Дипломдық жұмыс. А. Байтұрсынұлының терминологиялык қалыатастырудағы рөлі

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………… ………….. 9

 

1 Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының зерттелу жайы……………………………………………………………………………………………………………19

 

2 Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминологиясы 

 

2.1 Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің сипаттары ………………..  36

 

• Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің тәсілдік сипаттары………………………………………………………………………………………………… 48

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………… 51

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………………… 53

 

 

РЕФЕРАТ

     Жұмыстың тақырыбы: А. Байтұрсынұлының терми қалыатастырудағы рөлі

Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және ғылми әдебиеттерден тұрады.

Жұмыстың мақсаты: Бітіру жұмысының мақсаты- Ахмет Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастырудағы орнын анықтау. Жұмыс мақсаты мынадай міндеттерді шешуге негізделеді:

• А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұраларының зеттеу жайына шолу жасау;
• А.Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастыушы ғалым екенін дәләлдеу;
• А.Байтұрсынұлы жасаған тарминдардің тілдік сипаты мен жасалу жолдарын көрсету.

Жұмыстың мазмұны: Бітіру жұмысының бірінші бөлімігде А.Байтүрсынұлы терминжасамдық мұрасын зеттеуге арналған мақалалар мен көлемді еңбектерге шолу жасалды (Р.Сыздықова, О.Айтбаев, Ш.Қүманбайұлы, Ш.Жалмаханов, Ж.Смағұлов т.б). Екінші бөлімде ғалым жасаған терминдер мен олардыың жасалу жолдарына тоқталдық (зат есім, сын есім, бастауыш, баяндауыш, дыбыс, буын, жұрнақ, жалғау, көсемше, есімше, қаратпа сөз, қыстырма сөз, жай сөйлем т.б.).

Зерттеудің әдістері: Жұмысты зерттеу барысында сипаттамалы, ғылми зерттеу әдісі басшылыққа алынды.

Тірек сөздер: қазақ терминологиясы, терминдер, термин жасаудағы негізгі принциптері, терминдердің тәсілдік сипаттары, т.б.

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақ тілі білімінің, соның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы сөз қозғағанда, ұлағат алар ұлыларымыздың қатарына кіретін ұлтымыздың ең ардақты ұлдарының бірі – Ахмет Байтұрсынұлының есімін аттап өте алмаймыз. Солай болуға тиісті де. Оның себебі- ұлттың ғылыми терминологияны қалыптастырудың еңбектерінен басталатындығы. Осы тұста бірден басын ашып айта кететін мәселе бар. Ол- тіліміздегі жекелеген сөздердің терминдік мәнде қолданыла бастауы мен терминологиялық жүйенің қалыптасуын шатастыруға балмайтындығы. Жекелеген сөздердің терминдік мәнде жұмсала бастауын Абайдың қара сөздерінен, XIX ғасырдың екінші жартысында шыққан кітаптар мен осы кезде басылып тұрған «Дала уалаяты», «Түркістан уалаяты» газеттердің беттерінен кездестіруге болады. Ал салалық терминологияның қалыптасуы- белгілі бір арнаулы саланы құрайтын ұғымдар жүйесінің тілде таңбалануы болып табылады. Өз алдына дербес терминологиялық өріс құрайтын арнаулы салалардың атаулар жүйесінен бөлініп шығуы үстіміздегі ғасырдың оныншы жылдарына дейін болды десек, шындыққа онша жанаспаған болар еді.

Нақты бір ғылым салалары бойынша терминологияның қалыптасуы алғашқы ғылыми еңбектердің, оқулықтардың, терминологиялық сөздіктердің жарық көруімен ,олардың өзге тілдерден аударылуымен тығыз байланысты. Бізде қазақ тілінде жазылған ондай еңбектердің жарық көруі- аяқталып келе жатқан ғасырдың бірінші он жылдығынан басталады. Яғни, бұл дегеніміз- қазақтың ғылыми терминологиясының туындауы да дәл осы кезден басталуға тиіс деген сөз.

Бұл істің басында кімдер тұрды дегенге келер болсақ, осы кезде қазақ тілінде алғашқы оқулықтар мен түрлі деңгейдегі ғылыми және ғылыми- көпшілік еңбектер жазған Ахмет Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамметұлы, Ж.Күдерин, Е.Омарұлы, С.Қожанұлы,М.Дулатұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, Ғ.Қараш, К.Жәленов сияқты қазақ зиялыларының есімдері аталуға тиіс.

Осы аталған авторлардың әрқайсысының салалық терминологияның қалыптасуына өзіндік үлестерін қосқандығы дау тудырмайды. Оған аттатары аталған зиялылардың еңбектерінде кездесетін ғылыми атаулар куә бола алады. Соған қарамастан олардың арасынан А.Байтұрсынұлының есімін ерекше атап жүргеніміз белгілі. Әрине, өте дұрыс. Алайда оның қазақ терминологиясының негізін қалаушы ғалам- ретінде қараудың себептерін  әлі де нақтырақ көрсету, ғылыми тұрғыдан дәлелдеудің мәні зор. Біз төменде осы мәселе төңірегінде ой өрбітпекшіміз.

Кезінде М. Әуезов, Е. Омарұлы, С. Сәдуақасұлы, М. Дулатұлы, С. Сейфуллин, Т. Шонанов сияқты қазақ зиялылары негізін қалаған ахметтану ілімі араға алпыс жылдан астам уақыт салып барып жалғасын тауып отыр. Ахмет Байтұрсынұлы ақталғаннан бергі он жылдай уақыт ішінде ұлы тұлғаның соңына қалдырған еңбектері әр түрлі қырынан зерттеле бастады. Бұл істен тілші ғалымдар да шет қалмай өз үлестерін қосуда, Р. Сыздықова,  Ә. Қайдаров, Ө. Айтбев, М. Жүсіпов, т.б. ғалымдардың жарияланған еңбектері соның дәлелі бола алады.

Бір басынан мамандық табылатын халқымыздың «рухани көсемі», «ұлт мәдениетінің хантәңірі» атанып жүрген алып тұлғалы тереңірек таныған сайын ұлтымыздың  рухы биіктеп, тарихи, ғылыми санамызда өсе түспек. Сондықтан ғалымның әдеби –ғылыми мұрасын жан –жақты зерттеудің маңызы айырықша.

А. Байтұрсынұлы ресми ақталғаннан бері он жылға жуық уақыт ішінде ахметтануға ерекше атсалысып жүрген тілші-ғалым Р.Сыздықова ғалымның тіл білімі, әдебиеттану ғылымдарының, қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін салушы және жаңашыл ағартушы, ірі публицист, дарынды ақын екендігін айта келіп былай дейді: « Әрине, біздің сипатымыз- өте жалпы айтылып,қысқа қайырылған түйін. А. Байтұрсынұлының ағартушылық, ғылыми еңбектерімен қатар, поэтикалық творчествосын, саяси-әлеуметтік қөзқарастарын нақтылы, арнайы және терең зерттеу-алдағы міндет, әр сала мамандарының жұмысы [1,28].

Ғалымның атап көрсеткеніндей А.Байтұрсынұлының мұрасын сала-салаға бөліп, арнайы зерттеулер -оның бай әлеміне терең бойлап, халқымыздың игілігіне жаратумен қатар, қайталанбас тұлғаның қазақ ғылымының дамуыны қосқан үлкен үлесін анықтап, тарихымыздың төрінен алатын орнын да нақты көрсетіп берді

Ең алдымен А.Байтұрсынұлы қазақ тіл білімінің терминологиясы жасаушы. Кез- келген ғылымды оқып білу, меңгеру немесе оны өзгелерге үйрету сол ғылым саласында қолданылатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы осы ғылым саласындағы негізгі ұғымдарды және олардың өзара байланысын анықтап, яғни қазақ тілінің табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесін түзумен қатар, сол ғылыми ұғымдардың атауларын да жасаған. Ғылыми ұғымдарға ат қою оп-оңай жұмыс емес. Ол үлкен талғампаздықты, тілді шебер пайдалана білуді қажет ететін шығармашылық процесс. Онымен қоса, арнаулы ұғымдарға ат қою кезінде ұғымдар жұйесінің өзіндік ерекшеліктерін міндетті түрде ескеру қажет. Атаудың ықшам болуы, бірмағыналылығы және ұғым мазмұнын қамтуы тағы бар. Осындай талаптарды мүлтіксіз орындаудың қиындығы-терминдердің ана тілінде жасаудан гөрі көп жағдайда оны ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін ескере отырып, жасалған өзге тілдерден дайын қалпында ала салуға (яғни, жасауға емес қабылдауға) мәжбүр ететін себептердің бірі. Бұл тұрғыдан келгенде ғалым қазақ тілін термин шығармашылығын да пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткен. А.Байтұрсынұлы 1912 жылы Орынборда жарық көрген «Оқу құралының» өзінен буын, дыбыс, нүкте, дауысты дыбыстар, жарты дыбыстар дыбыс, дәйекші, жіңішкелік белгісі, харіп сияқты терминдерді ұшыратуға болады. Ал 1914, 1915 жылдары және одан кейінгі жылдары 1928 жылға дейін  бірнеше дүркін басылып тұрған «Тіл құрал» оқулықтарында (қазақ тілінің сарфы). Әбден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген және қолданылуға беруге тиіс зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, қосымша, жалғау, жұрнақ сияқты жүздеген терминдердің кездесетіні белгілі.

Бұл терминдердің терминге қойылатын талаптарға жауап беретіндігін дәлелдеп жату артық, өйткені олар кезінде арнайы шеттелгендіктен қарамастан уақыт сынынан өтіп, тұрақты қолданылатын дәрежеге жетті. Мұнда ең басты атап айтатын нәрсе- А. Байтұрсынұлы бір топ терминдерді ғана емес, бүкіл ғылым саласындағы арнаулы ұғымдар атаулар жиынтығын, дәлірек айтқанда, терминдер жүйесін жасаған. Ғылымның дамуына орай ұғымдар жүйесінің ұлғайып отыруы табиғи құбылыс. Ахаң қалыптастырған терминдер жүйесі де қазақ тілі білімі дамыған сайын жаңа элементтермен толыға түсті.

Ғылымның осындай тұтас терминдер жүйесін қалыптастыруы- оның қазақ тілі білімінің терминологиясын жасаушы екендігінің дәлелі бола алады.

А.Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің ғана емес, әдебиеттану ғылымының да негізін қалаушы екендігі мойындалған шындық. 1923 жылы ғалымның мерейтойына арналған мақаласында М. Әуезов «Жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды»[2],- деген болса, әдебиетші ғалым Р. Нұрғалиев оның «Әдебиет танытқышы» туралы айта келіп, «… қазақтыың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты- басты терминдері мен категориялары түп- түгел осы кітапта қалыптастырылған» деп әділ көрсетеді[3, 12-13б].

Сонымен, екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш әдебиет теориясын жазған ғалым осы ғылым саласының ғылыми терминологиясын да жасаған. Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдебиеттану терминдерін жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән функциясын да ғылыми анықтамасын берген. Ол дегеніміз- ғылыми ұғымның өзіне ғана тән белгілерін айқын көрсетумен қатар, олардың ұғымдар жүйесінде алатын орнын да көрсету деген сөз. Мысалы:          « айшықтық әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұптық бір ауыз өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз- өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз- өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-соқпасының арасы. Бунақ ішінде буын болады»[4, 192].

Бұл мысалдан байқайтынымыз,ғалым,біріншіден, өлеңнің құрылым- құрылысын (түр-тұрпатын-А.Б.) анықталған ; екіншіден, әрбір ұғымның өзіндік ерекшелігін, басты белгісін, іргелес өзге ұғымдардан айырмасын көрсететін анықтама берген. Яғни әрбір ұғымныың мазмұны мен көлемін анықтаған; үшіншіден, әр ұғымның ғылыми атауын ( айшық, шумақ, тармақ, бунақ, буын) жасаған; төртіншіден, терминдердің жүйелік ерекшеліктерін ескере отырып, жалпы қолданыстағы бір үлгімен жасалған сөздерді термин ретінде пайдаланған; бесіншіден, ғылми ұғымдардың арасындағы жүйелік-құрылымдық байланысты көрсеткен. Дәлірек айтқанда, айшықтық-шумақтан, шумақтық- тармаұтан, тармақтық- бунақтан, ал, бунақтық- буыннан құралатындығын сатылай отырып көрсету арқылы ұғымдық микрожүйенеің өзіндік табиғатын танытқан.

Бұдан ғалымның өзі зерттеп отырған ғылым саласындағы ұғымдар жүйесінің ішке бойланып, мен ерекшелігін терең білумен бірге, оларды таңбалануда тілді өте шебер пайдалана алғандығы анық көрініп тұр. «Әдебиет танытқыштан»  мұндай мысалдарды  әлі де көптеп келтіре білуге болды. Жеке ұғымдардың өзара байланысынан барып ұғымдар барып жүйесі құрылатын сияқты, соларға сәйке келетін жекеленген термин сөздердің жиынтығын- терминдер жүйесін, яғни салалық терминологияны құрайды.

«Әдебиет танытқыштағы» ғалым қаламынан туындаған біртұтас жүйе құрайтын терминдер оның әдебиеттану ғылымының ғылыми терминологиясының қалыптастырғанын көрсетеді.

Сондай-ақ, А.Байтұрсынұлы тіл білімі, әдебиеттану ғылымының ғылыми терминологиясын жасаумен бірге, қазақ тілін оқыту әдістемесінің де негізін қалаушы ретінде бұл салаға қатысты көптеген терминдерді жасаған. Олардың қатарына әдіс, әдісқой, сауаттау әдісі, жалқылау әдісі, жалпылау әдісі, жалқылау-жалпылау әдісі сияқты терминдерді жатқызуға болады.

Бұлармен қоса А.Байтұрсынұлының тарих, этнография мәселелерімен де шұғылданғаның ахметтанушы ғалымдар айтып жүр. М.Әуезов 1923- жылы [2] ғалымның «Мәдениет тарихы» атты кітап жазып бітіргенін айтқан болатын.

Ғылым, білім саласында қазақ тілінің қалданыс аясының кеңеюіне мақсатты түрде үлкен мән берген және термин шығармашылығында ұлт тілінің өз мүмкіндігін шебер қолдана білген ғалымның әлі баспа бетін көрмеген немесе кезінде жарияланып, қазір қолға түспей жүрген ондай еңбектері табылып жатса, олардың ішінде де көптеген терминдермен жаңа қолданыстардың болатындығына еш күмәндануға болмайды.

Сонымен, үшіншіден, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, А.Байтұрсынұлы қазақ тілі білімі, әдебиеттану сияқты жеке ғылым салаларының ғылыми терминологиясының негізін қалаумен бірге, көтеген әдістеме, тарих және этнографияға, жалпы мәдениетке қатысты терминдер жасаған ғалым.

Ғалымның термин шығармашылығындағы қызметінің бір ғана ғылым саласымен шектелмейтіндігі оның жалпы қазақ терминологиясын қалыптастырудағы орнының айырықша екендігін көрсетеді. Алайда         А. Байтұрсынұлының қазақ терминологиясының қалыптастыруына қосқан үлесі бұлармен шектелмейді. Оның Қазақстан ғылымын ұйымдастырушылардыың бірі ғана емес, солардың ішіндегі ең ірісі, бірегейі екнін дәлелдейтін деректер ғалым мұрасына тереңірек үңілген сайын табыла береді.

Ендігі бір айырықша атап айтуды қажет ететін мәселе- ғылымның терминжасамының тәсілдері мен жолдарын анықтап бергендігі.яғни, төртіншіден, А.Байтұрсынұлы терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды өз тәжірибесінде тұңғыш рет кеңінен пайдаланған ғалым.

Терминжасам тәсілдерінің ара-жігі ашылып, олардың термин шығармашылығында іске қосылуы- қазақ тілінің грамматикасының жазылуы мен тікелей байланыста қарастыруды қажет етеді. Бүгінгі терминжасам тәсілдерінің өзіндік ерекшеліутері бар екендігіне қарамастан, ол негізінен қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерінің құрамчна енеді. А. Байтұрсынұлының қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтаумен қатар, ол тәсілдерді термин жасауда пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткендігінде. Оның қаламынан туындаған жүздеген терминдері дәлелдейді. Мәселен, ғалымның жұрнақ, жалғау, буын, шумақ, тармақ, пай, мүше, әдіс т.б. осылар сияқты терминдері семантикалық тәсілдерімен,жақша, қосымша, дәйекше, буыншы, бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш, әуреленіс, әлектеніс, әліптеме, зауықтама, сұқтаныс, азаптаныс, жалғаулық, есімдік тәрізді көптеген терминдерді морфологиялық тәсілмен, ал дауыссыз дыбыс, дауысты дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс, түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше, салалас сөйлем, сабақтас сөйлем- сынды терминдер тобы синтаксистік тәсілмен жасалған.

Бесіншіден, А.Байтұрсынұлы- жекелеген ғылым салаларының ғана емес бүкіл қазақ терминологиясының қалыптасуына тікелей әсер еткен айырықша тұлға.

1924 жылдың маусым айында Орынборда Қазақ ғылми қызметкерлерінің сьезі болып, онда терминологияны қалыптастырудың принциптері бекітілгені мәлім. Араға екі жылдай уақыт салып, 1926жылы Бакуде өткен түрікшілердің бірінші құрылтайында жасаған баяндамасында А.Байтұрсынұлы қатынасушыларға осы принциптерді таныстыра отырып және өзге түркілердің де ғылыми терминологияны қалыптастыруда оларды басшылыққа алса дұрыс балатындығын айта келіп, өз ойын былай түйіндейді: « Этим путем каждый из нас, разгрузив свой язык от его баллансты чужих  отчистив его от засоренности  илиянием чужого языка, сделали бы доступпными произвдения своей пеяати и свой народной и другием тюркским народностям» [5,425] .

Бұдан ғұлама ғалымның қазақ терминологиясын қалыптастыру мен дамытудың бағыт-бағдарын айқындаумен қатар, бүкіл түркі халықтарының терминологиясының дамуына көңіл аударып, термин жасауда ортақ принциптер ұстару арқылы туыстас халықдардың өзара ғылыми және рухани- мәдени байланыстардың тереңдей түсуін көздегенін көруге болады.

Сонымен, бітіру жұмысы Ахмет Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастырудағы рөлін анықтауды көздейді. Осы мақсатта бітіру жұмысын екі бөлімге бөліп қарастырмақпыз. Бірінші бөлімде А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының зерттелу жайына тоқталсақ, екінші бөлімде ғалым жасаған терминдердің сипаты мен жасалу жолдарын сөз етпекпіз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының

зерттелу жайы

Қазіргі қазақ ғылымынд А. Байтұрсынұлының терминжасамдық мұрасын зерттеп жатқан ғалымдар баршылық.

А.Байтұрсынұлы 1988 жыдың соңында анықталған терминологиялық мұрасына арналған тұңғыш мақалалардың бірі- «Қазақстан әйелдері» журналында жарияланған Ө. Айтбаевтың «Қазақ терминологиясының атасы»  атты мақаласы [6]

Еңбек Ахмет Байтұрсынұлының жалпы терминжасамдық ізденістеріне арналған. Мақаланың авторы А.Байтұрсынұлының қазақ тарихындағы орны былай бағалайды. «Қазақ әдебиет тарихында ұлы Абайдың орны қандай болса, қазақ тіл білімі мен мәдениеті тарихында А. Байтұрсынұлының орны сондай »[6,7,б].

Еңбек авторы А.Байтұрсынұлының терминжасамдық ізденістерінің басталуын терминнің оқыту саласына өте қажет болғандығынан  туды деп, Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілін мектептерге пән ретінде ендіру керек екендігін көрсетіп,  сол ұлы ойды іс жүзінде өзі мектепке ендіре бастағанын айтады.

Мақалада Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» атты еңбегінің жеті басылымы «баяншы» атты еңбегі, «Айқап» журналындағы, «Қазақ » газетіндегі мақалалары талқыланып, Ахмет Байтұрсынұлының терминжасамдық қызыметіне жоғары баға береді.

Қазақ тілін мектептерде пән ретінде оқыту үшін Ахаң қазақ тіл біліміне жаңа ұғымдар ендіреді,оларды жаңа атаулармен (терминдер) маркерлейді. Мысалы:фонетика- дыбыс жүйесі, морфологиия- сөз жүйесі,синтаксис- сөйлем жүйесі, үтір, буын, әліппе, дәйекше…[6,7-8б].

Мақаланың авторы А. Байтұрсынұлының термин жасаудағы негізгі принципі- терминді қазақ сөзінің негізінде жасау екендігі болған дейді де, бірақ, сонымен қатар, А.Байтұрсынұлының термин ретінде қазақ тілінде баяғыдан бері қазақшаланып, қалыптасып жүрген араб, парсы сөздерін де пайдаланғанын көрсетеді. Мысалы: мектеп, кітап, өнер т.б.[6,8б].

Сонымен, Ө.Айтбаевтің бұл мақаласы А.Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің терминология жасау тарихындағы орнына, аталған ғылыми қызметіне арналған. А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасына арналған Ө.Айтбаевтің екінші мақаласы-«А.Байтұрсынұлының терминжасам тәжірибесі» [7] деп аталады.мақалада төмендегі мәселелер қамтылған:

1. А.Байтұрсынұлының терең тіл танымдық сезімталдығы;
2. А.Байтұрсынұлының терминжасамдық тәжірибесінің кешегі және бүгіргі қажеттілігі;
3. А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының қазақ және жалпы түркі тіл біліміндегі көшбастаушылық мәні;
4. А.Байтұрсынұлының терминжасамдық қызметіде лексико- морфологиялық және морфолого-синтаксистік тәсілдердің басым түрде қолданылуы;
5. А.Байтұрсынұлының терминжасам мұрасының сала-салаға жіктеліп зерттелінің қажет екендігі;
6. А.Байтұрсынұлы жасаған терминдердің семантикалық және құрылымдық анонимы.

Еңбектің авторы осы мәселелерге әр түрлі көлемде көңіл бөледі.

Ө.Айбаевтің еңбегінің негізгі мәнін өзі анықтап береді. «Шынында», А.Байтұрсынұлы қазақ тілі пәнінің терминдерін жасауы теңдесі жоқ ерлік…[7,7б].

   Сонымен, Ө.Айтбаевтің талқылаған екі еңбегінің негізгі мағыналық сарыны бір-А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының ғылми биіктігі, теориялық және машықтық маңызы

Р. Сыздықованың «Термин жасау-Ахмет Байтұрсынұлы көтерген тарихи жүктің бірі » атты еңбегінде анализ концептуалдық көзқарас негізінде жасалды. Мақалада бес мәселе талқыланды:

1.Терми және сөз ;

2.Терминің түрлері;

3.Термин және мектеп;

4.А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының қазіргі қазақ тілі біліміндегі орыны

5.Мамандардың Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зерттеудегі концептуалдық ұқсастықтары айырмашылықтары [8]

Р.Сыздықова «А. Байтұрсынұлының еңбектеріне анализ жасағанда көбінде терминнің тілдік (құрылымдық) яғни наминация көңіл бөліп, терминнің ұғымдық симантикалық жағына көңіл бөлмейді, өте аз көңіл бөледі ». Олардың лейтмотиві Ахмет Байтұрсынұлы терминді қазақ сөзінің негізінде жасап, жат тілдің негізінде жасамау деген ұғым»-дейді [8,251-252 б.б].

Ахмет Байтұрсынұлы, Х. Досмұхаметұлы, М .Дулатұлы қазақ терминін білім беру саласында бейіндеп жасаған. Ол кездегі негізгі білім беру саласы мектеп еді. Сондықтан терминдердің барлығы мектеп оқушысының ойлау қабілетіне лайықтап жасалған, яғни қазақ тілінің төл мүмкіншіліктерінің негізінде [8,254б]. Егер бұл жағдайды тілтамының көзқарасымен бағалайтын болсақ, онда ол терминдер (жасалған кезде) ғылыми стилдің нақ ғылыми түріне емес, ғылыми оқыту (ғылыми әдістемелік, оқыту-ғылыми, яғни научно-учебный, учебно-научный) түріне арналған.

Ш. Құрманбайұлының «Қазақ терминологиясының қалыптастырудағы Ахмет Байтұрсынұлының рөлі» атты еңбегінде, зерттеу бүгінгі терминология ілімінің принциптерінің, ұғымдарының, категорияларының негізінде жасалған[9]

Еңбекте Ахмет Байтұрсынұлының терминжасамдық дағдысы жан-жақты зерттеліп,системалық деңгейде талқыланады.

Автор көтерген мәселелер күрделі. Мысалы:А. Байтұрсынұлы қазақ тілтанымының, әдебиеттанымының, әдістемесінің терминологиялық негізін қалаушы (салалық термиология) қазақ ғылымының терминжасамдық тәсілдері мен жолдарын анықтаушы; терминжасам ілімінде қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерінің талық пайдаланып, жалпы қазақ тілтанымының сөзжасалымдық мүмкіншіліктерін, түрлерін анықтаушы, ретке келтіруші; А.Байтұрсынұлы терминжасамдық қызыметі салалық (тіл,әдебиет, әдістеме) терминологиясын жүйелендірумен шектелген жоқ, жалпы қазақ терминологиясының қалыптасуына үлкен ықпалын тигізді; А.Байтұрсынұлы қазақ терминологиясының тұнғыш ғылыми принциптерін жасаушы [9].

Сонымен еңбекте талқыланып, жауабы берілген мәселелер, шынымен, маңызды.автордың қорытулары нақты,  дәлелді.

А.Байтұрсынұлының терминологиясына Ш.Құрманбайұлынан да бұрын көңіл бөлген мамандар да бар:Айтбаев [6,110]; Жұсіпұлы [10], сондықтан бұл еңбекте тек тың мәселелер көтерілді деуден аулақпыз, бірақ А.Байтұрсынұлының терминжасамдық мұрасын термин және терминология теорияларының негіздеріне сүйеніп зерттеген еңбегі ретінде бұл зерттеменің жүйелі, жан-жақтылығының биіктілігі мен кеңдігі күдік тудырмайды.

Еңбектің басында біз қазақ ғылыми терминологиясының бастаушысы, жол салушы және қазақ терминологиясының негізін қалаушысы, жүйесін қалыптастырушысы ұғымдарын айыру керек екендігін айттық.            Ш. Құрманбайұлының еңбегінде осындай ғылыми әрекет жасалған. Ш.Құрманбайұлы сөздің термин қызметінде қолданылуы Абайдың да, Х.Досмұхаметұлының да, Е.Омарұлының да еңбектерінде де кездесетіндігін айтып, А.Байтұрсынұлының салалық (тіл,әдебиет, әдістеме) терминологияның негізін қалыптастырғандығын айтады. Яғни, А.Байтұрсынұлы – қазақ ғылыми терминологиясының негізін қалаушы, жүйелендіруші. Бірақ, біздің ойымызша А.Байтұрсынұлы- қазақ ғылыми терминологиясыныың және жалпы қазақ терминологиясының тарихында әрі жол бастаушы, әрі негізін қалаушы, жүйеге келтіруші. Бұлай деуіміздің себебі:

а) А.Байтұрсынұлы сол кездегі қазақ зиялыларының қатарында (Х.Досмұхаметұлы, Е.Омарұлы, М.Дулатұлы,…) термин жасау және термин қолдану жолын қалыптастыра бастады (қазақтың салалық ғылыми терминологиясы жүйеге келген кезде), Сондықтан А.Байтұрсынұлы сол кезден бұрынғы және сол кездегі қазақ зиялыларының қатарында қызмет еткен ғалым ретінде қазақ терминологиясының жол бастаушыларының бірі.сонымен қазақ терминжасам тарихында жол бастаушы біреу емес. Бұл қатардан көп зиялылар, ағартушылар,ғалымдар, ақындар орын алады. Сол жол бастаушылар қатарынан өз орнын иеленіп тұрған мамандардың бірі- А.Байтұрсынұлы.

ә) А.Байтұрсынұлы қазақ терминжасам тарихында тек жол бастаушы, тура жол салушы қызметін атқарумен шектелген жоқ. А.Байтұрсынұлы қазақ терминологиясының салалық ғылыми жүйесін жасады (тілтаным, әдебиеттаным, әдістеме). Яғни терминжасам тарихында басқа жол бастаушылардан көш ілгері жылжып, биік ғылыми теория деңгейінде ізденістер жүргізді. Қазақ салалық терминологиясының негізін дүниеге келтірді.

Сонымен, А.Байтұрсынұлының қазақ ғылыми терминологиясының негізін қалаушы, теориялық жүйеге келтіруші. ХХ ғасырдың бірінші ширегінде ғылыми жүйелік концепция негізінде қазақ терминология мәселелерін әлемдік терминология ғылымының деңгейінде шеше білген жалғыз ғалым- А.Байтұрсынұлы.

Сонымен, А.Байтұрсынұлы қазақ терминологиясының жасалу тарихында жол бастаушы, тура жол салушы маман ретінде-көптің бірі, ал қазақтың салалық ғылыми терминологиясының негізін қалаушы, жүйесінің қалыптастырушы маман ретінде-дара тұлға.

С.Ақаев пен Д.Мыңбаевтің «Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің тәсілдік сипаттары» атты еңбектерінде «А.Байтұрсынұлы салған термин жасау жолынан (терминді мүмкіндігінше қазақ сөзінен жасау) көп қазақ ғалымдарының бүгінде шығып кетуін, Еуропа тілдеріндегі (қазақ) терминдерді күдіктенбей қабылдайтындығын, орыс тіліндегі терминдерді қазақ тілінде аудара салатындығы талқыланады. Сондықтан қазақ тілінің терминжасамдық мүмкіндігінің жасанды түрде таралғандығын айтады. Яғни олар А.Байтұрсынұлы жаратып кеткен термин жасау машықтың дәстүрі тарылды, қазақ тілінің бірліктерін термин жасау мақсатында машықтандыру азайды» дейді [11, 442-443б.б]. Сонымен еңбектің авторлары қазіргі Ана тіліміздің терминологиясында қазақ тілінде ұғымы да бар,ол ұғымның атауы да бар жағдайда да, орыс тілі я орыс тілі арқылы енген терминдердің қолданысының басым болып кеткендігін айтады.  Мысалы: әдептік, әсемдік, мұрат терминдерінің орнына этика, эстетика, идеал терминдерін қолдану[11,453-454бб.].

ХХ ғасырдың 10-25- жылдарында тіл біліміне қатысты терминдерді жасауда А.Байтұрсынұлының кейбір жағдайларда орыс ғалымдарының ілгері тұрғандығын, олардың еңбектеріндегі жетістіктерді еліктемей пайдаланғандығын, қазақ тілінің ішкі дүниесінің құдыретін орыс тілтанымының заңдылықтарына тәуелдендірмей дербес пайдаланғандығын көрсетеді. Мысалы: сол кездегі орыс тілі оқулықтарының, сөздіктерінің құрамындағы біраз терминдердің бұлыңғыр екендігін, эксперимент ретінде қолданылып жүргендігін анықтайды.Ал, А. Байтұрсынұлы жасаған қазақ тілінің грамматикалық, фонетикалық терминдерінің көпшілігінің сол кездегі оқулықтарда нақ қалыптасқандығын жариялайды. Қазақ тілінде терминмен таңбаланған бірқатар универсал грамматикалық ұғымдарға анлиз жасалып, олардың баламаларының орыс мектебіне арналған орыс тілді оқулықтарда орын алмағандығы сөз етіледі.[11,443-444бб]. Мақаланың соңында А.Байтұрсынұлының терминжасамдық қызметінің ішкі және сыртқы дүниесінің ғылыми- әдістемелік сипаттары тоғыз ережеде тұжырымдалады.

А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын зерттеуге арналған еңбектердің ішінде бір жағынан жалпылама, екінші жағынан нақты пікірлерді, ұсыныстарды ортаға салған мақала- Ш.Біляловтың «Ахметтануға кіріспе» атты мақаласы [12]. Мақаланың авторы қазіргі қазақ ғылымында «Ахметтану» ілімінің дүниеге келуі әрі тарихи заңдылық әрі ғылыми-әлеуметтік сұраныс дейді. Себебі, бұның жаңа ғылыми-рухани, ғылыми-тарихи, менталитеттік маңызы өте биік деп сипаттайды. Ш.Біляловтың көзқарасын толық құптаймыз. Бұл мәселенің өте зәрулі екендігін М.Жүсіпұлы 1995,1998 жылдары жариялаған монографияларында талқылап қорытқан [10,13]. Бірақ бүгінгі күнде А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын зерттеуге арналған еңбектердің ішінде Ш.Біляловтың мақаласында ахметтану ғылымы пайда болуының негізгі жеті себебі яғни жеті мағыналық, ұғымдық қасиеттері толық анықталады, сипатталыды [12,417-430бб].

«Ахметтану» ілімінің жеті тірегі деп Ш.Білялов төмендегі мәселелерді

атайды:

1) А. Байтұрсынұлы – ұлттық ғылым жасаушы;

2) А.Байтұрсынұлы –ғалым теорекик;

3) А.Байтұрсынұлы-ұлттық ғылыми тілді жасаушы;

4) А.Байтұрсынұлы –ұлттық ғылыми стилді қалыптастырушы (яғни қазақ тілінің функционалдық стилистикасының негізін салушы біздің қосымшамыз);

5) А.Байтұрсынұлының атаутану ілімі, атау жасау ерекшеліктері (яғни, терминологиялықтеориясы,терминжасамдықтәжірибесі-қосымшамыз);

6) А.Байтұрсынұлының тұлғаландыруы-горманизмі (яғни, А. Байтұрсынұлының ғылыми стилінің құрылымдық, мағаналық ерекшеліктері-бідің қосымшамыз); [2, 417 б]

7) Сонымен мақаланың авторы мәселені кең, терең және маңызды шешуін көздейді, мәселенің жеті тарихының әрқайсысына қысқа анықтама беріп, «Ахметтану» ілімі пайда болуыдың уәждерін сипаттайды. Яғни,    «Ахметтану » ілімі бүгін де, ертең де қазақтың мол гуманитарлық ғылымының өзекті тармағы.

Ахмет Байтұрсырұлының терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған сезімді мақалалардың бірі- Б. Қалиұлының «А.Байтұрсынұлы және қазақ терминдері» атты мақаласы [183] Бұл еңбекте автор күрделі мәселелерді көтереді.

а) А.Байтұрсынұлының термин жасау ережелері;

ә) Қазіргі қазақ қоғамындағы интернационалдық терминдер жайындағы көзқарастар;

б) Ұлттық сана-сезімнің негізі көрсеткіш-ана тілінің ұлттық сипаттары;

в) Жат тілдердің бірліктеріне тәуелді болды;

г) Жат тілдерден енген сөздерді (интернационалдық терминдерді) қазақ орфографиясының заңдылықтарына сай жазу, қазақ орфоэпиясының заңдылықтарына сай  дыбыстау, себебі басқа тілдерде (ағылшын,француз,неміс,орыс,..) интернационалдық терминдер басым көпшілік жағдайда өз заңдылықтарына сай ықпалдандырады [13;403-416].

«Ғылыми, қоғами-әлеуметтік терминдер ұлттық ойлау қабілетінің, ұлттық тілдің мүмкіншіліктердің жоғарғы деңгейдегі көрсеткіші, сондықтан ол терминдердің ана тілінің негізінде жасалмауы (шығыу тегі, иә ықпалдандырылмауы) сол жоғары деңгейде болатын көрсеткіштердің төмендігінің белгісі, иә болмаса, А.Байтұрсынұлы айтқандай, мамандардың еріншекгігінің салдары», -дейді Б. Қалиұлы [13,412б]. Мақаланың авторы  қазақша жаңа терминдердің(пайда болған кезде), құлаққа дөрекі естілетінін А.Байтұрсынұлы талай айтқан дейді [13,410б]. Ал қазіргі кезде А.Байтұрсынұлы дүниеге келтірген терминдер құлағымызға өте жеңіл сіңіп, ойымыздан үлкен орын алған дейді. Сондықтан терминдерді қазақ тілінің негізінде жасауды ұрандатады.

Жоғарыда талқыланған еңбектердің мағыталық негізі өте жақын.

мысалы: А.Байтұрсынұлы қазақ тілтанымы,әдебиеттанымы және әдістеме ғылымдарының терминдері мен терминологиясын жаратқан ғылым.

    2.А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасы жалпы ұлттық терминжасамды қалыптастыруға, өркендетуге үлкен әсерін тигізді, негіз болды. Яғни, медицина, этнография, философия ,т.б. ғылыми салалардың терминологиясын қалыптастыру үшін үлгі болды.

   3.Көптеген салалық ғылыми терминология жүйелерін жасау қажет екендігінің уәжін күшейтті.

    А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған ізденістердің бірі-Р. Рақышевтің «Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінің медицина атауларын жасаудағы ықпалы» атты мақаласы. Мақалада А.Байтұрсынұлының терминжасамдық қызметінің нәтижесі,маңызы,жалпы медицина терминдердің және қазақ медицина терминдерінің жасалу тарихы, көтерілген деңгейі,жылдан-жылғы сан жағынан көбеюі хронологиялық дәстүр негізінде әңгімеленеді.

     Біз А. Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған еңбектердің барлығын тізіп көрсетуді көздемедік. Еңбектің осы мәселеге арналған үзіндісінде біз сол ғылыми ізденістердің негізгі бағытын анықтауды көздедік, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауды, ғылыми пікірдердің тамыры бір болғанымен, бұтақ болып жайылудағы бет алысы мен жапырақтануы алуан түрлі екендігін көрсетуді көздедік. Мамандардың бір дауыстан А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын «полифункцияналды дүние»деп қорытуларының ғылыми негізін нығайтуды көздедік. Осындай міндеттерді атқару үшін жоғарыда талқыланған еңбектердің маңыздылығы да, саны да,біздің ойымызша, жеткілікті болды.

     Бүгінде қазақ тіл білімінде терминология мәселесіне арналған ірі зерттемелер көп. Олар: монографиялар,диссертациялар, Молдажанов, Айтбаев мақалалары, Қайдаров, Абдрахманов арнайы жинақтары. Бұл еңбек те А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған. Еңбектерге көп көңіл бөліп, сол ғылыми ізденістердің бағытын, концептуалдық реңкін анықтап, А. Байтұрсынұлы терминолог-ғалым деп бағалауларының шығу тегін, деңгейін, ғылыми дәлдігіне анализ жасауды жөн көрдік. Себебі, білімнің, ғылымның сапасын, мұраның сапасые бағалаумен қатар, сол берілген бағаның сапасын зерттеп талқылау керек.баға сапа жағынан әділ болу керек.яғни, бағаның сапасында асыра сілтеу де, кемсіту де орын алмау керек. Сол себептен қазіргі қазақ тілтанымындағы терминология мәселелеріне арналған еңбектердің біразы біз жасаған талқылаудан орын алмады. Мысалы:1991жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ахметтану тағылымдары» ғылыми мақалалар жинағында терминология мәселелеріне арналған төрт мақала бар. Солардың біреуі «терминдерді алдын-ала жіктеу, жүйелеу жолдары»[14]   А. Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасына арналған осы мақалада екі мәселе көтерілген:

   а) қазақ терминін қазақ тілі бірліктерінің негізінде жасау керек екендігі;

   ә) А.Байтұрсынұлының терминдері – термин жасаудың және термин пайдаланудың классикалық үлгісі.

Мақаланың негізгі ғылыми бағытын біз қолдаймыз.бірақ,біздің ойымызша, Авторлар А.Байтұрсынұлының «қазақ термині ең алдымен қазақ сөзінен жасалуы керек деген» пікірін абсолюттік мағынада көрсеткен сияқты,яғни «…қазақ термині тек қазақ сөзінің негізінде жасалу керек» деген сияқты болып тұр. А.Байтұрсынұлының ойын мұндай қатаң мағынада түсіну және түсіндіру тарлан шындықты бұрмалау болмаса да, сол тарихи шындықты толық күйінде көрсетпеуге таяу.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жолымен өмір сүре бастаған соң ұлттық терминология мәселесі қайта жаңғырды. Қазақ термині қоғамның қазіргі кездей әлеуметтік қызыметінде үлкен орын алды. Сондықтан терминнің, терминологиялық теориялық және машықтық мәселелеріне мемлекіттік деңгейде үлкен көңіл бөлінеді. Бұл жағдай жаңа ғылыми еңбектердің дүнйеге келуіне денеу болды. Сондықтан еңбектердің бірі-     Ә. Қайдаровтың «Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас» атты кітабы [15] Еңбекте қазақ терминологиясын жасау үшін 11 принципті білу керек екенін айтады, сол он бір принциптің негізгі қасиеттері, ерекшеліктері анықталады. Кітаптың соңында ұсыныстар беріледі.

Еңбекте А.Байтұрсынұлының қазақ термині және терминологиясы жайындағы ойлары имплицитті түрде сақталып, бірінші қазақ тілтанымының және әлем тілтанымының жетістіктеріне байланысты интерпрентацияланады. Шығарманың актуалдығы,теориялық және машықтық маңызы биік.

А. Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының негізгі ұғымдары, негізгі бағыт Қазақстан республикасынның үкіметінің жанындағы мемлекіттік терминологиялық камиссияның нормативтік-құқықтық құжаттарынан да имплицивті түрде үлкен орын алған.[16] Яғни, мемлекеттік терминологиялық камиссияның термин қорын бекітудегі көзқарасы А.Байтұрсынұлының көзқарасына сәйкес. Мысалы; терминді еңалдымен қазақ тілінің негізінде жасау; жат тілдік терминнің, қазақ тіліндегі баламасын жасау (мүмкін болса); жат тілдің терминін (интернационалдық терминді) қазақ тілінде ондай ұғым атауы жоқ болса ғана қолдану, т.б.

Сонымен, жағарыда жасалған анализдің қортындылары А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының жан-жақты зерттеліп жатқаны дәлелдейді.зертемелердің негізгі бағыты-қазақ терминінің жасамының теориялық және машықтық ғылыми негіздерін, жасаушы А.Байтұрсынұлы екенін, тарихи дерек ретінде жариялануымен шектелмей, оның ұлттық (қазақ) және ұлтаралық (түркі әлемі) деңгейлерінде жаңа ғылыми ағым, яғни теория жасаушы екендігін, сол теорияның негізгі ұғымдарын,категорияларын,принциптерін,зерттеу әдістерін қалыптастырушы екендігін және соларды қазақ тілі материалдар негізде күнделікті ғылыми шығармашылық саласына, тілге, әбебиетке, оқыту салаларына ендіруші екендігін кең, терең және жан-жақты дәлелдеу. Зерттемелердің авторлары алдарына қойған міндеттерді орындады. Айырмашылықтары-зерттеу обьектісі біреу болып тұрып (А.Байсынұлының терминжасамдық ғылыми, ғылыми -әдістемелек шығармашылығы) зерттеу пәндерінің көптігінде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2  Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминологиясы

 

2.1 Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің сипаттары

Әр заманның өзіне тән ғылыми, ғылыми ұғымдар, олардың атаулары болды. Осылардың қорытындысы ретінде ғылыми теориялар қалыптасты. Және ғалым, иә ғалымдар әр ғылыми саланың бастаушысы жолын салып беруші, негізін қалаушы мәртебесінде танылады.сол ғылыми мұраларды кейінгі ұрпақ ғалымдар зеттейді, себебі әр адам, әр ұлт генетикалық тегін емес, ана тілінің ғылыми зерттеу тегінде білу керек. Ондай зеттеулер әр түрлі болды.

   А. Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зертеуге арналған еңбектердің ішінде 1997 жылы Қарағанды қаласында басылып шыққан екі өзгеше орын алады. Олар:

1. Ш. Ж. Жалмахановтың «Ахмет Байтұрсынұлы қазақ лингвистикасы терминдерінің негізін салушы»атты еңбегі [17];
2. Ш. Ж. Жаманханов пен Ж. Қ. Смағұловтың «А. Байтұрсынұлы-қазақ әдебиеттану терминдерінің негізін салушы » атты еңбектері [20].

Осы екі оқу-әдістемелік оқу құралдарының практикалық маңызы биіктесек те қателеспейміз. Зерттемемізде аталған екі еңбектің біріншісі-   А. Байтұрсынұлы-қазақ лингвистикасы «терминдердің негізін салушы » аттысы талқыланды.

Ш. Ж .Жалмаханов еңбегінің құрылымы алты мағыналық бөлшектерден тұрады:

1.А.Байтұрсынұлы жасған қазақ лингвистикалық терминдері туралы.

2.А.Байтұрсынұлы еңбектерін қазіргі қазақ тілі оқулықтарымен салыстыру.

3.А.Байтұрсынұлы еңбектерінде қолданылған терминдер.

4.Терминдердің тіл білімі салаларына қатысты тізбесі.

а ) фонетика

ә ) лексикология

б ) морфология

в ) синтатсис

5. Жалпы лингвистикалық терминдер.
6. Тапсырмалар (теориялық және практикалық).

    «А. Байтұрсынұлы жасаған қазақ лингвистикасы терминдер туралы» атты шағын кіріспеде еңбек авторы бірнеше күрделі лингвистикалық мәселелерге көңіл бөледі. Сол мәселелердің А. Байтұрсының творчествалық мұрасынан алған орынын, ғылыми шешімнін бағалау үшін қазіргі тілтаным ілімінің синхрониялық жеке диакрониялық ұғымдарына сүйеніп әрекеттенеді.

А. Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын зерттегенде тек қазақ тіл білімі жетістіктерінің негізінде емес,жалпы түркі тіл білімі,әлем тіл білімі жетістіктерінің негізінде, солардың теориялық ұғымдары мен атауларының ішкі табиғатының тілтанамдық қасиеттеріне сүйеніп зерттеген нақ әділ, нақ ғылыми, нақ жан-жақты болар еді. Себебі, А. Байтұрсынұлының лингвистикалық және әдістемелік ізденістері тек қазақ тіл білімі емес, түркі және әлем тіл біліміне, тілге, оқыту әдістемесіне маңызды үлес қосты [10;13].

Еңбектердің кіріспесінде А. Байтұрсынұлының шығармашылығында қолданылған терминдердің статистикалау сипаттамасы беріледі (статистикалау, зерттеу А. Байтұрсынұлының «тіл-құрал»атты оқулықтарының /1914,1915,1925/ материалы негізінде жасалған).          Ш. Жалмахановтың берген деректеріне сүйенсек А.Байтұрсынұлы 310 (100%) тілтанымдық терминді қолданған. Оның 118-і ( 38,5%) қазіргі қазақ тілтанымында қолданылады, ал, 119-ы (61,5%) қазіргі қазақ тіл білімі саласында қолданылмайды [17;3б,].

Автор осы терминдерді тілтанымның құрылымдық салаларына байланысты бөошектеп, олардың статистикалық көрсеткіштерін төмендегідей анықтайды: фонетика-108термин (35,4%), лексикология- 11терми (3,6%), морфология- 109 термин (34,9%), синтаксис- 64 термин (21,3%), жалпы тіл білімі- 18 термин (4,8%).

Ш.Жалмахановтың А.Байтұрсынұлының терминдерін тіл салаларына қатынасты классификациялауы өз орындаушысын күтіп тұрған жұмыс еді.

Терминді классификация фонетикаға, лексикологияға, морфологияға, синтаксиске, жалпы тіл біліміне сараланып жасалған.біз осы тізбекке анализ жасадық.сөйтіп жалпы тіл біліміне қатысты терминдердің саны А.Байтұрсынұлының терминдер қорында 18 емес,одан көп екніне көзіміз жетті.

1 фонетика, лексикология, морфология, синтаксис салаларына жататын

терминдердің ішінде жалпы тілтанымдық терминдер де болады. М: дыбыс, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, буын, әріп, атау сөз, сөз мағынасы, зат есім, жұрнақ, жалғау, септік, сөз табы, тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше, сөйлем, қүрмалас сөйлем, лепті сөйлем, т.б.

2 Термин тек бір салалық емес, салалар аралық та болады. М: сөз- ең алдымен лексикология термині. Бірақ, сонымен қатар сөз термині фонетикада да, сөзжасамда да, морфологияда да, синтаксисте де терминдік қызмет атқарады.мысалы:

а) сөз- лексикологияның негізгі тіл бірлігі;

ә) сөз- жалпы тіл білімінің негізгі тіл бірліктерінің бірі;

б) сөз- фонетикада да қолданылатын негізгі тіл бірліктерінің бірі ( фонетикалық сөз- барасың ба? Келе ғой!);

в) сөз- морфологияда да қолданылатын негізгі тіл бірліктерінің бірі ( сөз бір морфемаданда, бірнеше морфемадан да құралады. Түбір сөз, екі түбірлі сөз);

г) сөз- синтаксистеде қолданылатын негізгі тіл бірліктерінің бірі, (сөз- сөйлемнің құрылымдық негізі, сөйлемнің құрамында бір я бірнеше сөз балады, Аттан! Сіз кім едіңіз?)

3.терминдердің көпшілігін тілдің бір саласына жатқызу – шартты ұғым. Оның себебі, термин- тілдің сол саласының ұғымын атайды. Тілдің сол саласында жиі қолданылады. Мысалы: дыбыс, түбір, сөйлем.

4.терминдердің біразы ғана тілдің тек бір саласында қызмет атқарады.мысалы. езулі, ерінді, езу- ерін фонетикала; лексикалық мағына- лексикологияда,т.б.

А. Байтұрсынұлы қолданған фонетикалық терминдердің жалпы тіл біліміне жататындары:

1) алфавит;

2) ашық буын;

3) ашық дыбыс;

4) әліпби;

5) әріп (харіф);

6) бос әріп;

7) буын;

8) дауысты дыбыс;

9) дауыссыз дыбыс;

10) дауысты әріп(харіф);

11) дауыссыз әріп(харіф);

12) дыбыс;

13) дыбыс жүйесі,

14) дыбыстың таңбасы;

15) емле;

16) жіңішкелік белгісі ( дәйекші);

17) қатаң дауыссыз;

18) леп белгісі;

19) нүкте;

20) сұрақ белгісі;

21) сызқша;

22) тасымал;

23) тіл дыбыстары;

24) ұяң дыбыс;

25) үндестік заңы;

    Ш. Ж. Жалмахановтың тізбегінде А. Байтұрсыновтың жүз сегіз (108) термині фонетиканық терминдер деп анықталған. Біз жасаған анлиздерімздердің қорытындысы бойынша жүз сегіз (108) терминнің жирма бесі (25) тіл білімінің басқа салаларында да қолданылады.                 Ш. Ж. Жалмахановтың осы жирма бес теминінің фонетикадан басқа да тіл білімінің түрлеріне қатысы бар екндігі туралы сөз қозғамайды.

Жиырма бес терминнің барлығы тек фонетикамен жалпы тіл біліміне қатысты емес. Бұл тізімдегі терминдердің біразі фонетика мен жалпы тіл білімінен басқа графикада да, орфографияда да,пунктуацияда да қолданылады. Яғни, терминдердің саланың классификациясын жасағанда олардың салалар аралық қызметінің бар-жоқтығын да ескеру керек. Мысалы:

1.Жоғарыда айтылған жиырма бес терминнің алтауы лингвистиканың төрт түрлі ілімінде қолданылады.

   а) фонетикада, графикада, орфографияда, жалпы тіл білімінде; алфавит, әліпби, бас әріп, емле, дауысты әріп, дауыссыз әріп;

   ә) Фонетикада,графикада, пунктуацияда, жалпы тіл білімінде:леп белгісі, нүкте, сұрау белгісі.

2. Жоғарда аталған жиырма бес терминнің екуі лингвистикалың үш түрлі ілімінде қолданылады-фонетикада, пунктуацсияда, жалпы тіл білімінде: сызықша, тасымал.

     Сонымен Ш. Ж. Жалмаханов көрсеткен 108 фонетикалық терминнің жиырма бесі тіл танымының басқа салаларында да қолданылады,ал сексен үші тек фонетика ілімінде қолданылады.

А.Байтұрсынов қолданған лексикалогиялық терминдердің жалпы тіл біліміне жататындары:

1) атау

2) атауыш (атаулы) сөздер

3) жалқы есім

4) жалпы есім

5) мағына

6) сөз мағынасы

7) түбір

8) түбір сөз.

  Ш. Ж. Жалмаханов жасаған тізбекті А. Байтұрсыновтың терминдер қорының құрамында он бір термин лексикалогия саласында қолданылады деген [17,55]. Біздің анализіміздің қорытындысы бойынша осы 11 терминнің 8-і лексикология саласында да, жалпы тіл білімінің басқа салаларында да қолданылады. Мысалы:

1. жоғарыда аталған 8 терминнің алтауы лексикологияда да, жалпы тіл білімінде де, яғни, екі салалада да қолданылады: атау, атауыш (атаулы) сөздер, мағына, сөз мағынасы, жалқы есім, жалпы есім.
2. жоғарыда аталған 8 тарминнің кеуі лексикологияда да, сөзжасамда да, мрфологияда да, жалпы тіл білімінде де ( яғни төрт салада) қолданылады: түбір, түбір сөз.

Сонымен, А.Байтұрсынұлы жасаған және қолданған лексикологиялық терминдердің қызмет ету деңгейі тек лексикология саласымен шектелмейді, сол 11 терминнің 8-і жалпы тіл білімінде, ал екеуі жалпы тіл білімімен қатар сөзжасамда да, морфологияда да қолданылады.

А.Байтұрсынұлы қолданған морфологиялық терминдердің жалпы тіл біліміне де жататындары:

1) демеу (демеуіш)

2) есімдік

3) есімше

4) етістік

5) жай шырай

6) жақ

7) жұрнақ

8) зат есім

9) келер шақ

10) көсемше

11) қаратпа сөз

12) қосымша

13) қысқартылма сөз

14) одағай

15) ортақ етіс

16) осы шақ

17) сан есім

18) септік

19) септік жалғау

20) сөз бөлшектері

21) сөз табы

22) сөз тұлғасы

23) сын есім

24) толықтауыш

25) тура толықтауыш

26) туынды сөз

27) тұйық рай

28) үстеу (үстеуіш)

29) шақ

30) шартты рай

31) шылау

32) шырай

Ш. Жалмаханов жасаған тізбекте А. Байтұрсынұлының терминдер қорының құрамында 109 термин морфология саласында қолданылады деген [17,55-60бб.].

Біз жасаған талқылаудың қорытындысы бойынша осы 109 терминнің отыз екісі морфология саласынан басқа салаларда да қолданылады (әсіресе жалпы тіл білімінде ). Мысалы:

1.аталған отыз кеі терминнің барлығы морфологиямен қатар жалпы тіл білімінде де қолданылады: шақ, септік, шырай, зат есім , т.б.

2.аталған отыз кеі терминнің төртеуі тілтаным ғылымының төрт саласында қолданылады (морфология, сөзжасам, синтаксис, жалпы тіл білімі);

а) морфология, сөзжасам, жалпы тіл білімі: жұрнақ, сөз бөлшектері, туынды сөз;

ә) морфология, синтаксис, жалпы тіл білімі: қыстырма сөз;

 Сонымен ,А. Байтұрсынұлының морфологиялық терминдерінің де ғылыми қызметі  тек  морфология  саласымен шектелмейді. Морфология саласына жатқызылған  109  терминнің  отыз  екісі  тілтанымның  басқа ғылыми      салаларында да қызмет атқарады.

А.Байтұрсынұлы қолданған синтакситік терминдердің жалпы тіл біліміне де жататындары:

1) Анықтауыш

2) Бағыныңқы

3) Бастауыш

4) Баяншы мүше

5) Болымды сөйлем

6) Болымсыз сөйлем

7) Жай сөйлем

8) Жайылма сөйлем

9) Жалаң сөйлем

10 )Іргелес сөйлем

11) Құрмалас сөйлем

12) Лепті сөйлем

13) Мақсат пысықтауыш

14) Мезгіл пысықтауыш

15) Мекен пысықтауыш

16) Толықтауыш

17)Салалас сөйлем

18) Себеп пысықтауыш

19) Сөйлем

20) Сөйлем жүйесі (синтаксис)

21) Сөйлем мүшелері

22) Сұраулы сөйлем

23)Толымды сөйлем

24) Толымсыз сөйлем

25) Төл сөз

26) Тұрлаулы мүше

27) Тұрлаусыз мүше

28) Ішкі мағына

Ш.Жамалхановтың еңбегінде көрсетілген [17,60-62бб.]. А. Байтұрсынұлының 64 синтаксистік терминінің 28-і жалпы тіл білімінде де қолданылады.

  Осы синтаксистік терминдердің құрамында үш я төрт тіл білімінің түрінде

қолданылатын терминдерді кездестірдік.яғни синтаксистік терминдер тіл құрылымының жоғарғы сатысындағы ұғымдардың атаулары, сондықтан , біздің ойымызша бұл терминдердің иә сөзжасамда, иә синтаксисте қолданылуы мүмкін емес. Ал төменгі сипаттағы ұғымдардың атаулары, бірліктері, (фонетикалық, фонетикалық, лексикологиялық, сөзжасамдық, морфологиялық) жоғарғы сатыдағы тіл салаларының синтаксистіктің және салалалараралық білім-синтаксистиканың бірліктерін құрау үшінде қызмет атқарады. Сол себептен  төменгі тіл салалары терминдердің жоғарғы  тіл салаларында, мысалы; синтаксисте қолданылуы әрі мүмкін, әрі міндет.

А. Байтұрсынұлы жасаған, қолданған синтаксистік терминдердің құрамында төменгі тіл салаларында қолданылатындарын кездестірдік.     Ш. Жалмахановтың тізбесінде А. Байтұрсынұлының жалпы лингвистикалық терминдердің саны 18 [17,63б]. Бұл терминдер шынымен нағыз жалпы тілтанымдық.

Біз жасаған анализдердің нәтижесіне сүйенетін болсақ, онда осы 18 терминдердің алтысы жалпы тіл білімінде қолданылады да, ал екеуі жалпы тіл білімінде және тілге оқыту әдістемеде қолданылады. Бұл терминдер мыналар; қосымша  оқыту; сөз негізіді оқу (тұтас оқу). Осы терминдердің жалпы лингвистикалық қолданысынан, әдістемелік қолданысы басым болса керек деп ойлаймыз (қазіргі кезде), себебі екітерминнің де шығу тегінде лингвистикалық ұғым опиенакта емес, әдістемелік ұғым даминанты .

Әрине, А. Байтұрсынұлының осы терминдерді дүниеге келтіргенде жалпы тіл білімінде лингвистикалық (тілге оқыту теориясы) бүгінгі деңгейде қалыптаспаған еді, сондықтан, кейбір ұғымдар да , олардың атаулары да (терминдері) нақты ғылыми орындарына нақтап орналаспаған еді (мысалы: ХХ ғасырдың басында біраз ғалымдар әріп, дыбыс терминдерін кейбір жағдайларда фонема терминінің орнына да қолданған). Жоғарыда  талқыланған (сөз тіркесінен жасалған) екі термин сондай құбылыстың сарқыты. Яғни осы екі терминде А.Байтұрсынұлы заманында жалпы лингвистикалық ұғымды білдірсе, бүгінде лингводидактикалық ұғымдарды білдіруі басым.

Сонымен, біздің анализміздің қорытындылары бойынша жалпы тіл біліміне қатысты терминдердің саны А.Байтұрсынұлының терминдер қорында – 129. осы терминдердің 18-і Ш. Жалмахановтың классификациясында да, ал, 111-і (біздің классификация бойынша) тілтанымның бір я бірнеше саласында және жалпы тіл білімінде қолданылады. Яғни, жалпы тіл білімдік ізденістерді тілдің салалық ілімдерінен толық айырып жүргізу мүмкін емес, сондықтан фонетикада да я морфологияда, я синтаксисте я лексикологияда пайда болып қолданылатын терминдердің біразы тікелей жалпы тіл біліміне де қатысты, себебі олар жалпы тілтанымдық ұғымдардың атаулары (терминдері). Мысалы: үндестік заңы- үндестік; дауыстылар гармониясы- сингорманизм; жұрнақ суффикс, т.б.

осылай болғандықтан, А. Байтұрсынұлының тілтанымдық терминологиясының салалық, жалпы тіл білімдік, статистикалық классификациясына жоғарыда жасалған өзгерістерді енгізуді жөн көрдік.

   а) тіл салаларына қатысты терминдердің біразының жалпы тіл білімімен қатар графикада, орфографияда, сөзжасамды, пунктуацияда қолданылатындығы;

   ә) кейбір лексиканың терминдерінің жалпы тіл білімімен қатар сөзжасамды, морфологияда қолданылатындығы;

   б) кейбір морфологиялық терминдердің жалпы тіл білімімен қатар сөзжасамды, синтаксисте қолданылатындығы, т.б. кестеде көрсетіліді.

А. Байтұрсынұлы жасаған терминдердің құрлымлық ерекшеліктері қазіргі тіл білімінің талаптарына жауап береді.қазіргі қазақ тілінде терминдердің құрылымдық тұлғасы дара және күделі болды. Дара тұлғалы терминдер-түбір сөзден жасалады. Күрделі тұлғалы терминдер қос сөзден, сөз тіркестерінен жасалады.

А. Байтұрсынұлы дүниеге келтіріп пайдаланған терминдер нақ осы жолдарымен жасалған.

Яғни, А. Байтұрсынұлы ХХ ғасырдың бірінші ширегінде қазақ тілінің сөзжасамдық мүмкіндіктерін толық ашып, қазақ тілтанымының және жалпы түркологияның сөзжасамды (дервитология) теориясының негізін қалаған.

А. Байтұрсынұлының терминдік қорының құрамындағы терминдердің жасалуының үлгілерінің төмендегі тізбеден көріңіз.

Дара тұлғалы терминдер;

Түбір сөзден; дыбыс,шақ,жақ;

Туынды сөзден; сызық+ша, айту+шы, тасы+мал.

Күделі тұлғалы терминдер:

Сөз тіркістерімен: жуан дыбыс, жіңішке дыбыс;

а) екі сөзден: дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс;

ә) үш сөзден: мақсат пысықтауыш, сабақтас, мезгіл пысықтауыш сабақтас, осы шақ есімше;

в) төрт сөзден; жадағай есептік сан есім, жай есептік сан есім, бұйрықты тілдегі тілекті сөйлем.

А. Байтұрсынұлы жасаған терминдердің құрылымдық статистикасын   Ш. Жалмаханов төмендегідей анықтаған; 310 терминнің 245 күрделі тұлғалы терминдері; 65 дара тұлғалы терминдер; дара тұлғалы терминдердің 20 түбір сөзден, 45 туынды сөзден [17,4 б].

Бұл статистикалық анализ А. Байтұрсынұлы жасаған 310 терминнің негізінде жасалған. Ал қазіргі қазақ тіл білімінде қолданып жүрген А.Байтұрсынұлының терминдерінің саны-118 (100%). Сондықтан терминдерінің құрылымының статистикалық көрсетілімдерін осы (қазіргі тілтанымда қолданылатын) терминдерінің негізінде жасау керек. Сондай талдау негізінде мынандай нәтиже шықты.:

а ) дара тұлғалы терминдер саны-36 (30,5%).

ә ) күрделі тұлғалы терминдер саны-82 (69,55%).

Көріп отырғанымыздай, дара тұлғалы терминдер күрделі тұлғалы терминдерден 39%-ға кем. Бұл өте үлкен айырмашылық, себебі термингеқойылатын талаптардың бірі-қысқалық. Әрине, А. Байтұрсынұлы жасаған терминдердің ішінде қысқалығы жағына бұл талапқа толық жауып беретін терминдер көп (шақ, рай, жақ,т.б.), бірақ қалай болғанда да күрделі тұлалы терминдердің басымдылығы тіл тарихын жасағанан да, қазіргі қазақ тілі білімінің термин жасаудағы дәстүрі мен дағдысы жағынан да түсіндіруді талап етеді.

А. Байсынұлының терминдер қорымен «Тіл білімі сөздігі» құрамындағы терминдердің құрылымдық статистикасында үлкен айырмашылықтар бар. «Тіл білімі сөздігі » 1300-ге жуық тіл білімі терминдері қамтиды. Оның ішінде дара тұлғалы терминдер саны-593, күрделі тұлғалы терминдер саны-562. байқап отарсақ, А. Байтұрсынұлы жасаған терминдерде күрделі тұлғалы терминдер дара тұлғалы басым (2,3есе). Мұның себептерін былай түсіндіруге болды.

1. Бір ғасырға жуық уақыт арасында тіл білімінің даму тарихында күрделі өзгерістер болды. ХХ ғасырдың екінші жартысында тілтанымдық теориялар көбейді, тіпті тілдің бір саласының өзінде бірнеше ғылыми теориялар әлемдік, регионалдық, ұлттық деңгейде дамыды. Мысалы: фонологияда Ленинграт фонология мектебі, Мәскеу фонология мектебі, Прага фонология мектебі, т.б. әр үлкен тілтанымдық теория өз ұғымдарымен, өз терминдерімен дүниеге келді. Сол ұғымдар, терминдер басқа ұлттың тілдерді зерттеуде де, қолданылатын болды (иә сол күйінде иә аударлып). ХХ ғасырдың екінші жартысында көп жағдайда латын, көне грек, ағылшын, немеіс, француз, орыс және т.б. тілдердің негізінде жасалған терминдер бірнеше басқа тілдердің зерттеуші жағынан өзгертілмеген түрде қабылданатын болды (интерференция,артикуляция,статистика, т.б) ьындай терминдер қабылдау, қолдану бағыты қазақ тіл біліміне де тән болды. Ұлтаралық ғылыми терминдер көп жағдайда қазақ және басқа түркі тілдеріне орсы тілі арқылы енген.

Сонымен, А. Байтұрсынұлы терминдер қоры мен «Тіл білімі сөздігі» құрамындағы терминдердің құрылымдық статистикалық айырмашылықтардың негізгі себептердің бірі-қазақ тіл танымында терминдерді жасау бағытының үлкен өзгеріске ұшырағанды (терминжасам принципі қазақ тілінің мүмкіншіліктерін негіздеумен қатар, бақа тілдерден (латын, көне грек,ағылшын, орыс т.б) дайын термин қабылдауды да негіз тұтты).

2. А. Байтұрсынұлының терминдер қорында күрделі тұлғалы терминдердің саны дара тұлғалы терминдердің санынан екі-үш есе көп екендігін тағы бір себебі сол кездегі қазақ тіл білімінің сәбилік, балалық шағында: ХХ ғасырдың басында қазақ тілінде ғылыми терминология жасау дәстүрінің әлі қалыптаспағандығында. А. Байтұрсынұлы жат тілдерден термин қабылдауға толық қарсы ьолиаған, бірақ терминдерді қазақ тілі негізінде жасау керек екіндігін бірінші орынға қойған. Солай болған соң, А. Байтұрсынұлының терминдердің барлығы қазақ тілінің ішкі және сыртқы мүмкіншіліктерінің негізінде жасалған. Сол себептен, ғылыми ұғымды атау үшін көп жағдайда бір сөзді емес, сөз тіркесін пайдаланған. Ал өте қиын жағдайларда ғылыми ұғымды оқушыға жеткізу үшін түсіндірме сол түсіндірмені (үш-төрттен тұратын) термин орнына қолданылған мысалы: кең шығысты аңғал түрінде, тар шығысты қымқыру түрлі, т.б.

А. Байтұрсынұлының терминжасамдық тәжірибесінде күрделі тұлалы терминдердің көп орын алуының тағы бір себібі термин жасау мақсатының нақ ғылыми емес, оқыту-ғылыми (әдістемелік) екенділігінде, яғни негізгі мақсат-ғылыми ұғымды оқытушыға жеткізу мақсаты болған. Себебі, оқушы күрделі ғылыми ұғымды да, дара жаңа ғылыми ұғымды да, бір сөзбен айтқанда емес, сөз тіркестерімен айтқанда тез ұғады. Яғни,бүгінгі ғылыми көзқарасқа сүйеніп түйіндейтін болсақ, А. Байтұрсынұлының тілтанымдық терминдерді жасау қызметінің негізінде нақ ғылыми мақсаттан гөрі лингво-дидактикалық мақсат басым болған, сол себептен қазіргі лингвистикалық терминдерімен салыстырғанда, А.Байтұрсынұлының терминдер қорында дара тұлғалы терминдердің санынан күрделі тұлғалы терминдердің саны 2-3 есе көп болған.

Қазақ тіл білімінің негізін салушы, терминологиясын жасаушыА.Байтұрсынұлының тілтанымдық білімінің жан-жақты екендігі, сол кездегі орыс тілінде жарияланған еңбектерді жақсы білетіндігі әбден байқалады. Ғалым орыс, түркі және жалпы Еуразия тіл біліміндегі жетістіктерден, фонетикалық, грамматикалық концепциялардан хабардар болған. Соның нәтижесінде сол білімін қазақ тілінің фонетикасын, грамматикасын жүйелендіру барысында пайдаланған. Пайдаланудың екі түрі бар- эксплицитті (ашық атау), имплицитті (атамай).

А. Байтұрсынұлы көп жағдайда ғылыми деректерді имплицитті түрде пайдаланған: «такие положения как выступления сингарморазновиднотей фонемы в строго определеных фонетических  условях их в состав одной фонемы (при любых артикуляционного актуальеческих между совой ) привиликалис А. Байтурсыновым импцитно6 то есть он не дает им определения, не обьесняет, (но использдет их для строения алеровита как само собой разумеющися)  [10;36 б.]

Осы мәселеге байланысты Р.Сыздықова былай деп жазады:          «А. Байтұрсынұлы алған білімі, мамандығы жағынан профессиялды лингвист емес еді… Маман лингвист еместігіне қарамастан, Ахмет Байтұрсынұлы тілдің, оның ішнде қазақ тілінің табиғатын, құрылымдық категориялықын  дұрыс анғарған. Қазақ гармматикасын талдауда ол орыс лингвистикалық мектебінен сусындаған, бірақ туыстық жағынан өзгешеленетін түрлі тілдердің ( оның ішінде қазақ тілінің ) құрылымында орыс тілінен (жалпы үнді, еуропа тілдерінен) ажыратылатын (яғни типологиялық) ерекшеліктері болуға тиіс екенін де жақсы сезген. Әрине, А. Байтұрсынұлының грамматикасы бүгінгі түркологиялық, жалпы лингвистикалық ғылым талабы тұрғысынан келгенде, үлкен теориялық зерттеулер емес екендігі белгілі. Өйткені ең алдымен ол мындай мақсатты көздеген емес, екіншіден мектеп грамматикасының өзін талдап танытты… »[18;24б.]. ғалымның пікірін біз  қолдаймыз. Бірақ, біз А. Байтұрсынұлының тілтанымдық ізденістерін Р.Сыздықова «үлкен теориядың зерттеулер емес» -деп айта алмаймыз себебі,           А. Байтұрсынұлының фонетикалық, фонологиялық, грамматикалық ізденістерінің өзі тек қызық тілтанымды ғана емес, жалпы түркі, әлем тілтанымыңың да жаңа сингармофонемографиялық, жаңа сингормониялық жазуды алып келді [10,13б.].

Иә,А .Байтұрсынұлының ғылыми жазу стилі, концептуалдық шешімдерінің қыйсыны бүгінгі тілтаным ғылымындағыдай биік емес. Бірақ бүл жағдайды кемшіліктеп түсінбеу керек, себебі, ХХ ғасырдың ширегінде заманда басқа еді, тіл ғылымыда қазіргідей биік деңгейде емес еді.Стиместинаның да функцияналдық стилдері әлі толық қалыптаспаған еді [19,67-73 б.б].

А. Байтұрсынұлы дүниеге келтірген терминдердің барлығы ғылыми әдістемелік ізденістер жүргізу процесінде жасады. Сол қатардан орын алған терминдардің ішінде фонетикалық терминдердің де маңызы өте биік.

А. Байтұрсынұлы басқа ұлттардың тілтанымдық ілімдерімен (әсіресе орыс тілінде жазылғандарымен) жақсы таныс болған. Сондай еңбектердің авторларымен ғылыми қарым- қатынаста болған. Мысалы. ХХ ғасырдың ұлы тілщілері Е.Р.Поливановпен, Л.В.Щербамен, өзінің ұстазы А.Н.Самойловичпен, белгілі тілші Н.Ф.Яковлевпен. т.б. А.Байтұрсынұлының Еуропа және Азия тіл білімі мен жақсы таныс болғандықтан, белгілі ғалымдармен үзеңгілес болғандығын дәлелдейтін тура және жанама деректер көп. Мысалы:

а)А. Байтұрсынұлы қазақтың лингвистикалық терминдерінің біразын өзге тілмен, я орыс тілі арқылы калькаланған (определение-анықтауыш,простое предложение-жай сөйлем, иминительный падеж-атау септік). 

ә) 1926 жылы Баку қаласында өткен бүкілодақтық түркологиялық құрылтайда орыс тілінде жасаған баяндамасы ғалымдар жағынан (Е.Р.Поливановпен, Л.В. Щерба.т.б.) өте жоғары бағаланған. А. Байтұрсынұлының жалпы лингвистикалық білімінің терең және кең екендігіне күман тудырудың еш негізі жоқ.

А. Байтұрсынұлы қазақ тілінің барлық салаларына байланысты ғылыми ұғымдарды ендіріп және сол ұғымдардың терминдерін ( пән сөздерін) жасап ғылыми айналымды қолданған. Сол терминдердің ішінде лексикологиялық терминдер де бар. Бірақ, лексикологиялық терминдер сан жағынан        (А. Байтұрсынұлы терминдер қорында) тілдің басқа салаларына арналған терминдердің санынан бірнеше есе аз ( бәрі- 11 термин). Біздің ойымызша бұл жағдайдың негізгі төрт себебі бар:

1. Лексикологиялық ғылыми ұғымдардың саны қазіргі тіл білімінде де фонологиялық, морфологиялық, синтаксистік ұғымдардан кем.
2. А. Байтұрсынұлы лексикологияны арнайы тіл саласы ретінде анықтамаған. Бұл жағдай жайында біздің пікіріміз Ш. Жалмахановтың пікірімен тектес:… өйткені ол тіл жүйесін тек дыбыстар жүйесі, сөздер жүйесі, сөйлемдер жүйесі деп бөледі, яғни, лексикологияны тіл ғылымының бір саласы ретінде қарастырмады деген сөз [17, 5-6 бб.].
3. Біздің ойымызша А. Байтұрсынұлының сөзтанымы тіл білімінің арнайы иерархиялық саласы ретінде қарамауының тағы бір себебі бар. Сөз барлық тіл салаларынан, тіл құрылымынан тыс тұрған тіл танымының салаларына ортақ тіл бірлігі. Сондықтан балса керек А. Байтұрсынұлы морфологияны сөз жүйесі деп атаған, себебі морфологияны сөздің грамматикалық мағынасы мен формалары көп және олардың тілдегі және жүйелендірілмейді. Біздің ойымызша осы жағдайға байланысты А.Байтұрсынұлының лексикологиясын я сөз жүйесінің құрамына жатқызып я тілдің салалар аралық бірлігі деп түсінген.
4. Тіл иерархиясының сала- салаға сараланып тіл білімі тарихында бір кезде бірден пайда болған емес. Қазіргі тілтанымда қалыптасқан тіл құылымының салалық жүйеленуі көп ғасырлар бойы жүргізілген ғылыми ізденістердің нәтижесі. А. Байтұрсынұлы қазақ тілі білімінде лексикологияны арнайы тіл құрамының саласы деп анықтамаған, ал, А. Байтұрсынұлынан кейінгі қазақ тілшілері лексикологияны қазақ тілі құрылымының жеке ғылыми саласы ретінде қабылдаған, қаыптастырған.

Сонымен, А. Байтұрсынұлы лексикологияны тіл білімінің арнайы саласы ретінде анықтамағанымен, лексикологияның негізгі бірлігі – сөз жайында фонетика, семантистика , морфология, синтаксис, стимистика ілімдерін негіз тұтып зеттеулер жүргізген.

Әрине, қазақ тіл терминдерінің шығу тегі тек А.Байтұрсынұлының шығармашылығымен байланысты емес. Бұл пікірді Ө. Айтбаев,           Ш. Құрманбайұлы, Ш. Жалмаханов, т.б. ғалымдар қолдайды. Қазақ тілі терминдерін А. Байтұрсынұлынан 30-35 жыл бұрын Ы.Алтынсарин да жасай бастаған. Ш. Жалмаханов осы жағдай жайында былай деп жазады: «әділет үшін тағы бір айта кететін жай, зат есім(нәрсенің атауы ), сын есім (зат және мақұлықтың қасиеттерінің атауы), сан есім ( есеп аттары), есімдік, демеу ( ақыры өзгермейтін сөздер), жалғау, етістік деген 8 терминді  Ы.Алтынсарин өзінің «ничальное руководство к обучению казахов русскому языку » атты еңбегінде енгізгендігін естен шығармаған жөн» [17,7б.].  осы 8 терминді дүниеге келтіруде Ы. Алтынсаринның бірінші екендігіне күдік жоқ.

Бірақ, соған қарамастан бұл терминдерді зеттеушілер А. Байтұрсынұлының

терминдері қорына жатқызады. Оның бірнеше себептері бар:

1.терминдерді бір ғалым дүгиеге келтіріп, ол сол терминді ғылыми айналымға, ғылыми жүйеге ендіріп, машықтандыратын ғалым басқа болуы мүмкін.

Ғылыми айналымға, оқу процесіне, яғни, жүйеге ендірілген соң ғана ғылыми ұғымның және оның атауы- терминнің ғылыми, әлеуметтік, әдістемелік құны биік болады. Сол әлеуметтік сала үшін қажеттілігі қалыптасады. Жоғарыда аталған 8 терминді ұлы ағартушы Ы. Алтынсарин дүниеге келтіргенмен, олардың ғылыми- әлеуметтік қажеттілігін қалыптастырған, ғылыми тілдесім процесіне,білім беру жүйесіне нақ ендірген А. Байтұрсынұлы. яғни, тек А. Байтұрсынұлының оқулықтары шыққан соң, бұл терминдер жалпы қазақ тіл білімінің жалпы қазақша білім беру саласының жүйелік медеулері болып тұрақтанады.

2. Ы. Алтынсарин шығарған 8 терминді қазақ тіл білімін қалыптастыру мақсатында емес, қазақтарды орыс тіліне оқыту мақсатында қолданған. Яғни, зат есім, сын есім, … терминдерін жасаудың негізгі мақсаты қазақ балаларын орыс тіліне оқытқанда ана тілінің ұғымдарына, деректеріне, ерекшеліктеріне сүйену мақсат еді. Яғни, Ы. Алтынсарин орыс терминдерді жасағанда бірінші қатарға қазақ тілін емес, орыс тілін орналастырған. Ал, А. Байтұрсынұлы осы 8 терминді қолданғанда қазақ тілін, қазақ тілтанымының үғымдарын, қазақ баласын қазақ тіліне оқыту мәселесін негіз тұтқан.

Сонымен, жасаған, қолданып ғылыми-әдістемелік салаға ендірген терминдер қорының өзіне тән мағыналық, құрылымдық және статистикалық ерекшеліктері бар. А. Байтұрсынұлы тіл білімінің салалық иерархиясын түсінуде де заманға сай айқын ерекшеліктер байқалады. өзінен бұрын қызмет еткен қазақ ағартушылары жасаған тілтанымдық терминдерді де ғылыми, білім беру жүйелерін енгізіп, жиі қолданылатын дәстүрлі терминдер қатарына жатқызған.

 

2.2 Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің тәсілдік сипаттары

Жазу тілінің пайда болуынан туындайтын лексикалық және грамматикалық арнайы реттеу- тіл тарихындағы мүлде жаңа сапалық кезең әрі оның онан арғы дамуының бірден бір шарты болып табылады.тілдің ғасырлар бойы жинап- терген, бойына сіңірген ішкі қуатының жанданып, жорғары деңгейге көтерілуі- осы реттеудың тереңдігіне,алыстан шалар көркгендікпен жасалуына байланысты болмақ. Бүгінде халықаралық қолданысқа ие болып отырған еуропалық тілдердің, кезінде кеі-үш ғасырға созылған « тілді қорғау және көркейтуге» қатысты қарқынды жүйеленуді бастан кешіргені мәлім. Қазақ тіл тарихында осындай, тілді кәсіби түрде түзеу ісінің бастаушысы да, атқарушысы, тіл білімі мен ғылымының іргетасын қалаушысы- А. Байтұрсынұлы ұсынған тілді лексикалық дамыту тұжырымдамасы ресми қабылданбай тасталғанымен, оның негізгі мұраттары тұжырымдама иесі қазақ тілінің грамматикасын, грамматика және әдебиет ұғымдарын жасауы барысында толық жүзеге асты. Сөзден сөз тудырсақ, сөз бен ұғымды біріктірудің халықтық тәжірибесі негізінде жасалған осы жұмыс нәтижесі қазақ тілі қаражаттары арқылы термин түзудің алғашқы үлгісі әрі ғылым ұғымын ұлт тілдерінде беру мүмкндігінің бірден-бір дәлелі дерлік.тек ұлтқа, ұлт тілдеріне деген ол кездегі көзқарас бұл тәжірибенің назарға ілініп, кең тарауына мүмкіндік бермеді және термин жасау тірлігіні, тіл табиғатынан туындайтын, халықтық дәстүрден қол үзіп, жасанды, қарадүрсін жолға түсуін туғызады. Тіліміздегі орасан сөз қоры ой- сана өсуіне ілесе түрленіп, даму ісінен тыс қалды.ғылым ұғымдарын атаудағы қазіргі қиындықтар, сөз бен ұғым қиыспаушылығы, осы уақыт «жемісі» термин түзу ісінің әлі күнге қараңғыда қолмен қармалағандай көз жұмбайлықпен, «тисе- терекке, тимесе- бұтаққа» дегендей жалпылай жүзеге асырылып келуі және міндет пен мүмкіндік арасы алшақтап, « қазақ терминін мүмкіндігінше қазақ тілі негізінде жасау [20] талабының орындалуы тығырыққа тіреліп отыруы- өткен уақыт тәжірибесі талданып, ілімдік негіздері, практикалық әдіс- тәсілдері жасақталмауынан және саладағы сабақтастықтың бұзылуынан екндігі күмәнсіз.

Олай болса, ғасыр басында-ақ, тіл табиғатына сүйеніп, таза қазақ сөзі арқылы А. Байтұрсынұлы қаламымен жасалған терминдерді талдау, жасалу тәсілдерін анықтау- бұдан былайғы тірлігімізді ғылыми негізді, тәжірибелік жүйелі жолға қоюға, оның қисынды, дүдамалсыз нәтижелер алуды қамтамасыз етерлік әдістерін жасақтауға септігін тигізері хақ.

Ұғым мағынасын ашуда, мағыналық белгілерін ажыратып, жинақтауда тіл жадығаттары (материал) жасампаздықпен (творчество), ұтымды пайдаланылған және қысқалау, дәлірек, ашық мағыналылық, жүйелілік сияқты термин талаптарын толық қанағаттандырарлық , аталмыш терминдер тобы А. Байтұрсынұлының 1910-1930 жылдардағы еңбектерінен [21;320] теріліп алынды. Барлық еңбектері толық сүзіліп шықпағандықтан, жасалған терминдердің дәл санын айта алмаймыз.ал ұзын саны 300-ге жуық грамматикалық, 200-ден аса әдебиет ұғымдарын біріктіруі мүмкін.

Терминдік қатарды қайта қарау, артығын алып, кемін жеткізу, басқа жерде, басқа кезде жасалған терминдер жүйесінің нақты тірлігіне сәйкестілігін бағалау істері назардан тыс қалып, көбнесе шетел сөзін өзгеріссі алып, қайталаса қос сөзден тұратын сөздік жасаумен ғана шектелетін дәстүр етек жайып, жалпы «термин жасау» дегеніңіз – орыс тіліндегі сөздерді «аудару» секілді тар шеңберлі түсініктен арылмай отырған қазіргі кездегі терминдік тірлігіміз, бір жағы, барлық сана ұғымдарын бізге орыс тілінде сұрыпталған, тізілген күйінде берілетіндіктен, дайын сөздерді «қазақшалауға» ғана бағытталған болса, А. Байтұрсынұлы алдында ең әуелі қазақ тілі сөздік қоры, айту, сөйлеу машығы (практика) негізінде, қазақ тілі грамматикасының ұғымдарын саралау, өзіне ғана тән түсінікткрін түгелдеу, жүйелеу мәселесі тұрды.

Терминдік қатарды алағаш түзерде өзге тілдегі үлгінің көп көмегі тиері белгілі. Алайда, А. Байтұрсынұлы терминдердің көпшілігін, әсіресе грамматика түсініктерін «жоқтан бар» етіп, тыңнан жасауына тура келді. өйткені, біріншіден, ұлт тілдерінде термин түзуде нұсқа ретінде пайдаланылушы орыс терминологиясының өзі ол кезде толық түгенделіп, жүйеленбеген еді. Айталық, сол кездегі шыққан грамматика және лингвистика терминдерінің сөздігінде[5,157] «глагольные слова»   терминдері Ф. Ф. Фортунатов, А. М. Пешковский немесе басқа ғалымдар осылай атап жүр дегендей сілтемемен кіргізіп, түсіндіріледі. Сондай-ақ түрлі оқулықтардағы терминдер құрамының ала- құлалығы ұғымдардың, олардың атауларының әлі тұақтамағандығын көрсетеді.

Екіншіден, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты әрбір екі тілдің грамматикалық жүйелері өзара елеулі сәйкессіздікте болары белгілі.мәселен: аталмыш оқулықтар мазмұны және әдеби мәләіметтер «өзгелік етіс», «ниетті көсемше», «үнемді көсемше», «үнемсіз көсемше», «оңаша қалып», «ортақ қалып» терминдерінің орыс тілінде болмағанын, жоқ екенін мәлімдесе, А.Байтұрсынұлы белгілеген «ымыралы харіфтер», «ымырасыз харіфтер», « жалқылағым қос сөздер», «беделді етіс», « шығыс етіс», « өсіңкі етіс», « реніш рай», « болжамды рай», «қосар айту», «дара айту», тілекті сөйлемнің «бұйрық…», «өтніш…», «үгіт…», «жай…» түріндейлері, «шұбалаң сыйсулы құрмалас», «ықшам сыйысулы құрмалас», « сын пысықтауыш», « сынаулық үстеу», «орамды сөйлем» немесе «өрнекті сөйлем», «ереуіл», «бастауыш», «анықтауыш», «толықтауыш», «мезгіл пысықтауыш», «мақсат пысықтауыш», «бағыныңқы сөйлемдер» сияқты көптеген ұғымдарды орыс тілі оқулықтарынан кездестіре алмадық.сірә, олардың бір қатары орыс тілінде жоқ немесе бөлініп көрсетерліктей маңызды емес болуы, бірқатары- басқа сөз таптары құрамында, бөгде пішінде, ара жігі айырылмаған, жиынтық ұғым күйінде басқа атаумен аталып жүруі мүмкін. Тіл жүйесінің «ордалы жыланның ұлысындай» шым- шытырық күрделілігі, әрбір сөздің бірден бірнеше сөз таптарына қарасы болу жайы , оны қлдмен қойғандай етіп, жеп- жеңіл жіктей қоюға мүмкіндік бере бермейді. Мысалы: «салт…» және «сабақ…» етістері орыстың «переходный…» мен «непереходный…» глаголдарына сәйкес келеді және қазақ тілінде де, ғалым да тікелей көшірмесі жоқ. «действительный залы» өз кезегінде, тағы да аталған екі етістің, «желательное наклонение», «сенімді…», «теріс…» райлардың қосындысы болып табылады. «танықтық есімдігі»-«отрицательный » мен «неопределенный …» местоимение «өздік етіс»- «возвратный…» мен «взаимный…»  кепілдіктерді біріктіреді. Ал, «притяжательна прилагательное » қызметін қазақ тілінде ғалымның «тек сыны» ұғымы атқаратындығы байқалады. Сондай-ақ, орыс тіліне тән, қазақ тілінде жоқ «возвратное причатие», «действительное причастие», «страдательное причастие», под-«отрицательные…», «указательные», «уточнительные…», «словообразовательные…» ,«формаобразовательные…» деген түрлері, «совершенный глагол», «несоврименный глагол», «относительное местоимение» ұғымдары қарастырылушы терминдік қатар да жоқ.

Келтірілген жайттар әрбір тіл грамматикалық жүйесінің қайталанбас сонылығын, одан басқа ғылым салаларындағыдай екінші бір тіл ұғымдары жүйесін тікелей көшіріп жасауға келмейтіндігін және өз тіліміз грамматикасы орыс тілдік үлгіге тәуелсіз, дербес жасалғандығын көрсетеді.тілді жүйелеуге қатысты көзге ілінерлік, арнайы ғылыми еңбектерінсіз- ақ , мектпе оқулығын жазу барысында, жеке орындауда, аз уақытта жазылған осы ұғым- түсініктердің, тіл құрылысын жіктеулік, жүйеленулік сұлбалардың(схеме), тіл туралы ғылыми танымның қалыптасуының, бар біліміміз бен жазуымыздың «алтын» кілтіне айналып, әлі күнге тұрақтап қалуы- « жасаушының тілдік құблысымыздың қалтарыс- бұлтарысын, әлеуметтік қозғалысын тап басып, нақ айшықтап, тілдің жаратылыстық қалыбын таба білгендігінің белгісі. Іс жүзңнде «кестенің бізі, өткірдің жүзіндей… өрнекшіл», « химиялық элементтей нақты… толыққан да қисынды», «тоғауы тоқсан қызыл тіліміз» көптеген тілдер грамматикасы құылымымен толық хабардар, ана тілінің терең білгірі, алдыңғы қатарлы ой, ұғымдардың сарабдал сарапшысы қаламында тұңғыш рет және түбегейлі түрде «тезге» түсіп түзетілді. Тіл өзінің сан ғасырлық ауызкеі даму кезеңінен жазбалық тілге айналып зеттеу,  оның дамуына саналы түрде ықпал ету сатысына көшті. Көшкенде «түйесі аумай,… қаймағы бұзылмай» көшті дер едік.мұны екшелеген ұғымдар атау, айларлау тәжірибесінен де көруге болады.

Тарих, педагогика, психология, этнография, экономика, мәдениеттану, құқықтаны, қаржат салалары ұғымдарының негізі бізге, арнайы мектеп, ғылыми зерттеусіз-ақ, тұрмыс- тіршілік барысында «өздігінен», қоғам аясында пайда болып, айдарланып, уақытпен ілесе екшеліп, қашалып ғылым қабырғасын «қалауға» дайын күйінде жетсе, грамматика түсініктері жөнінде олай айта алмаймыз. Айталық. Көптеген қоғамдық өмірмен тікелей байланысты ұғымдардың, «государство- мемлекет», «купорос- тотыялын», «поташ- сақар», «прова- құқық», «приказ- бұйрық», «гарантия- кепілдік», «аренда- жал» деп, ертеректе тікелей осы мағынада қолданылғын тіларалық сыңарларын тауып ,телуге немесе «гвардия- ұлан», «демология- даурықпа», «логика- қисын», «статус- мәртебе», «программа- бағдарлама» деп жиынтық және жеке мағыналық белгілері ұқсайтын сөз, ұғымдар балауға болса, грамматикалық ұғымдардың бірде- бірі қандай да қоғамдық айналыста болмағандықтан. Тіпті жаңадан «тудырылып» отырғандықтан,  олардың атауларын да түгелдей тыңнан жасау керек болады. Сондай-ақ ғылым ұғымының пайда болуы мен лайықты сөздік белгісін алуы бір сәттік іс емес.көбнесе оның танылып,түстелуі, басқа ұғымдар сапындағы орны, олармен ара жігінің айқындалғанына, өзін дұрыс бейнелерлік атау тапқанына біраз уақыт ақыл-ой толғағы қажет. Ал, мұның бәрін бір мезгілде жүзеге асыру – үлкен кәсіби дайындықтың жемісі және сирек құбылыс.

Жоғарыда айтылған 300-ге таман сөз бен сөз тіркестердің құрамдық сипатын, жаңа мағынаны белгілеуші сөздердің бастапқы мағыналарын талдау, орыс тіліндегі сәйкес ұғымдармен салыстыра сипаттау- олардың жаңа мағыналы сөз тудырудың бірнеше тәсілдері негізінде жасалғандығын көрсетеді.

Бірқатары ғана ұғымдарды атауға тілімізде табиғи қалыптасқан. Бөгде сала атаулары кейбір ішкі-сыртқы ұғымдық белгілерінің бірлігі негізінде, бастапқы тұлғасы өзгертілмей пайдаланылған. Атап айтсақ, сөздің тұлғалық бөлігін білдіретін «слог»-ты- «буын» , қимыл, әрекетке көңіл- күй қатысын білдіретін «жанлонение»-ні- «рай», лексикалық тұрақты мағынасы жоқ, сөйлем ішінде ғана көңіл еркіне қарай түрлі мағыналық сипатқа, ыңғайға ие болатын дыбыстық тұлғаны- «одағай (жеждематие)», басқа сөз таптарындағы сөздер мағынасының қырлары ашылып, тұтас сөйлем құрылуына қызмет етуші сөздерді- «шылау (служебние слова)», сынның ауқымын, сандық көсеткішін сипаттаушы «степень сравнения»-ны- «шырай», орыс тіліндегі атауы жоқ, ұғымы көмескілеу, сөздің мағынасын өзгертуші қосымша – «суффикс»-ті «жұрнақ», «склонение-септеу», «окончание- жалғау», «нареиш- үстеу», «аффикс- қосымша », «частица- демеу» деп бір ғана сөздермен сипатталған. Мұндағы қазақша нұсқалардың басты, көсемдік мағыналық белгілерге негізделіп, ұғымды ұтымды ашып тұрғанын айтуымыз керек. Айталық «частица- нәрсенің кішкене бөлшек екеннінен хабар берсе, «демеу»- оның қызметін көрсетіп тұр. Біздіңше, осы жерде нәрсенің ауқымынан горі функциясы туралы мәлімет маңыздырақ және мұнда оның қызметіне қоса табиғаты да сәуле беріп тұр. «ножлонение» де етістіктің сезімдік пернесін тікелей емес, «еңкею, иілу, майысу» мағналары арқылы алыстан жанамалап болады. Дәл осылай, «степень сравнения» да-сынның қою-сүйықтылығын әлдебір дәрежелік салыстыру арқылы беруге «таяп» қалады. Екі жағыдайда да негізгі ой мен оны бейнелеуші сөздің бастапқы мағынасы өзара алшақтау тұрған сияқты. Ал, «рай» мен «шырай» болса,жаңа ұғымдар құбылысын қалтқысыз қайталар,сәтті табылған сөздер делік.

Сөз тұлғасын өзгертпей, бар мағынаны ауыстыру арқылы дайын сөзді жаңа түсінкте балау тәсілі, әсіресе, грамматика сияқты арнайлығы басым сала терминдерін жасауға аса оңтайлы болмаса керек. Сондықтан да болар, қалған терминдер түгелдей сөз құраудың түрлі амалдары және сөз тіркестіру жолмен жасалған. Олардың төрттен біріне жуығын, сыртқы пішініне қарап, яғни дыбыстың тұлғасының орыс тілндегі сәйкес ұғымдармен сөзбе-сөз үндесуі бойынша қалқалау деп айдарлауға болады. Мысалы: «сан есім-(имия) числительнос», «қос сөз-парные слова» ,«көмекші етістік-вспалогательный глаголь», «сұрау белгісі-вопросительный знак», «жай сөйлем-простое предложение» тәрізді көптеген тіларалық жұптардың анықталып,таңылған грамматикалық мағыналары ғана емес, құраушы сөздердің бастапқы мағыналары бойынша да әлдеқашан-ақ бір-бірінің көшірмесіне айналған дыбыстың белгілері. Сөз бен мағына байланысы екі тілде де бірдей болып, тұрақталған тіларалық калькалар өзіндіе ерекшеліктері бар екі тілдің ортақтық белгілерінің көрінісі болып табылатындықтан, ортақ ұғымдарды калькалық сөздермен бейнелеу кең тараған тәсіл.

Алайда, тілдер жүйесінің әр түрлілігіне байланысты, сөзбе- сөз аударылғанда айтылатын ойдың бұрмалану, түсініксіз, керағар түсінік туу немесе дәлдігі кему жайлары да аз кездеспейді. Мұндайда сөздің басқа баламаларын салыстыра пайдаланысы болады. Қарастырушы терминдердің біраз бөлігі осындай тәсілмен жасалған. Мысалы: «зат есім- ( имия) существительное», «талғаулы шырай- сравнительная степень», «басыңқы сөйлем- главное предложение», «жалғаулық- союз», «тұйық рай- непределенное накложение», «болымдық етістік- положительный глагол», жұптарының бәрінің қазақша және орысша атаулары бір мағыналық белгіге негізделгенімен, пайдаланылған сөздер өзара калька болып табылмайды және олардың қайсысының да орнына «сказуимое- айтылатын», «распростраженное- таралатын», «сравкительноя- салыстырмалы», «превосходный- басым, асып түсетін», «главное- негізгі», «союз- одақ», «неопределенный- анықталмаған» дегендей етіп дәл калькасын пайдалану, яғни, мағынасының бұрмалануын не тарылуын туғызған болар еді. Аталмыш тілі біртуар білгірінің, тілдің синонимдік сипатын, сөздің ғана емес, мағыналық белгілерінің бірлігін жіті аңғарып, уқсаты қолданғанының белгісі және қазіргі терминшілер қаламынан шыып жатқан киястар калькалар синонимділікті білмеуден, мағынаның белгі деңгейіне үңіліп, ізденбеуден туып отыр.

Ұғымның өзге тілдегі дыбыстың тұлғасы бойынша сөз құраудың,      А. Байтұрсынұлы қолданған келесі бір түрі- калькаклық сыңарды пафдалана отырып, сол түбір сөз негізінде қосымшалар көмегімен тұлғасы басқа сөз жасау дер едік. Мысалы: «толымды сөйлем- полное продложение», «толымсыз сөйлем-неполное продложение», «анықтауыш-определение», «толықтаушы- допалнение», «шығыс септік- исходной падеж» жұптарының қазақшалары орысшасының тура емес, өзгертілген калькасы. Олар «толық», «толық емес», «анықтама», «толықтама», «шығушы» сынды кальканың күйлерінен, түбір сақтала отырып, қазаөша сөйлеу, ойлау жүйесіне, айтуға ыңғайлы, тұрақты қалыпқа ауысқанын байқамаймыз. Айта кетер бір жайт, бұл келтірілген тәсілдерді ұқсастығына қарап, калькалық жолмен жасаған деп емес,калькалық сипатта екен деп отырмсыз. Іс жүзінде олар орыстық үлгіге тәуелсіз, дербес, өздігінен солай жасалып, калькалық ұқсастығы кездейсоқ болу мүмкін.

Жалпы терминдердің үлкен тобы өзге тілдегі сәйкес ұғымды білдіруші сөз құрылымының сұлбасынсыз-ақ (схема). өз тіліміздегі түбірлік, туындылық атауыш сөздерді түрлі қосымшалар көмегімен түрлендіре, тыңнан түзелген. Олар « есімше- причастие», «етіс- залог», «етістік- глагол», «септік- падеж», «бастауыш- подлежащее», «сөйлем- предложение» сынды, т.б. және орыстың баламасы жоқ немесе табылмаған «келтірінді сөйлем», «жиылыңқы құрмалас », «дүркінді етіс», «өсіңкі етіс», орыс тіліндегі екі ұғымды біріктіруші «өздік етіс- вазвратный + взаимный залог» пен «танықтық есімдік- отрицательный + неопределеннос местоимение» тәрізді тілімізден түлеп шыққан терминдер. Атау сөздер мен қосымшалардың құрасуынан туындайтын осы тәсіл — өкімді және ең көп таралған халықтық тәсіл. Тіліміздің сөздік қоры ғасырлар бойы осы сөз тіркесуі арқылы түрлене өзгеріп, мың құбылған ой, сезім, ұғымының тілдік көрінісін туғыып келеді.

Жасалған терминдердің едәуір бөлігі сөздерді ұғымның орыс тіліндегісінен басқа мағыналық белгілері бойынша таңдау арқылы істеліпті. Айталық, «атауыш сөздер-знаменательные слова», «сын есім( имия)-прилоготельное», «төл сөз- прямоя речь», «төеу сөз-косвенная речь», «жалаң сөйлем- нераспростаненное предложение», «бұратана сөздер- обосыленние слова», «ұйғарымды есімше- местонмение будущего времени», «тыныс белгілері- знаки препинания», «жалғау- окончание», «ілік септік- родительный падеж», «барыс септік- дательный падеж», «табыс септік- винительный падеж» сияқты, бір мағынаны бейнелеуші әрбір жұп өкілдерін мағыналықбелгілері бойынша айыруға болады. Мысалы: «сын есім» ұғымының қазақшасы- нәрсенің сипатталатындығы туралы әлеуметтік белгісін, орысшасы – тіркелетіндігі туралы кеңістік белгісін көрсетсе, «төл сөз» де – сөздің жақтылығы және бір тумалығы, «төлеу сөз» де- оның функциясы мен әлкуметтік маңыздық белгілері көрініп тұрса, « прямоя речь» және «косвенная речь»- терде – олардың әлеуметтік шамасы, бағыттылығы мен кеңістік орны көрсетілген [11,447].

«Жалаң» — сөйлемнің жұтаңдығы туралы әлеуметтік сипатын берсе, «распроспраненос»- ауқымдлықты, кеңістіктің орналасуды сипаттайды. Қорытып айтсақ, мұндағы ғалым терминдерін орыс тілдік нұсқалармен салыстыру- бір ұғымды белгілеуші орысша және қазақша сөздік тұлғалар қатынасы олардың сөзбе- сөздік(калькалық) пен сөздің басқа синонимдерін пайдалануды былай қойып, жоғарыда келтірілген мағаналық белгілердің бірлігі бойынша жасау тәсілінен де басқа, әр түрлі ұғымдық белгілерге негізделуімен ерекшеленеді. Соған қарамастан, егі тілге бірдей жаңа ұғымдар сәйкестілігіне қылаудай да нұқсан түспегендігін айтуға болады. Тек екі тіл құрылымының қабылдау, сөйлеу өрнектерінің бірдей еместігінің көрінісі, әрі соның салдары болып табылатын бұл құбылыс, аудармашылар аңғармауы, білмеуі себепті, термин жасаудың өнімді тәсіліне айнала алмай, қолданылусыз қалып келеді. Сондай-ақ әдетте, термин жасаушылар назары орыс тіліндегі нұсқаға, оның ішінде терминның ұғымынан көрі бірнеше балама боларлық әлеуетті бірдей, сөздік тұлғалар арасынан таңдалып алынатын, көбінесе қәте таңдаулы мүмкін атауына ауып, сол сөз құрлымының байланып қалатындықтан, тіліміздің аталған, өзіндік жүйесі негізінде термин жасау мүмкіндігіміз тағы да елеусіз қалады. Дәл осы себепті «термин қазақшалау » ісін « қолдану » түсінігіне дейін тарылтып отырмыз. Жоғарыда келтірілген «припогательный, прямой, косвенный, нераспространенный » сөздерін « тіркелу, тура, жанама, тарамаған » сөздермен бере салуға болар еді, бірақ онда, ешкім қате деп айтпағанымен, сөз мағанасы сүрең тартып, жәңа сөз санаға сәуле түсіріп, ойға ой қосып, өсіру орынына іш пыстырарлық тап-таурын түсініккек жақындар еді.

Қарастырылып отырған және әдебиет саласы бойынша жасалған, барлығы 500-ден аса терминдердің түгелдей қазақшаланып, бірде-бір шетел тіліндегі күйінде қалмауы, Ахаңның « жалғыз-ақ, біздің мықтап қашатынымыз ( жат сөзшілік) » деп, « …түпкі ана тілі мен әдебиет тілі бөлектеніп, сөз сөздерін жат сөздер жұтып …» қоюдан сескеніп, « … мәдени жұрыттардың тіліндегі даулы? Сөздерге…» әуестенбей, пан сөздерін өз ( қазақ) тіліне жасауға тырысқанын көрсетеді. Жат сөздерді жаттап алып, жазу- сызуында қолданып, «еш қиындықсыз-ақ мәдениетті бола қою» мен терминнің ұлттық тіл негізінде жасалып, естіген құлаққа дыбыстың тұлғасымен-ақ ұғынықты болуы арасында, елігуге, желігуге жол бермей, «байлаулы ақылға (Абай)» салып, дұрыс таңдау жасай білген А.Байтұрсынұлы, ғалым ұғымдар өзіне, өзі тектес аз зиялыға ғана емес, ең әуелі «… ауылдағы қазақтың хат білетін, білмейтін-қайсысына болса да түсінікті болуын көздеп»,қазіргі терминшілерміздің тісі батып, қолы төтеліле алмайтын шетел сөздерін, соның ішінде ол кездері орысша баламасыда жоқ сөздерді «жалғамалы тіл-агглютинотивный язык», «қопармалы тіл флективный язык», «қосымшалар аффикь», «жұрмақ-суффикс», «дәйекше-апостроф» деп, батыл түрде баламысын тауып, қазақшаланған, дәлірек айтсақ, калькалық үлсіз-ақ тыңнан термин жасаған. Нәтижесінде айтуға қиын «аффикс, суффикс, афостроф»-тарды жаттап әуре болмай-ақ, күрделі ғылыми деп саналатын ұғымдарды, ұғым жаршысы-сөздің тұрқынан танып, біліп жүрміз[11].

Терминге қойылар үлкен талаптың бірі-түсініктің нақты, дәл берілуі, яғни оны атаушы сөз ұғым табиғатына жат, бөгде түсінік туындарлық мағыналық белгілерде ада болуы және түсінікті жалпылап, түспалдап емес, басты ұғымдық белге немесе белгілері арқылы оны«шұқып »көрсетуі болуы шарт.түсініктің дыбыстық тұлғасы ойды көмескелеуге немесе жайылдырып жіберуге емес, ашып, айшықтауға бағытталғанда ғана оны қолдану: ойлау, жазу,оқу істері жеместі болмақ. Аталмыш терминдерді орыстық сыңарлармен салыстыру-ғалымның бұл мәселеге де үлкен мән беріп, ұғым көрнісін мүмкіндігінше бедерлей алғанын көрсетеді. Айталық, «қосарлы бастауыш-сложное подлежащи», «қосарлы баяндауыш-сложное сказуемое», «құрмалас сөйлем-сложное предложение», «басыңқы сөйлем-главное предложение», «сөйлемнің тұрлаусыз сөйлемдері-главные членый предложения», «сөйлем турлаулы мүшелері-вторестененые члены предложения», «етістік-глогол», «сабақтас сөйлем-падчененное предложение», «салалас сөйлем-сочененное предложение» жүптарындағы орыстық үлгі сын есімдері көбінесе «күделі»немесе «негізгі», «екінші дәрежелі» дегендей. Жалпылама сипатталып, ол «күрделіктің» қайдай түрі екендігі, не себепті, қандай құбылыс себебінен «күделік» туып тұрғандығы көздан таса, көңілден тыс қалса, қазақша нұсқалар да «қосарлы» және «құрмалас» деп, «күделіктің »сандық өзгерістен (көбеюден) және бірнеше сөйлемдік бірліктің құралуынан туғаны, сапалық өзгерістен болғаны айтпай-ақ білінеді. Сондай-ақ, «негізгі » мен «екінші жәрежелі» сөздеріде «мүшелердің» шендік қатынасын ғана көрсетіп, олардың, қазақша үлгіге тән, сөйлем құраудағы ролі мен қажеттілік дәрежесі көрсетілуші мәлімет назарға ілікпей тұр. Ал «етістік» пен «сабақтас сөйлем» сыңарларында  керсінше жағдай орын алған, яғни «етістік» «сөзі», ұғым табиғатына сай, барлық қимыл атауының білдірсе, глогол-тек сөйлеуге ғана маңзеп, ұғым ауқымын кішірейтіп түр. «сабақтай сөйлем» басыңқы және бағыңқы сөйлемдерден тұрады және олар бірі ойды бастауыш, екіншісі оны аяқтаушы болып, өзара сабақтаса байланысып түрған күрделі сөйлем. Алайда ,«подчиненное» ондағы бағыныштылықты ғана айтып, ұғымдық манананы тағы да жартылай ашып түр.

Біздің дүние туралы таным- түсінігіміз, әсіресе, ғылыми көзқарасымыз-сан алуан ұғым, елестердің (редставиение), көзбен көріп, қолмен ұсталатын фактілердің бей-берекет жиынтығы емес, барлық деректі, дерексіз нәрселелердің, олардың ой, сезімдегі көзінісінің өзара тығыз, күрделі, қисынды байланысқан, уақыттық, кеңістік, әлеуметтік өлшем бойлықтарында реттеле орналасқан жүйесі болып табылады. Дүниенің жүйелілігі, оны танытушы құрал-ғылымның, ғылыми әдіс пен ұғымдар әлемінің жүйелілін және сол әлемді сипаттаушы, оның тілдік көлеңкесі болып табылатын, сөздің де жүйелілінде талап етеді. Термин дұрыстығының, ұтымдылығының, ойға қанат бітірер сұлулығының бірден-бір белгісі-ұғымдар жүйесінің ішкі, сыртқы, алыс, жақын туыстық байланыстары сөз құрылысынан мейлінше анық көрініп тұруында, бұл ретте «зат есім, сын есім, сан есім, етістік, етіс, есім, есімдік,есімше, бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш, барыс, табыс, жатыс, септіктері», «төл және төлеу сөздер, бағынқы, басыңқы,сыйысулы, қиысулы, сабақтас, салалас, жиылыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы құрмалас сөйлемдер» сияқы А. Байтұрсынұлының қаламынан шыққан аталымдардың бірде-бірі бейсауат, кездейсақ жасалып, ұғымдар ұйқасуынан тыс қалмай, тереңдей өзара үндесіп, тіліміздің грамматикалық жүйесін оқып, ойға сақтап, күш жұмсамай-ақ білдіріп түрғанын айтуымыз керек [14;449].

Халқымыздың ой қазанында пісіп, тіл таразысында тартылып,сөз санасында таңбаланып қалған дүние,дүниенің жүйелігі туралы мол қазынамыз,соңғы 50-60 жылдары ресми танылатын ғылыми айналысқа түсірілмей,ғылым бәрі жасық болып шектетілген белгілі және ол рухани өсіуіміздің тірелі-термин жасау тірлігімізде декөрініс тапқан еді. Мысалы, «этика, эстетика, идеал немесе миссия» ұғымдарының дайын балаламалары «әдептік, әсемдік, мұрат» және «түйсік, зерде, көкей, еөңіл, өре, жете» сынды қоғамдық ғылым салаларына қатысты, көптеген сүйегімізге ұғымдар талданып,жалқыланып,кәзіргі заманғы сәйкес терминдерге телініп,ғылыми тәжірибелік, тілдік айналысқа түсірілуі орнына жай немесе ескірген сөз ретінде ғана түсіндіріліп, «эстетика, этика, идеал» сияқты кірме сөздер қазақтың ғылыми термині ретінде бағаланып жүр.Дүниені ақ пен қараға, тән мен санаға,жақсы мен жаманға, арзан мен қымбатқа жіктеп,жіліктей білген төл сөздерімізді тірілтіп, қатарға қосу-бүгінгі күн мәртебесі. «Сәулет өнері », «сымбат өнері », «тірнек өнері», «көрнек өнері», «жаратынды», «жасалынды», «жансақтау», «жан қоштау», «тек сыны», «сыр сыны», «зат сыны», «жай сыны» сөздерімен оның үлгісін жасап та кетті. Әсіресе, жаңа құбылысты тілімізде бар тарихи, тәжірибелік ұғымдар негізінде құрап,жіктеуші соңғы жұптар, ғылымның кілті дерлік терминдерді даладан іздемей, өз дүние танымымызды қозғаласқа түсіріп, барымызды базарлығымыздың дұрыстығын көрсетеді.

Сонымен, қазақ тілі тарихында алғашқы болып табылатын                     А. Байтұрсынұлы қаламнан туған терминдерді талдау:

-Ең әуелі, қысқа мерзімде, жеке орындарда немесе басқа тіл грамматикалық жүйесіне тәуелсіз, дербес түрде қазақ грамматикасы ұғымдарының құрамын анықтап, жүйелегендігі;

-Жаңадан жасалған, әлі қолданысқа түсіп үлгермеген ұғымдарды түгелдей, орысша баламалары жоқтарын да, қазақ тілінің негізінде, кәсіби түрде, тыңнан жасағанын көрсетті.

Аталмыш терминдерді орыс грамматикасы терминдерімен салыстыру олардың:

а) мағына ұқсастығы бойынша, тілімізде бар сөздердің түлғасын өзгертпей ашу арқылы жасалғанын;

ә) бірқатар терминдердің калькалық жолмен жасалғандайлығын;

б) бірқатар калька барлық қазақы сыңардың синонимдерінен тұратындығын;

в) бірқатар калька барлық қазақы сыңар негізінде жаңа түлғалы сөз жасау жолымен жасалғандайлығын;

г) жартысынан астамының калькалық сипаты жоқтығын және олардың ұғым мағынасы бойынша атауыш сөздер мен қосымшалар көмегімен тыңнан сөз құрау арқылы жасалғанын;

д) бірқатарының орыстық үлгілердегіден де басқа мағыналық белгілері бойынша жасалғаны;

ж) терминдердің ұғым табиғатына сәйкес дыбыстық жүйелілігін және жаңа,ғылыми ұғымдар өз танымдық ұғым, түсініктеріміз негізінде құралып, жіктелгенін көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Ахмет Байтұрсынұлы — қазақ халқының әлеуметтік өмірімен мәдениетінде аянбай адал қызмет еткен ірі қайраткер, үлкен талант иесі, тарихта орны айрықша зор түлға. Мұхтар Әуезовтың сөзімен айтқанда, қазақ халқының «рухани көсемі» болған. Ахмет Байтұрсынұлының ұлан-ғайыр еңбегі сан-салада көрінеді. Ахмет Байтұрсынұлы- қазақ халқының «рухани көсемі» ғана емес сонымен бірге,ол қазақ тіл білімінің қайнар көзі, нәр алар алғашқы бастауы. Өзі жазып қалдырған 18 кітаптың 12- ң қазақ тіліне арналуы соның айғағы болса керек. [13; 409;].

Бітіру жұмысы Ахмет Байтұрсынұлының көп істеген жұмыстарының бірі-қазақ терминологиясы саласындағы еңбектеріне арналған.

Бітіру жұмысының бірінші бөлімінде, Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық мұраларының зерттелу жайы сөз болды. Ғылымның термин жасалдық мұрасына арналған еңбектер баршылық. Бұл саладағы еңбектері туралы өткен ғасырдлың 70-80 жылдарынан бастап ғылыми мұраларына қатысты еңбектерде айтыла бастаған. Атап айтсақ,            Р. Сыздықованың «Ахмет Байтұрсынұлы (өмірі мен қызметі туралы)».Арнайы зерттеген еңбектер: Ө. Айтбаев «қазақ терменологияның атасы», «А. Байтұрсынұлының термин жасам тәжірибесі», Р. Сыздықова «термин жасау –Ахымет Байтұрсынұлы көтерген тарихи жүгінің бірі» т.б.

Ғалымның термин жасам мұасына қалам сілтеген ғалымдар иыналар:   Р. Сыздық, Ө. Айтбаев, Б. Қалиұлы, Ш. Құрманбайұлы, Ш. Жалмаханов,   Ж. Смағұлов т.б. ғалымдар.

Бітіру жұмысының екіші бөлімі Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдерінің тілдік сипатына арналған.

Ахмет Байтұрсынұлы-қазақша терминдердерді жасаушы алғашқы адам. Ғалым қазақ тілі фонекикасы мен гамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша термин ұсынды. Ол терминдер төмендегідей.

Фонекика саласы бойынша жасаған терминдер: арфавит, ашық буын, ашық дыбыс, дауыссыз дыбыс, әліпби, әріп, бас әріп, буын, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, дауысты әріп, дауыссыз әріп, дыбыс, дыбыс, дыбыс жүйесі, дыбыстың таңбасы, емле, жіңішкелік белгісі, қатаң дыбыс, леп белгісі, нүкте, сызықша, тасыам, тіл дыбыстары, үяң дыбыс, қатаң дыбыс, жарты дауысты дыбыстар.

А. Байтұрсынұлы қолданған морфологиялық  терминдер: демеу, есімдік, есімше, етістік, жай шырай, шақ, жұрнақ, жалғау, зат есім, атауыш сөздер,түбір, сөз тұлғалары, түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосалқы сөз, қосымша, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, шылау сөздер,үстеу, демеу, жалғаулар, одағай сөз, тәуелді қалып, оңаша тәуелдік, септік, септік жаалғау, көптік жалғау, жіктік есімдігі, етіс, сабақты етіс, салт етіс, ортақ етіс, өздік етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс, рай, тұйық рай, шақ өткен шақ, шартты рай, қалау рай, көсемше, есімше. Қазіргі күнде қолданылмайтындары: танықтыз, есімдігі, беделді етіс, шығыс етіс, дүркінді етіс, өсіңкі етіс, билік рай, ереулі рай, реніш рай, сенімді рай, сенімсіз рай, болжам рай, болжау рай, мұң рай, көніс рай, қайрау рай, азалы рай, теріс рай, нақтаулық үстеу, сынаулық үстеу.

Ғылым жасаған синтаксистік терминдер: сөйлем,  сөйлем мүшелері, тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше, бастауыш, баяндауыш, жалаң сөйлем, жайылма сөйлем, анықтауыш, пысықтауыш, мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш, сын пысықтауыш, себеп пысықтауыш, мақсат пысықтауыш, қыстыырма сөз, қаратпа сөз, болымды сөйлем,  болымсыз сөйлем, толымды сөйлем, толымсыз сөйлем, жалаң сөйлем, жайылма сөйлем, лепті сөйлем, іргелес сөйлем, құрмалас сөйлем, бағыңқы сөйлем, басыңқы сөйлем, салалас сөйлем, сабақтас сөйлем.

Осы күнгі қолданылып жүрген зат есім, сан есім, сын есім, есімдік, етістік, үстеу, одағай, шылау, бастауыш, баянндауыш, құрмалас сөйлем, салалас сөйлем, сұраулы белгісі, леп белгісі деген… сан алуан лингвистикалық терминдердің баршасы Ахмет Байтұрсынұлынікі. Ш.Жалмахановтың деректеріне сүйенсек, Ахмет Байтұрсынұлы 310 (100%) тілтанымдық терминді қолданған.Оның 118–і (38,5%) кәзіргі қазақ тілтанымында қолданылады.191-і (61,5%) қазіргі қазақ тіл білім саласында қолданады. [19;3].

Автор осы терминдерді тіл танымдық құрлымдық салаларына байланысты бөлшектеп, олардың статистикалық көрсеткіштерін төмендегідей анықтайды.:

фонетика- 108 термин

лексикология- 11 термин

морфология- 109 термин

синтаксис- 64 термин

жалпы тіл білімі- 18 термин

Бұлардың барлығы дерлік қазақ сөзінің не байырғы мағынасын жаңғырту (өзгерту), не жаңа тұлғадағы сөз жасаң арқылы дүниеге келген атаулар, көбі жасанды сөздер. Сонымен жасандылығына қарамастан, әрқайсысы сол өзі атап тұрған тілдік категорияны дәл білдіретін термин («пән сөзі») болып шыққан. Бұлардың өте сәтті жасалғандығын күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан өміршеңдігі дәлелдейді.

«Тілдің міндеті- ақылдық ақтауын ақтағанша, қиялдық меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәріне, жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша жарайды. Бірақ тілде жұмсай тілде білетін адам табылуы қиын. Сондықтан сөзден жасап, сөз шығару деген әркімнің қолынан келе бермейді және шығарғандарлың да сөздері бәрі бірдей жақсы бола бермейді.» [5,141], -деп, тілдің міндетін тенрең түсініп, оны термин шығармашылығында асқан шеберлікпен, үлкен жауапгершілікпен жұмсай білген ұлы тұлғаның қазақтың ғылыми терминологиясын қалыптастырудағы еңбегі ұшан-теңіз.

Орыстың ғылым тірінің даму тарихын зерттеуші ғалымдары бірауыздан энциклопедист-ғалым М.В.Ломоносовты «орыс ғылыми мерминологиясының атасы» [8,182], дейтін болса, Қазақстан ғылымының тарихынындағы ондай орынды- ұлтымыздың бағына тұлға ұлы, осы дарынды ғалым Ахмет Байтұрсынұлы иеленіп тұр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Сыздықова Р. А.Байтұрсынұлы  Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі,1992ж. 44 б.

2 Әуезов. М.О. Ақаңның 50 жылдық тойы\\ Ақ жол, Алматы: Жалын, 1991ж-448 б.

3 Нұрғалиев Р. Алып бәйтерек\\ А.Байтұрсынұлы. Ақ жол. Алматы: Жалын, 1991.-12-13 б.

• Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш\\ А.Байтұрсынұлы шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989, 320 б.
• Байтұрсынұлы А. Тіл тағдыры, Алматы: Ана тілі, 1991,448 б.
• Айтбаев Ө. А.Байтұрсынұлы-қазақ терминологиясының атасы// Қазақстан әйелдері, 1989.№4. 6-9 б б.
• Айтбаев Ө. А.Байтұрсынұлының терминжасам тәжірибесі// ҚР ҰҒА-ң хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы.-1997.-№3.-3-10 бб.
• Сыздықова Р. Термин жасау-А.Байтұрсынұлы көтерген тарихи жүктің бірі// Ұлттық рухтың ұлы тілі.-Алматы: Ғылым,1999.-250-261 бб.
• Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.10 томдық.-Алматы: Ғылым,1974-1986.
• Джусупов М. Фонеморафия А.Байтұрсынов и фонология симгорманизмы.-Ташкент: Узбекистан, 1995.-176 с.
• Ахаев С. , Мыңбайев Д. Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің тәсілдік сипаттары// Ұлттық рухтың ұлы тілі.-Алматы: Ғылым,1999.-441-445 бб.
• Білялов Ш. Ахметтануға кіріспе//Ұлттық рухтың ұлы тілі.-Алматы:Ғылым, 1999.-417-430 бб.
• Қалиұлы Б. Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминдері// Ұлттық рухтың ұлы тілі.-Алматы:Ғылым, 1999.-409-416 бб.
• Ахаев С. , Мыңбайев Д. Терминдерді алдын ала жіктеу, жүйелеу жолдары// Ахметтану тағылымдары.-Алматы, 1998.-176-187 бб.
• Қайдаров Ә.Т. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас.-Алматы: Рауан,1993.-44 б.
• Терминологиялық хабаршы// ҚР үкіметінің жанындағы мемлекеттік терминологиялық комиссия бюллетені.-Астана,2002.-№1.-62 б.
• Жалмаханов Ш. А.Байтұрсынұлы- қазақ лингвистикасы терминдерінің негізін салушы.-Қарағанды: Болашақ, 1997.-67 б.
• Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов.-Алматы: Ана тілі, 1992.-223 б.
• Байтұрсынұлы А. Бастауыш мектеп// Ахмет Байтұрсынұлы кизам, Алматы: Жеті жарғы, 1996.-55-58 бб.
• Қазақ терминологиясын реттеудің тұжырымдамасы. Алматы: 1994.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

әл-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

Қазақ филологиясы кафедрасы

 

 

 

 

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

 

А.Байтұрсынұлының термин қалыптастырудағы рөлі