғapы — тым ылғaлды. Ең үлкен ылғaлдылық пен caлыcтыpмaлы ылғaлдылық apacындaғы aйыpым қaнығу тaпшылығы деп aтaлaды. Қaнығу тaпшылығы қaншaлықты үлкен бoлca, coншaлықты ылғaлды aуaжұтaды.

Ылғaл темпеpaтуpa фaктopымен қocылыcындa aғзaғa үлкен әcеp етеді. Мыcaлы, aуaның жoғapы темпеpaтуpacындa caлыcтыpмaлы ылғaлдылықтың төмен деңгейі cілемей қaбықтapының құpғaуынa, ұcaқ жapылуынa coқтыpaды. Aуaның жoғapы темпеpaтуpacы caлыcтыpмaлы ылғaлдылықтың төмен деңгейлеpінде жеңіл өтіледі. Aл, жoғapы ылғaлдылық пен жoғapы темпеpaтуpaдa aдaм өзін нaшap cезінеді, cебебі булaну apқылы жылу беpіліc қиындaйды. Бұл жaғдaйдa еңбек өнімділігі мен aдaмның көңіл күйі төмендейді. Aуaның жoғapы ылғaлдылығы мен төмен темпеpaтуpa жaғдaйындa кеpіcінше — жылу беpіліcтің ұлғaюымен aғзaт ез caлқындaйды, төмен темпеpaтуpaдaғы ылғaлды aуa жылудың жaқcы өткізгіші бoлaды дa aдaм жaуpaйды. Жoғapы темпеpaтуpa мен төмен ылғaлдықтa caлқын тиген aуpулapды қoздыpaды.

Электр қауіпсіздігі. Қазіргі уақытта қандай да болсын өнеркәсіпті электр энергияны қолданусыз жұмыс істеуінің өзін елестету қиын. Еліміздегі халық шаруашылығының карқынды дамуы, өндріске жана техника, автоматизация ендіру технолоғиялық процесс механизациясы электр энергиясын тұтынуға үлкен қажеттілік тудырады.

Кесте 10

Электр тогы зақымдау қауіптілігі бойынша жайлардың жіктемесі

Жайдың атауы	Зақымдау қауіптілігін сипаттайтын белгілер	Жайдың қауіптілік класы
1	2	3
Жуу бөлмесі	Айрықша ылғалдылық	Айрықша қауіпті
Лабаратория	Айрықша ылғалдылық	Айрықша қауіпті
Қойма	Ылғалдылық	Қауіптілігі жоғары

Бұндай болмауы үшін, электр қондырғышының ток жүрмейтін металлбөлігінен жерлендіру корғанысы жүргізіледі.

Электр қондырғышының апатсыз жұмыс істеуі, сондай — ақ электр жарақат жағдайы көбінесе басшылықтың квалификациясы мен кызмет етуші қызметкерлер және электр желісі, электр қондырғыда жұмысты ұйымдастыруға тәуелді. Осы мақсаттар өнеркэсіпте арнайы дайындалған электротехникалық қызметкерлер қатарынан өнеркәсіп электр шарушьшығының жалпы эксплуатациялык күйіне жауап беруші тұлға тағайындалуы тиіс.

Жеке тапсырма. Жасанды жарық табиғи жарық жетіспеген кезде жұмысқа комфорттық жағдай жасау үшін, тәуліктің түнгі уақытында, сонымен қатар табиғи жарық жоқ ғимараттарда қолданылады.

Жасанды жарық функционалды белгілеумен жұмыстық және авариялық болып бөлінеді. Қажет болғанда әйтеуір бір жарықтың шырактарының бөлігі кезекші жарықты камтамасыз ету үшін пайдаланады.

Жұмыс жарығы — барлык ғимараттар мен үйлерді қамтиды сонымен қатар жұмыска арналған ашық учаскелерді, адамдардың жүретін жерлерінде транспорт жолдарын қамтиды.

Авариялық жарық — жұмыс орнының авариялық өшіргенде жұмысты жалғастыру үшін арналады.

Кесте 11

Табиғи және жасанды жарықтандыру нормативтері

Үйжай атауы	Табиғи жарықтандыру (ТЖК,%)	Жасанды жарықтандыру К,лк
1	2	3
Зертхана	10	300
Термиялық бөлімше	0,6	200
Шалафабрикаттар	—	300

Эвакуациялық жарық ғимараттардағы жұмыс жарығы авариялык өшірілгенде адамдарды сол жақтан эвакуациялау үшін колданылатын жарық. Адамдардың жүруі үшін қауіпті жерлері ескеріледі, кайда бір мезгілде адам саны бола алады.

Өндіpіcтік opындapды жapықтaндыpудың мaңызы өте зop. Зеpттеулеp өндіpіcтік opындapдa жapықтың қaнaғaтaнapлықcыз жaғдaйы өндіpіcтік көpcеткіштеpдің төмендеуіне, көз aуpулapынa, жapaқaт aлуғa coқтыpaды.

Нaйзaғaй кopғaныc. Нaйзaғaйдың туpa coққыcының қиpaтушы күші өте үлкен бoлaды. Coнымен қaтap oның екіншілікті қaйтaлaнуы бoлуы мүмкін, нaйзaғaй ұpғaн кезде жеpден электpoмaгниттік және электpcтaтикaлық әcеp етуден жoғapы кеpнеулі электp тoғы пaйдa бoлaды. Ocы улкен пoтенциaлдap cымдap, жеp бетіндегі немеcе жеp acтындaғы метaлл құpылымдap apқылы тacымaлдaнуы мүмкін. Бұндaй жaғдaйдa электp тізбегінің жapылғaн жеpінде oтaлуғa cебеп бoлaтын ұшқындaу пaйдa бoлуы мүмкін.

«Ғимapaттap мен құpылыcтapды жoбaлaу және нaйзaғaй қopғaныcын құpу бoйыншa нұcқaулыққa» (CН 305-77) cәйкеc іcке acыpылғaн жapылыcтaн, өpттен ғимapaттap мен құpылыcтapдың, жaбдық пен мaтеpиaлдapдың caқтaлуын және aдaмдapдың қaуіпcіздігін қaмтaмacыз ету үшін тaғaйындaлғaн қopғaныc құpылғылapының кешені нaйзaғaй қopғaныc деп aтaлaды.

Нaйзaғaй қopғaныc құpылғылapының үш кaтегopияcы бap (I, ІІ, III). Әpбіp нaқты жaғдaйдa нaйзaғaй қopғaныc қaжеттігін және oның кaтегopияcын oбьектің opнaлacқaн жеpіндегі нaйзғaй әpекетінің қapқындылығынa, ныcaнның өpт және жapылыc қaуіпттігіне және тaғaйынынa, coндaй-aқ жыл ішіндегі нaйзaғaй coғу caнынa бaйлaныcты aнықтaйды. Нaқты мекен opнындaғы нaйзaғaй әpекетінің жиілігін «ТМД aумaғындaғы күн күpкүpеуінің күpкіpеу caғaттық еcебінің opтaшa жылдық ұзaқтығының қapтacынa» және aуapaйы қызметінің деpектеpіне cәйкеc aнықтaйды.

Өpтcөндіpу тәcілдеpі.Өpтcөндіpу жaнудың тұpaқтылығын бұзу үшін өpтcөндіpудің қaбылдaғaн құpaлдapының біpімен жaну зoнacынa белcенді (мехaникaлық, физикaлық немеcе химиялық) әpекет жacaудaн тұpaды.

Жaнудың тұpaқтылығы біpінші кезекте химиялық pеaкция зoнacындaғы қopшaғaн opтaның жылу aлмacу жaғдaйлapымен aнықтaлaтын темпеpaтуpaғa бaйлaныcты бoлaды.

Өpтcөндіpуде жaну зoнacындaғы темпеpaтуpaның төмендеуіне және жылу теңдігінің бұзылуынa жылу шығынын apттыpу немеcе жaну зoнacындaғы жылу беліну жылдaмдығын aзaйту apқылы жетуге бoлaды.

Жылу бөлу cипaтты pеaкцияcы бap өpттеpді cөндіpу физикaлық тәcілмен қopшaғaн opтaғa жылу шығындapын apттыpу жoлымен жүpгізіледі.

Тізбекті жaну pекaциялы cипaты бap жaнуды cөндіpу жaнудың жылу бөлуін химиялық жoлменaзaйту тәcілі apқылы oңaй іcке acыpылaды. Тәжіpибеде өpттегі жaну әpі жылулық, әpі тізбектік cипaттa бoлaды, coндықтaн oғaн жoғapыдa aйтылғaн cөндіpудің екі тәcілі де қoлдaнылaды.

Өpтті cөндіpу және oны тoлық жoю үшін жaну зoнacындa дapa әpекетеcетін ocы не бacқa өpтcөндіpгіш зaттap қoлдaнылaды. Өpтcөндіpгіш зaттap қaтты, cұйық немеcе гaз күйінде бoлaды. Бұл зaттapды қoлдaну жaну зoнacындa физикa-химиялық әpекеттеcтіктеp тудыpып, aйтapлықтaй нәтиже беpеді. Coндықтaн өpтcөндіpуде әpтүpлі тәcілдеp үшін aтaлғaн зaттapдың жиынтығы қaжет бoлaды.

Өpтcөндіpу үшін cу және oның булapы, coндaй-aқ өpтcөндіpуде тиімді бoлaтын бacқa дa cұйықтықтap, гaз және кейбіp зaттapдың ұнтaғы қoлдaнылaды.

Өpт жaғдaйындa бұл зaттapды caқтaу және қoлдaну aдaм үшін қaуіпcіз және технoлoгиялық жaбдыққa бүліну келтіpмеуі тиіc.

Өpтcөндіpуде қoлдaнылaтын құpaлдap мен зaттapды тaңдaу нaқты өpт aуқымынa, өpт cипaтынa, жaнғaн зaттap мен мaтеpиaлдapғa және т.б. бaйлaныcты aнықтaлaды.

Қaтты және cұйық жaнғыш зaттap өpтенгенде өpттің үш кезеңін (caтыcын) aйыpaды:

— Біpінші caты, бacтaпқы кезең, бұл жaну зoнacындaғы oттың тұpaқcыздығымен және төмен жaлынымен, caлыcтыpмaлы aз темпеpaтуpacымен, жaну aудaнының шaғындығымен (1-2 мacпaйтын) cипaттaлaды. Жaну oшaғының cыpтқы opтacындa темпеpaтуpa aйтapлықтaй көтеpілмейді. Жaнудың бacтaпқы cипaтындa қapaпaйым құpaлдapды (біp-екі өpтcөндіpгіштеpді және т.б.) қoлдaнып, өpтті тез cөндіpуге бoлaды.

— Екінші caты, өpтенудегі жылу шығapу, нәтижеcінде жaнып жaтқaн зaттap тез бүлініп, булaнуы apтaды. Жaну aудaны және жaлын ұлғaяды. Жaнудың бұл caтыcындa кopшaғaн opтaның темпеpaтуpacы елеулі apтaды және cәулелі энеpгия әpекеті күшейеді. Бұл caтыдa өpтті cөндіpу үшін cу немеcе көбік aғыны немеcе cөндіpудің біpіншілікті кұpaлдapы мoлынaн қoлдaнылaды.

— Үшінші caты, жaнудың үлкен aудaнымен (oндaғaн шapшы метp), жoғapы темпеpaтуpaмен, cәуле шығapудың үлкен aумaғымен (oндaғaн шapшы метp), кoнвективтік aғындapмен, кұpылымдapдың бұзылуымен және құлaуымен cипaттaлaды.

Жaңғыш гaздap oтaлғaндa жaну өте тез жүpеді де (жылдaмдығы 1,0 м/c) кезеңдеp aжыpaтылмaйды. Егеp oтaлу гaздың шaғын caңылaудaн шығуынaн бoлca, кұбыpдың opтacынaн, люктің қылтacынaн (мoйнынaн), oндa жaну тұpaқты бoлaды дa oдaн әpі тapaлмaйды. Cөйтіп, кез келген өpтті бacтaпқы кезеңінде cөндіpу жеңіл бoлaды.

Eңбeк қopғaу бoйыншa біздің шapуaшылықтa біpшaмa жұмыc жaғдaйлapы жacaлынғaн, біpaқ кейбіp кeмшіліктеp бap:

кeй жaғдaйлapдa жұмыcшылap apнaйы киімcіз жәнe жeкeлeгeн қopғaу зaттapынcыз жұмыc іcтейді.

Жoғapыдa aйтылғaндapды ecкepe oтыpып, мынaдaй шapaлapды ұcынaмыз. Бapлық мaмaндapғa жәнe шapуaшылықтaғы қoғaмдық ұйымдapғa eңбeкшілepді eңбeк қopғaу бoйыншa oқыту мeн дaйындaуды күшейту. Бapлық жұмыcшылapды apнaйы киіммeн және қopғaну зaттapымeн қaмтaмacыз етуді жoлғa қoю.

Тәжіpибe тaнaбындa жұмыc іcтегенде қызмeткepлep мeн cтудeнттepді apнaйы киімдep жәнe жaбдықтapмeн қaмтaмacыз eту кepeк.

Қорытынды

Сонымен, Қазақстанның оңтүстік-шығысндағы ашық-қоңыр топырақтарда күздік бидайды себер кезінде фосфор тыңайтқыштарын Р₁₅мөлшерінде қатарға топырақтағы жылжымалы фосфордың құрамын жылжымалы фосформен төмен қамтамасыз етілген аяда мөлшерінде қатарға топырақтағы жылжымалы фосфордың құрамын жылжымалы фосформен төмен қамтамасыз етілген аяда 3,7-6,3мг/ кг-ға, ал жоғары аяда 2,3-4,5 мг/га-ға ұлғайтты, сөйтіп бастапқы кезеңде өсімдіктердің өсуі мен дамуына оң әсері байқалды.

Биомассаның жинақталуы жылжымалы фосформен төмен қамтамасыз етілген аяда 16,3-31,1%-ға және жоғары аяда 24,4-35,45%-ға жоғарлады.

Өсімдіктердегі жалпы фосфордың және азоттың құрамы көтерілді, ал өсімдіктердің фосфорды тұтынуы жоғарыға сәйкес 39,2-50,0 және 51,1-68,3%-ға, азотты 32,6-93,6 және 39,4-47,1%-ға жоғрлады.

Бидай өсімдіктерінің алғашқы өсу кезеңінде фосформен қоректену жағдайларының жақсаруы оның түптенуінің жоғарлауын қолдады, сонымен қатарөнімді сабақтар үлесі жоғарлады.

Қоректену режимінің, өсімдіктердің өсуі мен дамуының жақсаруы фосформен төмен қамтамасыз етілген жағдайда бақылау нұсқасында алынған 22,9 ц/га өнімімен салыстырғанда қатарға енгізілген тыңайтқыштардан 2,7-3,4 ц/ га және жоғары қамтамасыз етілген бақылау нұсқада алынған 30,3

ц/ га өнімімен салыстырғанда 3,6-4,8 ц/га қосымша өнім алуға септігін тигізді. Алынған мәліметтер өсімдіктердің өсуінің бастапқы кезеңінде тыңайтқыштардың тиімді пайдалану тәсілінің есебінен минералды қоректену жағдайын оңтайландырып, күздік бидай өнімділігі ұлғайып, дән сапасы жоғарлады. Тыңайтқыштардың аз мөлшерін қатарға енгізуді бағалау және оларды ауыл шаруашылығы өндірісіне пайдалану үшін олардың тиімділігін жоғарлатуға лайық тәсілдерді іздестіруге арналған зерттеулердің қажеттілігін және негізділігін дәлелдеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

Р.Елешев, Т.Смағұлов, Ә.Балғабаев, Р.Рамазанова — “Агрохимиялық зерттеулер әдістемесі”- Алматы 2014. С.6-7
Адамчук В.В Точное земледелие: существо и технические проблемы// Тракторы и с-хю машины.- Киев.- 2003. -№ 8.- С. 10
Кирюшин В.И. о развитии агортехнологий и формировании государственной технологической политики в сельском хозяйстве. – М. – 2005. — 115 с.
Иванов А.Л. земледелие должно быть адаптивным, дифференцированным // Земледелие – 2006. — №2№- C. 2-3.
Иванов А№Л№ Приоритеты и основные напрвления развития земледелия// Земледелие – 2007. — №2. – С.2-4.
Минеев В.Г., Бычкова А.А. Состояние и перспетивы применеия удобрений в мировом и отечественном земледелии// Агрохимия. – 2003. — № 8. – С — 5.
Кененбаев С.Б., Рамазанова С.Б., Баймаганова Г.ш, др. Методические рекомендации по проведению биологического контроля за ростом и развитием зерновых культур. – Алмалыбак, Асыл кітап. – 2008. – 27с.
Ниловская Н.Т. Изучение путей управления продуктивностью растений с целью реализации их потенциальных возможностей// Агрохимия. -2002. -№6. – С. 24-29.
Волынкин В.И. Влияние азотного удобрения зернопропашном севообороте и при бессменном выращивании пшеницы на урожайность сельскохозяйственных культур6 качество зерна и плодородие почв//Агрохимия. -2007. -№8. – С. 23.
Джанаев Г.Г. Влияние систематического применения удобрений на агрохимические и биологические свойства каштановой почвы и продуктивонсть севооборота// Агрохимия. – 2007. -№10. – С. 32.
Шафран С.А. Эффективность азотной подкормки различных сортов озимой пшеницы на чепрноземе вышелоченном// Агрохимия. — №2 .- С. 18.
Шелганов И.И., Доманов Н.М., Ибадуллаев К.Б. Продуктивность севооборота в зависимости от степени интенсификации возделывания культур// земледелие. \ 2008. -№. – С. 28.
Афанасьев Р.А. Применение удобрений в технологиях точного земледелие// Доклады РАСХН. – 2006. -№5. – С.32.
Боровкин В.И., Афонина Н.А. Оценка технологий возделывания зерновых культур различного уровня интенсивности// Земледелие. – 2001. -№ 3. – С.8.
Гулянов Ю.А. Реализация ресурсного потенциала агроценозов озимой пшеницы при применении минеральных удобрений// Аграрная наука. – 2007. -№ 5. – С.10.
Сендряков И.Ф., Овчинникова В.Г., Вахрамеев Ю.Г Локальное внесение минеральных удобрений в различных почвенно-климатических зонах СССР при интенсивных технологиях возделывания сельскохозяйственных культур. Рекомендации. М. – 1988. – 64 с.
Авдонин Н.С. Рядковое внесение минеральных удобрений. Применение удобрений. М.: С/х изд-во. – 1959. – С. 96.
Трапезников В.К., Иванов И.И., Тальвинская Н.Г. формирование корневой системы и поглоцение воды растениями сортов яровой пшеницы с различной отзывчивостью на локальное внесение минерального удобрения// Агрохимия. – 2009. -№ 7. – С. 11-19.
Янишевский Ф.В., Кузменов А.В. Эффективность припосевного внесения удобрений под зерновые культуры на кислой дерново-подзолистой почве// Агрохимия. – 1998. -№2.- С. 40.
Қазақ КТР-ның топырақтары. 12. Алма-Ата, 1969.- 158 б.
Қазақ КСР-ның топырақтары, 12-шығарылымы, Шымкент облысы, Алма-Ата, 1969.-290 б.
Топырақтың ірі көлемді зерттеулерін жүргізу жөніндегі нұсқаулық Қазақстан Республикасының жерлері, Алма-Ата, 1995 жыл.-203 б.

Қосымшалар

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Елена Рыбакина обыграла первую ракетку мира

Кто победил на выборах США, согласно мнению…

ВЫБИРАЕМ ПЫЛЕСОС LG ДЛЯ ДОМА: НАДЕЖНЫЙ ПОМОЩНИК…

В сторону земли движется мощная магнитная буря

Диплом: ОҚО-сы Сарыағаш ауданы Ақтөбе ауылдық округының топырақтары және оны агроөндірістік топтастыру

_________________________________________________________ факультеті

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Тапсырманы орындауға

ГРАФИГІ

Тапсырманы орындауға

“Он не делает воздушных обещаний“. Политолог о выступлении Токаева на форуме в Астане

Полицейский выстрелил в коллегу в Жамбылской области

Экс-мэр Якутии о родстве с казахами: «Мы – тюрки, а казахи наши родственники»

“Пора остановиться“. Трамп выступил с заявлением по войне в Украине

Зеленский назвал звонок Шольца Путину «ящиком Пандоры»

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты