Дипломдық жұмыс.Жасөспірімдердің үйлесімді әлеуметтенуінің психологиялық ерекшеліктері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ — ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Жасөспірімдердің үйлесімді әлеуметтенуінің психологиялық ерекшеліктері

Алматы — 2010

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

ЖАСӨСПІРІМДІК ШАҚТА ӘЛЕУМЕТТЕНУ ҮРДІСІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Әлеуметтенудің феномендері, механизмдері және бағыттары

Жасөспірімдік жаста тұлға дамуының әлеуметтік-психологиялық сипаттамасы
Тұлға әлеуметтенуіне топтық әсер ету әдістерін қолданудың психологиялық ерекшеліктері

ЖАСӨСПІРІМ БАЛАЛАРДЫҢ ҮЙЛЕСІМДІ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНЕ ТОПТЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ ЫҚПАЛЫН ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ

2.1 Психологтың жасөспірімдердің әлеуметтенуіне байланысты жүргізетін жұмысының негізгі бағыттары

Зерттеу жұмысының интерпретациясы және нәтижелері

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстанда тұлғаның қалыптасу шарттарында күрделі өзгерістер болып жатыр. Жеке тұлға – бұл адам болмысы, ең негізгісі адами бейнесі басқа биологиялық түрде ажыратылуы. Адам әлеуметтену процесінде жеке тұлға болып қалыптасады және индивид әлеуметтік қатынасқа түскенде жеке тұлға болып қалыптасады. Әлеуметтену индивид әлеуметтік «Мен»-нің қалыптасу процесі. Ол индивидтің барлық формаларды мәдениетті, тәрбие мен оқытуды меңгергенін қарастырады.

Бұл процесс тәрбие нәтижесі ретінде болады. Яғни әлеуметтенудің екі жақты бағыттары болады: адамның өзі әлеуметтік дағдыларды игеру үшін барлық күш жігерін салады, және қоғам тәрбиелеу мен оқыту арқылы мәдениетке оны қалыптастырады.

Адам дүниеге биологиялық тіршілік иесі ретінде келеді. Оның әлеуметтік тіршілік иесі болуға барлық нышандары болады. Ал тұлға әлеуметтенуіне ықпал ететін бірнеше факторлар бар.

Бірінші топ- макрофакторлар (ғарыш, планета, әлем, ел, қоғам, мемлекет). Екінші топ-мезафакторлар (аймақ, қала, ауыл). Аталған факторлардың арқасында әлеуметтік тәрбие жүзеге асады.

Бала дүниеге келе салысымен, әлеуметтік қатынастар әлеміне тап болады- бір емес бірнеше роль ойнайтын адамдар арасындағы қатынас әлеміне. Осы рөлдерді меңгере отырып адам әлеуметтенеді, тұлға ретінде қалыптасады. Әлеуметтік қатынастар жүйесіне тек белсенді әрі толыққанды қатыса отырып өмір сүру барысында ойнауға тура келетін әлеуметтік феномен ретінде адам пайда болады.

Бала дұрыс дамуы үшін оны қоршаған жағдайлар бұған ықпал етуі қажет, атап айтқанда дұрыс ұйымдастырылған тұрмыстық жағдай, дұрыс тамақтану, қатарластарымен қарым-қатынас, қоршаған орта адамдарының қабылдауы, жақын туыстарының сүйіспеншілігі..

Тұлға жөнінде тұжырым дамудың әлеуметтік факторы жөнінде тұжырымсыз мүмкін емес. Бала дүниеге келе үлкен потенциалдық мүмкіндігі бар индивид ретінде қалыптасады Сол күшті олар қалай жүзеге асыратындығы, ол қандай тұлға болып қалыптасатындығы қоғамдық ортаға, тәрбие мен оқытудың жүйесіне, ересектермен қарым-қатынас жасау ерекшеліктеріне, баланың өз белсенділігіне тәуелді болады.

Белгілі психолог Л. И. Божович әсер алуға деген қажеттілік бала психикасының дамуында басты рөл атқаратындығы жайлы болжам жасаған..

Баланың бойында дүниеге деген базалық сенімнің пайда болуы үшін міндетті түрде екі шарт құрайды: аналық мейірім мен оның тұрақтылығы.

Өз баласын жақсы көретін кейбір аналар ерке болып кетпей, дербес бала болып өсуі үшін қатаң тәрбиелейді. Мұндай тәрбиенің нәтижесі ретінде бала 7-8 жасқа толғанда жиі жағдайда эмоциялық бұзылыстарға шағымданып, психологиялық, медициналық кеңеске жүгініп жатады.

Ана қолдауының жоқтығы ауыр психосоматикалық бұзылыстарға алып келеді.

Баланың даму тарихы жөніндегі мәліметтерді ескере отырып, А.Валлонның психикалық даму теориясына назар аударсақ психикалық қалай органикалыққа айналатынын түсіндірген. А. Валлон төрт түрлі ұғымдардың байланысын қарастырады, ол -эмоция, моторика (қозғалыс), социум және еліктеу.

Эмоция- басқалардың бәрінен ерте пайда болады. Баланың психикалық өмірге қабілеттілігі эмоцияның арқасында болатындығын айтты, себебі олар баланы әлеуметтік ортамен байланыстырады.

Қозғалыс-кішкентай сәбидің дене қозғалысының өзі психикалық өмірдің бар екендігін білдіреді. Импульсивті, жіктелмеген қозғалыстар кезеңі эмоциялық кезеңге ауысады. Моторлық қызметтің жіктелуі балалардың қажеттілігін қанағаттандыратын ересектердің іс-әрекеттерінің әсерінен пайда болады.

Психиканың онтогенезінде тағы бір үлкен ауысу- қозғалыстан ойлауға көшу болып табылады. А.Валлонның тұжырымдауынша ол еліктеудің арқасында ғана мүмкін болады. Басқаларға еліктеу инстинктивті-еліктеу реакцияларынан негізгі айырмашылығы- олар үлгі бойынша әрекет етіп, әлеуметтік модель ретінде құрылады.

Ал социум өз бетінше ештеңе істей алмайтын бала үшін аса қажет. Сол себептен ол адам баласы әлеуметтік генетикалық, биологиялық тіршілік иесі деп есептелінеді. Адамның балалық шағы міндетті түрде эволюция жемісі, бірақ ол баланың өсетін ортасымен де түсіндіріледі.

Жаңа технологияның дамуына байланысты, осы жеке тұлғаға ойлауға және сезінуге әсер ететін, бала қашан да болса цивилизациямен бірдей дамиды, бұл жерде биогенетикалық заң іске аспайды. А. Валлонның концепциясы тұлғаның бірнеше даму сатысын ұсынады:

Ұрықтың ана ағзасына толықтай тәуелді болатын құрсақтағы даму кезеңі.
Моторлық импульсивті кезең (туғаннан 6 айға дейін). Баланың тамақтану қажеттілігі мен қимылдық белсенділігінің негізінде пайда болатын қарапайым шартты рефлекстер.
Эмоциялық кезең (6 айдан 1 жасқа дейін). Дамуға негізгі стимул болып табылатын қоршаған ортадағы адамдармен, анасымен қатынас орнату кезі.
Сенсомоторлық кезең (1 жастан 3 жасқа дейін). Жақын ересек адамдар қатынасының шекарасынан шығатын сыртқы ортаға қызығушылықтың артуы. Бұған баланың тік жүруі мен тілінің шығуы тікелей әсер етеді.
Персонализм кезеңі (3 жастан 5 жасқа дейін). 3 жастағы дағдарыстың, «Мен» сезімінің пайда болуымен, барлық назарды өзіне аудартумен байланысты кез.
Айыра білу кезеңі (6 жастан 11жасқа дейін). Қарым-қатынас аясының кеңеюімен, өзінің мәртебесін сезінумен, басқалардың баланы мойындауымен, ақыл-ой қабілетінің дамуымен байланысты кез. Араласатын орта ұлғайып, өз орнын сезіне білу, ой-өрісінің даму кезі.
Жыныстық жетілу және жасөспірімдік кезеңі. Тұлғаның тепе-теңдігімен, ішкі қайшылықтармен, сыртқы ортадан түсініспеушілікті сезінумен сипатталады. Өзіндік сын мен өзіндік баға ерекшелене түседі.

Бір кезеңнен екінші кезеңге ауысу сандық өзгерістер нәтижесі ретінде қарастырылмай, қайта құру ретінде қарастырылады: бір кезең үшін мәнді іс-әрекет жанама іс-әрекетке айналады немесе мүлдем жойылып кетуі мүмкін.

Осы даму сатыларының бірінде белгілі себептермен бала отбасылық жағдайда игеретін қатынас тәжірибесін ала алмай қалуы әбден мүмкін [4].

Дұрыс дамып келе жатқан қарым-қатынаста бала өмірінің алғашқы жарты жылдығында ересектер тарапынан көңіл бөлушілік пен тілектестікке деген қажеттілік қалыпты болып табылады. Ол экспрессивті ым-ишара деңгейінде қанағаттандырылады: сәбилер ересектермен денелік қатынасқа түсуге (сипалау, құшақтау), еркелеуге тырысады. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін қарым-қатынаста біршама күрделі формалар тиесілі болып табылады (бірлесе әрекеттесу, сыйлау, аяушылыққа қажеттілік).

Біріншіден отбасында бала ересектердің назарында көп болады, ересектердің әсер етуі (әрекеттері, көз қиығы ) балаға жеке бағытталады.

Екіншіден, отбасында бала әр сол тұрақты ересек адамдармен қарым-қатынасқа түседі және соған орай мінез-құлықтың бір бағдарламасымен кездеседі.

Үшіншіден, отбасындағы қарым-қатынастың эмоциялық тұрғыдан қанық болады.

Төртіншіден, отбасылық тәрбиеде баланың қылықтарына жұмсақ, шыдамды қатынас тиесілі.

Жасөспірім өмірінде болып жатқандардың барлығын әлеуметтену факторы ретінде қарастыруға болады.

Қазіргі таңда түрлі қоғамдық институттар мен ұйымдардың қарастыратыны жастардың қоғамдық және рухани дағдарыс шарттарына бейімделу мәселесі болып отыр. Бұл заңды да, өйткені нақ осы жастардың жағдайы қоғамның болашағына және оны дамытуына әсері айтарлықтай жеткілікті қоғамның сақталынып қалуы үшін әлеуметтік рольдерді дұрыс орындау үшін қажетті сапаларды түсіну үшін өсіп келе жатқан ұрпақтарға білімнің көмегі зор.

Өзгерген әлеуметтік-экономикалық шарттарда бұл мәселе өзекті болып келеді. Осымен байланысты жасөспірімтің тұлғалық дамуының белсенділігі үшін практикалық психология аумағында жинақталған әдістер мен топтық әдістемелер қорын қолдану ұсынылады.

Әлеуметтендіру шартындағы бұл жұмысты біз әлеуметтік – белгілі бағалы бағдардың және жасөспірімнің үрейлену деңгейінің көрінуімен түсінеміз.

Зерттеу такырыбы: «Жасөспірімдердің үйлесімді әлеуметтенуінің психологиялық ерекшеліктері»

Зерттеу мақсаты- жасөспірімнің үйлесімді әлеуметтенуіне психологиялық әсер ететін топтық әдістерді анықтау.

Зерттеу нысанасы- жасөспірімнің әлеуметтену процесі.

Зерттеу пәні- жасөспірімнің әлеуметтенуіне топтық әдістердің психологиялық әсері.

Зерттеудің ғылыми болжамы: тұлғалық өлшемдегі тренинг жасөспірімдердің үрейлік деңгейін түсіруі мен әлеуметтік-белгілі бағалы бағдардың қалыптасуына әсер етеді.

Зерттеу міндеттері:

Жасөспірім жаста әлеуметтену процесін қарастыру.
Әсер ететін топтық әдістердің әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын біліп, оларды жастармен жұмыс істеуде қолдануды үйрену.
Әсер ететін топтық әдістерге әлеуметтік психологиялық сипаттамасын құрастыру.

Зерттеудің теориялық- әдіснамалық негізі – жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына мәдени-тарихи теориясы Л.С.Выготский;

іс-әрекет теориясы А.Н.Леонтьев;

мотивациялық процесс Дж-Арткинсон, Х.Хекхазуент негіздерінен алынды. Ал психикалық даму ерекшелігі Е.Е.Климов, М.Р.Гинзбург, Э.Штрангер еңбектері колданылды. Тренингті топтық жұмыс Ф.Ферлз, В.Саттир, М.Эриксон, Р.Дилтс еңбектері құрайды.

Зерттеу әдістері:

Психология ғылымының принциптері мен категориялық аппаратты қолданумен байланысты зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және педагогикалық шығу тегінің жалпыламасы мен анализі.
Әсер ететін топтық әдістерге, сондай-ақ нәтижесін белгілеп алуға бағытталған белгілеу және бақылау эксперименттер;
Эмпирикалық берілгендердің сандық және сапалық анализ әдістері.

Зерттеудің теориялық мәнділігі-– жасөспірімтің әлеуметтенуіне әсер ететін топтық әдістерден анықталған мәселелермен байланысты теориялық шығу тегін жүйелеуге тырысып көру. Бізде өңделген материалдар жалпы білім беру мектептерінде оқу процестерінде, сондай-ақ мұғалімдер мен ата-аналар үшін әдістемелік ұсыныстар ретінде қолдануға алады.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы-

Зерттеу жұмысының құрылымы дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, бөлім бойынша тұжырымдар, қорытынды әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады

Зерттеу базасы. атындағы № жалпы білім беру мектебі.

Зерттеу кезеңдері:

Бірінші кезең – зерттелініп жатқан мәселе бойынша маңызды психологиялық-педагогикалық шығу тегін үйрену мен маңызды ережелерінің талдауы қарастырады.

Екінші кезең – жасөспірімтің әлеуметтенуіне әсер ететін топтық әдістердің диагностикасы бойынша эмпирикалық материалдың жинақталуы, эксперименталды кезең.

Үшінші кезең – эксперименталды зерттеулердің мазмұны мен жүргізуді өңдеу, эмпирикалық материалдарды интерпретациялау процесі.

ЖАСӨСПІРІМДІК ШАҚТА ӘЛЕУМЕТТЕНУ ҮРДІСІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Әлеуметтенудің феномендері, механизмдері және бағыттары

Тұлғаның әлеуметтену процесі жайында қоғамның дамуының түрлі кезеңдерінде көптеген ғалымдар қарастырып өтті. Олардың ішінде З.Фрейд, Ж.Пиаже, Б.Ананьев, Б.П.Парыгин, С.Л.Рубинштейн, К.А.Абульханова – Славская, И.С.Кон, Д.И.Фельдштейн, Н.В.Дельин, М.П.Дубинина, А.Ф.Помес бар. Олардың әрқайсысы өздерінің концепциясына сай «әлеуметтену» түсінігіне түрлі анықтамалар беріп өткен. Психологиялық сөздікте келесі анықтама берілген: «Әлеуметтену – бұл эволюциялық процесс. Ол субъектінің әлеуметтік тәжірибені қайта жасау мен меңгерудің қорытындысында бағдарлармен байланысты, яғни субъектінің өзі индивидуалды іс-әрекетте, коммуникация факторында өзі жүзеге асырады».

Жай сөзбен айтқанда, әлеуметтену – бұл индивид әрекет үлгісіне, әлеуметтік нормалар мен бағалыларды түсіну процесі. Әлеуметтену процесінде индивидтің қоршағандарының барлығы қатысады: отбасы, көршілер, бала бақша, мектептегі құрдастары, көптеген ақпараттар және т.б. Д.Смензер бойынша әлеуметтену үшін үш фактордың әрекеті қажет: күту, әрекеттің өзгеруі және осы күтулерге сәйкес ұмтылыстар. Оның ойынша тұлғаның қалыптасу процесі 3 түрлі сатыда болады:

үлкендердің әрекетіне балалардың еліктеуі мен соны қайталау сатысы;
ойын сатысы, егер балалар жүріс-тұрысты рөлдердің орындалуы ретінде екенін түсінген жағдайда;
топтық ойындар сатысы.

«Әлеуметтену» түсінігі «тәрбие», «оқу», «тұлға дамуы» түсініктерімен байланысты.

Күтпеген жердегі әлеуметтік әсер ету кез келген әлеуметтік жағдайда екі немесе одан да көп индивидтер өзара әрекеттескенде орын болады. Мысалы, үлкендердің өздерінің мәселесі жайындағы әңгімелер балаға жеткілікті түрде қатты әсер етеді, бірақ мұны тәрбиелеу процесі деп айтуға жеткіліксіз.

Бала түрлі әсерелерге енжар қабылдамай, ал субъекттің белсенді позициясына объекттің әлеуметтік әсеріне біртіндеп қосыла отырып әлеуметтенеді. Бала белсенді, өйткені ол балада қажеттіліктер бар, егер тәрбие осы қажеттіліктерді ескеретін болса, онда бұл баланың белсенділігін дамытуға икемдейді. Егер де тәрбиешілер баланың белсенділігін «тыныш отыр» деп төмендететін болса, онда деформацияланған, енжар тұлғаны қалыптастыруы мүмкін. Баланың белсенділігі толығымен жоғалады, соның нәтижесінде тұлға әлеуметтік бейімделмеген, үрейленген болып қалыптасады немесе белсенділік түрлі компенсаторлық амалдар арқылы жүзеге асуы мүмкін.

Баланың әлеуметтенуінің элементтерін З.Фрейд көрсетіп өткен. З. Фрейдтің тұжырымы бойынша тұлға құрылымы үш элементтен тұрады:

«ид» — қанағаттануға ұмтылуға түрткі болатын энергияның шығу тегі;

«эго» — тұлғаның бақылауын шынайы принцип негізінде орындайды;

«супер эго» немесе өнегелі бағалы элемент.

Әлеуметтенуді З.Фрейд тұлғаның үш құрастырушы элементінің нәтижесінде болады деп айтқан. Бұл процесте Фрейд 4 сатыны көрсетеді, олардың әрқайсысы эрогенді зонадағы дененің белгілі бір бөліктерімен байланысты: оральды, анальды, фалликалық және жыныстық кемелденген фаза.

Психолог Ж.Пиаже тұлғаның дамуындағы түрлі сатыдағы идеяларды сақтай отырып, индивидтің танымдық құрылымының дамуына акцент жасап, олардың тәжірибеге және әлеуметтік әсерлерге байланысты келесі құрылымды жасады.

Көптеген психологтар мен социологтар әлеуметтену процесі адамның өмір сүру барысында жалғаса беретінін көрсетеді. Ал бұл дегеніміз адам өмір сүру барысында әлеуметтік қатынасқа түседі, және мұның арқасында оның психикасында өзгерістер болуы мүмкін. Алайда «психиканың дамуы» және «әлеуметтену» түсініктері ұқсас емес.

Әлеуметтену дегеніміз психиканың өзгеруі мен тұлғаның қалыптасуы. Психика дамуының әлеуметтік процестерге қатысы болғанымен, тұлға дамуы тек әлеуметтенуге ғана ұқсас емес. Мұндай дамулар кем дегенде екі процестің көмегімен жасалынады.

Әлеуметтену
Тұлғаның өзінің дамуы.

Баланың ата-анасы әлеуметтенгендіктен, индивидке әсер етуден әлеуметтену басталады, ал бала алғашқыда тек биологиялық болмыс ретінде әсер етсе, кейін ол үлкендермен әрекеттесе алуға икемделіп және кейін өзіндегі іс-әрекетіндегі әлеуметтік тәжірибесін қайталау.

Тұлға дами отырып басқа адамға әсер ете алатындай әлеуметтік қатынастағы субъект ретінде қалыптасады, бірақ рефлексияның, сананың биологиялық күшіне адам өзін әлеуметтік объект ретінде әсер етеді. Мұндай әсерлер әлеуметтену болып саналмайды, бірақ тұлғаның дамуына негіз бола алады.

Тұлғаның әлеуметтену құрылымын қарастырайық:

Тұлғаның әлеуметтену құрылымын анықтау екі аспектідегі анализден тұрады: статикалық және динамикалық әлеуметтенудің статикалық және динамикалық құрылымын сәйкесінше шартты түрде белгілеуге болады. Сонымен қатар олардың жеке ішкі өзгерістерінің түрлі дәрежелері ескерілмейді. Осыларға ең алдымен тұлға мен қоғамды жатқызу керек, сондай-ақ сол әлеуметтік білімдер олардың өзара қарым-қатынас жасау процесіне икемдейтіндерді де.

«Тұлға» түсінігі адамдағы әлеуметтік белгілерді, яғни бір жағынан табиғат бөлігі, екінші жағынан индивид болып келетін белгілерді көрсетеді. Бұл оның қоғамдық болмысы, ол тек қоғаммен бірге немесе тек оның негізінде дамиды. Әлеуметтену процесін анықтаушы факторы микроорта — өмір сүруде тұлғаға тікелей өзара әрекеттесетін әлеуметтік-саяси, идеологиялық, саяси, экономикалық факторлардың бірігуін көрсететін объективті шынайылық.

Тұлғаның әлеуметтенуінің статикалық құрылымы қоғамның даму кезеңіне қатысты анализге нақты жақындауға мүмкіндік береді. Алайда, жоғарыда аталған статикалық құрылымның элементтері дамудың өзгерістің үнемі анықтаулары болмайды. Сондықтан тұлғаның әлеуметтенуінің статикалық құрылымының негізгі элементтердің талдауы олардың қозғалысы, өзгерістері, өзара әректтесуі бұл процестің динамикалық құрылымын зерттеуге алып келеді. Динамикалық құрылым статикалық құрылымның элементтерінің өзгерістерін мойындауына негізделеді.

Әлеуметтену үш топқа бөлуге болатын көп факторлар арқылы жасалады (№1 кесте): [18].

Осылайша әлеуметтену түсінігіне тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту түсініктері кіреді. Алайда әлеуметтенудің бағыттары, механизмдері және феномендері бар.

Таблица №1. Тұлғаны әлеуметтендіретін факторлар

Отбасы

Микроқоғам

Тәрбиелеу институттары

Діни ұйымдар

Түр

Этнос

Тұрғылықты жері

Аудандық шарттар

Ақпарат құралдары

Мәдениет

Елді мекен

Мемлекет

Қоғам

Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде қалыпты әрекеттерді көлемді жоспарда қарастыру керек, адамның жеке әрекеттерін ғана емес, сонымен қатар жасалған әрекеттің әлеуметтік ортасын да таңдау қажет. Әрекетті талдау кезінде тұлға әлеуметтену кезінде төрт ортада болатынын ескеру қажет.

қалыпты жүріс тұрыс;
әлеуметтік-психологиялық адаптация;
ауытқушылық қылық;
дұрыс емес қылықтар.

Қалыпты әрекет өрісі тұлғаның қалыптасу немесе қалыптаспауы. Ереже, Кодекс, Заң және т.б. немесе салт-дәстүрге байланысты әдеттер түрінде көрінетін формалар арқылы көрінетіндер арқылы анықталған. Бұл өрісте тұлғаның даму процесі тәртіптік, заңдық, этикалық, мүмкін болатын технологиялық қалыптармен танысады және оларды орындауға міндетті қалыпты әрекет түсінігі анықталмағандықтан, әрекетті бағалау әрекет түрлеріне және шекарасы мен қалыпты әрекет түрлері бірқалыпты болады. Бұл мәселе тікелей немесе жанама түрде әсер ететін көрсеткіштер әлеуметтік сапалар, әдеттер түрі 20-дан 300-ге дейін есептеледі, бұлардың барлығы зерттеу тапсырмалары мен автордың құзырлылығына байланысты нормалық әрекетті бес топқа бөлген.

Қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсе алуы:

басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсе алуға және әңгімеге араласуға мүмкіндік беретін минималды әрекеттер;
біреумен әңгімеге түсе алу;
қызық мәселедегі әңгімеге түсе алуы, оны талқылап әңгімелесушінің сұрақтарына жауап бере алуы;
басқа адамға оны тыңдап отырғаныңызды білдіріп, әңгімені ақылға қонымды ескертулермен аяқтағаныңызды білдіртіңіз;
басқа адамды тыңдап, оған өзіңіздің қызығушығылыңызды көрсетіңіз.

Әңгімелесушіге өзіңіздің позицияңызды білдіре алу:

Сізге оның әрекеттерінен ұнайтындарды жақсы сөзбен жеткізу;
Сізге деген жасағандарына алғыс білдіретініңзді оған айту;
өзінің күшіне сенімсіз болса, қолдау көрсету;
көмек сұрау;
қандай-да бір жұмысты қалай істеу керек екенін түсіндіру;
арызға, шағымға көңіл бөлу;
оның көзқарасы сіздікінен қарағанда өнімсіз екенін көрсету;
өзіңіздің қанағаттанбағаныңызды тікелей және адал білдіріңіз.

Басқа адамның ойына көңіл бөле алуы:

оның мақтауға тұратынын және оны бағалайтыныңызды білдіру;
басқа адамның уайымына көңіл бөліп (эмпатия), өзіңіздің түсінетініңізді білдіріңіз;
кешірім сұрау;
көрсетілгендерді орындап, нұсқауларды қатал меңгере білу;
басқа адамның тілегін ескеру,
сәтсіздікке рационалды әсерлену,
басқа адамның ашуын түсіне алу.

Адамдармен қарым-қатынасты жоспарлай алу:

Сіз неге қол жеткізгіңіз келеді және ол қаншалықты шынайы екенін шешіңіз;
арнайы ақпаратты таңдай алуы;
жұмысты орындау үшін шарттар жасай алу;
жеке қабілеттерді дұрыс бағалау;
қиын, күрделі әңгімелерден қашпай, оларға дайын болу;
приоретные мәселелерді белгілеп қою.

Агрессивті әрекеттің альтернативін құрастыра білу:

өзінің сезімдерін анықтау;
үзілістер жібермей, өзін басқару;
талас-тартыста компромисті шешім таба білу [11].

Басқа психологтар тұлғаның «қалыпты» белгілерін былай санайды:

Сіздің әлеміңізге қызығушылық.
Өмір философиясы мен өмір мағынасының болуы.
Бағалылардың иерархиясының болуы.
Шындықты әзілмен қабылдап бағалауға қабілеттілігі.
Сыртқы және ішкі өзгерістерге әсерленуге қабілетті тұлғаның бүтіндігі.
Рухани байланысты құрастыру қабілеті.
Қоғамның қалыпына әрекеттердің сәйкестігі.
Қоғамдық мақсаттарға бағыну [88].

Тұлғаның әрекетінің қалыпты сапаларының мұндай жіктеулері кеңінен тараған. Сонымен бірге оларды практикалық қолданулардың белгілі бір қиындық тудырады. Мысалы, тұлға әлеуметтену барысында қалыптастырған бағалылардың иерархиясын жағымды сапа болып саналады. Бірақ қылмыскерлерде өздерінің бағалау иерархиясы бар, олар тұлға әрекетінде қалыпты емес. Индивидуалдық көрсеткіштері қалыпты әрекеттердің толық көлемді көрсеткіштері болып саналмайды. Олардың apriori анализінен тұлға жағымды әлеуметтік статусқа ие деп қорытынды жасау мүмкін емес. Әрбір ұсынылған көрсеткіштің жалған екені әшкереленуі мүмкін. Және бұл қалыпты және ауытқушылық әрекеттері бар адамдардың тұлғалық сапалардың салыстырмалы анализін мүмкін етпейді.

Зерттеулерде ұсынылған топтардың санына тәуелсіз әлеуметтік типтегі адамдардың жіктелуі кездеседі. Әлеуметтік бағыттылық критерийі, лидерлік сапалардың болуы немесе болмауы қорғаныш деңгейі және басқалар қалыптылық алабы болып табылады. Оларға жататыны:

жағымды әлеуметтік қондырғылар;
тұлғаның күшті типі;
интеллекттің жоғарғы деңгейі;
агрессиялық тенденцияның болмауы;
әлеуметтік қайырымдылық сезімнің дамуы;
қарым-қатынасқа түсушілік;
конформизм және басқалар [93].

Мысал ретінде көрсетілген зерттеулер іс-әрекеттегі қалыптылық бағасының бірдей еместігін көрсетеді. Осының өзінде де әрекетті қалыптандыру анықталған көрсеткіш бойынша қажет. Мысалы, тарифті қойылымдар мен окладтарды реттеу кезінде іскерлік және мамандандырылған сапалардың бағалау көрсеткіштерінің және еңбек нәтижесін бағалау өнімі бірден-бір шарты болып келеді. Келесі көрсеткіштерді қолданады:

маманданған шеберлік;
қосымша жұмысты, өзінің қызметіне қатысты жауапкершілікті талап ететін күрделі жұмысты орындауы;
жұмыста шығармашылық көрсету (конкурсқа, семинарларға қатысу, жаңа әлеуметтік әдебиеттерді қарау);
жаңа техникалық, экономикалық, ұйымдастыру және басқа шешулердің өңделуіне қатысу;
өзбетінше жұмыста жұмыс істеу;
тапсырмаларды өз уақытында орындау;
жұмысты сапалы орындау және басқа көрсеткіштер.

«3М» американдық компонияларда операторларды аттестациялау кезінде жұмыстың 15 белгісін ескереді және мамандық білімдер, байқаушылық, назар салушылық, жинақылық, мобильділік деңгейінің, бір жұмыстан екінші жұмысқа ауысу қабілеті және т.б. арасындағы адамның орны.

Ең маңызды детальді көрсету керек: барлық классификацияларда тұлғаның өнегелі-этикалық құрылымына тікелей қатысы бар көрсеткіштер аталып өтеді, өйткені бұл – маманданған сапаларды, мұндай ауыртпашылықтарды көтере алмайды. Жеке зерттеулер стратегиясын талқылауға сүйене отырып көрсетілген ерекшеліктер әдіснамалық және әдістемелік зерттеудің таңдауының негізгі қиындығымен бекітіледі.

Ауытқушылықты әрекеттегі балалардың типтік классификациясының негізіне әлеуметтік белгілер жатады. Оны 1914 ж. А.И.Зак әлемге таратқан. Балалар үш типке бөлінген.

Бірінші тип – кездейсоқ қылмыскерлер. Үлкендер арасына қарағанда жиі кездеседі. Ауытқушылықтың психологиялық механизмі жеңіл: балалар құқықты білмей, заңды бұзады, қылмыс жасағанын түсіне алмайды. Бірақ қаңғыбастықтың болуы отбасының толығымен шашырауы, жалғыздық болғанда. А.И.Зактың ойынша, қаңғыбас балаларды тәрбиелеу оңай, жай жағдайда бір орында өмір сүреді, өздерін дұрыс ұстайды.

Екінші тип – қылмыскер балаларға туыла пайда болған нашар тұқымқуалаушылық, психофизиологиялық ұйымдар жатады.

Үшінші тип – ең кең таралғаны. Мұндай балалардың қылмысқа баруына екі күш себепті – аштық пен суықтық.

ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ресей үшін негізгі мәселе панасыздық болды. Сондықтан қылмыстық деңгейдегі ауытқушылықтарға арналған классификациялар болды. Қылмыскер балаларды 5 топқа бөлді.

Бірінші топ – эмоциялы және құмаршыл субъекілер. Олардың жалпы саны 40%-ға жетті. Типтік бейнелер келесідей: құмарлық, өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру – жыныстық эмоциясы, тәбет, өнегелі дефектілік дұрыстауға икемделеді.

Екінші топ — әлсіз ерікті, еріксіз жалқау субъектілер. Тәрбиелеу әсерлерге оңай беріледі, бірақ басқалардың әсеріне қатты тәуелді. Мұндай балалар 25%-ға жетеді.

Үшінші топ – қиялшылдар. Бұл қызметтік арманшылдар, жақсыға немесе жаман нәрсеге алып келетін елестеулері барлар. Тәрбиелеу педагогтың шеберлігіне байланысты. Мұндай балалар 15%.

Төртінші топ — өнегелі және ақылды.

Бесінші топ – психоневротиктер мен психикалық аурулар.

Төртінші және бесінші топтағы балалар психологиялық-педагогикалық әсерлерге берілуі қиын [10].

Психологиялық әдебиеттерде ауытқушылық әрекеттегі қатысушыларды әлеуметтік тасталынған, жіберілген, тәрбиелеуі қиын, қалыпты емес және қиын әрекеттегілер деп атайды. «Қиын оқушылар» деген термин өте кеңінен таратылған. Бұл термин әдетте өздерінің психологиялық ерекшеліктеріндегі балалар үлкендермен қарым-қатынас жасауда қолданылатын мағынада.

Әрекеттегі нормативтіліктің алдымен тұлғаның әлеуметтену барысындағы әсерінің сипаты мен құрылу шарты әлеуметтік нормалар, олардың түрлерін ғылыми тұрғыдан қарастыру қажет. Зерттеушілер келген қорытынды: әлеуметтік норма ең алдымен өмірдегі қызмет барысында салт-дәстүр түрінде қалыптасады. Салт-дәстүр адамдардың бірігіп іс-әрекет еткенде қарама-қарсылық, үйлесімділіктің болмағандығы қатынасты реттеу үшін пайда болды. Сондықтан салт-дәстүр гаммасы еңбек өміріне икемделген ортада әрекет еткендіктен, олар әрқашанда жеткілікті. Мысалы, әдет-ғұрыпта аң аулау кезінде бір-біріне кедергі келтірмей, қиындықта көмектесіп, жалпы олжадан артық алмау және т.б. Егер де кімде-кім кеңінен тараған әдет-ғұрыпты бұзатын болса, қоғам мүшелері оларға кедергі жасаған, бұзушыларды қоғамнан қуып жіберген.

Әдет-ғұрып еңбек процесінде кіріспе және қатынасты қалыптастыру үшін қажет [5]. Бұл жағдайда әдет-ғұрып пен салт-дәстүр адамның әрекетін реттеуде негізгі құрал болып табылады.

Бұл фонда субъектік бейненің нормативтілігін және оқу процесінде ауытқыған оқушыларды зерттеу қажет, өйткені, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтенуі олардың қоршаған ара-қатынасындағы барлық сфераларды алады.

Тұлға жекелік деңгейде әлеуметтенуде бірнеше процестерден өтеді:

Адамдардың тұлғалары бір-бірімен өзара әрекеттескенде қалыптасады. Мұндай өзара әрекеттер мынандай факторларға, яғни жасына, ақыл-ой деңгейіне, жынысына байланысты сипатталады:
сондай-ақ қоршаған орта бала тұлғасына әсер етуі мүмкін;
тұлға жеке жеке тәжірибе негізінде қалыптасады;
тұлғаның қалыптасуының маңызды аспектісі мәдениет болып табылады.

Әлеуметтенудің басушы феноменіне әлеуметтік нормалар, әдет-ғұрып, қызығушылық және т.б. әсер ететін әрекеттегі стереотиптерді түсінуін жатқызу қажет.

Әрекеттегі стереотиптер тұқымқулаушылық сигналдық жолмен қалыптасады, яғни ерте балалық шақта үлкендерге еліктеу арқылы олар өте тұрақты және психикалық бірікпегендіктің негізінде болуы мүмкін (мысалы, отбасы, этнос).

Әлеуметтенудің бірнеше әлеуметтік-психологиялық механизмдері бар:

Идентификация – бұл индивидті қоршағандарға тән түрлі әрекет нормаларын ұғатын кейбір адамдар немесе топтармен біріктіреді. Идентификацияға мысал ретінде жыныстық-рөлдік типизация – индивидтің психикалық ерекшеліктері және әрекеті ұсынылған жыныс үшін алынғаны болады.

Еліктеу әрекет мөрін, басқа адамның тәжірибесін (мәнерін, қозғалысын, әрекетін, т.с.с.) саналы және санасыз түрде қайталау болып табылады.

Сендіру – ішкі тәжірибені, ойларды, сезімдерді, араласатын адамдардың психикалық жағдайын санасыз түрде қайталау процесі.

Әлеуметтік фасилитация – бір адамның әрекеті басқа адамдардың әрекетіне түрткі болады, нәтижесінде олардың «қызметтері еркін және қарқынды болады» («фасилитация» «жеңілдену» деген мағына береді).

Конформдылық – қоршаған адамдардың пікірімен және олармен сырттай келісуді түсіну.

Ғалымдар, соның ішінде З.Фрейд те мынадай әлеуметтенудің төрт психологиялық механизмін көрсетті.

Имитация – бала қандай да бір әрекет моделін қайталауға талпыну. Еліктеуге ата-анасы, туысы, достары және т.б. үлгі болуы мүмкін. Идентификация – сол немесе басқа ортаға жататынын түсіну тәсілі. Идентификация арқылы балалар ата-ана, туыс, көрші, достардың әрекетін, олардың бағасын, нормасын, өздерінің жеке әрекет үлгісін қабылдайды.

Ұят – басқа адамдардың реакциясына байланысты әшкерелеу мен масқара болуды уайымдау.

Айып сезімі – басқа адамдардан тәуелсіз өздерін жазалаумен байланысты әшкерелеу мен масқара болуды уайымдау.

Имитация мен идентификация белгілі бір әрекет типін ұғынуға бағытталғандықтан позитивті механизм болып табылады. Ұялу мен айып әрекеттің белгілі бір үлгілеріне тосқауыл келтіретіндіктен жағымсыз негативті механизмдер.

Зигмунд Фрейдтің айтуынша, ұят пен айып сезімі бір-бірімен тығыз байланысқан. Алайда олардың арасында белгілі бір айырмашылық бар. Ұят әдетте сізді масқара қылып және әшкереледі деген сезімдермен байланыстырады. Бұл сезім индивидтің басқа адамдар әрекетін қабылдауға бағытталған. Айып сезімі де ішкі уайымдаулар мен өздерінің әрекетін адами бағалаумен байланысты. Бұл жерде жазалау ар-ұждан формасында өз-өзінен жасалады.

Әлеуметтенудің негізгі бағыттары адамның өмір әрекетінің шеттік ортасымен сәйкес келеді. Әрекеттік, эмоциялық-сезімталдық, танымдық, тұрмыстық, моральді-өнегелі, тұлғааралық.

Басқаша айтқанда әлеуметтену процесінде адамдар өздерін қалай ұстау керек, қоршаған табиғи және әлеуметтік әлемді қалай тану керек екенін, әртүрлі жағдайларға эмоционалды әсерленуге, өздерінің тұрақтарын ұйымдастыруға, біріккен іс-әрекетте және тұлғааралық қатынасқа қалай нәтижелі қатысу керек екенін үйренеді.

Өз зерттеулерінде А. Я. Варга, В.В. Столин ата – ана қатынасының төмендегідей өлшемдерін бөліп көрсетті:

«Қабылдау — бас тарту». Қабылдау: ата – анаға бала қандай болса, сол қалпында ұнайды. Ол баланың жекелігін құрметтейді, симпатиямен қарайды. Бас тарту: ата – ана өз баласын жаман, бейімделе алмайтын, жолы болмайтын деп қабылдайды, көбінесе балаға деген ашу, тітіркену, ренішін сезінеді. Ол балаға сенбейді, оны құрметтемейді.
«Кооперация» — ата – ананы баланың іс — әрекеті мен жоспары қызықтырады, оған көмектескісі келеді. Баланың интеллектуалды немесе шығармашылықты қабілетін жоғары бағалайды, оны мақтан етеді.
«Симбиоз» — ата – ана баласы үшін әрдайым мазасызданады, ол кішкентай, қорғансыз болып көрінеді. Ата – ана балаға тәуелсіздік бермейді.
«Авторитарлы гипер әлеуметтену» — ата – ана баланың бір сөзге келмей өзін тыңдауын және тәртіпті талап етеді.
«Кішкентай — жолы болмаушы» — өзінің жеке басы мен әлеуметтік бақуатсыздығын балаға тілеуге ұмтылатын ата – аналық өарым – қатынас. Бала бейімделе алмайтын, жетістіксіз, теріс ықпалға ашық болып көрінеді. Ересектер баланы өмір қиындықтарынан қорғап немесе оның іс — әрекеттерін бақылап отыруға тырысады.

Әдебиеттерге жасалған талдаулардың көрсеткеніндей, ата – ана қарым – қатынасын сипаттайтын түсініктердің жан – жақтылығына қарамастан олардың кез – келгенін де ата – аналар қатынасы табиғатынан бір – біріне қарама – қарсы екені байқалады [3].

Е. О. Смирнова, М. В. Быкова ата – аналар қарым – қатынасында бір – біріне қарама – қарсы 2 сәтті бөліп көрсетті: шартсыз (олар махаббат, жанашырлық, қабылдау сияқты компоненттерге және шартты (объективті баға, бақылау, белгілі – бір қасиеттерді тәрбиелеуге бағытталу). Осылайша, бізде отбасындағы өзара қарым – қатынас түрлі жоспарлы сипатта болуы мүмкін деген қорытынды жасауға негіз бар.

Бала мен ата – ана арасындағы қатынаста отбасы түрі, ересектер ұстанған қалыпты жағдайы, қарым – қатынас стилі және отбасындағы балаға арнайы бөлінген рөлі көрінеді. Ата – аналар қатынас түрінің ықпалынан баланың жеке басы қалыптасады.

А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия, Д. Б. Элькониннің зерттеулерінің көрсетуінше баланың психикалық дамуы оның ата – анасымен серіктестігінің ерекшелігімен немесе эмоционалдық байланысымен анықталады.

Сәйкесінше, ата – аналар қатынасының баланың эмоциялық дамуына ықпал етуін қарастыруға болады.

Ата – ана қатынасының ықпал етуіне байланысты сұрақтарды қарастырмас бұрын, біз мазасыздық деген сөздің өзіне назар аударып көрейік:

Психология ғылымында мазасыздық мәселесінің түрлі аспектілерін талдауға арналған бірнеше зерттеулер бар.[12]

«Мазасыздық» түсінігі көп аспектілі. Сөздіктерде ол 1771 жылы белгілене бастады. Бұл терминнің шығуын түсіндіретін көптеген нұсқалары бар. Көптеген зерттеушілердің бұл түсінікті салыстырмалы түрде жағдайлық құбылыс және тұлғалық сипаттама ретінде қарастыру керек деген ұйғарымда пікірлері сәйкес келеді.

Психологиялық сөздікте «мазасыздық» — индивидтің мазасыздануға, уайым шегуге бейімділігі ретінде қарастырады.

Р. С. Немовтың пікірі бойынша, мазасыздық адамның бір қасиеті ретінде жоғары деңгейдегі уайымдау жағдайында болады және ерекше әлеуметтік жағдайда қорқыныш пен уайымды бастан өткізумен сипатталады.

В. В. Давыдов мазасыздықты — психикалық ерекшелік ретінде әр түрлі өмірлік жағдайларда уайымды бастан кешіруге жоғары бейімділігінен тұратынын мәлімдеді [63].

Түсініктердің анықтамаларынан мазасыздықты былайша қарастыруға болатынын көреміз:

Психологиялық құбылыс;
Тұлғаның жекелік психикалық ерекшелігі;
Адамның мазасыздықты уайымдауға бейімділігі;
Жоғары мазасыздану жағдайы.

Мазасыздану құрамына — «қауіп – қатер», «қорқыныш», «тынымсыздану» түсініктері де кіреді.

Қорқыныш — адам санасында өзінің өміріне жанының саулығына нақты қауіптің аффективті бейнеленуі.

Мазасыздық — алда болатын қауіпті эмоциялық түсіну. Мазасыздық қорқынышқа қарағанда ол әрдайым жағымсыз қабылданатын сезім емес, өйткені ол қуанышты жағдайды күтудегі толқумен де көрінуі мүмкін.

Қорқыныш пен мазасыздықты біріктірудің басы тынымсыздану сезімі болып табылады. Ол артық қимылдан немесе қимылсыздықтан көрінеді. Адам сасқалақтайды, дауысы дірілдеп сөйлейді немесе тіпті сөйлемей қояды.

Берілген анықтамаларымен қатар зерттелушілер мазасыздықтың түрлері мен деңгейлерін бөліп көрсетеді:

Ч. Спилбергер мазасыздықтың екі түрін: тұлғалық және ситуативті (жағдайлық) деп бөліп көрсетеді. Тұлғалық мазасыздық кең көлемдегі объективті қауіпсіз жағдайды қауіп – қатерге ие деген болжам жасайды.

Жағдайлық мазасыздану әдетте, адамға объективті қауіп төндіретін қандай да бір нақты жағдайға қысқа мерзімдік реакция ретінде туындайды [26,59].

А. И. Захаров мектепке дейінгі кезеңде мазасыздық мінез – құлықтың тұрақты бейнесі болып қоймайды, ол жағдайлық көрінулерге ие болады, өйткені дәл осы кезеңде тұлға қалыптаса бастайтындығына мән берген.

А. М. Прихожан мазасыздық түрлерін жағдайлармен байланысты бөліп көрсетеді:

Оқу процесімен байланыстылығы — оқу мазасыздығы;
Өзі туралы түсініктерімен байланыстылығы — өзіндік бағалау мазасыздығы;
Қарым – қатынасқа байланысты — тұлғааралық мазасыздық.

Мазасыздықтың түрлілігімен қатар оның деңгейлік құрылымы да қарастырылады.

И. В. Именадзе мазасыздықтың 2 деңгейін бөліп көрсетеді: жоғары және төмен. Төменгісі — ортаға дұрыс бейімделу үшін қажет, ал жоғарғысы — қоршаған ұйымда адамға қолайсыздық тудырады.

Б. И. Кочубей, Е. В. Новикова іс — әрекетпен байланысты мазасыздықтың: деструктивті, жеткіліксіз, конструктивті үш деңгейін көрсетеді [19].

Мазасыздық психикалық ерекшелік ретінде түрлі формаға ие болады. А. М. Прихожанның пікірі бойынша мазасыздық формасы бұл — мінез – құлықтың уайымдаумен үйлесуі, іс — әрекетте, қарым – қатынас пен тәртіп сипаттамасындағы вербальды және вербальды емес түйсіну болып табылады. Ол мазасыздықтың ашық және жабық формаларын көрсетті:

Ашық түрі: өткір, реттелмейтін мазасыздық;
Реттелетін және орын толтыратын мазасыздық;

Жабық мазасыздықты ол «бетперде» деп те атады. Мұндай бетперде ретінде: агрессивтілік, шектен тыс тәуелділік, жалқаулық, апатия, өтырікшілдік, шектен тыс арманшылдықты айтуға болады.

Жоғары мазасыздық бала психикасының барлық аймағына әсер етеді: Аффективті – эмоциялық, коммуникативті, моральды – еріктік, когнитивті.

В. В. Лебединский зерттеулері жоғары деңгейдегі мазасыздығы бар балалар невроз тұлғалық эмоциялық бұзылысы бар тәуекел тобына жатады деген шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Олай болса, ол қандай мазасыз бала? Мазасыз бала тепе – теңсіз өзіндік бағалауға ие: төмендетілген, жоғарылатылған, қақтығыстық, бір – біріне қарама – қарсы. Ол қарым – қатынаста кедергілерді сезінеді, өзі ниет білдіре бермейді, іс — әрекеті — невротикалық сипатта, оқуға деген қызығушылығы төмен, бейімделе алмаудың айқын белгілері болады. Оған өзіне деген сенімсіздік, қорқақтық, өзін — өзі реттеудің ең төменгі деңгейі тән.

Балаларда мазасыздықтың көрінуіне ықпал ететін факторлардың бір ата – аналар қатынасы екендігін А. И. Захаров, А. М. Прихожан т. б. көрсетті [3,56,65].

Осы мәселе бойынша авторлардың зерттеулеріне шолу:

К. Монпард қатаң тәрбиелеу қорқынышы басым, тежеулі типтегі дамуға және бірмезгілдік таңдамалы басымдылыққа әкеледі, — деп есептейді; маятник тәріздес тәрбиелеу (бүгін тыйым саламыз, ертең рұқсат етеміз).

Балада аффективті жағдайдың көрінуіне, неврастенияға апарып соғады, қамқорлықта тәрбиелеу тәуелділік сезіміне және төменгі еріктік потенциалға әкеледі, жеткіліксіз тәрбиелеу — әлеуметтік бейімделудегі қиындықтарға әкеледі.

С. Блюменфельд, И. Александренко, Г. Героргиц: «Ата – ананың гиперпротекциясы және радикалды елемеушілігі баланың агрессивтілігіне, тұрақсыздығына әкеледі» — деп есептейді.

П.А.Лесгафт былай деген: балаға деген жеткіліксіз немесе қатаң қарым – қатынас баланың «ашулы – тұйық» типін, қарым – қатынас аймағында іс — әрекетте бұзылыстар мен тұрақсыздыққа ие, өз — өзіне тұйықталған балаларды даярлайды деген. Шектен тыс еркелік — «жұмсақ – тұйық» тип — тәуелді іс — әрекетімен, суық және немқұрайлы типтегі баланы тәрбиелейді.; «отбасы үлгісі» типі бойынша тәрбиелеу — даңқ құмарлық, шектен тыс ұмтылу, басқаларға бұйрық беріп бірінші болуға ұмтылу [65].

И. М. Балинский: отбасында балаға деген қатаң, әділетсіз қатынас оларда ауыр рухани жағдайдың даму себебі болып табылып; шектен тыс түсіністікпен қарау — баланың талап қоюшылығы — баланың рухани әлсіздігінің себебі.

В. Н. Мясищев, Е. К. Яковлева, С. Г. Файебергтің айтуы бойынша: қатаң жағдайға тәрбие беру, бірақ қарама – қайшы талаптар мен тыйым салулар невроз, психастенияға жағдай жасайтын факторларды туындатады [13].

Шектен тыс назар аудару және баланың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру ол — мінез – құлықтың эгоцентризммен истериялық жақтарының дамуына, жоғары эмоциялылыққа және өзіндік бақылаудың жойылуына әкеледі;

Балалардың қолдарынан келмейтін нәрсені талап ету — невростенияның этиологиялық факторы болып табылады.

Е. Г. Сухарева төмендегідей шешімдерді жасайды: қарама – қайшылықты және кемсітетін тәрбиелеу — баланың жоғары деңгейдегі қозғыш, тұрақсыз, агрессивті – қорғанушы типіне әкеледі; деспоттық тәрбиелеу — іс — әрекеттің тежелген, сенімсіз және тәуелділік пен енжар қорғаныштық түріне әкеледі;

Психологтар ата – аналар балаларымен қарым – қатынастың барысында өздеріне байқамай өз әке- шешесінің тәрбиелеу моделін қайталайтынын байқаған [8].

В.С.Мухина, Т.А. Репина, М.И. Лисина зерттеулерінен байқайтынымыз, ата – ананың балаға деген жағымсыз қарым – қатынасының себептері — олардың жас кезеңінің психикалық ерекшеліктерін, баланы тәрбиелеу әдістерін, түрлерін, мазмұны мен міндеттерін білмеу болып табылады екен.

Баламен жағымды қырым – қатынас орнату үшін оны қалай істеу керектігін білуіміз керек. Осы мәселе бойынша бірқатар факторлардың зерттеулерін қарастырайық:

Ата – аналар қарым – қатынас жүйесінде баладағы мазасыздықты түзету тәсілдеріне келер болсақ авторлар — А. И. Захаров, Е. Б. Ковалев, Р. В. Овчарова, А. А. Осипова, А. С. Спиваковская, А. Адлер, К. Роджерс, Г. Л. Гендрет еңбектерінде жеке тұлға дамуындағы үйлесімділік пен эмоциялық жағдайдың түрлі бұзылуларына түзету жүргізудің маңызы зор екендігі көрсетілген [12,45,52,55,56].

Коррекция бұл — адамның іс — әрекетін немесе психологиялық дамуындағы кемшіліктерді арнайы психологиялық ықпал ету тәсілдері арқылы жоюға бағытталған іс шаралар жүйесі.

Психологиялық коррекция бұл адамның бойында бар шығармашылық қорын ашуға, тапсырыс берушінің әртүрлі аймақтағы (оқуда, іс — әрекетте, басқа адаммен қарым – қатынаста) мүмкіндіктерін жоғарылатуға бағытталған іс — әрекет түрі болып табылады.

Психологиялық коррекция түрі мен формасына қарай ерекшеленеді. Түріне қарай: симптомды, каузалды; тұлғаның танымдық аймақтық; аффективті – еріктік аймақ, іс — әрекет, тұлғааралық қарым – қатынас;

Формасына қарай; жекелік; топтық; аралас; жоспарланған; директивті; директивті емес; шектен тыс қысқа; ұзақ; жалпы; жекеше; арнайы.

Коррекциялық жұмыстардың формасын процедурасына мақсаты мен теориясының ерекшеліктерін қарамастан, оның психологиялық ықпалы толықтай алғанда бір адам екіншісіне көмектесуге ұмтылады дегенге келеді.

Р. В. Овчарова: ата – ананың психикалық – педагогикалық сауатсыздығы; тәрбиелеудің ригидті стереотипті; ата – ананың бала арқылы қоғамға келтірген жекелік мәселелері және ерекшеліктері; отбасындағы қарым – қатынас ерекшеліктерінің ата – ана мен бала қатынасына ықпал ету ерекшеліктері және т. б. ата – ананың тиімсіз қарым – қатынасының себептеріне сүйене отырып, түзетудің негізгі әдісі ретінде когнитивті мінез – құлықтық тренингті ұсынады.

Когнитивті — мінез – құлық тренинг рөлдік ойындар мен видеотренинг бағдармаларының көмегімен жүзеге асырылады.

Әдісті негіздеу: Отбасы – тұтастай бір жүйе және дәл осы үшін «ата – ана – бала» мәселесі тек қана баланың немесе ата – ананың коррекциясының арқасында шешіле қоймайды. Қосымша жұмыстар оның тиімділігін арттыра түседі.

А. А. Осипованың бала мен ата – ана қарым – қатынасын түзету құралы ретінде әлеуметтік психологиялық тренинг дегенге топтық жұмыстың белсенді әдістеріне негізделген психологиялық ықпал ету тәжірибесін түсінуге болады. Сонымен бірге білімге, іскерлікке, қарым – қатынас аймағындағы техникалар, іс — әрекет және түзетуге үйрететін өзіндік оқыту түрлерін қолдану десек те болады [14].

Әлеуметтік психологиялық тренинг бұл — белсенді оқыту әдістерінің және психологиялық ықпал етуші фактордың бірі. Ол өзара қарқынды топтық іс — әрекетте жүзеге асырылады және қарым – қатынас аймағындағы құзыреттілікті жоғарылатуға арналған әдіс.

Әлеуметтік психологиялық тренингтің жүргізілу барысында түрлі әдістемелік тәсілдер қолданылады: топтық дискуссия, рөлдік ойын, вербалды емес жаттығулар т. б.

Е. Б. Ковалев балалар мазасыздығын зерттей келе оның өсуіне балалар мен ата – ана арасындағы эмоциялық қарым – қатынас белгілі деңгейде ықпал ететіндігіне баса назар аударған. Нәтижесінде бала ата – ана қысымында болады. Баланың мазасыздығын түзету үшін оның өзіндік санасына даму деңгейі арқылы ықпал етуді ұсынады.

Органикалық деңгейдегі түзету әдістері: шөптік және дәрумендік емдеу, шоғырлану мен релаксацияға арналған жаттығулар, күн тәртібіне, тамақтануға, серуендеуге, ұйқыға назар аудару.

Өзіндік сананың жекелік деңгейіндегі түзету әдістері эмоционалдық жағдайдың тұрақтануына, эмпатия мен адекватты қорғаныштық көріністерді дамытуға бағытталған. [ 36,48]

Тұлғалық деңгейдегі түзету әдістері: «Бейнеден шығару», терапевтік қарым – қатынас жаттығулары сондай – ақ, тиімді телімелі әдістер: қорқынышты суреттеу, арнайы суреттер арқылы әңгіме құрастыру.

А. Г. Харчев пікірінше, мектепке дейінгі бала үшін отбасы — «әлеуметтік микроскоп», онда ол бірте – бірте әлеуметтік өмірге араласады. Бала тәрбиесінде ата – ананың бала тәрбиесі туралы қате түсініктермен, оның психикалық, жас және жекелік ерекшеліктерін білмеуімен байланысты жіберілетін қателіктер аз кезегінде ата – ана мен бала қарым – қатынасы жүйесіндегі бұзылыстарға әкеп соғады.

Т. А. Маркова, Г. Кравцов, Т. Н. Доронов, С. И. Мушекко және т. б. айтуынша ата – ана мен бала қарым – қатынасының жағымды түрі қалыптасуы үшін ата – ананың педагогикалық сауаттылығын қалыптастыру қажет. Ата – анамен жұмыс істеуде ұжымдық және жеке жұмыс түрі қолданылады. Жұмыстың ұжымдық түріне: ата – аналарға арналған жиналыс, семинарлар. Жекелік жұмыс: кеңестер, жеке папкалар, әңгіме, үйлерді аралау.

Ата – ана мен бала қарым – қатынасын түзетуге байланысты бірнеше авторлардың тәсілдерін талдай отырып, олардың ішіндегі ең маңыздысы — біздің ойлауымызша ата – ананың білімін байытуға арналған жұмыс. Ата – ана мен бала арасындағы қарым – қатынасты түзету үшін зерттеушілер тренингті (когнитивті – мінез – құлықтың, әлеуметтік психологиялық) қолдануға болатынына көңіл бөледі [6].

Қорыта айтар болсақ, мазасыздық мәселесі туралы теориялар қарастырылған психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау мазасыздықтың бала өмірін күрделендіретін, эмоциялық кедергі келтіретінін анықтап берді.

Осылайша біз мазасыздық түсінігінің мәні және баланың жеке басының дамуына тигізетін ықпалын анықталды . Оның өрістеуіне ықпал ететін факторлардың бірі — ата – ананың балаға деген қарым – қатынасының ерекшелігі болып табылады: қатаң қарым – қатынас, қатыгездік, тәрбие стильдері, балаға деген қарым – қатынастағы ата – ана шектеулері, баланың жекелік және жас ерекшеліктеріне сай тәрбие стильдерін білмеу.

Баламен жағымды қарым – қатынас орнату үшінне қажет екені маңызды. Осы мәселе бойынша бірқатар ғалымдардың зерттеулерін қарастырдық (А. И. Захаров, Е. Б. Ковалев, Р. В. Овчарова, А. А. Осипова, А. С. Спиваковская, А. Адлер, К. Роджерс және т. б.)

Ата – ана мен баланың жеке тұлғасының дамуындағы үйлесімділік пен эмоциялық жағдайдың түрлі бұзылыстарын анықтап, түзету жүргізудің маңызы өте зор.

Жасөспірімдік жаста тұлға дамуының әлеуметтік-психологиялық сипаттамасы

Жасөспірім жасқа ауысу баланың тұлғалық дамуына әсер ететін шарттардың терең өзгеруімен сипатталады. Олар жасөспірімдерде үлкендермен, құрдастарымен қарым-қатынасына, ағза физиологиясына танымдық процестерінің дамуы, интеллект, қабілеттер деңгейіне әсер етеді.

Жасөспірім шақ – бұл балалық жастардың ішіндегі ең күрделісі және қиыны. Сонымен қатар бұл жерде өнегеліліктің негізі жинақталғандықтан, қоғамға деген қатынасы қалыптасатындықтан аса жауапты кезең. Сондай-ақ бұл жаста мінез бен тұлғааралық әрекеттің негізгі формалары тұрақталады. Бұл жас кезеңінің маңызды мотивациялы сызықтары тұлға жасауда белсенді ұмтылыстармен байланысты, бұл дегеніміз — өзін-өзі тану, өзін көрсету.

Бұл кезеңде даму, шынымен де тез қарқын арқылы болады. Әсіресе, тұлға қалыптасуында көптеген өзгерістер байқалады. Жасөспірімнің негізгі ерекшелігі – тұлғалық тұрақсыздық қарама-қарсы белгілер, ұмтылыстар, тенденциялары өсіп жатқан баланың әрекеті мен мінезінің қарама-қарсылығын анықтай отырып бір-бірімен күресіп жатады.

Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың іс-әрекеті оқумен байланысты және психикалық дамудағы өзгерістері де оқумен байланысты болса, жасөспірімдердің негізгі рөлі қоршағандармен өзара қатынас жүйесін орнатумен байланысты болады. Нақ осы өзара қатынас жүйесі оның психикалық дамуына бағыттылығын анықтайды. Тұлғаның дамуының өзіндік ерекшелігінің негізіне үлкендермен, жолдастарымен, олардың арасында жаңа орынды икемдей отырып, негізгі қызметтерін орындай отырып, қатынас орнатудың жаңа жүйесі кіреді.

Жасөспірімдік жасты үлкендерден өз мүлкін алу кезеңі ретінде қарастырады, алайда қазіргі зерттеулер көрсеткіші бойынша жасөспірімнің үлкенге деген қатынасы амбивалентті және күрделі. Үлкендерге қарсы тұруы анық көрсетілген.

Ата-аналар, мұғалімдер және үлкендер жасөспірімнің өсіп жатқан сезімінің дамуына қарай өзара қатынасты орнату қажет. Егер оның мүмкіндіктерін ескеріп, оған сыйластықпен, сезімділікпен қараса, оқудағы қиындықтан төзуге көмектессе, психикалық даму үшін қолайлы шарттар жасалады.

Жасөспірім жаста психикалық дамудың маңызды факторы достарымен араласуы болып табылады. Достарымен араласуды ата-аналар да алмастыра алмайды және ол өте ерте жаста туындап, жыл сайын ұлғаяды. Жасөспірім әрекеті негізінен ұжым, топтық болып келеді.

Топ жасөспірімді қорғайды, оған қолдау көрсетеді, сонымен қатар оған өте қатаң талап қояды.

Топ ерекше сезім тудырады – «біз сезімі». «Біз»-ге бөліну – достары, бір топ мүшелері, және «олар» — үлкендер немесе солармен жастылар, бірақ басқа топ мүшелері жасөспірім үшін үлкен мән береді. Достарынан мойындауға қол жеткізіп, олардың талаптарына сәйкес ұмтылу оқушының өнегелі дамуына кәдімгідей әсер етеді. Қақтығыс кезінде үлкендер мен достары, жолдастар ортасынан алынған нормаларды жөн көреді [3].

Жинақталған стихиялық нормалар әлеуметтену процесіне алып келуі мүмкін. Алайда, жасөспірімдік жаста жолдастық қатынас пен икемделу сезімі маңызды болғанымен топтық байланыста жарысу, бедел үшін күресу болады. Біріккен ұжымның өзінде де оның мүшелері бір-біріне жеке симпатия білдірмейді. Сондықтан өскен жолдастық қатынаспен үлкен оқушы таңдаулы, үзілмейтін эмоционалдық бауырмашылық сияқты достықты іздеуде болады. Әсіресе бұл alter еда, екінші «мен» — ең негізгі қажеттілік кезіндегі ерте жастық шақта маңызды.

Сенімді достардың болуына қалау маңызды — өмірлік бағалыларды 15-17 жастағылар махабатты да басып өтеді. Достыққа деген мұндай ұмтылыс – біреудің өзін түсінуге құмар қажеттілік. Бұл қажеттілік өзін түсіну бойымен тығыз байланысты.

Жасөспірімдік достық – күрделі, әдетте қарама-қарсы көрініс. Жасөспірім жақын дос болғанын қалайды және достарын бізге ауыстырады. Тыңдай білетін, жаны ашитын дос өздігінше психотерапевт болады. Ол тек өзін жақсы түсінгенге емес, сонымен қатар өзінің күшіне сенбеуден арылуға, өзін тұлға ретінде сезінуге көмектеседі. Егер де дос өзінің жұмысынан қолы босамаса, немесе жағдайды басқаша бағаласа, қатынастың үзілуі әбден мүмкін. Сол кезде жасөспірім өзін жалғыз сезініп, қайтадан өзінің идеалын іздеп, мүмкіндігінше толығымен түсінуге ұмтылады. Жасөспірім даму процесінде тұлғаның өнегелі қасиеттерін қалыптастыратын әлеуметтік бағалыларды түсіну мүмкіндігін, қатынас ортасын кеңейтетін қоғамдық пайдалы іс-әрекет түрлері болады.

Оқушының интеллектуалды іс-әрекеті ересектік кезеңде өзіндік ойлауының, интеллектуалды белсенділігінің, тапсырмаларды шығармашылық арқылы шешуінің дамуымен байланысты индивидуалды ерекшеліктер ұлғаяды.

Алайда жасөспірім үшін оқу маңызды болып қала береді, бірақ негізгі жаңадан пайда болған түр оның психикасында қоғамдық пайдалы іс-әрекетіне байланысты. Бұл қоғамдық пайдалы іс-әрекет. Бұл жастағылардың достарымен қатынас қажеттілігін қанағаттандыру жоғарғы деңгейде болуымен байланысты. Мұндай қажеттіліктерді қанағаттандыра отырып жасөспірім қоғам мен табиғаттың түрлі көріністеріне көзқарасы қалыптасып, әлеуметтік бағалыларды, моральді, әрекет ережелерін, жасөспірімді азамат ретінде тәрбиелеумен байланыстарды ұғына түседі.

Жасөспірімнің психикалық дамуына оның әрекетіне жолдастың қоғамдық пікірі белгілі бір әсер етеді, өзінің барлық әрекеті мен жасағандарында ол ең алдымен осы пікірге құлақ түреді, мұғалім кіші оқушыларға сияқты жасөспірімге беделді емес. Жасөспірімдер іс-әрекетке, мұғалім тұлғасына басқа оқушыларға қатынас орната отырып жоғары талап қояды.

Отбасында жасөспірімнің орнының ережелерінде өзгерістер болады: физикалық бойы мен ақыл-ой мүмкіндігіне байланысты оған үйдің күрделі жұмыстарын орындауына сеніп тапсырады және отбасылық мәселені талқылауға қосады.

Жасөспірімдермен жұмыс істеуде қиындықтар жастың психологиялық ерекшеліктеріне негізделген: жүйке жүйесінің тұрақсыздығына жоғарғы қозумен, ағзадағы тез көрінетін өзгерістермен, мүмкіндерін жоғары бағалау және басқалар жасөспірімдердің өзі бәрін түсіну үшін пубертаттық кезең қорқынышты ретінде жазуын сұрайды, яғни жасөспірім жыныстық даму кезінде өзін қалай жаман сезінетін сияқты «Ересексің бе, жоқ па?» деген сұраққа уақыт кетіргенге уақыт кетіреді.

Д.И.Фельдштейн жасөспірімтік кезеңде тұлғаның әлеуметтік дамуы үш жолдан өтеді.

1-сатысы ерте жинақталған мағыналы ауырлықтар сәйкес жынысты оның ашық іс-әрекеті үшін тудырып баланың жұмыс істеу мүмкіндік жасайды.

2-сатысы іс-әрекетке бастапқы типін дамытатын максималды реализация мен аккумуляцияның болуымен ерекшеленеді.

3-саты – іс-әрекеттің басқа жағының өзектілігіне алып келетін оның потенциалының ары қарайғы реализациясының мүмкін болмайтын кезде іс-әрекет типі бастау алады.

Әлеуметтік даму жасөспірімтің өзінің әлеуметтік мүмкіндіктерін түсінгеннен болады.

Өсе келе жасөспірімтің мінез-құлқы мен өзін қоғамда көрсету ерекшеліктері, қоғамды қабылдауы, қоғамдық байланыстардың иерархиясы, оның мотиві мен олардың қоғамдық қажеттіліктері де өзгереді.

Бұл кезеңнің орталық тұлғалық жаңадан пайда болған түр өзін түсінудің; мен-концепциясының, өзінің мүмкіндігі мен ерекшелігі, өзінің басқа адамдардан айырмашылығын, ұқсастығының қалыптасуы.

Жасөспірім белгілі бір қоғам орнында тапсырманы орындау оңай емес, бірақ қоғам арқылы және өзін қоғам анықтап қарым-қатынас мәселесі де шешеді. Д.И.Фельдштейн зерттеуінің көрсеткеніндей белгілі бір әлеуметтік ержету жасөспірімнің интеллектуалды дамуы болады [23].

А.В.Петровский концепциясына сәйкес адамның тұлғасының дамуын қоғамдық-тарихи тұрмысқа кіру процесі етіп сәйкестеуге болады: адам өмірін көз алдына елестетіп, іс-әрекетте оның қатысуы мен түрлі топтардың қатынасын үйренеді, яғни жаңа әлеуметтік ортаға кіруі, және осы ортаның тұрақтылық өлшемі әртүрлі, сондықтан тұлға дамуының екі моделін құру қажет. 1-ші модель тұрақты әлеуметтік ортаға қатысты, 2-шісі өзгерген ортада тұлғаның қалыптасуына қатысты.

Тұлға дамуының кезеңдері тұрақты жалпылыққа қатыстыны тұлға дамуының фазалары деп аталады.

1 фаза – БЕЙІМДЕЛУ – жалпы норма мен сәйкес формаларға және іс-әрекет құралына әсер ететінін ұғыну. Мысалы, жасөспірім үшін жаңа жиынға түссе, алғашында бөлініп шығуға ұмтылмайды, ондағы қарым-қатынас нормаларды үйреніп, бейімделе бастайды.

2-фаза – ИНДИВИДУАЛИЗАЦИЯ — өзінің жеклігін білдіру үшін құрал мен тәсіл іздеу.

Бейімделу қиындықтарынан өткен жасөспірім өзін тұлға екенін сезініп, басқалар сияқты индивидуалдылықты көре біледі. Кейін жасөспірім өзінің тұлғасын білдіру үшін әрекет пен құралдар іздей бастайды (спорт, батылдық, сәттіліктер…).

3-фаза – ИНТЕГРАЦИЯ – тек тұлғаның бағалауларымен сәйкес индивидуалдылық ерекшеліктерді әдетке айналдырады және ортақ мақұлдайды.

Жасөспірімнің ерекшелігі ретінде ұжымды қарастырып біріккен іс-әрекет сәттілігіне икемдейтінін қолдайды. Қатынасу кезінде тұлғаның интеграциясы пайда болады.

«Бағалық» ұғымы психологиялық трактовкаларда кейбір психологиялық құбылыстар кешеніне эквивалентті болып келеді. Әр-түрлі мағына беріп, семантикалық бір ретті болып келеді: Н.Ф. Добрынин бағалықты «мәнді», А.И.Божович «Өмірлік позиция», А.Н.Леонтьев мағыналы және «жеке мәндік», В.Н.Мясищев «Психологиялық қатынастар» деп қарастырды.

Бағалық адамдардың ішкі дүниесін байытып, үйлесімділікке және қарапайымдылыққа толтырады. Бұндай қасиеттер еркіндікке, мүмкіндіктерге алып келеді. Бағалық өзгеріссіз емес, оны қайта құруға болады.

С.Л. Рубинштейннің айтуынша, бағалық – дүниеде адам үшін бір нәрсенің мәні және де мойындалған бағалық маңызды бағалық функциясын орындауға қабілетті – орындау бағыты функциясы.

Баға – бағалық субъекттінің өзінде болады яғни қалыптаспайды, субъектінің күш жігері арқылы туа бітіп қызмет көрсетеді. Сондықтан да бағалықты қамту оңай: тек ақша керек, соған байланысты жан күш жұмсамайды. Баға жойылса, бағалық заңдылықтан тәуелсіз болып, жойылмайды. Бағалықтың иесін жойып жіберуге болғанымен, бағалықтың өзін жоюға болмайды мүмкін емес: жақсы адаммен кездесу қайталана бермейді.

Қос ұғымды былай тұжырымдауға болады: баға – еркіндіктің болмауы, тіршілік етуге күресу, жалған бақыт, оны жоғалту жайлы үрейлілік; бағалық – еркіндік, шығармашылық, адам күшінің әлемі, автономиялық, тәуелсіздік, рухани тепе – теңдік.

Әркімде өзіндік бағалық жүйе бар. Бұл бағалық жүйеде нақты иерарахиалық өзара байланыс бар. Бұл жүйелер индивидуалды болып келеді, яғни индивидуалды сана қоғамдық сана көрінісі. Оқушылардың бағалау бағытының көрінуінде, яғни тұлғалық дамудың нақты деңгейін ескере отырып, екі негізгі параметрді көрсеткен жөн: бағалық бағыттың иерархиялық құрылымының қалыптасу кезеңі және нақты бағаларды сипаттайтын бағалық бағыттын мазмұны.

Саналы процесс ретінде бағалық интериоризациясы көптеген заттардың немесе құбылыстардың ішінен біреуін бөліп алу қабілеттілігінен көрінеді. Мұндай қабілеттілік сананың жоғары психикалық функцияларының және әлеуметтік психологиялық көзқарастын қалыптасуының нақты кезеңін көрсететін тұлғалық дамудың жоғары кезеңінде жүзеге асады. Екінші параметр қандай да бір даму барысында тұлға бағыттылығының мәнді жағын көрсететін бағалық бағыттың функцицялық ерекшелігін сипаттайды. Бағалық бағыттың құрлымына кіретін нақты баға тұлға бағыттылығының мәнді жағын көрсететін бағалық бағыттың функциялық ерекшелігін сипаттайды. Бағалық бағыттың құрлымына кіретін нақты бағалар арқылы адма іс — әрекетінің өмірдің қандай мақсаттарына бағытталуын анықтайды.

Бағалық бағыт тәрбиемен байланысты. Бұл мәселені қарастырғанда «Тұлға» ұғымын қарастырмау мүмкін емес.

Р.С.Немовтың түсінігінше, «Тұлға» адамның жекелігін құрайтын тұрақты сапалардың жиынтығы.

В.А.Петровский тұлға болу яғни өзінің жеке өмірлік іс — әрекетінің субъектісі болу және әлеммен өзінің виталды қатынас орнату.

В.С.Мухина тұлғаны былай анықтады. Тұлға – нақты индивидуалды сапаға ие қоғамдық тарихи қатынастың өнімі ретіндегі адам. В.С.Мерлиннің айтуынша, ол интегралды индивидуалдылық еркін автономды жүйелердің жиынтығы ағзаның жекелік қасиеті және әлеуметтік типтік бағалықтың мінездемесі. Адам қазіргі антропологиялық жетістіктерге орай, үш мәндік бірліктің иесі: табиғи, әлеуметтік, мәдени.

Жасөспірім тұлғасының дамуы топтың дамуы өзгерген шарттарда (мұғалімдер – сабақтар, біріккен еңбек іс-әрекеті, достық компаниялар және т.б.). Жыныстық жетілу, ағзаның құрастырылуы, қыздар мен балалар үшін даму қарқыны екі түрлі болады.

Іс-әрекеттің түрлерінде көптеген тапсырмалары әлеуметтенген топтың бір жағдайында жасалатын оқушылардың дифференциясына алып келеді (қоғамдық ұйымдардағы жұмыс нәтижесі ретінде, т.б.), ал басқаша — әлеуметтенген топтар, тұлғаның дамуын тоқтады.

Солайша, жасөспірімдік кезең тұлға дамуының ең күрделі кезеңі болып келеді. Бұл ағзадағы физиологиялық өзгерістер мен дамудың әлеуметтік жағдайлардың ерекшеліктеріне негізделген.

Жас ерекшелік психологиясында жасөспірімдік шақ жыныстық толысудан басталып, ересектіктің басталуымен аяқталатын даму сатысы деп анықталады. Алайда бірінші шегі физиологиялық, екінші әлеуметтік шек болып тұрған осы анықтаманың өзі құбылыстың күрделілігі мен көп өлшеулігін көрсетеді.

Жасөспірімдіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақ өсудің биологиялық процестері басқалардың бәрінен басым болу дегенді алға тартып жасөспірімдікті алдымен ағза эволюциясының белгілі бір кезеңі деп қарайды. Психологиядық теориялар психикалық эволюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады.

Психологиялық теориялар психикалық эволюцияның жасөспірім шақты психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі. Көрсетілген теориялар жасөспірімдерді алдымен индивид немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды. Бірақ бұл даму әр түрлі әлеуметтік және мәдени ортада әркелкі болып кетеді. Жасөспірімдіктің әлеуметтік теориялары оны алдымен, әлеуметтің белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан, ересектің дербес де жауапты іс-әрекетіне көшу деп қарайды. Зерттеушілер адам меңгеруге тиісті әлеуметтік рөлдерге оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына, еңбек өміріне аяқ басумен байланысты мәселелерге назар аударады, яғни жеке адамдық-психологиялық мәселелер әлеуметтік мәселелерден шығарылады. /4/

Қазіргі кезде ғылым жастық мәселесін әлеуметтік-психологиялық факторлар мен дамудың ішкі заңдылықтарын есепке алып, кешенді зерттеу керек деп біледі. Бұл әжептеуір қиын өйткені психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары әлеуметтік толысу мерзімімен жедел дамуы нәтижесінде қазіргі балалар тез және екі-үш ұрпақ бұрынғыға қарағанда орта есеппен екі жыл бұрын өседі. Жыныстық толысу да екі жыл ерте басталып ерте аяқталды. Физиологтар екінші жыныстық белгілердің шығуына байланысты бұл процесті фазаға пубертаттық және постубертаттық фазаларға бөледі, осының өзінде жасқа қатысты психология. Әдетте жеткіншектік жасты алғашқы екі кезеңмен байланыстырады.

Акселерацияға байланысты жеткіншектік кезеңнің шектері төмендейді де қазір де, ол енді 14-14, 5 жаста-ақ аяқталады. Жасөспірім шақ тиісінше ерте басталады. Бірақ дамудың бұл кезеңінің нақты мазмұны алдымен әлеуметтік жағдайлар анықтайды. Жастардың қоғамдағы орны, ол меңгеруге тиісті білімдердің көлемі және басқа бірқатар факторлар осы жағдайларға тәуелді.

Балаң жасөспірімдік ( 15-17 жас) бұл күрделі кезеңнің басталуы ғана. Ал, оның негізігі ерекшлеіктері қандай?

Балаң жас адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы жеткіншек шаққа қарағанда баяулайды. Қыздардың бойының өсуі орта есепппен 16 мен 17-ң арасында орын алса, жігіттерде 17 мен 18 жас аралығында жүреді. Бұлшық ет күші тез өседі.

Жасөспірімдік шақ бала мен ересектің арасында аралық жағдайда болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелділігімен сипатталады, бұлар оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазмұны мен бағытын белгілейді. Баланың атқаратын рөлі ересектердің рөлінен сапалық түрде өзгеше болады. Және екі жағы да мұны анық ұғынады. Өмірлік іс-әрекеттің күрделене түсуімен бірге жастарда әлеуметтік рөлдер мен мүдделер диапазонының сандық ұлғаюы ғана болып қоймайды, сапалық тұрғыдан да өзгеріп ересектік рөлдер бірден-бірге көбейеді, осыдан келіп дербестік пен жауапкершілік ұғымы шығады. Алайда, жасөспірімдерде ересектер статусының элементтерімен қатар оның жағдайын, баланың жағдайына жақындататын тәуелділік белгілері әлі сақталады.

Материалдық жағынан жоғары сынып оқушысы әлі ата-аналар қарауында. Мектепте оған бір жағынан екінің бірінде сен керексің, ересексің десе, екінші жағынан, одан үнемі тіл алуды талап етеді. Бұл мектептен басқа жерлерде байқалады. Жағдайдың және өзіне қойылатын талаптардың тиянақсыздығы жастардың психологиясында өзінше ұғынылады.

Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық-саяси әлеуметтік даярлану, некелесуге өз отбасын құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның іс-әрекетінің сипатына тәуелді.

Адамның жалпы ақыл ой қабілеті 15-16 жасқа қарай әдетте қалыптасып болады, сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды, алайда ол одан әрі жетіле береді. Күрделі интеллектілік операцияларды меңгеру және ұғымдық апараттың баюы жас жігіттер мен қыздардың ақыл-ой қызметін неғұрлым орнықты, әрі пәрменді етіп, оны бұл тұрғыдан ересектің іс-әрекетіне жақындатады. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің бағытталуының барған сайын саралана түсуімен қосылып, мұны жастардың ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда неғұрлым күрделі де дара сипат береді. Қазіргі бар деректерге қарағанда, ақыл ой қабілетінің саралануы қыздардан гөрі ер балаларда ертерек басталып, неғұрлым айқын көрінеді. Қабілеттермен мүдделердің мамандануы нәтижесінде басқа да көптеген барлық айырмашылықтар неғұрлым елеулі және практикалық тұрғыдан маңызы болады.

Осының сондай-ақ жоғары сынып оқушысының мамандық таңдауға оқытудың даярлығын күшейту қажет, оқушылардың дербестік дәрежесін арттырып, оларға жалпы білім беретін біраз мүмкіндік жасау керек (факультативтік пәндер, үйірмелік жұмыс, маманданған мектептер.) Бірақ арнайы қабілеттер қалыптасуынан өзі оқытудың сипаты мен бағытына орасан зор дәрежеде байланысты екенін есте ұстау қажет. /6/

Жасөспірімдік шақ – жеке адамның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын кезеңі. Өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі жеке адамның мінез-құлқын үйлестіруге тиісті адамдар тобының ұлғаюы – осының бәрі қосыла келе жасөспірімдік шақта бағалаушылық, бағдарлаушылық іс-әрекетін күрт арттырады. Әңгіме өз қасиеттерін тану, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса да, жас адам оларды бағалауға өте-мөте ден қояды да, өзінің мінез құлқын саналы түрде нормалар немесе меңгерілген критерийлер мен нормалар негізінде құруға тырысады. Бұл өзіндік сананың дамуында көрінеді.

Өзіндік сана – күрделі психологиялық құрылым, оны ерекше компоненттер ретінде В.С. Мерлин санайды себебі:

-біріншіден, өзінің теңдестігін ұғынады;

-екіншіден өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын ұғынады; — үшіншіден өзін-өзі әлеуметтік-адамгершілік бағалаулардың белгілі бір жүйесін қамтиды. Бұл элементтердің бәрі бір-бірімен функциялы және генетикалық тұрғыдан байланысты. Бірақ олар бір мезгілде қалыптаспайды, бұл компоненттер бәрі өзара байланысты болғандықтан, оның біреуінің баюы бүкіл жүйенің түрін өзгертпей қоймайды.

Жасөспірім өзінің қандай екенін, қаншалық құнды, қабілетті екенін барынша білгісі келеді. Өзін-өзі бағалаудың екі тәсілі бар. Біреуі өз талаптарының деңгейін жеткен нәрсесімен өлшемдерстіру («Қиын жағдайда саспаған болсам, қорқақ болмағаным, қиын міндетке кірісіп кетіп, орындап шықсам, қабілетті болғаным»). Бірақ жасөспірімнің өмірлік тәжірибесінің шектеулігі мұндай тексеруді қиындатады. Ересектердің көзқарасымен қарағанда қисынсыз көптеген қылықтар – қауіпті сотқарлық, даңғойлық – көзге түсіп, жұртқа танылғысы келуден гөрі өзінің батылдығын, өжеттілігін т.б. сынап көргісі келуден байқалады.

Өз «менінің» бейнелері күрделі әрі бір мәндес болмайтыны белгілі. Мұнда нақты «мен» (қазір қандай болсам, сондай) де, динамикалық «мен» де (қандай болғым келсе, сондай), мұраттағы «мен» де (өзімнің моральдық принциптерім сондай болуға тиістімін) қиялдағы «мен» де (бәрі де мүмкін болса, сондай болғым келер еді), көз алдыма елестетеін басқа толып жатқан «мен» де бар.

Тіпті толысқан адамның өзін-өзі ұғынуы да қарама-қайшылықсыз болмайды және өзін-өзі бағалаудың барлығы адекватты емес. Жасөспірімдік мәселе бұдан да қиынырақ. Кейде жасөспірім өзін-өзі бағалау, байқау арқылы өзін білсем дейді. Балаң жасөспірімдік кезге жалпы алғанда рефлексияның өсуі, өзіне барынша ден қою тән. Кейбір психологтар жасөспірімдік рефлексияның өзін-өзі оқшаулау, шындық болмысын қиялдағы арман дүниесіне беріліп кету қауіпі бар деп есептеп, оған теріс көзқараста болады. Олардың ішкі жан дүниесі алаңсыз болып көрінгенмен әжептеуір қалыптасқан және нәзік болады. Психикалық саулық нормаларының өзі оларда үлкендердегіден гөрі өзгеше. Кіші шәкірттік жастарға қарағанда, жасөспірім жігіттер мен қыздарда алаңдаудың жалпы дәрежесі жоғары. /7/

Жасөспірім рефлексиясының тереңділігі мен интенсивтілігі көптеген әлеуметтік (әлеуметтік тегі мен ортасы, білім деңгейі), жеке психологиялық экстраверсияның дәрежесі және өмірбаяндық факторларға байланысты, Бұлардың арақатынасы әлі жете зерттелмеген. Жасөспірімдердің біреулері оңашалықты ұнатса, енді екіншілері керісінше, одан үрейлене қорқады, аз ғана уақыттың өзіне жалғыз қала алмайды, рефлексияның жетіспеушілігінен өздері ұғына алмайтын өз мәселелерінен қашқақтау үшін қарым-қатынаста болғысы келмей ме екен деген күдік туады. Тәрбиеші бұл айырмашылықтарды біліп отыруы тиіс.

Жеке адамның және жасөспірімдік шақта ерекше маңызды белгісі — өзін-өзі сыйлау, яғни қорытындыланған өзін-өзі бағалау, өзін жеке адам ретінде қабылдау, не қабылдаудың дәрежесі. Өзін-өзі барынша сыйлау менменсіздігіне сын тұрғысынан қарамаудың синонимі емес. Мұның мәнісі адам өзін өзгелерден нашармын не төменмін деп санамайды, өзін жақсы көреді деген сөз. Керісінше өзін-өзі сыйлаудың төмендегі үнемі көңіл толмаушылықты, өзін жек көруді, өз күшіне сенбеуді көрсетеді.

Өзін-өзі сыйлаудың белгілі бір адамға тән деңгей өзін-өзі бағалаудан өзгеше біршама орнықты болады, дегенмен ұзаққа созылған сәтті немесе сәтсіз жағдайлар оны тиісінше артуы немесе азайтуы мүмкін. Өзін-өзі сыйлаудың қалыптасуына кішкене кезінен бастап-ақ көптеген факторлар – ата-аналарының көзқарасы, құрдастарының арасындағы жағдайы т.б. әсер етеді. Жасөспірім кезде бұрынғы құндылықтар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік қайта қаралады. Жасөспірімдер көбі көтеріңкі, болмысқа сай келмейтін талаптар қояды өз қабілеттерін, ортада алатын орны т.б. асыра бағалайды. Бұл өзіне деген негізсіз сенімділік көбіне ересектерді мезі қылады, көптеген тартыстар мен түңілушіліктер туғызады. /7/

Жас адам өзінің нақты мүмкіндіктерінің шамасы көптеген сынаулар мен қателесулерден кейін барып (әдетте кейінірек, мектептен кеткеннен кейін) бөледі.

Жасөспірімнің өзіне деген сенімі қаншалық жағымсыз болғанымен, психологиялық тұрғыдан өзін-өзі сыйлаудың кемдігі анағұрлым қауіптірек. Мұның өзі адамның өзі туралы түсінігін қарама-қарсы әрі орынсыз етеді. Өзін-өзі сыйлауы төмен жасөспірім жігіттер мен қыздар қарым-қатынаста көбінесе қиыншылық көреді, қайсібір жалған бет перде жасап алып, айналағындағыдан бөлектенуге тырысады. Басқа рольде көріну қажеттігі ішкі қарбаластықты күшейтеді. Мұндай адамдар сынағанда, күлгенде, жазғырғанды өте ауыр алады, жұрттың өзі туралы ойлайтынына мазасызданады. Адамның өзін-өзі сыйлауы неғұрлым төмен болса, оның жалғызсырап қиналуы соғұрлым көбірек болады. Өзін-өзі сыйлаудың төмендігінен барып, адамның әлеуметтік талаптарының деңгейі біршама төмен болды, оны жарысу сипаты бар іс-әрекет атаулыдан тартындырып тұрады. Мұндай адамдар өз күштеріне сенбегендіктен алға қойған мақсаттарына жетуден бас тартады. Ал мұның өзі олардың өзін-өзі төмен бағалауын нығайта түседі.

Өзін-өзі сыйлаудың төмендігін ұялшақтығын санауға жете келмейді. Егер мұғалім оқушылардың қайсыбірінен өзін сыйлаудың төмендігінің белгілерін аңғарса жеке адам үшін бұл қауіпті процесті болдырмау үшін жасөспірім өзінің әлеуметтік және азаматтық бағасын анық дәлелдейтіндей жағдай жасауға міндетті түрде ұмтылуы керек.

Балаң жастық-дүниетанымның қалыптасуындағы шешуші кезең. Әлбетте, дүниеге көзқарастың негіздері анағұрлым ерте, ерте балалық кезден қаланады. Мұның өзі адамгершілік әдеттерді, нұсқауларды, жағымды, жағымсыз жайларды іс-жүзінде меңгеруден басталады, бұлар кейіннен ұғынылып, мінез құлықтың белгілі бір нормалары мен принциптеріне айналады. Алайда адам дамуының біршама жоғарғы сатысында ғана онда бұл приниптерді белгілі бір тұтас жүйеге жинақтау қажеттігі келіп шығады, ол айналасындағы дүниені түсініп қана қоймай, оны бағалауға, оған деген өз қатынасын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл дүниетанымдық ізденістер айналадағы дүниенің қайсыбір жағын немесе өзінің мінез құлқын болсын біршама асыра бағалаумен қатар жүреді.

Дүниетаным қалыптасуының бірінші көрсеткіші-дүниенің неғұрлым жалпы принциптеріне, табиғат пен адам болмысының заңдарын танып білуге деген ынтаның өсуі. Жоғарғы сынып оқушыларын да қалыптасқан бытыраңқы мәліметтер мен факторлердің жиынтығын қорытуда барынша қажетсінушілік болады. Қоғамтану сабақтары немесе философиялы факультативтік сабақтар, үйірмелер мұндай бір жүйеге келтіруді едәуір оңайлатады.

Дүниеге көзқарасты қалыптастыру танымдық белсенділікке барып саймайды. Бұл процесте танымдық өмірдің мәні туралы сұрақтың төңірегінде топтасып түбегейлі әлеуметтік-адамгершілік проблемаларды шешу басты орын алады. Жалпы дүниетанымдық ізденістер өмірлік жоспарларда орнығып, нақтыланады. Жасөспірім неғұрлым есейген сайын таңдау қажеттілігі соғұрлым күшейе түседі. Ойдағы қиялдағы немесе абстрактілік көптеген мүмкіндіктерден ішінен неғұрлым шынайы әрі қабылдауға бірнеше вариант біртіндеп тұлғаланып, осылардың арасынан біреуін таңдау керек болады.

Өмірлік жоспар кең ұғым. Ол өзін жекелей анықтаудың бүкіл саласын – моральдық бейнені, өмір стилін, талап-тілектер деңгейін, шұғылданатын істерді т.б. қамтиды. Жоғары сыныптағылар үшін кәсіп таңдау ең маңызды, шұғыл әрі қиын іске айналады. Психологиялық тұрғыдан болашаққа ұмтылған және тіпті кейбір аяқталмаған кезеңдерден ойша «секіріп те кетуге» бейім жасөспірім іштей мектепті енді ауырлай бастайды, мектептегі өмір оған уақытша нағыз өмір емес, өзін әрі тартып әрі біраз жүрексіндіретін басқа бір бай және шынайы өмірдің босағасы секілді болып көрінеді. Ол болашақ өмірдің ең алдымен кәсіпті дұрыс таңдап алуына байланысты екенін жақсы түсінеді. Жасөспірім қаншалықты жеңілтек және бейқам болып көрінгенімен, кәсіп таңдау – оның басты және тұрақты қамы.

Ана қолдауының жоқтығы ауыр психосоматикалық бұзылыстарға алып келеді.

Тұлға әлеуметтенуіне топтық әсер ету әдістерін қолданудың психологиялық ерекшеліктері

Адамды тәрбиелеу – оның тұлғасын қалыптастыруға әсерін тигізудің белгісі. Топта тұлғааралық өзара әрекеттер әрбір жеке тұлғаның және топтың дамуы, тәрбиеленуі, оқыту нәтижесін белгілі бір жоғарылатады. Тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне әлеуметтік-психологиялық жақындаудың спецификасы тұлғааралық белсенділіктің позитивті потенциалына әсер етуге ұмтылумен қорытындыланады.

Жастық дағдарысты уайымдау өзінің «менінің» мазмұнында ешқандай өзіндік жоқ екенін, тек сыртқы мәдениетті өзіндік ететін көрінумен байланысты; өзінің өмірінің өзіндік мәні жоқ, тек қоршағандардың мәні бар. Сонымен, өнегелі анықтауда, өмір мақсаты жүйесіне бағытталған жастар қажеттілігінің өзектілігі туралы қорытындыға келеміз. Әлеуметтену және маманданған жұмыс, бейімделу дағдарыстан өтумен сәйкес келеді. Және практик психологтың тапсырмасы – индивидуалдылықтың тууына көмектеседі. Ал ол үшін осы кезеңде өсудің негізгі аспектілерін білу қажет. Қазіргі кездегі психология белгілі бір тапсырмаларды орындау ретінде жастық сатысының дамуын қарастырады. Бұл концепция жастық сатысы мен фазасы туралы оқытуға ауысады. Жастық жаста даму тапсырмасының келесілерін көрсетіп өтті:

1) Өзінің денесін эффективті қолданып, сыртқы бейнесін қабылдау: оның ерекшелігін түсініп, күнделікті өмірде, жұмыста, спорттық сабақта басқарылуы, сондай-ақ дене қажеттілігін ескеріп түсіну.

2) Әйел және еркек рөлін ұғыну: жыныстық әрекетінің құрылымы мен өзінің рөлінің бейнесін индивидуалды таңдау.

3) Екі жыныстың құрдастарымен жаңа ересектік қатынас орнату.

4) Мамандық карьераға дайындық: мамандықты игеруге бағытталған оқытулар.

5) Ата-ана және үлкендерден тәуелділік.

6) Некеге, отбасы өміріне дайындық: әріптес және жанұямен байланысты тапсырмаларды орындау үшін қажетті әлеуметтік дайындық пен білім алу.

7) Әлеуметтік жауапкершілікті әрекетті қалыптастыру. Қоғам үшін пайдалы қызметке қатысуға дайындау және саяси, қоғамдық жауапкершілігін ұғынуға үйрету.

8) Бағалы, этикалық бағыттары жеке әрекетінің жүйесін құрастыру: қоршаған мәдениет іс-әрекет жетекшісі ретінде бағалылардың өзіндік құрылымын қалыптастыру.

Белсенділіктің үш түрі немесе бағыттары бар: әлемді және өзін тану; қоршаған әлемді бағалай білу; өзінің және әлемнің өзгеруі. Белсенділікті қоздыратын факторларға жататыны:

1) танымдық және мамандық қызығушылықтар немесе тануда жеке қызығушылық;

2) іс-әрекеттің шығармашылық сипаты;

3) бәсекелестік;

4) сабақты жүргізуде ойынның мәні, динамика және драматизация;

5) әртүрлі факторларға эмоционалды әсерлер.

Белсенді топтық әдісін оқу немесе топта коммуникация процестерін белсендіру тәсілі деп атауға болады. Ол қойылған тапсырмалардың мазмұнына тәуелсіз. Мұндай тапсырмалар оқу-танымдық, шығармашылық, психокоррекциялық болуы мүмкін. Белсенді топтық әдістерді келесі үлгі бойынша шартты түрде жүйелеуге болады:

1) дискуссиялық әдіс;

2) ойын әдісі;

3) сензитивті тренинг.

[7].

Дискуссиялық әдіс. Топтық дискуссия талқыланатын мәселені шешуде қатысушылардың мотивациясын жоғарылатып, белсенділік іздеуде эмоционалдық сипат береді. Дискуссиялық талқылаудың нысаны шынайы жағдай, әртүрлі сипаттағы мәселелер, өзара әрекеттесу жағдайы болуы мүмкін. Тәжірибеде көрсетілгендей топтық қатысушыларда өнегелі есеюдің көрсеткішінің белгілі түрде шығуы алдында құрал мақсаты тұрған жағдайда оның іс-әрекеті тоқтап қалуы мүмкін.

Өнегелі мәселелерді талқылау әдісі диагностикалық және конструктивт-тәрбиелеу мақсатын көздейді. Сол және басқа да әрекеттердің қоршағандар және өзінің жеке «менін» қатынас жүйесінде қызметі үшін таңдаудың соңын қатысушылар түсінеді. Топтық дискуссия тобы әрбір оқушының өзінің көзқарасын, инициативасының дамуын, өзінің ақыл-ойын қолдана білетін және коммуникативті сапаларын түсінумен сәйкес келеді, келесі тапсырмаларды шешуге көмектеседі:

а) оқушыларды шынайы жағдайларды талдап тұрлаусыздан маңыздысын ажыратуға, мәселені қалыптастыруға үйретеді;

б) басқа адамдармен өзара қатынасуын және тыңдай білуге үйрету;

в) негізгі қиын жағдайды моделдеу;

г) көптеген мәселелер үшін мүмкін шешім үшін сипатын демонстрациялау.

Шынында да, әдістің түрлілігі мәселелік жағдайды талдауда жалпы кемшілігі бар – тұлғаның интеллектуалдық жағын қарастыру. Сондай-ақ адам барлық жағдайға, осы жағдайды оның құру (қатынас және өзіне қатынасын) жүйесіне тәуелсіз қабылдауына қарай әсерленеді.

Ойын әдісі. Оның мақсаты операция және рөлге бөлу болып табылады. Операциялық ойындардың (іскерлік, басқару) қойылым сценарийлері болады. Онда қабылданған шешімнің «дұрыс» және «дұрыс емес» қатаң алгоритмі бар, яғни оқушы болашақта болатын жағдайларға әсер ететін шешімдерді көреді. Мұндай ойындарда құрал оқуларының аспектілерін, сондай-ақ шындыққа сай, тұлғааралық аспект қалыптасқанын анық көрсетеді. Сонымен имитациялық ойын моделі шынайы болатындардан қашпайды. Рөлдік ойындар драматизация элементтері өзін бейнелеу потенциялының жасалуына және ашылуына бейімдейді. Олар оның қызметі үшін белгілі бір шынайы жағдайлармен оқушыларды кезіктіреді.

Ойын әдістеріне жатқызуға болады:

1) әлеуметтік драма (жағдайлы тренинг) оның мақсаты іскерлік немесе күнделікті қатынас шарттарында әріптесімен эффективті қарым-қатынасқа қол жеткізу.

2) Индивидтің ішкі қақтығысын шешуге бағытталған психодрама техникалары өзін толығымен тұлға ретінде түсіну үшін шарт тудырады.

3) Контройын (коммуникативті әрекетті ұғынуда трансактылы әдіс).

Топтың контройындық тапсырмасы психолог-тренингтің жетекшілігімен ашық әңгімелесуді эго-жағдайларында және өзінің жасырын ойындарының, манипуляциясының, өмірлік рөлдердің спецификасын және т.б. қарастырудан тұрады.

Мұндай әдістер тұлғаның когнитивтік, эмоциялық, әрекеттік компонентіне жақындау шынайылыққа үйрету жағдайына жететіндіктен өте сапалы болып келеді.

Сензитивті тренинг (психофизикалық бірлік ретінде өзін қабылдау мен тұлғааралық сезімталдыққа жаттығу).

Бұл әдістің айырмашылық ерекшелігі оқушылардың барынша өздігінше жұмыс істеуге ұмтылу. Бастаушының негізгі рөлі – топта қарым-қатынас катализаторы болу. Түрткі болудың негізгі құралы ретінде мұнда құрылым жоқтың феномені болып қатысу. Әдіс интеллектің емес, эмоция мен сезім өзектілігіне негізделген; керісінше байланыстағы оқушылар – қоршағандарды қабылдап, тұлғааралық жағдайларда өзінің әрекетін түзетуге көмектесетін, қабылдауда қатып қалған стереотиптерді өзгертетін ақпарттарға негізделген. Сензитивті тренингтің негізгі мақсаты — өзін және басқаларды индивидтің түсіну қабілетінің болуы және дамуы болады. Көптеген адамдар бұл тапсырманы рационалды шешеді. Мұндай гносеологиялық сипаттарда барлық индивидуалдық стратегиялар жайғасқан. Соңғы рационалист оның субъективті әсері сияқты жоғарғы реттілікті эмпирикалық факт деп білгеннен әрекет етеді. Эмпирик керісінше тек көретін, еститін, түсінуге болатындарға сенеді. Сезімдік тәжірибенің рационалды танымының төмендеуі ол үшін тән.

Қатысушы сензитивті тренинг тобында өзінің субъективті көзқарасын түзетіп, келесі сензитивтік компоненттерді дамытады:

1) бақылаушы сензитивтілік – қоршағандардан түскен барлық вербальды және вербальды емес сигналдардың жиынтығын қабылдай білуі (соның ішінде өзін бақылау әдеті де);

2) теориялық сензитивтілік – басқа адамдардың әрекеті, ойы мен сезімдерін нақты түсіну үшін теорияны қабылдап, таңдау қабілеті;

3) номотетикалық сензитивтілік – осы білімдерді сол және басқа әлеуметтік топтарды типтік көріністерді түсіну қабілеті;

4) идеографиялық сензитивтілік — әрбір адамның қайталанбас және өзіндік түсіну қабілеті.

Әлеуметтік-психологиялық оқыту мен дамудың белсенді әдістері оқу-жаттығу топтарда қолдану үшін эффективті деп мойындалған. Олардың тапсырмасы қатысушылардың коммуникативті концентрациясы адамдарға қызығуды ояту, сонымен бірге адам түріндегі өзіне ұсыну болған. Топта тұлғааралық қатынасты жасап өзін тануға бағытталған.

Оқу-жаттығу топтарында ұйымның жалпы принциптері:

1) оқу және жаттығу аспектілерінің шектеуші принципі;

2) психологиялық болмыс принциптері. А.С.Макаренко бойынша индивидтің рухани құрылымының дамуын эволюциялық жолда аз қолданады;

3) топта әрбір қатысушы өзін диагностикалау принципі. Сонымен бірге оның тобына қолдау және ашылуға, сенімділік пен ашық атмосфераға ұмтылу;

4) зерттелінген әлеуметтік-психологиялық феномендердің табиғи – сезімталдық материализация принциптері. Тұлғааралық жағдайларда әрбір қатысушы уайымын ұйымдастыру маңызды;

5) педагогикалық қатынаста субъектік ұйымдар принципі;

6) кері байланыс принципі.

Осы әдістер мен бағыттарға сипаттамалары:

Т – тобы (тренинг, соның ішінде сензитивті топтар). Бірінші топтар 1946 жылы К. Левин мен оның әріптестері қатысушылар өздерінің жеке топтың уайымдау анализінен пайда алатынына негіздеп алған.

Зертханалық тренинг кіші топтарда болатын процестерді зерттеп және тұлғааралық шеберліктің дамуына бағытталған оқыту әдістерінің кең тарағанын ұсынады. Т – топтың қозғалысының негізінде келесі бағалылар жатады: әрекеттік және қоғамдық ғылымға бағытталған; авторитарлыларға қарсы демократиялық процестер; өзара көмектесу қатынасын орнату қабілеті.

Т – тобы қатысушыларға келесі әдіс арқылы арнайы коммуникативті шеберлігін дамытуға көмектеседі; әрекет сипаты; сезім коммуникациясы; белсенді тыңдау; конфронтация. Жетекші топ қатысушыларына біріккен өзіндік жұмысты оның әрекеті мен өзара қатынасын зерттеу бойынша сенеді, алайда кейбір Т – топты құрылымдық жақындау топ мүшелерінің арнайы мақсаттарына қол жеткізу үшін қолданады.

Т – тобының соңғы мақсаты – сабақта алған білімдерді және шынайы өмірдегі әдеттерді қолдануға үйрету.

Оқу-жаттығу топтарының іс-әрекет психологиялық-педагогикалық тапсырмалардың негізі: жағдайда өзін оқытуды сезіну; жағдайдың мақсат құрылымы мен өзінің мақсаты, оның ережесі, қатысушының және олардың рөлінің мазмұны, сонымен бірге репертуарлары мен әріптестерінің әрекеттерімен анықталады.

Оқу-жаттығу тобы әлеуметтік-психологиялық тренинг шеңберінде өзінің іс-әрекетін жасайды. Әлеуметтік-психологиялық тренингте екі негізгі жақындау болады: әрекеттік, коммуникативті компетенцияны жоғарылатуға бағытталған тұлғалық – дамыту, әсер ету тренингтік топтың көмегімен оқушының тұлғасын өзгертуге бағытталған.

Тренингтің негізгі гуманистік идеясы мәжбүр етпеу, қысым жасамау, керісінше өз-өзін туғызуға көмектесу, жақсы көріп өзін қабылдау, қуанышты бақытты өмір сүруге кедергі келтіретін стереотиптен арылу. Бұл негізгі мақсаттармен қатар:

а) қатысушының әлеуметтік-психологиялық компетенциясының көтерілуі және қоршағандармен әрекеттесуге қабілеттерін дамыту;

б) қатысушының белсенді әлеуметтік позициясын қалыптастыру және өзінің және қоршағандардың өмірін өзгертуге қабілеттіні дамыту.

Әлеуметтік-психологиялық тренингті жүргізудің нақты формалары әртүрлі. Бұл: перцептивті – бағытталатын тренинг; қарым-қатынас тренингі; тұлғалық өсу тренингі; үйрену тренингі және тағы басқа болуы мүмкін. Бұл формалардың кез келгені үшін әлеуметтік-психологиялық тренингте болатын келесі фазалар тән: ұйымдастыру–дайындық; кіріспе–танымалы; диагностикалық; түзету-дамыту; қорытынды-жалпылау.

Психокоррекциялық жұмыс – іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрлерін тиімді орындау мақсатында, оқытудың көмегімен жеке тұлғаның білімдері мен нұсқауларын өзгерту немесе дамыту бойынша жоспарланған және жүйеленген іс-шаралар жиынтығы. Тренинг әдетте нақты іс-әрекетті орындауда қажетті мінез-құлық дағдыларын, іскерліктерін ұйымдастырып, игеруді болжайды. Тренинг нысанасы ретінде әдетте адам емес, іс-әрекеттің қандай да бір нақты түрі алынады. Глейзердің айтуынша, тренинг мінез-құлықтың ерекше формаларына үйрету ретінде, жеке ерекшеліктер көлеміндегі қандай да бір біртүрлілік дәрежесін білдіреді.

Психокоррекциялық жұмыс мақсаты – адамды нақты міндеттерді шешуге қажетті білімдермен, іскерліктермен және дағдылармен қамтамасыз етуге бағытталады. Ол өз мақсатымен қатар, міндеттерінен, құрылымдық мазмұны мен нәтижелерді бағалау әдістерінен тұрады. Белсенді оқыту негізіне бағытталған жеке оқыту стильдері, белсенді тыңдау дағдылары, сұрақ қою және кері байланыс орнату сияқты принциптер тренингте әдеттегі оқыту үрдісіндегіндей қолданылады. Дұрыс жоспарланған және тиімді ұйымдастырылған оқыту бағдарламасы жеке адамға да, тұтас ұйымға да өз пайдасын тигізе алады. Қатысушылар тренингтен өзіне біршама пайдалы ақпарат ала алады. Нәтижесінде адам өз қызметінен сыртқы және ішкі қанағаттануға ие болады. Ішкі қанағаттану адамның бойында өз ісін дұрыс орындауы және де іскерліктер деңгейін кеңейту барысында жүзеге асады. Ал, сыртқы қанағаттанудың көзі өз міндеттерін сапалы орындау және қызметінің өсуі, беделінің өсуі сияқты қосымша жетістіктер болып табылады. /34/

Психокоррекциялық жұмысты жүргізу жетекшінің стиліне, бағытына және жүргізілетін оқытудың алғы шарттарына байланысты түрлі нұсқаларын болжайды. «Жетекші» термині, топта біреудің басты болуын және оның басқаларға ықпал ету билігін жүргізе алатынын білдіреді. Психокоррекциялық тренинг топтарының жетекшісі өзіндік этикалық мәселелерге сүйене отырып, әрекет етуі қажет. Жұмыс принципін таңдауды жетекші жүзеге асырады және топта болып жатқанның барлығына жауапкершілік тек соның мойнына жүктеледі. Мұндай жауапкершілікті ала отырып, тек интуицияға ғана сенуге болмайды. Топпен жұмыс тәжірибесінде әдептілік аспектілері жетекшінің даярлық сипатымен және жұмыс тәжірибесімен анықталады.

Маманданған жетекшілерді даярлау әдетте төрт кезеңнен тұрады:

теориялық және практикалық даярлық алу; топпен жұмыс жүргізуде бақылау тәжірибесінен өту; кәсіби топ жетекшілерінің жұмысын бақылау;

топ мүшесі болудың жеке тәжірибесін жинау.

Психокоррекциялық топтармен жұмыс жүргізуге дайындық қана емес, сонымен қатар оларда орындалатын жұмыс әрекеттері де өзіндік этикалық аспектілерге сүйенеді. Ортақ этикалық мәселелер:

Қатысушылардың сапалы келісімі;
Таңдау дербестігі;
Психикалық және дене жарақаттарынан қорғаныста болу.

Топтардың жетекшісі топпен жұмыстың мақсаттары, әдістері, құндылығы, ұзақтылығы және принциптері жайлы неғұрлым көп ақпарат ұсынуға міндетті екенін білдіреді. Екіншіден, топпен сабақ жүргізу ұзақтығында таңдау дербестігін сақтауды қарастырады. Топтың әрбір мүшесі кез-келген уақытта топта не болып жатқанына қарамастан, қатысудан бас тартуға хақысы бар. Үшіншіден – бұл психикалық және дене жарақаттарын болдырмау мақсатында сақтанудың шараларын қолдану болып табылады.

Соныменен, жетекшінің жауапкершілігі тек топішілік қарым-қатынаспен ғана шектеліп қоймайды. Жетекші, топ мүшелерінің топқа қатысуы олардың сырттағы өміріне қаншалықты ықпал еткенін тексеріп отыруы қажет. Сонымен қатар жетекші, топпен жұмыс аяқталғанның өзінде де, бұрынғы топ қатысушыларына кеңес алу қажеттілігі туындағанда көмек беруге даяр болуы қажет. Топ мүшесінің топпен жүргізілетін жұмыстарға қатысуды тоқтату себептері қандай болмаса да, жетекші сол қатысушыға топ мүшесі ретінде енуі қаншалықты ықпал еткенін тексеріп отыру үшін назарынан шығармауы қажет.

Тренинг топтарының дамуына 30 жылдары әлеуметтік психологияның көрнекті өкілі ретінде танымал болған Курт Левиннің зерттеулері бастау болды. К. Левинге социолог Геогр Зиммельдің теориялары түрткі болған еді. Өз еңбектерінде Г. Зиммель (1950ж) қоғамды – индивидтерді біртұтас ұжымға біріктіретін өзара қызметтік қарым-қатынас жүйесі ретінде қарастырды. Оның тұжырымдауынша, барлық адамдар қоғам мүшесі болып табылатындықтан топтарға бірігеді және де топ жетекшілері мен мүшелері әрдайым бір-біріне ықпал етіп отырады. Левин Зиммельдің бұл динамикалық тұжырымдарының айқындылығын психологиялық зерттеулерді лабораториялық жағдайдан, шынайы әлеуметтік ортаға өзгерте бастаған кезінде мойындайды. Оның ойынша, жеке тұлға өзінің қате пікірлерін тек топ құрамында болғанда ғана тиімді өзгерте алады. Және де адам өзін басқалардың көзімен көре алса, өзінің қате пікірлерін анықтап, түзетіп, жаңа мінез-құлық формаларын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Алғашқы психокоррекциялық тренинг тобы кездейсоқ пайда болған. 1946 жылы Леланд Бредферд, Рональд Липитт және Курт Левиннің жетекшілігімен өткен семинарда бірнеше социологтар қатысады (топаралық қарым-қатынас мәселелеріне арналған). Бұл семинар қоғамдық мекемелердің жетекшілерін іскерлерге әділ салық салу заңын қолдануда көмек көрсету мақсатында жүргізіледі. Мамандар бір сабақ өткеннен кейін өз көзқарастарымен бөлісу үшін жиналады. Бұл кездесуге семинарға қатысқан бірнеше адамдар да рұқсат алады. Нәтижесінде мамандар мен қатысушылардың пікірлері әрдайым сәйкес келе бермейтіндігі анықталады. Мұндай кездесулер қызықты әрі барлығына пайдалы бола бастағандықтан, өз жалғасын тапты да, бірте-бірте оқытудың тиімді әдісіне айналды.

Бұл оқыту тобының мүшелерінің кері байланысты қолдану арқылы өз пікірлерін талдай алатын алғашқы жағдайлардың бірі болып табылады [].

Топтық заңдылықты зерттеудегі жаңа әдістің сәттілігі Бетел қаласында (Мэн штаты) Ұлттық Тренинг Зертханасының (Ұ.Т.З.) құрылуына себепкер болды. Бетел қаласында басты дағдылар тренинг топтарының алғашқылары құрылған еді. Бұл топтың екі мақсаты болды: шағын топтардағы өзгерістерін жүзеге асыру бағдарламасын жасау және осы топтардағы тұлғааралық қатынастарды зерттеу. Әр уақыт кезеңінде бұл топтар әр түрлі міндеттерді шешуге қолданылады. Мысалы: тұлғааралық мінез-құлық жайлы топ мүшелерінің білім алуы, топтық динамика теорияларының сұрақтарын анықтау, шынайы мекемелерде қатысушылардың кездескен мәселелерін талқылау, жетекшіліктің дағдыларын дамытуда және осы дағдыларды шынайы жағдайларда қолдануда көмек көрсету. Мінез- құлықтың тұлғааралық аспектілеріне бағытталған тренинг топтары көп тарады. Жеке тұлға теориясы мен клиникалық психологияның дамуы жеке тұлғаның жан-жақты дамуына бағытталған тренинг топтарының пайда болуына ықпал етті. Мұндай топтарды кейде «сензетивтілік»топтар деп атайды.(sensitivity – сезімталдық,сезгіштік). Бұл термин ұлттық тренинг зертханасы тренинг зертханасының психологтарының клиникасында топтарға қатысты 1954 жылы қолданыла бастады. /13/

Барлық балалардың жеке өз өміріне деген құқығы бар. Осы мәселені ерлі-зайыпты Р.Т және Д.Байярдтар жазған еді. Олардың атақты «Сіздің мазасыз жеткіншегіңіз» атты кітабында көптеген пайдалы кеңестер туралы айтылады, жүйелі түрде жаттығулар, ұсыныстар, педагогикалық тексеруден өткен педагогикалық тиімділігі бар жүйе ұсынылады . Еңбекте тәрбиелік және педагогикалық стереотиптерді жеңе білуге көмектесетін жетекшілік жолдары көрсетіледі. Оларды атап көрсетейік. Ең бастысы баланың тәртібін, мінез-құлқын теңдестіру. Мұндай стереотиппен сәйкестік тәрбиесі – ата-ана әрекетіне байланысты бала мінезін түзету. /18/

Ереже бойынша, бала мен үлкендердің уайымдарына ешқандай көңіл бөлінбейді. Алайда кітаптың барлық бөлігінде авторлар сезім мен уайымға ерекше көңіл бөледі, өйткені олар өмірдің мақсатына жеткізетін компас болып табылады

Байярдтың жүйесі – мінез-құлық тренингісі емес. Бірақ, дәл осы еңбек балалар мен олардың ата-аналар арасындағы психологиялық байланыстың пайда болуының компасы ретінде қызмет етеді. Ондағы тағы негізгі жағдайы бала – еркін жеке тұлға, ал оларды тәрбиелеу бұл – ең алдымен ата-аналардың өздерін қайта тәрбиелеу болады. Отбаслық тәрбие туралы тағы бір стереотиптік көрсету, бұл – ата-аналардың қатты өздеріне сенуінде, олар осы сферада қатты қадағалап жүрміз деп ойлайды.

Біздің әрқайсысымыз өзімізді және баламызды жақсы түсінеміз деп ойлаймыз. Бірақ, бұл жерде авторлар отбасылық тәрбиеге осындай дәстүрлі көзқарастың дұрыс еместігін көрсетеді. Ата-аналар олардың әрекетін жақсы қадағалап, түсініп отыруы мүмкін, бірақ, нағыз уайымдар кейде дұрыс танылмайды. Қай кезде де, оларды мұқият тыңдай білу керек. Отбасы тәрбиесі психологиясының үшінші стереотипі, бұл «ата-аналардың өз-өздерін құрбандыққа шалуы» стереотипі болып табылады.

Ата-аналар эгоизмі, олардың өз балалары үшін қандай да қылыққа баруы – ізгілікті іс-әрекет ретінде көрінеді, толыққанды тәрбие – теңдік пен жалпы адамдық ережелер мен қызығушылықтардың қорғалуынсыз жүзеге аспайды.

Төртінші стереотип – теріс қарым-қатынас салтқа айналған отбасының тәрбие педагогикалық тұрғыда өз ісіне жауап бере алмайды. Негізгі қарсы тұруда авторлар ата-ананың тіліне көп көңіл аударады да, көп жұмыс атқарады.

Бесінші стереотип отбасының тәрбиеде ата-аналардың мінез-құлығы, білімі болады: бала (адамзат) оның негізгі принципіне келетін болсақ негізгі бөліктері өте оңай (сана, қабілет, талпыну) [].

ЖАСӨСПІРІМ БАЛАЛАРДЫҢ ҮЙЛЕСІМДІ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНЕ ТОПТЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ ЫҚПАЛЫН ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ

2.1 Психологтың жасөспірімдердің әлеуметтенуіне байланысты жүргізетін жұмысының негізгі бағыттары

Қазіргі кезде келесі негізгі бағыттарды көрсетуге болады: іс-әрекет бағыты (бихевиоризм), когнитивті бағыт; психоаналитикалық бағыт; экзистенциалды-гуманистік бағыт; психодрама; денелік-бағытталған бағыт; психосинтез; трансперсоналды бағыт; гештальтерапия. Осы қолданылған әрбір әдіс бағыттарын қысқаша былай сипаттаға болады.

Мінез-қылықтық бағыт (бихевиоризм). Оптималды әрекеттік дағдыларды қалыптастырудың өзіндік мақсат қою. Сонымен үш топқа жататын әдістер қолданылады:

Іс-әрекеттік бағыт. Арнайы оқытуды ұйымдастыруға негізделген.

Когнитивтік бағыт. Психологиялық мәселені шешуде психика жақтарының біріккен әдістерін қолданады. Осы бағытты жүзеге асыру үшін өзін бақылау, жақсы дамыған логикалық ойлау қажет.

Психоаналитикалық бағыт. Ауыр уайымы мен науқастық көрінудің санасыз себептерін анықтауға невротикалық симптомдардан босатуға бағытталған.

Трансактілі талдау – тұлғаның эго-жағдайын әңгімелесуші қай позицияда жасайтынында көзқарасының екі жақты бірліктері ; әдетте барлық ойындар бір-бірін түсінуге кедергі келтіріп, тұлғалық дамуды тоқтатады; ата-ананың жоспарына негізделген және жеке тағдырды алдын анықтауға сценарийін талдау.

Экзистенциалды-гуманистік бағыт. Оның шеңберінде адам болып және ол үшін адамның жауапкершілік мәселесінің маңызы көрсетіледі.

Психодрама. Мұнда тұлғаның ішкі қақтығысы мен қойылымдық формадағы қатысушыны моделдейтін тұлғааралық жағдайға әсер етеді және ойлауында үлкен мағына бар.

Денелік-бағдарланған бағыт. Дененің қысымнан босатылып, адамның шынайы рахаттану жағдайына қайта келуіне, дене қозғалысының бостандығына үлкен мағына береді.

Негізгі тәсілдер массаж, дем алу, дауыстық және физикалық жаттығулармен байланысты.

Психосинтез. Арнайы процедуралар көмегімен адам өзінің тұлғасын түрлі құрастырушылары жөнінде біледі, сана өрісін кеңейтіп, осы психологиялық орталықты біріктірілген құрастырушыны ашады. Психосинтез өзіне ашу, өзін жасау және тұлғанының жаңа орталық интеграцияның кульминациясын білдіреді.

Гештальттерапия. Бұл бағыт басқа бағыт әдістері бойынша бұрын аяқталмаған әрекеттерді қандай-да бір әрекет арқылы аяқтауға бағытталған және ойдың, сезімнің сыртқы ортамен байланысы «қазір және осында» қағидасы арқылы жүзеге асады.

Жоғарыда көрсетілген бағыттар қазіргі психотерапияда медициналық мағынада емес, ал психологиялық қиындық жағдайда сау адамдарға психологиялық көмек көрсетеді. Сонымен психотерапия мақсаты: жеңіл және орта деңгейдегі ауырлықтарды психикалық бұзылыстарында көмектесу; психологиялық қиындықтан арылтып, мәселені шешуге әсер ету; тұлғалық өсуінің өзектілігі қазіргі кезде психотерапиялық топ феноменін зерттеулеріне назар аударылады. Бұлай деп арнайы кішкене топ тудыратын, ондағы оқушылар қарқынды қатынас тәжірибесі бар, әдетте басқара алатын, жалпы тұлғааралық зерттеу, тұлғалық үйрену, өсу мен ашылу мақсаты [20, с.60] қол жететін нәтиже – қатысушының жалпы тәжірибесі, негізгі қолданылатын құрал – уайымдау тәжірибесі.

Тәжірибенің жасалуы ішкі және сыртқы ереже бойынша құрастыру процесі, түзету потенциал қалыптасқан. Нақ осы кезең осындай психокоррекциялық топтардың атауына негіз болады.

Психокорекциялық топтар арасында былай бөлінеді: ұйымдасқан даму немесе мәселені шешу топтары; тұлғааралық оқу мен басқаруға үйрету топтары; тұлғалық өсу тобы; терапевтік топ.

К.Рудестам психокоррекциялық топтардың келесі негізгі түрлерін көрсетеді: Т – топтары (соның ішінде сенситивті топтар); кездесу тобы; гештальт тобы; психодрама денелік терапия топтары; би терапия топтары; өнер терапия тобы; шеберлік тренинг топтары.

Топтың диапазонының әрбір типі кең: ақпаратқа немесе тапсырмаға бағытталғаннан тұлғаға немесе түсінуге бағытталғанға дейін; басқаруға орталықтанғаннан қатысушыға орталықтанға дейін; қысқа уақыттан ұзақ уақытқа дейін; сау адамнан психикалық, физикалық ауытқушылық денсаулыққа дейін [20, с. 24-26]. Өз алдына қойған нақты бағыт пен мақсаттан топтық психологиялық жұмыс әдістері тәуелді.

Осы әдістер мен бағыттарға сипаттама берейік.

Т – тобы (тренинг, соның ішінде сенситивті топтар). Бірінші топтар 1946 жылы К.Левин мен оның әріптестері қатысушылар өздерінің жеке топтың уайымдау анализінен пайда алатынына негіздеп алған.

Зертханалық тренинг кіші топтарда болатын процестерді зерттеп және тұлғааралық шеберліктің дамуына бағытталған оқыту әдістерінің кең тарағанын ұсынады. Т – топтың қозғалысының негізінде келесі бағалылар жатады: әрекеттік және қоғамдық ғылымға бағытталған; автаритарлыларға қарсы демократиялық процестер; өзара көмектесу қатынасын орнату қабілеті.

Т – тобы қатысушыларға келесі әдіс арқылы арнайы коммуникативті шеберлігін дамытуға көмектеседі; әрекет сипаты; сезім коммуникациясы; белсенді тыңдау; конфрантация. Жетекші топ қатысушыларына біріккен өзіндік жұмысты оның әрекеті мен өзара қатынасын зерттеу бойынша сенеді, алайда кейбір Т – топты құрылымдық жақындау топ мүшелерінің арнайы мақсаттарына қол жеткізу үшін қолданады.

Т – тобының соңғы мақсаты – сабақта алған білімдерді және шынайы өмірдегі әдеттерді қолдануға үйрету.

Кездесу топтары.

Кездесу – адамдар арасында ашықтық және шындыққа негізделген қатынас орнату тәсілі, өзін және өзінің «менін» түсінуге, сезімге, «қазір және осында» принципіне бағытталған назар және жауапкершілік. Белгілі бір тапсырмаға бағытталған топтарды белгілеп көрсетуге болады, және жалпылық сезімге бағытталғанында. Кездесу тобы индивидуумның қызметінің орташа психологиялық дамуына және тез қысқа уақытта эффект және топтың жетекшісінің ашылуына бағытталған.

Психодрама.

Классикалық психодрама – бұл терапевтік топтық процесс, қатысушының ішкі әлемін білу үшін драмалық импровизация құралы қолданылады. Психодраманың негізін Я.Морено салған, алғаш рет драмалық әдістер тұлға мәселелерін оқып білу ретінде қолданылды. Морено әрекет типін және жаңа қатынастың қалыптасуы мен уайымдай білуге вербализацияда психодрамалық әрекеттер бар екенін көрді. Психодраманың негізгі түсініктері: рөлдік ойындар — өмірдегі рөлдер бойынша тәжірибе; шығармашыл спонтандылық; катарсис-эмоционалды еркіндік; теле – барлық қатысушылар арасында екі жақты эмоция; инсайт – мәселені жаңадан түсіну. Психодрамадағы негізгі рөлдер: режиссер (терапевт және аналитик); протагонист; көмекші «мен»; аудитория. Психодрама әдетте ширатудан басталады, сосын әрекет фазасына және жалпы талқылауды аяқтауға ауысады. Режиссер көріністі ұйымдастыру үшін түрлі-түрлі техникаларды қолданады; монолог – сценариде қолданылатын сөздер. Ұқсасады (екінші «мен») – кез-келген уақытта протагонисті ауыстыра алатын қатысушы оның рөлін орындайды; протагонтист пен көмекші «мен» арасындағы рөлдерді айырбастайды; кейіптеу – протагонист бақылайды, дублер ретінде өзінің рөлін ойнайды. Психодраманың мақсаты топтың ауа-райын тудыру болып табылады. Мұндай бағыт түрлі психокоррекциялық топқа бағытталып белсенді қолданылады.

Денелік – бағытталған терапия.

Көптеген адамдар өздерінің физикалық «меніне» ұялады. Денесіне жақындау көптеген адамдар батыс мәдениетінде өскендерге тән. денелік терапияда топтық тәжірибеде физикалық параметрі және бағытқа тепе-теңдікті қалыптастыруға көмектеседі. Ол әдіс ретінде немесе вербалды – бағытталған, топтық бағыттарға қосымша ретінде қолданылады.

Би терапиясы.

Шығармашыл биден өзінің бастауын алады, бірақ олардан ерекшелігі құрылымды емес қозғалыс формалары мен сезімдерден спонтанды құрылымды емес етіп қолданады. Би терапиясының мақсаттары: өзінің денесінің сезінуінде кеңею өрісі; әлеуметтік шеберлік жасау мен кеңейту; қатысушының сезімдерін зерттеу; терең топтық тәжірибені тудыру. Би терапиясының бастапқысы дене мен ақыл арақатынасы болып табылады. Би терапиясының топтық жетекшісі би бойынша портнер болады. Көптеген бағыттарда би терапиясына психоаналитикалық теория әсер етеді.

Шығармашыл терапия.

Ол Фрейд идеясына жүгінеді. Ішкі «мен» спонтанды сурет салу көмегімен бейнеленеді. Шығармашыл терапиясы қақтығыс пен уайымдаудан босану тәсілі.

Терапевттік процесті жылдамдатады, диагностикалық жұмыстар үшін көмекші құрал. Шығармашыл терапиядағы топ жетекшісі топ мүшесінің ассоциациясы. Гуманистік бағыттағы топ жетекшісі шығармашыл жұмыс процесіне түрткі болады. Қазіргі кезде өнер терапия кеңінен қолданылуда, және басқа әдістермен бірге өзінің психоаналитикалық негізінен бөлініп қолданылуда.

Шеберлік тренингі.

Оқытудың әрекеттік моделі зертханалық шарттарда жасалынып, шартты рефлекс әдісінен шыққан. Скиннердің оперативтік жүгінен де пайда болған. Бұрын әрекеттік топ көбінесе топта қолданылатын индивидулады әдіске тиісті, бірақ соңғы кездері қатысушының әрекетіне қол жеткізу үшін потенциалды мүмкіндікті қолданатыны туды. Шеберлік тренинг тобы бихевиористік түсініктерді қолданады. Әрекетті дайындау процедурасы инстуртажа, күштеу, моделдеуден тұрады. Үрейліктің төмендеуі үшін денсибилизация мен релаксация тәсілдері жиі қолданылады. Осы шеберлік тренинг тобы үшін әдетте үй жұмыстары болып табылады.

Қазіргі кезде жоғарыда аталған әдістер мен техникалардың барлығы денсаулығы бар адамдармен жұмыс істеуде өзін тану тәжірибесін кеңейтуді қалағанда қолданылады. Әсіресе жасөспірімдік жаста бағаламаймыз. Және шыныда да маман алдында тапсырма тудырады. Осымен көптеген эффективті бағыт нақты тапсырма, мәселеде шешуге болатыны.

Психологиялық көмектің маңыздысы бір жағынан тәсіл, форма мен әдістерді қолдану, екінші жағынан – жасерекшелік кезіндегі ерекшелік. Сондықтан, психологтың жұмысының жасөспірім жастағы адамдармен жұмыс істегенде ең алдымен оның шекарасын және осы кезеңде ересектік болудың негізгі аспектісін білу қажет.

қалыпты жүріс тұрыс;
әлеуметтік-психологиялық адаптация;
ауытқушылық қылық;
дұрыс емес қылықтар.

Қалыпты әрекет өрісі тұлғаның қалыптасу немесе қалыптаспауы. Ереже, Кодекс, Заң және т.б. немесе салт-дәстүрге байланысты әдеттер түрінде көрінетін формалар арқылы көрінетіндер арқылы анықталған. Бұл өрісте тұлғаның даму процесі дисциплинарлық, заңдық, этикалық, мүмкін болатын технологиялық қалыптармен танысады және оларды орындауға міндетті қалыпты әрекет түсінігі анықталмағандықтан, әрекетті бағалау әрекет түрлеріне және шекарасы мен қалыпты әрекет түрлері бірқалыпты болады. Бұл мәселе тікелей немесе жанама түрде әсер ететін көрсеткіштер әлеуметтік сапалар, әдеттер түрі 20-дан 300-ге дейін есептеледі, бұлардың барлығы зерттеу тапсырмалары мен автордың компетностілігіне байланысты (толығымен [112] зерттеу 30 позициядан астам нормалық әрекетті бес топқа бөлген.

Ш.Бюлер жұмысында жасөспірімдік кезең пубертойттық кезеңнің қорытынды бөлігі – дамудың психикалық және физикалық кезең. Егер даму психологиясының отандық теориясын қарастыратын болсақ, онда келесілерді анықтауға болады.

Ересектену тұрақты және сындық кезең процесі ретінде сипатталады; жәй эволюциялық даму. Жас ерекшелік дағдарысты сабырлы өмірге кедергі келтіретін жағымсыз ретінде қарастыру маңызды.

Жоғары сынып оқушы тұлғаларының бағалық бағатының қалыптасу ерекшеліктеріне бағалық бағыттың иерархиялық құрылымының мәнді жағы кіреді. М.Рокич түрлі этникалық және саяси топтардың түрлі бағалық жиынтықтарын жекелеп қарастырып, қазіргі кезде өмір сүріп қызметт жасайтын адамдардың актуалды бағаларының жалпы түрде көрсететін бағалық шкаласын құрды.

М.Рокичтің әдістемесі ересектердің бағалық бағытын анықтауға арналғанымен мектеп оқушыларында қолданылады. Оқушылардың жас ерекшелігі ескерілді. Алдын – ала жүргізілген зерттеулер А.Гоштаустың, Н.А. Семеновтың және В.А.Ядовтың 18 жастағы терминалды бағаның мәжбүрлі түзетудің стандартты процедурасын көрсетті. Сондықтан да 18 рангалы шкала бес балдық болып саналды. Зерттеу әдістемесі ырықты ретпен саналатын қазіргі өмірдегі адам үшін маңызды негізгі өмірлік бағалауларды кіргізеді. Зерттелуші олардың әр қайсысын оған өмірлік мақсат сияқты мәнділігін маңыздылығын, бағалылығын бес балдық жүйеде бағалауы тиіс. Нұсқада әрбір бағалау маңыздылығына қарай балмен жеке есептелуі көрсетіледі.

Осыған сәйкес зерттеушілердің бағалық бағыт түсінігі бойынша алынған әліметтер өңделіп, интерпритация жасалған. Ең алдымен бағалықтың қалыптасу кезеңі анықталды. Бағалық бағыттың осы параметрін сипаттайтын көрсеткіш ретінде бағалаудың маңыздылығын анықтауда оқушылар қолданған вариативті баға қызмет көрсетті.Барлық оқушылардың бес балдық шкаланың барлық бағалырын қолдану барысында олардың деференсация механизмінің нақты қалыптасуы жайлы айтуға болады. Бағаларды түзетуде негізгі екі бағаны (4 — 5) қолдануы бағалауды деференциалау қалыптасудың алғашқы кезеңі екені көрсетеді. Егер зерттелушілер берілген барлық бағалауларды бір балмен немесе мүлдем бағалау жағдайында болмаса, онда бұл оқушылардың деференциация қалыптаспаған деп есептеуге болады.

Сонымен қатар бағалаудың қалыптасу деңгейі алынған бағаның ранг көлемімен анықталады. Оқушылардың бағалық ерекшеліктерін қорытындылауа деференциялау бағалауы жоқтығын алып тастау керек, ал қалған барлық оқушыларда бағалық бағыттың типтік мазмұны тәуелді бағалау құрылымының қалыптасуының түрлі деңгейі анықталды.

17 жастағы дағдарысты Л.С.Выготский өзіндік өмірге алып келетін жол деп көрсетті. Дамудың негізгі критерийі – ауыспалы жастың орталық — әлеуметтік сана ішкі жоспарға ауысатыны.

Дамудың әлеуметтік жағдайы – барлық динамикалық өзгерістер үшін материал. Л.И.Божович оның құрылымын сыртқы әлеуметтік шарттары көрсетеді. Тұлғаның орталық жаңадан жасалынғаны – өмірлік перспективалардың тууы, ал негізгі қажеттілік — өзін анықтаудағы қажеттілік.

Бастапқы іс-әрекет белгілі бір кезеңде тапсырмаларды жасау деп түсінеді

Жасөспірімдік кезеңде деп Д.Б.Эльконин оқыту – мамандық: жас адам «өзін іздейді» таңдаған мамандық өрісінде. Сонымен бірге адамның дамуы мектептік жаста шектелмейді және қандайда бір «үлкен» ауысуымен бітпейді. Бұл бүкіл өмір бойы созылады және психологтың тапсырмасы – адамды қозғалысқа ұмтылуын қолдап, осы жолда кездесетін қиындықтан арылуға көмектесу. Болмаса, Э.Штерн көзқарасымен сәйкес, адам бір нәрсеге ұмтылмай, өз алдына мақсат қоймай, жеткеннің артында тағы жоғарғысы бар екенін білмей ол жас болып қала береді.

В.И.Слободчикова дамудың кезеңденуі келесі себептермен болады.

Адам өмір барысы бойынша өмір сүреді;
Адамның психикалық даму заңдылығына негізделген ;
Жас ерекшелік тек табиғи (биологиялық), ресми (әлеуметтік) мағына емес, реттік – бұл «уақыт желісі» психикалық даму.
Қазіргі кезде жастардың мамандық, тұлғалық әлеуметтену кезеңі;
Жас шеңберінде қозғалыстардың қатынасының арқасында дамудың индивидуалдық ерекшелігін ескереді.
Даму процесін сипаттайтын категорияның толық жинағын ұсынады:

а) Даму объектісі – адамдардың оқиғасының жиынтығы.

б) Даму объектісінің құрылымы – басқа адамдармен байланысы мен қатынасы. Байланыста адамдардың бірлігі, қатынасы пайда болады – бұл іс-әрекет пәнін құрып, оларды бөлу.

в) Даму шарты және алғы шарты – индивидуалды және әлеуметтік факторлары.

г) Даму динамикасы – жекелену және теңдестіру процестері.

д) Даму бағыттары – өзімділікке, тәуелсіздікке, автономдылыққа, индивидуалды әрекетке икемделу.

е) Жасалу формалары – бірігіп жасалынған іс-әрекет.

ж) Нәтижесі – индивидтің қабілетін қалыптастыру, оның функционалды ағзалар мен жүйелері.

В.И.Слободчикованың ойынша жасөспірімдік шақ 13,5-нан 18 жасты алады. Келесі кезең – жастық кезең – 19-дан 28 жас. Бұл шеңберде 17-ден 21 жас кезеңінде өтетін жастық дағдарыс орналасқан. Жастық дағдарыс өзінше бір «туа пайда болған дағдарыс» ретінде сипатталады. Осы ауыспалы кезеңде кәмелеттік жасты – 18 жас білдіреді.

Сонымен қатар жастық дағдарысты біз көрсеткендей бұл жасөспірімтен жастық шаққа ауысуы; өзінің «менін» құрдастарының арасында жасау мен бекітуден — өмір перспективаларының туындауы мен өзіндік өмірдегі оқиғаның болуына дейін; қоғамды түсіну сатысынан — өз өмірінде жауапкершілік, рөл, міндеттерді өзіне алу сатысына дейін.

2) Әйел және еркек рөлін ұғыну: жыныстық әрекетінің құрылымы мен өзінің рөлінің бейнесін индивидуалды таңдау.

3) Екі жыныстың құрдастарымен жаңа ересектік қатынас орнату.

4) Мамандық карьераға дайындық: мамандықты игеруге бағытталған оқытулар.

5) Ата-ана және үлкендерден тәуелділік.

Адам мақсатқа жету жолындағы мүмкіндіктерді қиял және ойлау арқылы алдын – ала дайындап, шынайы өмірде жүзеге асырады. Мұнда олар мотивтер формасына айналды. Өмірлік іс — әрекетінің кейбір жағдайларында мотивтер адамды нақты іс — әрекетті орындауға итермелейді, осыдан олар адам әрекетін бағыттайды. Мақсатқа жету, нақты алу әрекет бағдарламасын жүзеге асыру адам үшін жеке мәнге ие. Жеке мән оқушылардың, құрдастырдың арасында өзіндік бекітумен қатынасты орнатумен байланысты болуы мүмкін. Нақты жағдайда әрекет регуляциясының деңгейі мотивация деп аталады. Бб құрылымын адам әрекетінің регуляциясын психологиялық механизм ретінде қарастыруды қорытындыласа детерминацияның 3 деңгейі және адамның әлеуметтік өзарақатынастарының 3 аспектісі өзара байланыста болады. Сондықтан да бағалық бағыттың психологиялық механизмінің мазмұнды жағын тағы бір қарастыру пайдалы.

Мотивациялық қатынастар әрекеттерді белсенді таңдаудан көрінеді. Ішкі жан дүниеде мотивтер арасындағы қатынастарды қалауда өзін ашық көрсетеді. Барлық ішкі қатынастар – критерийлер негізінде регуляция деңгейіне тәуелді, адамның маңызды және потенциалды қатынастары. Мұндай критерийлерге: білімдердің жалпы көлемі, адам үшін қазір және болашақта нақты білімдердің маңыздылығы жатады.

Ішкі қатынастар адамның субъективті өмірінің динамикасын көрсетіп, түрлі формаларды қабылдай алады (қақтығыс, жетістік, мақсаттылық, үйлесім). Шынайы процестерде психологиялық регуляция оның қатынас түрлері (бағалық, мәндік, мотивациялық) бірлікте болады.

Адам әрекетінің регуляция процесі адамдағы ішкі маңызды және потенциялды қатынастар арасында жүреді. Бұл бір деңгейдің ішкі қатынастарға ғана емес регуляция деңгейлерінің арасындағы ауысымға байланысты болып қатысты келеді, мысалы, мотивтер және мәндер арасында жалпы мәндер мен бағалаулар мотив және бағалау жүйелері.

Жастық шақ дағдарысы осы тапсырмаларды шешу жолында белгілі бір мәселелер тұратынымен сипатталады. Жас адамдармен психологтың жұмыс ерекшеліктері осы мәселеге осы жас кезеңі үшін ең алдымен жастар қажеттілігі ішкі үлкен адам болуы мүмкін. Негізгі себептердің ішінде психикалық сфераға қарсы психологтың араласуын талап ететін себептерді келесілер етіп көрсетілуі қажет.

1) Психологиялық мәселелер: барлық параметр бойынша физикалық дамудың аяқталуы; кем дегенде бір параметрлерде өзінің физикалық тартымсыздығын сезіну; эмоционалды өрісте тұрақсыздық; жоғарыдағы резервтік қызметтер ерекшелігі, жағдайлық үрейліктің жоғарғы деңгейі.

2) Индивидуалды – тұлғалық мәселелер: абстрактілі ойлауының дамуында кешігу; мәндік естің тәсілі мен дағдылардың болмауы; оперативті естің кішкене көлемі, зейіннің негізгі кмопоненттерінің жетілмеуі; шынайылықпен салыстырғанда қиялдың шынайы болмауы; тұлғалық үрейдің жоғарғы деңгейі; бірінші және екінші сигналдық жүйені шектен тыс именуі.

3) Тұлғалық мәселелер: өзін-өзі билеушілік деңгейінің жетіспеушілігі, тікелей өзін бағалау және талаптануға өнегелі принципті, әлемді көруі қалыптаспаған; нақты өмірлік мақсаттың жоқтығы, жасөспірімтік жағымсыздықтың қалдығы; өз-өзіне қанағаттанбау.

4) Тұлғааралық өзара қатынас мәселесі (жанұяда, достармен, құрдастармен, үлкендермен, жетекшілікпен қатынас) қатынасу әдетінің қалыптаспауы; махаббат, достық қатынасын тікелей түсіну; әділет, эгоизм түсінігі туралы деформировтілік; бөтен ойды қабылдауда скептицизм.

5) Әлеуметтік бейімделу мәселесі: өмірдің мәні, өмірлік жоспар, елдің қоғамдық өміріне қызығушылық, саяси белсенділік, еңбекке қатынасы және мамандықты иемденуде шынайы мүмкіндіктер; мамандықты таңдауда мотивтері, қызығушылықты, оқу және мамандық қызығушылықтың сәйкес келуі.

Кез-келген мәселені анықтауын екі фактормен құру керек: бір жағынан бұл жасаралық бейнені алса, екіншісі – оның тұлғаға әсерін білдіреді. Осы екі жақындау арқылы психологиялық көмек берудің стратегиясын құрастырады.

Жас аралық тапсырмаларды жасау және туындаған мәселені шешу үшін тұлғаның жақтарына жүгіну керек. Кез-келген жас аралық дағдарыс – тек қанағатсыздықтың өткір жағдайы емес, сонымен қатар осы жағдайдан шығуға бағытталған іздеу белсенділігі екенін ұмытпау керек. Көмектесетін үлкеннің тапсырмасы – осы көріністерге кедергі келтірмей, өзін дамыту үшін көбінесе мүмкіндікті алдына салу. Ең үлкен сәтсіздік ретінде қоғамда адам ойыншық ретінде немесе әлеуметті нормаларды, сезімдерді ойларды пассивті түрде ұғыну кезінде өзінің дамуы тоқталып қалуы мүмкін.

Міне, сондықтан Р.Мэй жазды: «Біздің жастарымыз үшін өз-өзінде қалатын, қанағаттанатын әлеуметтік бағдарлама құруымыз қажет. Мұндай қоғамдық іс-әрекет тұлғаның жан дүниесінің саулығына сәйкес келеді» [13, с.19].

Зерттеу жұмысының интерпретациясы және нәтижелері

Осы жұмыс мақсатына қол жеткізу үшін және алынған гипотезада келесі әдістер қолданылған.

«Өмірдің мәніне бағытталған тест».

Өмірдің мәніне бағытталған тест ӨМБ «өмірдегі мақсаты» тестке бейімделген болып табылады. Ол Джеймс Крамбо және Леонардо Махоликтің тесті. Әдістеме Виктор Франклдың логотерапиясы мен мәніне ұмтылған негізгі теория негізінде өңделген.

Д.А.Леонтьевтің факторлық анализіне бейімделу негізіндегі пайымдауларда отандық зерттеушілер (Леонтьев, Калашников, Калашникова) ӨМБ тестін тудырды. Онда өмірдің мәнісінің жалпы көрсеткіштері, сондай-ақ бес субшкала және локус бақылаудың екі аспектісі (меннің – локус контролі және өмірдің локус контролі) бар.

қалыпты жүріс тұрыс;
әлеуметтік-психологиялық адаптация;
ауытқушылық қылық;
дұрыс емес қылықтар.

2) Әйел және еркек рөлін ұғыну: жыныстық әрекетінің құрылымы мен өзінің рөлінің бейнесін индивидуалды таңдау.

3) Екі жыныстың құрдастарымен жаңа ересектік қатынас орнату.

4) Мамандық карьераға дайындық: мамандықты игеруге бағытталған оқытулар.

5) Ата-ана және үлкендерден тәуелділік.

Қалыпты әрекет өрісі тұлғаның қалыптасу немесе қалыптаспауы. Ереже, Кодекс, Заң және т.б. немесе салт-дәстүрге байланысты әдеттер түрінде көрінетін формалар арқылы көрінетіндер арқылы анықталған. Бұл өрісте тұлғаның даму процесі дисциплинарлық, заңдық, этикалық, мүмкін болатын технологиялық қалыптармен танысады және оларды орындауға міндетті қалыпты әрекет түсінігі анықталмағандықтан, әрекетті бағалау әрекет түрлеріне және шекарасы мен қалыпты әрекет түрлері бірқалыпты болады. Бұл мәселе тікелей немесе жанама түрде әсер ететін көрсеткіштер әлеуметтік сапалар, әдеттер түрі 20-дан 300-ге дейін есептеледі, бұлардың барлығы зерттеу тапсырмалары мен автордың компетностілігіне байланысты (толығымен [112] зерттеу 30 позициядан астам нормалық әрекетті бес топқа бөлген.

ӨМБ тест 20 жұп қарама-қарсы ойлардан құралады. Біздің жұмысымызда жүргізілген анализ өзін жасау мен өмірдің нәтижелігіне қанағаттану. Сондықтан осы шкала бойынша өңдеу мен талдау бұл тесттің шкаласына жатпайды.

Нұсқауы: «Сізге қарама-қарсы екі сөйлемдерді таңдап алып, таңдауыңызға қаншалықты сенімді екеніне байланысты 1, 2, 3 цифрлардың біреуін белгілейсіз (немесе 0, егер екі бекіту сіздің көзқарасыңыз бойынша дұрыс болса)».

Тесттің кілтіне сәйкес 7 баллдық шкаламен өңделеді. Субшкаланың минималды және максималды белгісі таблицада келтірілген.

Субшкала интерпретациясы:

Өмірдегі мақсаттары. Бұл шкала бойынша ұпайлар зерттелушінің болашақтағы мақсаттарының болуымен сипатталады.
Өмір процестері немесе өмірдің эмоционалдық жақтары. Бұл шкаланың мазмұны өмірдің жалғыз мәні өмір сүру деген теориямен сәйкес келеді. Бұл зерттелуші өзінің өмірін қызықты қабылдауы деген көрсеткіш болып табылады. Бұл шкала бойынша төмен ұпай қазіргі кезде өзінің өміріне қанағаттанбау белгісі.
Мен – локус бақылауы. (Мен өмірдің қожайымын). Өзінің мақсаттары мен оның мағынасы жайлы сәйкестеріне өмірін құрастыру үшін жеткілікті түрде таңдауына ерікті болып, өзін күшті тұлға ретінде елестетумен сәйкес келеді – жоғары ұпайлар. Төмен ұпайлар – адам өзінің күшіне, жеке өмірдегі оқиғаларды басқара алмай, сенбейді.
Өмір немесе өмірді басқару – локус бақылау. Жоғарғы ұпайда адам өзінің өмірін бақылай алады, шешімдерді ерікті және өмірінде де еркінше қолданады. Төмен ұпайлар – адамның өмірі саналы бақылауға арналмаған, таңдаудағы ерікті түрде болашаққа мәнсіз тілектер.

Өмірдің мәнінің жалпы көрсеткіштері ӨМБ тестінің барлық 15 субшкаласы бойынша ұпай саны саналады.

«Әлеуметтік – жағдайлы үрейлер шкаласы» әдістемесі

Мұндай типтегі шкала ерекшелігінде адам өзінде қандай да бір уайым, үрейліктерінің симптомдарын бағалау, ал жағдай қаншалықты үрей тудыратынына байланысты.

Нұсқауы: келесі беттерде сіз өміріңізде жиі сөйлемді жақсылап оқып, оң жақтағы цифрдың біреуін дөңгелектеп белгілеңіз. 0,1,2,3,4. Сізді алаңдататын болса

1, жағдай жағымсыз, одан аулақ болғыңыз келсе

2, сіз үшін өте жағымсыз, қорқыныш тудыратын болса

3, шектен тыс, жағымсыз, өте корқыныш тудыратын болса

4-ті белгілеңіз.

Сіздің тапсырмаңыз – әрбір жағдайды көз алдыңызға мүмкіндігінше сәйкес цифрларды белгілеңіз.

Әдістеме 3 типті жағдайлар қарастырады:

Мектеп пен мұғалімдердің қатынасына байланысты.
Өзі жайлы елестер, қатынас жасау жағдайлары. Сәйкесінше үрейліктің 3 түрі: мектептік, өзін бағалау және тұлғааралық.

Зеленгор орта мектеп 10-сынып оқушылары зерттеуге қатысты.

Жасөспірімтердің әлеуметтік тұлғалық өсудегі трененктік әсері туралы гипотезаны тексеру үшін бізге оқушылардың құндыларға бағытталған және жасөспірімтердің локус бақылаудағы үрей көрсеткіштері өлшенеді (ұзақтығы – 10 сабақ, 4 сағаттан).

Зерттеудің екінші кезеңінде тренингтен кейін осы көрсеткіштер тағы да өлшенді, зерттелінушілердің өзгергені байқалды. Осыдан кейін стьюденттің критерийі бойынша статистикалық анализ жүргізілді.

ӨМБ методикасының нәтижесін талдау (1 кестені қараңыз).

1) тренинг жүргізгеннен кейін

2) шкала бойынша «өмірдегі мақсат» және «мен – локус бақылауы», сондай-ақ өмірдің жалпы мәнінің және өмір-локус бақылау көрсеткіштері ұлғайды.

Кесте 1

ӨМБ методикасы бойынша жасөспірімтердің тұлғалық өсу тренингіне дейінгі және кейінгі орта статистикалық көрсеткіштері

Шкалалар

Тренингке дейін

Тренингтен кейін

Арасындағы айырма

ОЖ

Өмірдегі мақсат

Өмірдің насыщенность

Мен – локус бақылау

Өмір – локус бақылау

95,2

24,6

28,2

25,8

27,4

105,8

30,3

28,4

32,1

29,7

1 – 2

Сонымен тұлғалық өсу тренингі оқушылардың болашақтағы мақсаттарының қалыптасуына және өзін күшті тұлға ретінде мақсаты бойынша өз өмірін құрастыратын және оның мәнін көз алдына елестетуіне әсер етеді деп айтуымызға болады.

Қалыпты әрекет өрісі тұлғаның қалыптасу немесе қалыптаспауы. Ереже, Кодекс, Заң және т.б. немесе салт-дәстүрге байланысты әдеттер түрінде көрінетін формалар арқылы көрінетіндер арқылы анықталған. Бұл өрісте тұлғаның даму процесі дисциплинарлық, заңдық, этикалық, мүмкін болатын технологиялық қалыптармен танысады және оларды орындауға міндетті қалыпты әрекет түсінігі анықталмағандықтан, әрекетті бағалау әрекет түрлеріне және шекарасы мен қалыпты әрекет түрлері бірқалыпты болады. Бұл мәселе тікелей немесе жанама түрде әсер ететін көрсеткіштер әлеуметтік сапалар, әдеттер түрі 20-дан 300-ге дейін есептеледі, бұлардың барлығы зерттеу тапсырмалары мен автордың компетностілігіне байланысты (толығымен [112] зерттеу 30 позициядан астам нормалық әрекетті бес топқа бөлген.

Сондай-ақ, тұлғалық өсу тернингі өмірге деген ересекті қатынасты қалыптастырады. Адам өз өмірін бақылап, өздері шешім табу керек және оны өмірінде пайдалануына әсер етеді. Жасөспірімтердің үрейлерінің көрсеткіштерінің өзгерісінің нәтижесін талдау екінші кестеде көрсетілген.

№2 Кесте

«Үрей шкаласы» әдісі бойынша жасөспірімтердің тұлғалық өсу тренингіне дейінгі және кейінгі орта статистикалық көрсекіштер

Шкалалар

Тренингке дейін

Тренингтен кейін

Арасындағы айырмашылығы

Жалпы үрейлік

Мектептік үрейлік

Өзін бақылаудағы үрейлік

Тұлға аралық үрейлік

Үрейлердің көрсеткіштерінің арасындағы айырмашылық болмады, бірақ нәтижесін интерпретациялау тұлғаның өсу тернингінен кейін жасөспірімтен адекватты бола бастады. Егер тренинг алдында жалпы үрей деңгейі жоғары болса, онда тренингтік сабақтан кейін оны қалыпты деуге болады.

Әсіресе бұл өзін бағалау және тұлғалық үрей көрсеткіштерінде көрінді, мектептік үрей өзгерген жоқ. Яғни, тренингпен айналысу оқушыларға қоғамдық қатынастағы, субъект ретінде өзін елестетіп және қоршағандармен өзара қатынас кезінде сенімділікі иемденуді қалыптастырады.

Сонымен, эксперименталды зерттеу кезінде нәтижелер бізден шыққан гипотезаны мақұлдайды. Психологиялық әсер етудегі топтық әдістер тұлғалық өсу тренингі біздің жұмысымызда қолданғаны жасөспірімтердің үрейлік деңгейін төмендетіп, әлеуметтік белгілі құнды бағыттардың қалыптасуына әсер етеді және ең алдыменқоғамда жасөспірімтің сәтті әлеуметтену көрсеткіштерінің бірі болып келеді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен, біз жасөспірімтердің әлеуметтенуіне әсер ететін әдістер мәселесін қарастырдық. Ғылыми психологиялық әдебиетте бұл мәселен оқып үйрену негізінде, сондай-ақ жүргізілген эксперименталды зерттеулер жүргізіп, келесі тұжырымдарды жасауға болады.

қалыпты жүріс тұрыс;
әлеуметтік-психологиялық адаптация;
ауытқушылық қылық;
дұрыс емес қылықтар.

Қалыпты әрекет өрісі тұлғаның қалыптасу немесе қалыптаспауы. Ереже, Кодекс, Заң және т.б. немесе салт-дәстүрге байланысты әдеттер түрінде көрінетін формалар арқылы көрінетіндер арқылы анықталған. Бұл өрісте тұлғаның даму процесі дисциплинарлық, заңдық, этикалық, мүмкін болатын технологиялық қалыптармен танысады және оларды орындауға міндетті қалыпты әрекет түсінігі анықталмағандықтан, әрекетті бағалау әрекет түрлеріне және шекарасы мен қалыпты әрекет түрлері бірқалыпты болады. Бұл мәселе тікелей немесе жанама түрде әсер ететін көрсеткіштер әлеуметтік сапалар, әдеттер түрі 20-дан 300-ге дейін есептеледі, бұлардың барлығы зерттеу тапсырмалары мен автордың компетностілігіне байланысты (толығымен [112] зерттеу 30 позициядан астам нормалық әрекетті бес топқа бөлген.

Әлеуметік-психологиялық оқу мен дамудың белсенді топтық әдістері, практикалық психологияның қазіргі бағыттары қазір жастарды тәрбиелеуде ең нәтижелі құрал болып табылады. Олардың нәтижелігі ең алдымен топтың тұлғаға әсерін қалыптастыратын әлеуметтік-психологиялық механизмдеріне негізделген. Мұндай әсер етудің нәтижесінде тәрбиелеу ортасы пайда болады. Бұл әдістің тиімділігі жастық шақтың спецификасына, оның қажеттілігіне, өнегелі тәрбиелеу интенсивтілігіне тікелей тәуелді емес.

Эксперименталды зерттеу кезінде нәтижелер бізден шыққан гипотезаны мақұлдайды. Психологиялық әсер етудегі топтық әдістер тұлғалық өсу тренингі біздің жұмысымызда қолданғаны жасөспірімтердің үрейлік деңгейін төмендетіп, әлеуметтік белгілі құнды бағыттардың қалыптасуына әсер етеді және ең алдыменқоғамда жасөспірімтің сәтті әлеуметтену көрсеткіштерінің бірі болып келеді.

Қорытындылау кезеңінде жастармен жұмыс істеу бойынша мамандар, психологтар, мұғалімдерді дайындау үлкен жұмыс. Осындай тәрбие жұмыстағы әдістер ұйымдағы жастардың рөлін көтереді. Бұл жұмыс шынайы қажеттілікке жауап береді және қазіргі қоғамдық шартта өте қажет.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Елена Рыбакина обыграла первую ракетку мира

Кто победил на выборах США, согласно мнению…

ВЫБИРАЕМ ПЫЛЕСОС LG ДЛЯ ДОМА: НАДЕЖНЫЙ ПОМОЩНИК…

В сторону земли движется мощная магнитная буря

Дипломдық жұмыс.Жасөспірімдердің үйлесімді әлеуметтенуінің психологиялық ерекшеліктері

“Он не делает воздушных обещаний“. Политолог о выступлении Токаева на форуме в Астане

Полицейский выстрелил в коллегу в Жамбылской области

Экс-мэр Якутии о родстве с казахами: «Мы – тюрки, а казахи наши родственники»

“Пора остановиться“. Трамп выступил с заявлением по войне в Украине

Зеленский назвал звонок Шольца Путину «ящиком Пандоры»

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты