МАЗМҰНЫ
Кіріспе…………………………………………………………………………………………………………..
1-Тарау. Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстарды заңды талдау……………………………………………………………………………………………………………
- Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстардың объективтік белгілері……………………………………………………………………………………………….
- Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстардың субъективтік белгілері……………………………………………………………………………………………….
- Адамды кепілге алу құрамының дәрежеленген түрлері……………………….
2-Тарау. Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстарды ескерту……..
2.1 Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстардың көрініс алуына ықпал ететін себептер мен шарттар…………………………………………………………………………
2.2 Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстарды ескерту бойынша шаралар……………………………………………………………………………………………………….
Қорытынды………………………………………………………………………………………………..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі………………………………………………………………
Қосымшалар……………………………………………………………………………………………….
Кіріспе
Құқықтық мемлекетті құру және қоғамдық өмірдің демократиялық бастамаларының дамуы жалпы адамзаттық басымдылықты болжайды, бәрінен бұрын, жеке адамның өмірі, денсаулығы, бостандығы, қадір-қасиеті, құқықтары және мүдделері.
Біздің еліміздің Конституциясының 1-бабына сәйкес, «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі, денсаулығы, құқықтары мен бостандықтары». Осыған байланысты, адам құқықтары мемлекет тарапынан сенімді қорғалуы тиіс. Сондықтан, қоғамда түбегейлі өзгерістер болғанда оның бірінші іс-әрекеті – адамның құқықтары, бәрінен бұрын оның өмірге және бостандыққа құқығын қорғайтын шешімдер қабылдауы кездейсоқ емес.
Қоғамдық қауіпсіздікке қолсұғушылықтармен күрес маңызды орын алады және көбіне қылмыстық заңды дұрыс қолдануға байланысты. Қылмыстық-құқықтық реттеу механизімін жетілдіру, біріншіден норма шығармашылық, яғни жаңа қазір қолданыстағы қылмыстық-құқықтық нормаларды жетілдіру, екіншіден құқық қорғау органдарының қызметінде заңдылықты нығайту мақсатында осы нормаларды қолдану тәжірибесін жетілдіру болып табылады. Криминологияда қылмыстардың себептері мен шарттарына ықпал ететін ескерту кешендерін қамтитын бүтіндей теория қамтылған.
Қылмыстық құқық теориясында аз зерттелген мәселелердің санына жекелеп алғанда, кепілге алған үшін қылмыстық жауаптылық проблемасы Қазақ КСР-ның 115-1 бабында заңшығарушы «Адамды басып алу немесе кепіл ретінде ұстау» үшін қылмыстық жауаптылық көзделген. Қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасының ҚК-ң 234-бабында заңшығарушы адамды кепілге алғаны үшін жауаптылықты көздейді.
ҚР ҚК-ң 234-бабымен көзделген қылмыстардың бөлігі қылмыстардың жалпы санына мына төмендегідей мәліметтерді көруге болады: 1998-жылы (141440) – 0,004% (6); 1999-жылы (138198) – 0,011% (15); 2000-жылы (150790) – 0,004% (6); 2001-жылыы (152168) – 0,003% (4).[1]
Адамды кепілге алу туралы мәселенің күрделілігі мен маңыздылығына қарамастан, бұл қылмыстық құқықтық Ерекше бөлімдегі ең аз өңделген мәселелердің бірі.
Қазіргі уақытта тәжірибеде адамды кепілге алумен байланысты әртүрлі қылмыстар жасаған адамдарды іс-әрекеттерін дәрежелеуде қиындықтар туындайды және осыған байланысты, сот тәжірибесімен шығарылған адамды кепілге алу секілді қылмыстық қолсұғушылықтармен күрес мәселелері теориялық зерттеулер маңызды мәнге ие болады.
Қазіргі Қазақстан қоғамында адамды кепілге алу қаупі орасан зор. Ол, адамды кепілге алу адамның жеке басының бостандығына қол сұғатын зорлық-зомбылық қылмысы болып табылуымен анықталады.
Адамды кепілге алу үшін жауаптылықты көздейтін қазіргі қолданыстағы ҚР ҚК-ң 234-бабының талдануы және оны қолдану тәжірибесі, сондай-ақ осы әрекетті ҚР ҚК-ң басқа баптарымен дәрежелеу сұрақтары арнайы зерделеуді және өңдеуді талап ететін бірқатар мәселелерді шығарады. Жекелеп алғанда, қылмыс субъектісінің қасақаналық жағдайын сипаттайтын ниетін бағытталғандығын, қылмыстың себептері мен мақсаттарын анықтауға байланысты жасалған әрекетті дәрежелеуде едәуір қиындықтар туындайды. Сондықтан да алдын алу және ескерту шараларының тиімділігін арттыру мақсатында құқыққорғау органдарының қызметін жетілдіру аса маңызды қажеттілік.
Адамды кепілге алған үшін қылмыстық жауаптылық проблемаларын зерттеуге Т.Г. Даурова, П.А. Дубовец, Н.И. Загородникова, А.С. Никифоров, М.Х. Рустамбаев, И.Д. Самолюк, А.П. Филипов, М.Д. Шаргородский сияқты ғалымдар елеулі үлес қосты.
Қазақстан Республикасында қарастырылып отырған мәселенің жекелеген аспектірлері А.Н. Ағыбаевтың, Б.И. Ахметовтың, З.О. Ашитовтың, К.А. Бегалиевтің, Б.С. Бейсеновтың, И.Ш. Борчашвилидің, С.Я. Булатовтың, А.А. Исаевтың, Е.И. Қайыржановтың, И.В. Корзунның, А.Д.Макуханың, С.С. Молдабаевтың, М.С. Нәрікбаевтың, Р.Т. Нұртаевтың, Г.Ф. Поленовтың, С.М. Рахметовтың, Г.Р. Рүстемованың, В.А. Сергеевскийдің, Д.С. Чукмаитовтың және басқа авторлардың еңбектерінде зерттелген.
Сот практикасын зерделеу мен қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы, жекелеп алғанда қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарды, нақтырақ адамды кепілге алуды тергеу кезіндегі проблемалы мәселелер адамды алумен күрестің заңдық реттелуі әрі қарайғы жетілдіруді талап етеді. Адамды кепілге алуды ескертудің, және де алдын алудың тиімді шараларын өңдеу қылмыстық-құқықтық заңды реформалау процесінде едәуір роль ойнайтын еді.
Мұның барлығы, біздің ойымызша адамды кепілге алған үшін қылмыстық жауаптылықтың қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерін зерттеудің өзектілігін шарттастырады.
Магистрлық жұмыстың мақсаты болып адамды кепілге алу секілді қылмыстың нормасын жетілдіру және оны құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің тәжірибесінде қолдану тиімділігін жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда анықтау, сондай ақ адамды кепілге алуды ескерту бойынша алдын алу шараларын жетілдіру бойынша ұсыныс сипатындағы тұжырымдарды жасыу және енгізу болып табылады.
Зерттеудің нормативтік базасын мыналар құрайды: Қазақстан Республикасының Конституциясының нормалары, Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық-атқарушылық, қылмыстық іс жүргізу, азаматтық құқықтық заңдар. Сонымен қатар, ҚР Жоғарғы Сот Пленумының қаулылары.
Магистрлық жұмыс кіріспеден, өзіне 5 бөлімше қосатын екі бөлімнен тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен және қосымшадан тұрады.
1-Тарау. Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстың заңды талдауы
1.1 Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстардың объективтік белгілері
Қылмыс объектісінің проблемасы қылмыстық – құқықтық доктринада (ғылымда) бастапқылардың бірі болып табылады.
Объект құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады, сондықтан объектісіз қылмыс жоқ. Қылмыстық заңмен қылмыс ретінде көзделген кез келген қоғамға қауіпті белгілі бір объектіге қолсұғады.
Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және құқықтық табиғатын, жасалған қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтың нысандары мен шектерін меңгеруге көмектеседі.
Объектіні анықтау қылмыстардың ұқсас құрамдардың бір-бірінен, қылмыстық әрекетті қылмыстық еместен шектеуге мүмкіндік береді. Одан басқа кез-келген әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі қандай объект қолсұғушылыққа душар болғандығынан елеулі мөлшерде тәуелді, сондықтан қолданыстағы қылмыстық заңда «қылмыстық заңмен көзделген қайсы бір әрекеттің белгілері формальды болса да бар іс-әрекет немесе әрекетсіздік, бірақ елеулі маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес қылмыс болып табылмайды» деп көрсетілген.[2]
Заң әдебиетінде жалпы қабылданған көзқарасқа сәйкес қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі немесе объектісі немесе қылмыс объектісі болып қоғамдық қатынастар болып табылады.
Сол немес басқа қылмысты жасай отырып, кез келген тұлға қоғамдық қатынастардың сол немесе басқа бір элементтеріне қол сұғады, олардың өзара байланысын бұза отырып, сонымен қатынастардың қатысушыларының мүдделеріне тікелей немесе жанама едәуір зиян келтіретін.
Қоғамдық қатынастардың барлығы қылмыстық заңмен қорғала бермейді, тек заңшығарушы позициясынан анағұрлым құнды (бағалы) саналатындар ғана.[3]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-ші бабы қылмыстық-құқық саласымен реттелетін анағұрлым маңызды қоғамдық қатынастарды анықтайды: адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және маңызды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қоршаған орта Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аймақтық тұтастығын, заң мен қорғалатын қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сол сияқты қылмыстарды ескерту.
Бірақ қазіргі уақытта қылмыстық құқық проблемаларына жаңа келістердің (әдістемелердің) ескерілуімен, бірінші орынға жалпы адамзат құндылықтарын қорғау қойылған кезде, қылмыс объектісі түсінігіне тек қоғамдық қатынас секілді дәстүрлі келіс (әдістеме) қанағаттандырарлық бола алмайды.[4]
Адамның белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті әр түрлі игіліктер, жеке тұлғаның құқықтары, бостандықтары және мүдделері қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектілері бола алады.
Қылмыстық құқық ғылымында объектілерді үш сатылы жіктеу туралы теория шығарылған; жалпы тектік (топтық) немесе арнайы және «тікелей».
Осында қылмыстың жалпы объектісі деп оларды бұзғаны үшін қылмыстық жауаптылық көзделген барлық қоғамдық қатынастарды (жиынтығын), тектік (топтық), немесе арнайы объекті деп – олардың біртектілік белгісі немесе белгілі бір салада болуы бойынша қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе тобын түсінеміз. Сондықтан заң әдебиетінде қылмыстық-құқықтық қорғау объектісінің мазмұны «мүдде» түсінігі арқылы да ашылады – белгілі бір жеке тұлғаның, қоғамның, ақырында бүтіндей мемлекеттің мүддесі.
Мүдде – бұл сол қоғамдық қатынастар, бірақ оның анағұрлым нақты көрінісі. Тасушылармен (субъектілермен) және олардың мүдделерімен арасындағы қатынассыз қоғамдық қатынастар жоқ және бола алмайды. Нақты тұлға (адам) осында осы барлық қатынастардың өзінше бір материалдық субстраты (өткізушісі) болып табылады, басқа адамдармен көп түрлі байланыстарға түсе отырып өзінің жеке-дара қызметінде (әрекетінде) іске асырады. Сондықтан қоғамдық қатынас мүдде туралы мүдде өзінің тасушысына яғни қоғамдық қатынастардың қатысушысына қалай (қатынасса) қарайды тек сонымен байланысты айтуға болады және қажет.
Мүдде тек өзінің тасушысы (субъект) ғана емес, бірақ өз объектісі де бар – сол жөнінде мүдденің субъектілері (тасушылары) арасында байланыстар (қатынастар) бар әлеуметтік құнды игілік (материалдық немесе идеалдық).
Бұдан артық, мүдделер қоғамдық қатынастардың нақты көрінісі бола тұрып, белгілі бір құқықтық нысанда – «қабыршақта» шығуы тиіс, әйтпесе олар қылмыс объектісін құрмайды. Бұзылған норманы немесе заңды, олармен қорғалатын қоғамдық қатынастарды үздікте алуға болмайды. Қылмыскер өзі құқықтық нұсқауды (әмірді), тыйымды бұза отырып, объектіге қол сұғады.
Мүддені мұндай түсіну жалпы және тектікті (топтық) ғана емес, сонымен қоса «тікелей» деп аталатын қылмыс объектісін анағұрлым нақты түсінуде маңызды роль ойнайды.[5]
Әлеуметтік құндылық секілді абстрактты мүдде қоғамды тіпті өмір сүрмейді. Мысалы, билік, сол немесе басқа қоғамда кімге тиесілі өз тасушысыз (субъекті) өздігінен құқықтық қорғаудың объектісі секілді қандай да бір әлеуметтік (саяси) құндылық ала алмайды. Мүлікке, өмірге, денсаулыққа, абыройға және ар-намысқа қатысты да осыны айтуға болады. Олар қылмыспен бұзылуы мүмкін және сондықтан қолсұғылмайтын болып жарияланатын әлеуметтік игіліктердің (құндылықтардың), сол немесе басқа түрлері секілджі мүдделер, барлық жағдайларда өздерінің белгілі бір тасушыларына – «қожайындарына» тиесілі.[6]
Сонымен, қылмыс жасау кезінде қылмыскер ҚР ҚК-ң 2-бабында көрсетілген қылмыстық-құқықтық қорғаудың сол немесе басқа объектісіне қол сұғады.
Бір тарауға біріктірілген қылмыстық кодекстің нормалары бір текті объектілерді қорғайды, мысалы, 1-тарау – жеке адамның мүдделерін : өмір және денсаулықты, 9- тарау – қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпті.
Бұл қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі кінәлі жасаған әрекетінің құқыққа қарсы екендігін ұғынатындығымен анықталады (сезеді) себебі оған олардың құндылығы жақсы белгілі игіліктерге қол сұғады.
Қылмыс объектісі болып тек қылмыстық заңның қорғауына қойылған қоғамдық қатынастар ғана шығады.
ҚР ҚК-ң 234-бабын бойынша объект болып қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар табылады, яғни жеке адамның құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, тікелей алғанда қоғамдық қауіпсіздікті қорғау саласындағы қатынастарды қорғау бойынша қатынастар. Оған кепіл болып қалған адамдардың өмірі мен денсаулығын, сол сияқты бостандығын қауіпсіздігін қосу керек.
Адамның кепілге алудың дәрежеленген түрлерінде қосымша тікелей объект ретінде адамның денсаулығы мен өмірі шығады.
Адамды кепілге алудың тектік (топтық) объектісі болып қоғамдық қауіпсіздік табылады. Тектік объектінің мазмұны ҚР ҚК-ң Ерекше бөлімінің 9- тарауының атауынан шығады.
Қауіпсіздік туралы осы әдеттегі түсінілуімен айтсақ, бәрінен бұрын қауіптің жоқтығы айтылады.[7]
ҚР ҚК-ң Ерекше бөлімімен берілген «қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар» 9-тараудың атауында қолсұғушылықтың тектік объектісі секілді қауіпсіздік қатынасын сипаттау үшін заңшығарушы «қоғамдық» анықтамасын қолданады, яғни мұнда барлық қоғам және оның мүдделері үшін қауіпсіздікті қамтамасыз ету туралы сөз болып отыр.
Заңның және соттық практиканың талдауы белгілі бір қоғамдық қауіпсіздікті қорғау қажеттілігі жұмыстар тобын (түрін) орындау кезінде туындайды; жалпы қауіпті заттармен, нәрселермен және сол сияқты жұмыс істеуде, яғни қоғамдық қауіпсіздік қатынастары өздерінің бір жағынан пайдалы қасиеттері бар, ал екінші жағынан қауіпсіздіктің арнайы ережелерін бұзғанда әр түрлі әлеуметтік құндылықтарға зиян келтіретін қабілетке ие заттарды, нәрселерді және өндірістік процесстерді пайдалануды қоғамда туындайды және өмір сүреді (бар).
Қазақстан Республикасы «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңы Қазақстан азаматтарының өмірінің, денсаулығының және ахуалының, сол сияқты Қазақстан қоғамның құндылықтарын оларға залал келтіруге қабілетті мүмкін болатын қауіптермен қорқытулардан (қатерлерден) қорғалғандық жағдайы секілді «қоғамдық қауіпсіздік» түсінігін береді.[8] Қоғамдық қауіпсіздік қатер төну мен оларды қылмыстық-құқықтық қамтамасыз ету проблемасы өздерінің белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамның еңбегімен жаратылған азаматтарда материалдық әлемнің көптеген заттары болғандықтан нақты шындықта өмір сүреді (болады). Олармен құқыққайшы немесе бақылаусыз иелік еткен жағдайларда немесе олармен қолданудың белгілі бір ережелерін бұзғанда бұл заттар қоғамға едәуір зиян келтіруі және ол үшін өзімен потенциалды қатер білдіруі мүмкін.
Құқық қорғау органдарына адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне қылмыстық және басқа құқыққа қарсы қолсұғушылықтарды ескерту, тыю жолмен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеті жүктелген.
Заң әдебиетінде кейбір авторлар қоғамдық қауіпсіздікке өз анықтамаларын береді. В.Д.Маликов бұл түсінікті аша отырып «қоғам үшін қауіптің жоқтығы, яғни қандай да бір қиратушы күштің іс-әрекетінен өмір, денсаулық, қоғам мүшелерінің мүлкі үшін тіленбейтін зардаптардың келуінің қолаңсыз мүмкіндігінің жоқтығы туралы» айтады.[9]
Н.Т. Куц қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарға жалпы анықтама бере отырып «… өздерінің соңынан ауыр зардаптар (азаматтарын денсаулығына зиян, адамды құрбандар, ірі материалдық залал және басқалар) әкелетін жоғары қауіпті қайнар-көздермен жұмыс істеу (қолдану) ережелерін қоғамға қауіпті бұзу. Жоғары қауіпті қайнар-көздер… атыс және суық қару, жарылғыш заттар … бола алады» деп таниды. [10]
Барлық берілген анықтамалар қоғамдық қауіпсіздіктің мәнін азды-көпті көрсетеді. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар мен басқа әрекеттердің арасында қоғамдық қауіпсіздікке қолсұғушылық қылмыстардың ерекше тобын шарттандырған қолсұғу объектісінде едәуір айырмашылықтар бар.
ҚР ҚК-ң 9-тарауының тектік объектісі болып қоғамдық қауіпсіздік, яғни негізгі анағұрлым (мейлінше) маңызды қоғамдық мүдделерді – жеке тұлғаны, қоғамдық тыныштық пен қауіпсіздіктің қолсұғылмаушылығы, мемлекеттік органдардың қызмет етуінің дұрыс режимі (қалыпты тәртібі), күзет пен қорғауды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы табылады.
Егер Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің жүйесінде қылмыс орнын анықтау үшін тектік объектінің аса маңызы болса, онда тікелей объект нақты қоғамдық қатынастардың сипатын ашуға, қылмыстың айрықша бір ерекшеліктерін анықтауға жасаған әрекетке дұрыс дәрежелеу беруге мүмкіндік береді.
Негізгі тікелей объектінің қоғамға қауіпті әрекеті дәрежелеу үшін шешу маңызы бар. Тікелей объекті қылымстардың берілген тобының тектік объектісімен үнемі сәйкестікте болады, оған құрамдас компонент ретінде кіреді
Берілген норманы жарата отырып, заңшығарушы қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ұмтылады, себебі қарастырылып отырған қылмыс нақ осы қатынастарға бәрінен бұрын зиян келтіреді.
Нақты өмірде әртүрлі қоғамдық қатынастар өзара тығыз шырмалғандықтан, қатынастардың бір тобына қолсұғу сабақтас (аралас) қоғамдық қатынастардың бұзылуын өте жиі әкеледі.[11] Сондықтан бізбен қарастырылып отырған қылмыста басқа қоғамдық қатынастарға да қол сұғады. Бірақ берілген норманың мақсаттары мен міндеттеріне қатысты бұл қоғамдық қатынастар «заңмен тек жол жөнекей қорғалады, яғни негізгі тікелей объектіге қол сұғушылық жасаған кезде олар зиян келтіру қаупіне сөзсіз қойылатындықтан».[12]
Қарастырылып отырған қылмыстар қоғам үшін қауіпті; оларды жасау кезінде қылмыскерде азаматтардың өмірі мен денсаулығына қолсұғушылық жасау мүмкіндігі пайда болуы себепті де білдіреді.
Қоғамдық қауіпсіздік азаматтардың қоғамдағы мінез-құлығының сондай жүйесін болжайды, оның кезінде адамдардың көп не аз санының өмірінің немесе денесінің қолсұғылмаушылығының қатері жойылады.
Келтірілгенге қорытынды жасай отырып, біздің пікірімізше келесі анықтаманы тұжырымдауға (құрастыруға) болады: қоғамдық қауіпсіздікке қарсы деп өмір мен денсаулықты қорғауды қамтамасыз ететін қатынастарға, меншік қатынастарына, негізгі мейлінше маңызды қоғамдық мүдделердің қорғалғандық жағдайына зиян келтіретін, қоғамдық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауіпті әрекеттерді түсіну керек.
Адамды кепілге алудың мәнін дұрыс түсіну, басқа түрлерден шектеу үшін, мысалы адам ұрлаудан, бас бостандығынан заңсыз айырудан, дұрыс дәрежелеуде ҚР ҚК-ң 234-бабымен көзделген қылмыстық объективті жағын дәл түсіну рөлі бағасыз.
Қылмыстың объективті жағы қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сыртқы жағы болып табылады. Қылмыстың объективті жағын келсі белгілер сипаттайды: қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет не әрекетсіздік), қоғамға қауіпті затрдаптар (қылмыстық нәтиже), қоғамға қауіпті әрекет пен қоғамға қауіпті зардаптар арасындағы себептік байланыс, қылмыс жасау орны (жер), уақыты, тәсілі, жағдайы, құралдары мен қаруы.
Қылмыстың объективті жағы субъективті жақпен үздіксіз байланыста тек қылмыстың объективті жағын анықтау негізінде қылмыстық заңмен тыйым салынған қоғамға қауіпті әрекетті жасаған адамның пиғылдары, себептері (ниеттері) және мақсаттары туралы қорытынды жасауға болады. Сол немесе басқа қылмыс құрамында объективті жақтың болмауы субъективті жақ туралы сұрақты жояды.[13]
Осыған байланысты В.Н. Кудрявцев қылмыстың субъективті жағының құрылуының өзі, ерекшелігінде қылмыскердің мақсаттары мен себептері (ниеттері) объективтік мән-жайлар базасында (негізінде) және нәтижесінде болады деп болжайды. Әрі қарай, қылмыс жасау процесінде, қылмыстың қалыптасып жатқан обективті жағы субъективті жаққа «кері байланыс» типі бойынша процессуалдық, әсер етеді.[14]
Адамды кепілге алу объективті жағынан өзінен қоғамға қауіпті әрекетті (қоғамға қауіпті іс-әрекет) білдіреді.
Қылмыстық жауаптылықтың жалғыз (бір ғана) негізі болып қылмыс жасау яғни ҚР ҚК-ң 234-бабымен көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет табылады.
Қылмыстың объективті жағы адамды яғни, оның босатылуында мемлекет, ұйымдар немесе жекелеген азаматтар мүдделі тұлғаны кепіл ретінде басып алу немес ұстап тұрумен сипатталады.
Адамды кепілге алу – бұл бір немесе адамды, құқыққа қарсы, күштеп дене бостандығын шектеу. Адамды кепілге алу деп жасырын немесе ашық, күш қолданусыз немесе өмір немесе денсаулық үшін қауіпті емес не қауіпті тәсілмен күш қолданып, оның кезінде басып алынған адамның әрі қарай бостандыққа оралуы субъектінің мемлекетке, ұйымдарға, жеке немесе заңды тұлғаларға қойылған талаптарын орындаудан тәуелдікке қойылатын адамның бостандығына қарсы, физикалық шектеу түсініледі.
Кепілді ұстап тұру – кепілге бостандыққа шығуға құқыққа қарсы күштеп кедергі келтіру (бөгет жасау). Кепілді ұстау деп оны өз қалауы бойынша қозғалу мүмкіндігінен мәжбүрлеп айырудан тұратын бас бостандығынан айыру мақсатындағы күш қолдану іс-әрекеттері.
Кепілді басып алу немес ұстап тұру психикалық күштеуді қолданумен ұштасуы тиіс: өлтіремін деп, денсаулыққа жеңіл, орташа немесе ауыр зиян келтіру мен, мүлікті жою немес бүлдіремін деп және т.б. қорқытулармен, сол сияқты өмір мен денсаулық үшін қауіпті емес дене күшін қолданумен (соққылар, ұрып-соғулар келтіру, байлау және т.б.)
Кепіл – бұл кепілдің босатылуына міндетті немесе мүдделі мемлекетпен немесе ұйыммен, не азаматпен қандай бір талаптар, міндеттемелер орындатуды қамтамасыз етуге күштеп ұсталған тұлға (адам).
Кепілге алу – бұл формальды құрамды қылмыс. Қылмыс кепіл ретінде алынған немесе ұсталып отырған адмды оның ұзақтығына байланысты емес іс жүзінде бас бостандығынан айырғанн уақыттан аяқталған деп танылады.
1.2 Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстардың субъективтік белгілері
Қылмыстық құқық бойынша қылмыс субъектісі болып қылмыс жасаған сәтіне қылмыстық заңда белгіленген жастағы есі дұрыс жеке тұлға танылады. Осыған байланысты ҚР ҚК-ң 14-бабының 1-бөлігі қылмыстық жауаптылыққа тек Қазақстан Республикасы қылмыстық заңымен белгіленген жасқа жеткен есі дұрыс жеке тұлға жатады деп реттейді. ҚР ҚК-ң 15-бабының 1- бөлігіне сәйкес қылмыс жасаған сәтіне он алты жасқа толған тұлға қылмыстыққ жауаптылыққа тартылуы тиіс: демек, қылмыс субъектісі болып тек жеке тұлға, яғни адам табыла алады. ҚК-ң 14-бабының 1- бөлігінде айтылған жеке тұлғалар болып Қазақстан Республикасының азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары табылады. Бұл ҚР ҚК-ң 6 және 7-баптарының мазмұнынан шығады. Қылымыс субъектілерін тек жеке тұлғалар деп тану, заңды тұлғалар, яғни мекемелер, кәсіпорындар, ұйымдар, партиялар, қоғамдық бірлестіктер қылмыс субъектілері бола алмайды дегенді білдіреді. Жансыз заттар мен нәрселер, табиғат құбылыстары, сол сияқты жануарлар қылмыс субъектісі ретінде қарастырыла алмайды. Қолданыстағы қылмыстық заң заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі деп танымайды.
Жеке тұлға денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің субъектісі ретінде екі міндетті шарттың: осы тұлғаның есінің дұрыстығы мен ҚР ҚК-ң 234-бабы бойынша онымен 14-жасқа толуының бар болуы кезінде таныла алады.
Есі дұрыстық – бұл адамның қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауіпті әрекетті жасаған сәтіне өз іс-әрекеттерінің (әрекетсіздік) іс-жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына (сезіне) және оларды басқара алу қабілеті.[15]
ҚР ҚК-ң 16-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық заң мен көзделген қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзгеде дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмайтын немес оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес.
Есі дұрыс еместік – бұл адамның қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауіпті әрекетті жасау сәтінде психикасының ауыру жағдайы салдарынан өзінің іс-әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғынуға немес оларды басқаруға қабілетсіздігі.
Есі дұрыс еместіктің түсінігін анықтай отыра заң есі дұрыс еместіктің екі критериін (белгісін) пайдаланады: медециналық (биологиялық) және заңдық (психологиялық).
Адамды есі дұрыс емес деп тану үшін медециналық және заңдық критерийлердің жиынтығы қажет. Бұл критерийлердің біреуінің болмауы адамды есі дұрыс емес деп тану мүмкіндігін жояды.
Сезіктінің немесе айыпталушының есі дұрыстығы жөнінде күдік туған жағдайларда олардың психикалық жай-күйін анықтау үшін міндетті түрде сот-психиатриялық сараптама жүргізіледі (ҚР ҚІЖК-ң 241-б. 1-бөл. 3-тармағы). Ол адамның психикасының аурулық бұзылуының сипатын анықтауға, оның ауырлығын, анықтауға, қылмыстық жауаптылықтан жалтару мақсатында қылмыскермен психиканың бұзылуын симуляция жасауды жоюға мүмкіндік береді. Адамды есі дұрыс емес деп тану туралы соңғы шешім сотқа тиесілі. Іс бойынша басқа да дәлелдеме секілді сот-психиатриялық сараптамасының қорытындысы сотпен бағалануға жатады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексы 18-бабында мас күйінде қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тартуды ғана көздемейді, сонымен қоса мұны 54-баптың 1-бөлігінің «м» — тармағына сәйкес қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде көздейді.
Бірақ сот қылмыстың сипатына байланысты бұл мән-жайды ауырлататын деп танымауға құқылы.
Алкоголь ішімдіктерін қабылдау адамның өз іс-әрекеттерін басқару және оған есеп бере алу қабілетін кейде елеулі төмендетеді, бұл мас күйіндегі қылмыстардың үлкен үлесті салмағын анықтайтыны сөзсіз. Бірақ алкоголь ішімдіктерін тұтынушы өзін мұндай жағдайға саналы түрде жеткізеді, осыған байланысты өз қылықтары үшін жоғарылатылған жауаптылыққа тартылуы тиіс.
ҚР ҚК-ң 18-бабы бойынша алкогольді мастық деп физиологиялық (әдеттегі) мастық түсініледі. Физиологиялық (әдеттегі) мастық кезінде психиканың қызметінің кейбір бұзылулары туындайды (пайда болады), тежегіш орталықтардың жұмысы әлсірейді, қорытындысы ой елегінен өткізу қабілеті нашарлайды, өзін-өзі бақылау төмендейді.
Физиологиялық мастық күйі адамның қоршаған жағдайды ұғыну және өз мінез-құлқы мен жалпы қылығын бағалау, оларды басқару қабілетін жоймайды. Физиологиялық алаяқтың ауыр иесінде де адамда қоршаған жағдаймен белгілі контакт (байланыс) сақталады, онымен өз мінез-құлқына бақылау жүзеге асырылады. Мұндай адамдардың санасы түнермейді.
Жай алкогольдық мастықтың үш сатысын (немес дәрежесін) бөлу қабылданған: жеңіл, орташа және ауыр.
Физиалогиялық мастықтан потологиялық мас болуды ажырату керек. Потологиялық мастық қысқа уақытқа созылатын психиканың өткір тобына жатады. Потологиялық мас болу кезінде сананың аурулық өзгеруінің салдарынан аяқ астынан сандырақ уаиымдары, галлюцинациялар (есеңгірулер) туындайды, бағдар бұзылады, нақты шындық пен контакт (байланыс) жоғалады, себепсіз қорқыныш (үрей), ыза пайда болады. Агрессивтік іс-әрекеттер үлкен қиратушы күйреткіш күшпен, кенеттілікпен, қтыгездікпен (қаталдықпен) ажыратылады. Потологиялық мас болу факторлардың (сары уайымға салыну, дабыл, мазасыздық және т.б.) әсерінен болуында және қабылданған алкогольдің мөлшеріне байланысты туындайды. [16]
Потологиялық мастық күйі ұзаққа созылмайды және әдеттегіден терең ұйқымен аяқталды. Жасалған құқыққа қарсы іс-әрекет, және де айып тағу жйі түсінбеушілік сезімін шақырады (білдіреді), себебі науқастар (аурулар) оларға инкриминацияланған әрекетке қатысты емес екендерінде сенімді және жаңылған (жоғалған) таңырқаған болып көрінеді.
ҚР ҚК-ің 15-бабының 1-бөлігі адамның қылмыс жасаған сәтіне он алты жасқа толуын және мұндай адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкіндігін көздейді.
ҚР ҚК-ің 15-бабының 1-бөліг оларды жасағны үшін қылмыс жасау сәтіне 14-жасқа толған кезде қылмыстық жауаптылық бастала алатын қылмыстар тізімін береді. Олардың арасында адамды кепілге алу да көзделген (ҚР ҚК-ң 234-б.).
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығын бірқатар қылмыстар үшін – 14 жастан, ал қалғандары үшін – 16 жастан өз іс-әрекеттеріне есеп беруге, олардың қоғам үшін қауіптілігін ұғынуға, өз іс-әрекеттерін басқаруға қабілетті дегеннен шығады.
Кәмелетке толмағанмен қылмыс жасалған кезде оның жасы (туылған күні, айы, жылы) дәл анықталуы тиіс.
Адам белгілі бір жасқа жетті (толды) деп (14,16,18) туылған күні емес, келесі тәуліктен бастап саналады (есептеледі). Кәмелетке толмағанның жасы сот-медециналық сараптамасымен анықталатын жағдайларда, оның туылған күні деп сараптамамен аталған жылдың соңғы күнін яғни 31 желтоқсанды санау керек, ал жасты жылдардың ең төменгі (минималды) және ең жоғарғы (максималды) мөлшерімен анықтау кезінде сараптамамен жорамалданған (болжалған) ең төменгі жстан шығу қажет.
Кәмелетке толмаған психикасының дамуының артта қалуы туралы куәландыратын мәліметтер бар кезде, ол өз іс-әрекеттерінің мәнін ұғына алды ма және олады қандай мөлшерде басқара алды ма деген кәмелетке толмағанның психикасының даму дәрежесін анықтау қажет. Бұл үшін қажет жағдайларда бала және бозбалалар психалогиясы саласындағы мамандармен сараптама жүргізілуі тиіс немесе сарапшы – психиатр қатыстырылады.
Адамды кепілге алу субъектісін сипаттаушы белгілер болып:
— Жеке тұлға;
— Берілген тұлғаның есі дұрыстығы;
— Заңмен белгіленген жасқа жетуі (ҚР ҚК-ң 234-б. Бойынша 14жас) табылады.
Адамның кезкелген іс-әрекеті немес әрекетсіздігі саналы не санасыз ойлау, психикалық, ақыл-ой процестерінің көрінісі қызметін атқарады.[17]
Кінәлінің қылмыстық әрекетінің сыртқы актісін білдіретін объективті жағынан айырмашылығында субъективті жақ өзімен әрекеттің психикалық ұғыну (сезіну) мәнін және бағыттылығын білдіреді. Ол субъектінің өзімен жасалатын қоғамға қауіпті әрекеті мен оның зардаптарына психикалық қатынасын анықтайды.
Қылмыс құрамының субъективті жағы – бұл кінәлінің онымен жасалып жатқан қылмыстық әрекетіне және оның қоғамға қауіпті зардаптарына көптүрлі (многообразные) психикалық қатынастарын білдіретін күрделі ұғым (түсінік).[18] (2)
Қылмыстық құқық теориясында субъективті жақ келесі белгілермен көрсетілген: кінә, қылмыс себебі (ниет) және мақсаты. Себеп пен мақсат кінәдан айырмашылығында қылмыстардың бір құрамдары үшін міндетті, ал басқалары үшін – қылмыстың субъективті жағының факультативті белгілері болып табылады. Кез келген қылмыстың субъективті жағының міндетті белгілеріне оның анықталуы берілген құрам үшін міндетті болып табылатын және зерттеліп жатқан құраммен көзделген белгілер жатады.
Адамды кепілге алу тікелей қасақаналықпен (ниетпен) жасалған деп, егер адам өз іс-әрекеттерінің (әрекетсіздіктерінің) қоғамдық қауіптілігін ұқса (сезсе), қоғамға қауіпті зардаптарының мүмкіндігін немесе келмей қоймайтындығын болжаса және олардың келуін лілесе (ҚР ҚК-ң 20-б. 2-бөл.).
Тікелей қасақаналық тұлғаның өз іс-әрекетінің немес әрекетсіздігінің қоғамдық қауіптілігін ұғатындығымен, қоғамға қауіпті зардаптардың мүмкіндігінен немес келмей қоймайтындығын болжауымен және олардың келуін тілеумен сипатталады.
Тікелей қасақаналықтың интеллектуалдық кезеңі жасалып жатқан іс-әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамдық қауіптілігін ұғынуды, қоғамға қауіпті зардаптардың мүмкіндігін немесе келмей қоймайтындығын қосады (енгізеді).
Еріктілік кезең қоғамға қауіпті зардаптардың келуін тілеуін (қалуын) қосады.
Қоғамға қауіпті іс-әрекетті немесе әрекетсіздікті жасауды қалауы және зиянды зардаптардың келуін қалауы тікелей қасақаналықта әр түрлі себептермен шақырылады және белгілі бір мақсаттарды туындатады (туғызады, тудырады).
Жанама қасақаналық адамды кепілге алуды жасау кезінде орын ала алмайды. Қылмыстық құқықтық норманың диспозициясында онымен бірге осы іс-әрекеттер жасалатын мақсаттарды айту (көрсету) олардың жанама қасақаналықпен жасалу мүмкіндігін жояды.
Әдетте, қылмыстың мақсаты мен себептері қылмыстың субъективті жағының факультативті белгілеріне жатады. Бірақ, егер олар баптың диспозициясында көрсетілсе, онда қылмыстың берілген құрамы үшін бұл белгі міндетті болып табылады.
Жасалған әрекетті дұрыс дәрежелеу үшін субъективті жақтың белгілерін барынша (максималды) толық ашу қажет. Міндетті белгі – кінәдан басқа, себеп пен мақсат секілді факультативті белгілері де бар.
Адамның қоғамдағы мінез-құлығының әр түрі итермелейтін себептермен және мақсаттармен шартталған. Қылмыстың себебі мен мақсаты туралы қылмыстық құқық теориясында екі түрлі мағынада айтылады: біріншіден, адамның кез келген қоғамға қауіпті мінез-құлығының итермелеуші көтермелеулер туралы секілді және, екіншіден, қылмыстың белгілі бір түрінің заңды моделін (құрамын) қарастыру үшін пайдаланылатын қылмыстық құқықтық нормаларда бар арнайы қылмыстық-құқықтық түсініктер туралы секілді. Бұл жағдайларда себеп пен мақсат қылмыс құрамының белгілерінің біреуі ретінде шығады.
Заңшығарушы себеп пен мақсатты қылмыстардың біразының ғана заңдық моделін қарастыру кезінде қолданылады. Бұл белгілері қылмыс құрамының қажетті белгілерінің ішінде заңда барлық жағдайда көрсетіле бермейді. Осы мән-жайларға байланысты себеп пен мақсат қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамының факультативті белгілерінің тобына жатқызылған.
Себеп пен мақсат кез келген қылмыстық істі қарасыру кезінде, соның ішінде абайсыз қылмыстарда да тергеумен және сотпен анықталуына тиістігіне қарамастан қылмыстық-құқықтық дәрежелеуді жүргізу процесінде себеп пен мақсат тек қасақана қылмыстарда ескеріледі.
Абайсыз қылмыстарда себеп пен мақсат басты түрде не кінәліге нақты жаза шарасын тағайындау сатысында, не криминологиялық жоспарда, қылмыс жасауға ықпал еткен себептер мен шарттарды анықтау үшін анықталады. Сонымен, себеп пен мақсат абайсыз қылмыстарда қылмысты дәрежелеуге т әсер етпейді. Себеп пен мақсаттың өзге құқықтық мәні қасақана қылмыстарда бар. Егер себеп пен мақсат қылмыстың белгілі бір түрінің субъективті жағының белгісі ретінде шықса, онда берілген қоғамға қауіпті әрекетті заңшығарушы қасақана қылмыстар тобына жатқызды дегенді куәландырады. Қоғамға қауіпті әрекеттің қылмыстық-құқықтық дәрежесін жүргізе отырып, заңшығарушы қылмыс құрамдарын құру кезінде с пен мақсатты қылмыстың субъективті жағының белгісі ретінде қосу үшін дерлік әр түрлі сөздік құрылымдарды пайдаланатынын есте сақтау керек.
Сөйтіп, ҚР ҚК-ң Ерекше бөлімінің баптарының талдауы заңда себеп пен мақсатқа қылмыс құрамының белгісі ретінде тура көрсететін (нұсқайтын) нормалар тобы бар екендігін көрсетеді.
Оларда қылмыстың себебі мен мақсаты айқын анықталған нормалармен қатар, ҚР ҚК-де, заңшығарушы қылмыстың берілген түрін анықтау кезінде қылмыс жасаудың себебі мен мақсатына тура көрсетпеген қылмыс құрамдары бар. Бірақ қылмыстың қажетті элементі секілді қылмыс жасаудың себебі мен мақсатын анықтаудың міндеттілігі алдын ала анықталған және осы қылмыс құрамының барлық заңдық құрылысынан шығады.
Егер себеп пен мақсат ҚР ҚК-ң Ерекше бөлімінің бабының диспозициясында тура көрсетілсе, қылмысты дәрежелеу елеулі оңайлайды (упрощается). Кінйліден іс-жүзінде болған себеп пен мақсатты Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің бабының диспозициясында қылмыстың бұл элементінің заңдық сипаттамасына (суреттемесіне) тек сәйкестігін анықтау қажет.
Егер себеп пен мақсат ҚК-ң бабының диспозициясында сөзбен анықталмаса басқа іс, бірақ заңшығарушымен қылмыстың берілген түрінің құрамының қажетті белгісі секілді түсіндіріледі. Мұнда анықтау қызметкерлерінің тергеушінің, прокурордың және судьяның алдында қылмыстың берілген түрінің субъективті жағы туралы заңшығарушының толық ойын анықтау бойынша күрделі тапсырма (міндет) заңшығарушы себеп пен мақсатты осы қылмыс құрамына белгі ретінде қосты ма, жоқ па білу қажет. Бұл мән-жайды анықтау қылмыстық заңды түсіндіру туралы жалпы ережелер бойынша жүргізіледі.
Себеп бұл, адам сол немесе басқа әрекетті жасай отырып белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін жетекшілікке алған сылтау. Себеп пен мақсат өзара детерминантты байланыста болады.
Адамды кепілге алудың субъективті жағының міндетті белгісі болып мақсат табылады. Ол болып кінәлінің кепілді босату шарты сияқты мемлектті, ұйымды немесе азаматты қандай да бір іс-әрекетті жасаудан ұстануға мәжбүр етуге ұмтылуы табылады. Кінәлімен мемлекетке, қандай да бір ұйымға, сол сияқты азаматқа қойылған талаптардың сипатын дәрежелеу үшін маңызсыз. Арнайы мақсат: мемлекетті оның билік органдары қабілетінде, сондай-ақ үкіметтік немесе жеке мекемелерді немесе жекелеген азаматтарды қандай да бір іс-әрекеттерді жасауға немесе белгілі бір іс-әрекеттерді жасаудан ұстануңа мәжбүр етуге ұмтылу. Оларға : қандай да бір шартты жасаудан бас тарту, қандай да бір қылмыскерді (қылмыскерлерді) не қылмыс жасауда сезіктіні қамаудан босату, айыптау немес ақтау үкімін шығару, алым ақы (выкуп) төлеуге, қылмыскерлерді қарумен, көлікпен, азық-түлікпен, ақшалай қаражаттармен және т.б. қамтамасыз ету, саяси түзуін (линия) өзгерту, саяси экономикалық не әлеуметтік сипаттағы қандай да бір акцияларды өткізуді жасау немесе ұстану және с.с. талаптары жатады.
Мақсат – бұл адам қоғамға қауіпті әрекетті жасй отырып қол жеткізуге ұмтылатын сол бір қалаулы нәтиже.
Қасақаналықтың бағытталуы кінәлі өз іс-әрекетін жасай отырып көздейтін мақсатты анықтайды. Себеп пен мақсат — өзара шартталған түсінік. Адамның мақсатты қалай құрастыратындығы себепке байланысты. Мақсат жиірек белгілі бір әрекет үшін қозғалтқыш күшті, сылтаудың (пробуждение) көзін анықтауға мүмкіндік береді. Мақсат себепсіз пайда болады, бірақ басқа жағынан, себеп мақсаттың көмегімен өз мазмұнын алады.
Қылмыс жасаудың себебі мен мақсаты өзара тығыз байланыста болса да, бірақ ұқсас түсініктер болып табылмайды. Себеп, адам неге сол немесе басқа іс-әрекетті жасайды деген сұраққа жауап береді. Мақсат болса әрекеттің бағытын анықтайды.
Қылмыс себебі мен мақсатының қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату туралы мәселені қарастыру кезінде, әрекеттің қоғамдық қауіптілігін бағалау, қылмыскер тұлғасын сипаттау жазаны дараландыру және дифференциациялау және сол сияқтылар кезінде, бұл әрекеттердің криминологиялық талдауы, алдын алу (профилактика) және ескерту, болжау және т.б. шараларды өңдеу (жасау) кезінде айырықша практикалық маңызы бар.
Себептелу (мотивация), қылмыстық мінез-құлықтың себебінің және оның мақсатының құрылуының туындау процесін қосады. Мінез-құлық себебі – бұл іс-әрекетке ішкі сылтау (итермелеу) сыртқы ортаның және нақты жағдайдың әсерімен пайда болған және шиеленіске қажеттіліктермен, мүдделермен, сезімдермен анықталатын қалау (тілек). Себептің артынан белгілі бір әрекеттің алдын ала білінген және тіленетін нәтижесі секілді мақсат құрылады.
Сонымен, қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы барлық қылмыстар олардың қоғамдық қауіптілігін бағалау кезінде егжей-тегжейлі талдауды және кешендік қарастыруды талап етеді, адамды кепілге алу да жоққа шығару болып табылмайды. Осыған байланысты қылмыс жасаудың субъективті белгілерінің кешені міндетті түрде егжей-тегжейлі талдануы тиіс, ал нақты кінәлінің қылмыс жасау сәтіне эмоционалдық жай-күйі, адамды қоғамға қауіпті әрекет жасауға итермелеген факторлар және қылмыс жасау сәтіне көзделген мақсат ескерілуі тиіс
1.3 Адамды кепілге алу құрамының дәрежеленген түрлері
Адамды кепілге алған үшін жауаптылықты реттейтін қылмыстық кодекстің 234бабы негізгі және дәрежеленген құрамды көздейді. Баптың 1-бөлігі өзінің мазмұны бойынша қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты негізгі құрам болып табылады. Адамды кепілге алу сондай-ақ дәрежелеуші құрамды да көздейді – қылмысты әрекеттің дәрежелеуші белгілері бар кезде жасаған үшін жауаптылықты реттейтін ҚР ҚК-ң 234-бабының 2-бөлігі.
Адамды кепілге алудың дәрежелеуші белгілері ҚР ҚК-ң 234-бабының 2-бөлігімен көзделген.
Адамды кепілген алудың дәрежеленген түрлеріне:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолдана отырып;
г) қаруды немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолдана отырып;
д) көрінеу кәмелетке толмаған адамға қатысты;
е) айыптығы жүктілік жағдайы көрінеу мәлім әйелге қатысты;
ж) көне-көрінеу дәрменсіз күйдегі адамға қатысты;
з) екі немесе одан да көп адамға қатысты;
и) пайдакүнемдікпен немесе жалдау арқылы жасалған әрекеттер жатады.
ҚР ҚК-ң 234-бабы 2-бөліміндегі «а» тармағына сәйкес тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған адамды кепілге алу.
АКдамдпр тобының алдын ала байласуы бойынша қылымы жасау қылмыстың анағұрлым көп тараған және қауіпті түрі болып табылады, біріншіден, өатысуда орындалады; екіншіден, бірнеше адамның қылмыстық ойлары мен күштері біріктірілгендік салдарынан.
Ф.Г. Бурчак «зорлық-зомбылық қылмыстары кезінде біренеше күштерінің бір қылмыстық нәтижеге қол жеткізу үшін біріктіру фактісінің өзі шабуылдың өзінің қауіптілігі секілді, қатысушылармен алдына қойылған мақсаттарын жүзеге асыру мүмкіндігінің едәуір жоғарылайтындығын » әділ айтып кеткен.[19] (1)
ҚР ҚК-ң 31-бабының 2-бөлігіне сәйкес «егер қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасалған қылмыс деп танылады». Адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша қылмыс жасау қатысудың нысандарының біреуі болып табылады және ҚР ҚК-ң 234-бабы 2-бөліміне «а» тармағында адамды кепілге алудың дәрежелеуші белгісі ретінде бекітілген.
Берілген дәрежелеуші белгінің болуы үшін:
Біріншіден, адамды кепілге алуды жасауда екіден кем емес қоса орындаушылардың қатысуы
Екіншіден, бұл адамдардың әрқайсысы адамды кепілге алудың субъектісінің барлық белгілеріне ие болуы тиіс, яғни қылмыс жасаған сәтіне он төрт жасқа толған, есі дұрыс жеке тұлға болып табылуы;
Үшіншіден, бұл адамдардың арасында адамды кепілге алуды жасауды бастағанға дейін болған сөз байласудың болуы қажет.
Адамды кепілге алуда жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «а» ткармағы бойынша дәрежелеу үшін екі немесе одан да көп адамның қатысуы қажеттілігі қылмысқа қатысу түсінігінің өзінен шығады (ҚР ҚК-ң 27-б.).
Жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «а» ткармағы бойынша дәрежелеу үшін, айып кеткендей, топқа адамды кепілге алу субъектісінің барлық белгілеріне ие екіден кем емес адамдар кіруі қажет. Бірақ, адамды кепілге алуды бірнеше адамдармен жасаған жағдайда, олардың біреуі ғана қылмыс субъектісі болып шыға алатын кезде «жалған қатысу» болады [20], ал мұндай адаммен адамды кепілге алуды тікелей жасау үшін есі дұрыс емес немесе жас балаларды пайдалану қылмысты «құрал арқылы орындау» деп қарастырылады және қылмыстың тікелей орындаушысы секілді оның қылмыстық жауаптылығына әкеледі, [21] яғни ҚР ҚК-ң 234-б. 1-бөл. бойынша. Ұйымдастырушылар, айдап салушылар немесе көмектесушілер мұндай жағдайда орындаушылар секілді шығады (көрінеді). Бірақ, жасалған әрекетті адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған адамды кепілге алу секілді дәрежелеу жоққа шығарылмайды, егер осы топтан кімде-кім қандай да бір басқа негіздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан әрі қарай босатылады, себебі бұл жағдайда қатысу жоққа шығарылмайды. [22](2)
Қатысудың бұл нысанының негізгі тән қисыны болып қылмыс жасауға алдын ала сөз байласудың болып табылады. Теорияда және сот практикасында алдын ала сөз байласуға қылмыс жасаудың басталу кезеңіне дейін қол жеткізілуі тиіс деген тұрақты пікір қалыптасқан.[23]
Адамды кепілге алу кезінде алдын ала сөз байласу деп қандай да бір талаптарды орындауға мемлекетті, ұйымдарды немесе азаматты мәжбүрлеу мақсатында адамды кепіл ретінде басып алуды немесе ұстап тұруды жүзеге асыруды бастағанға дейін, яғги кепілді басып алуға ұмтылғанға дейін қабылданған, кепілге алу туралы топтың қатысушылары арасындағы келісіп (орны, уақыты, тәсілі, қаруы, рольдерді бөлуі және т.б. ) танылады. Келісу (шарттасу) кез келген нысанда жасалуы (орындалуы) мүмкін (мысалы, ауызша немесе жазбаша нысанда, белгілер берумен).
Сонымен, қатысушылар арасындағы келісім қарастырылып отырған қылмыстың объективті жағын құрайтын іс әрекеттерді орындауды бастағанға дейін жасалуы (болуы) тиіс.
Адамды кепілге алуды жасау кезінде адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша қатысушыларының әрекеттерінің бірлескендігі , олардың салдары болып барлық қатысушылар үшін бір қылмыстық нәтиже – ҚР ҚК-ң 234-бабымен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зиян келтіру табылатын топ қатысушыларының адамды кепіл ретінде басып алуы немесе ұстап тұруы өзара байланысқан және өзара шартталған іс әрекеттермен жасалуынан көрінеді (білінеді). Әрбір қатысушының іс әрекеттері және жалпы нәтиже арасында себептік байланыс бар екендігін айтып кету қажет. [24]
Жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «а» тармағы бойынша дәрежелеу үшін адамды кепіл ретінде басып алу немесе ұстап тұру қасақана жүзеге асырылу үшін қажет берілген ереже ҚР ҚК-ң 27-бабынан шығады. Мұнда кез-келген қатысушының әрекеті тікелей қасақаналықпен сипатталады. Қатысу туралы жалпы ілімнен шыға, адамды кепілге алуды адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасаған кезде қатысудың субъективті белгілері болып: біріншіден, адамды кепілге алуды жасау туралы өзара мәлімденгендік; екіншіден, адамды кепілге алудың қатысушыларының іс әрекеттерінің келісілгендігі табылады.
Өзара мәнгендік, топ қатысушыларының әрқайсысы: біріншіден, адамды кепілге алуды бірігіп жасау фактісін; екіншіден, нақ адамды кепілге алуды жасауды (кез келген басқа қылмысты емес); үшіншіден, өзінің әрекетінің ғана емес, басқа қатысушылардың (ең болмаса біреуінің) әрекетінің қоғамға қауіптілігінің ұғынумен сипатталатын қатысушылардың қасақаналығының (ниетінің) интеллектуалдық кезеңіне сәйкес.[25]
Келісілгендік, адамның адамды кепілге алуды жасауда басқа адаммен (адамдармен) бірге қатысуға ниет пен тілекті өзара білдірумен сипатталатын және адамды кепілге алуды жасауға топ қатысушыларының алдын ала сөз байласуынан тұратын қатысушылардың қасақаналығының еріктілік кезеңіне сәйкес.
Жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «а» тармағы бойынша дәрежелеу кезінде адамды кепілге алу туралы алдын ала келіскен топтың барлық қатысушыларында бір арнайы мақсат – кепілді босату шарты секілді мемлекетті, ұйымды немесе азаматтарды қандай да бір іс -әрекет жасауға немесе қандай да бір іс- әрекетті жасаудан ұстануға мәжбүрлеу екендігін ескеру қажет.
Мұнда адамды кепілге алудың қатысушылардың себептері (ниеттері) мен соңғы мақсаттары ұқсас болып қана емес, әр түрлі де болуы мүмкін. Олардың ортақтығы қатысудың қажет белгісі болып табылмайды, демек, ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөлім «а» тармағы бойынша дәрежелеу үшін міндетті емес (мысалы, адамды кепілге алуға айдап салушы саяси себептерді басшылыққа алады, ал орындаушы – кек алу себебін басшылыққа алуы мүмкін).
Айтылғанның негізінде жасалған әрекеттің 234-б. 2-бөл. «а» тармағы бойынша дәрежелеу үшін адамды кепілге алуды жасау кезінде олардың әр қайсысы берілген қылмыстың субъектісінің белгілеріне ие, қоса орындаушылар ретінде екеуден кем емес адамдар қатысуы және адамды кепілге алуды жасау басталғанағ дейін орныққан, осы адамдар арасында сөз байласуы орын алуы қажетт деген қорытынды жасауға болады.
ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «б» тармағы бірнеше рет жасалған адамды кепілге алудың құрамын көздейді.
Бірнеше мәртелік, егер адам бұрын жасалғаны үшін белгіленген тәртіпте қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған не адам мен бұрын жасалған қылмысы үшін соттылылығы алынбаған немесе жойылмаған болса адамды кепілге алу фактілерін екі немесе одан да көп жасалуын білдіреді.
Берілген тармақ бойынша дәрежелеу әр уақытта екі немес оданда көп жәбірленушіге қатысты, сол сияқты бір және сол адамға қатысты, бірақ әр рет жаңа пайда болған қасақаналық бойынша жасалған бірнеше рет адамды кепілге алу жағдайларында жүргізіледі.
Адамды кепілге алудың бұл дәрежеленген түрінің субъектісі қоғамға қарсы тұрақты нұсқамамен сипатталады, ол жеке адамға қарсы қоғамға қауіпті әрекеттің рецидивімен (қайталануымен) расталады. Әдеттегідей, бұрын қылмыс жасаған адам, бұрын қылмыс жасамаған адамнан анағұрлым қауіпті. Қоғамдық қауіптілік қылмыстың белгісі болып табылады. Бұрын қылмыс жасаған адамның қоғамдық қауіптілігі жасалған қылмыстық әрекеттің одан әрі ауырлатқанда, демек, бұл мән-жай сотпен жаза тағайындауда да ескеріледі.
ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «в» тармағы өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолдана отырып адамды кепілге алуды көздейді.
Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолдану деп кепілдің (кепілдердің) денсаулығына жеңіл, орташа ауырлықтағы немесе ауыр зиян келтіруді түсінеміз.
Өмірге денсаулыққа қауіпті күш деп денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуына немесе еңбек қабілеттілігінің елеулі емесе тұрақты жоғалтпауына әкеп соққан денсаулыққа ауыр зиян, орташа ауырлықтағы жеңіл зиян, сол сияқты көрсетілген зиянды келтірмесе де бірақ қолдану кезінде жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы үшін нақты қауіптілік туғызған өзге күшті түсінеміз.
ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «г» тармағы қаруды немес қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолдана отырып адамды кепілге алуды көздейді.
Қаруды немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолдану , оларды адамның денсаулығына зиян келтіру үшін іс жүзінде пайдалануды білдіреді.
Қаруды немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды адамды кепілге алуды жасау кезінде қолдану, берілген қылмыстың қоғамдық қауіптілігін едәуір жоғарылатады, себебі жәбірленушінің өміріне не денсаулығына нақты зиян келтіру мүмкіндігін туғызады, қылмыскердің агрессивтілігі мен дөрекілігін күшейтеді (арттырады), оған ойлаған мақсаттарына қол жеткізуге және оның әлсіз еместігіне сенімділік білдіреді
Қаруды немесеқару ретінде пайдаланылатын заттарды қолдану деп оларды адамды кепіл ретінде басып алуды немесе ұстап тұруды жүзеге асыру үшін пайдалануды түсінеміз. ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «г» тармағында көзделген қаруды немесе заттарды қолдану болып, оларды физикалық күштеу сияқты, күштеумен қорқыту үшін де пайдалану табылады. Қолдану болып, қаруды, қарудың немесе қару ретінде пайдаланылатын заттардың қылмыскердің қолында болуын кез келген көрсету (демонстрациялау) табылады. Денсаулыққа зиян келтіру мүмкін болатын бір заттар физикалық күштеу немесе қорқыту үшін пайдаланылуы мүмкін, ал олардың қасиеттері ол үшін тағайындалмаған басқа заттар (мысалы, қаруды имитация жасау) – тек қорқыту үшін.
Адамды кепілге алудың қарастырылып отырған дәрежелеуші белгісінің заңдық тұжырымдамасы, жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «г» тармағы бойынша дәрежелеу үшін адамды кепіл ретінде басып алуды немесе ұстап тұруды қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданып жасау жеткілікті екендігі туралы куәландырады, оған қоса олардың біруақытта қолданылуы жоққа шығарылмайды.
ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «г» тармағымен көзделген қаруға нақты қару түрін жатқызу кезінде Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 30 желтоқсанында шыққан «Қарудың жекелеген түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау туралы» Заңынан шығу қажет.
Қару атыс қаруы (оқпен атылатын) (жарылғыш заттардың қуатының есебімен бағытталған қозғалыс алатын снарядпен қашықтықта нысананы механикалық зақымдау үшін тағайындалған қару: автоматтар, винтовкалар, карабиндер, тапаншалар, пулеметтер және т.с.), суық (зақымдау объектісімен тікелей байланыс кезінде адамның бұлшы еті күшінің көмегімен нысаны зақымдау үшін тағайындалған қару; штыктар, нунчактар, кастеттер және т.с.), лақтырылатын (нысананы тікелейзақымдайтын құралы адамның бұлшық еті күшінің немесе механикалық құрылғылардың көмегімен бағытталып, қозғалысқа түсетін қару: лақтырылатын пышақтар, лақтырылатын инелер, арбалеттер және т.с.), газды (тірі нысананы уақытша зақымдау үшін тағайындалған қару: газды револьверлер, газды тапаншалар) бола алады.[26] Қару заводта жасалған секілді қолдан да жасалған бола алады. Газды, белгі беруші, стартты, құрылыс-монтажды тапаншалар мен револьверлер атыс қаруы болып табылмайды. [27] Бірақ, егер оларды тірі нысананы зақымдау үшін ыңғайласа, онда олар қару мәртебесін алатынын айтып кету қажет.
Қару ретінде пайдаланылатын заттар – бұлар, қылмыскер адамды кепіл ретінде басып алуда немесе ұстап тұруда жасау кезінде соңғының өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті қасақана зиян келтіру үшін (немесе оның келуінің нақты мүмкіндігін туғызу) не оны басып алуды немес ұстап тұруды жүзеге асыру үшін құрбанға қатысты қорқыту үшін қоданған кез келген заттар. Жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-бабының 2- бөлігінің «г» тармағы бойынша дәрежелеу бұл заттар қылмыскермен күні бұрын дайындалған ба, яғни адамды кепілге алуға оқталғанға дейін, не қылмыс жасаған жерде алынған ба оған байланысты емес жүзеге асырылады. Айтылғаннан шыға, затты ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөлігінің «г» тармағында көзделген заттарға жатқызудың басты критериі болып оның қаруды объективті алмастыру мүмкіндігі, яғни нысананы зақымдау үшін қызмет ету табылатындығы көрінеді. Адамды кепіл ретінде басып алуды немесе ұстап тұруды жасау кезінде осындай заттар ретінде мысалы, штык күрек, лом, балта, яғни шаруашылық-тұрмыстық тағайындамалы заттар, таяқтар, тастар жыне басқа заттар, олар кінәлімен күні бұрын дайындалған ба не қылмыс жасаған жерден алынған ба оған байланысты емес бола алады.
ҚР ҚК -ң 234-б. 2-бөл. «г» тармағында заңның олқығы саналуы керек, оқ-дәрілер, жарылғыш заттар және қару қондырғылары аталмайды. Бірақ өздерінің зақымдау қасиеттері және тиімділігімен оқ-дәрәлер, жарылғыш заттар мен жару қондырғылары қарудың жекелеген түрлерінен кем соқпайды, ал көбіне асып түседі. Тиісті заңдық түсіндірмелердің болмауы оған тек жеке қаруды ғана емес, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жару қондырғыларын қоса бұл белгіге кеңейтілген түсінік беруге мәжбүр етеді. Адамды кепілге алуды осы заттардың қолданылуымен жасау қылмыстың қоғамға қауіптілігін елеулі жоғарылатады және тиісті заңдық бағаны талап ететіндігі толықтай айқын.
ҚР ҚК-ң қазіргі қолданыстағы 234-бабының редакциясында, егер адамды кепілге алу қылмыскермен оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды не жару қондырғыларын қолданып жасалса, онда жасалған, әрекетті ҚР ҚК-ң 126-бабының 2-бөлігінің «г» тармағы бойынша қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолдану белгісі бойынша дәрежелеу қажет.
Жоғарыда айтылғанға негізделе, жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-бабының 2-бөлігінің «г» тармағы бойынша дәрежелеу үшін қару және қару ретінде пайдаланылатын заттар нақ адамды кепіл ретінде басып алуды немесе ұстап тұруды жүзеге асыру кезінде қолданылуы қажет деген қорытынды жасауға болады.
ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөлігінің «д» тармағы кәмелетке толмаған адамға қатысты жасалған адамды кепілге алуды көздейді.
Жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «д» тармағы бойынша дәрежелеу үшін кепіл ретінде шығатын кепіл адамның кәмелетке толмағандығын кінәлі көрінеу ұғынатындығын анықтау қажет.
Кәмелетке толмаған адамға қатысты жасалған адамды кепілге алғаны үшін жауаптылық кінәлі қылмыс жасағанға дейін жәбірленушінің жасы туралы мәлім болған не жәбірленушінің кәмелетке толмағандығын сезген (допускал) жағдайларда ғана орын ала алады.
Жәбірленушінің денесінің дамуының оның іс жүзіндегі жасына сәйкес еместігі кінәлінің жәбірленушінің жасы туралы мәлімделгендігіне көрсететін басқа мән-жайлармен жиынтығында бағалануы тиіс.
ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «е» тармағы айыптыға жүктілік жағдайы көрінеу мәлім әйелге қатысты жасалған адамды кепілге алуды көздейді.
Жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «е» тармағы бойынша дәрежелеу үшін де кінәлі кепіл ретінде шығатын әйелдің жүктілігін көрінеу ұғынатындығын анықтау қажет.
Кінәлі оны кепіл ретінде басып алған сәтіне жәбірленушінің жүктілігі туралы білгендігін анықтау жеткілікті, мұнда жүктілік мерзімінің, ұрықтың (плод) өмір қабілеттілігінің әйелдің тиісті емдеу мекемесінде жүктілігі жөнінде есепте болуының маңызы жоқ.
ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «ж» тармағы кінәлі көпе –көрінеу дәрменсіз күйдегі адамға қатысты адамды кепілге алғаны үшін жауаптылық көздейді.
Адамның дәрменсіз күйі деп, ол өзінің балалық немесе қартаң жасымен физикалық кемшіліктермен (кемтарлығымен), ауруымен соның ішінде, жан күйзелісі ауруымен, есінің уақытша жоғалуымен немесе нашарлауымен физикалық (дене) немесе психикалық жай-күйі салдарынан кінәліге қарсылық көрсете алмауы немесе бостандығынан айыру бойынша оның іс-әрекеттерінің сипатын түсінбеуі.
Берілген жай-күй алкогольдік секілді, есірткілік мас болумен де, және де дәрілік препараттарды, қатты әсер ететін улы заттарды қабылдаумен шақырылуы мүмкін. Жәбірленушінің мұндай күйге кім түсіргенінің дәрежелеу үшін маңызы жоқ.
Жәбірленушіні дәрменсіз күйге келтіру үшін кінәлімен дәрілер, есірткілер, қатты әсер ететін немесе улы заттарды қолданған кезде, сараптама тағайындау, мамандардан сұрақ алу және басқа жолдармен қолданылған препараттардың қасиеттері мен адам организміне олардың әсер ету сипатын анықтауға шаралар қабылдау қажет.
Екі немесе одан да көп адамдарға қатысты (ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «з» тармағы) кепілге алу белгісінің қауіптілігі – кінәлі бір уақытта бірнеше адамды басып алумен анықталады.
ҚР ҚК-ң 234-б. 1-бөлігі «кепіл» сөзін жалқы түрде кездейсоқ айтпайды. Екі немесе одан да көп адамды кепіл ретінде басып алу бірнеше жәбірленушіге қолсұғушылық жасаудың бір уақыттылығымен сипатталады. Мұнда екі немесе одан да көп адамды кепіл ретінде басып алудың қасақаналығы бір (ортақ) болып табылады. Егер берілген қылмысты жасауға деген қасақаналық әр кезде қайтадан (жаңадан) пайда болса (туындаса), жасалған әрекет, бірнеше рет жасалған адамды кепілге алуды құрайды.
ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «и» тармағы бойынша өзі немесе басқа адамдар үшін әр түрлі материалдық пайданы алу мақсатында (ақшаларды, заттарды, мүліктік құқықтарды, үшінші тұлғалардан сыйақыларды және т.б.) не материалдық шығындардан (мүлікті, қарызды қайтару, көрсетілген қызметті өтеу, мүліктік міндеттемелерді орындаудан, төлемдер және алименттер және т. б.) құтылуда жасалған пайдакүнемдік пен немесе жалдау арқылы адамды кепілге алу көзделген.
Пайдакүнемдікпен жасау, кінәлі өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық пайда табуға ұмтылады дегенді білдіреді.
Жалдау арқылы адамды кепілге алу пайдакүнемдік қылмыстардың бір түрі секілді қарастырылады, үшінші тұлғалардан сыйақы алу үшін кінәлі кепілді басып алады немесе ұстап тұрады. Мұнда сыйақыны алудың уақытының маңызы жоқ – адамды кепілге алуды жүзеге асырғанға дейін немесе одан кейін.
Мұнда «тапсырушы» мен тапсырысты «орындаушының» әрекеттерін дәрежелеуді едәуір айырмашылықтары ескеру қажет.
Сыйақы үшін адамды кепілге алған адамның іс-әрекеттерін, ҚР ҚК-ң 234-б. 2-бөл. «и» тармағы бойынша жалдау арқылы бойынша, ал осы қылмысты сыйақыға ұйымдастырған адамның іс-әрекеттерін ҚР ҚК-ң 28-б. және 234-б. 2-бөл. «и» тармағы бойынша дәрежелеу керек.
Адамды кепілге алудың ерекше дәрежеленген белгісі ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөлігімен көзделген. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерімен көзделген әрекеттер, егер олар ұйымдасқан топпен не абайсызда адам өліміне немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соқса.
Топ болып жасалған қылмыстардың қауіптілігіне ескере отырып (көңілге қабылдап) заңға қарастырылып отырған қылмысты ұйымдасқан топпен жасау секілді адамды кепілге алудың дәрежелеуші белгісі енгізілген (ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөл.)
ҚР ҚК-ң 31-б. 5-бөлігіне сәйкес қатысудың нысаны секілді ұйымдасқан топ деп «бір немесе бірнеше қылмыстар жасау үшін күні бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобын» түсінеміз. Берілген белгі бойынша дәрежелеу үшін әрқайсысыны қасақана ойы іс жүзінде орындалы жатқан роліне байланысты емес, адамды кепілге алуды бірігіп жасауға бағытталғандығын анықтау қажет. Тікелей орындаушыға қолсұғушылықты жеңілдететін кез келген «көмекші» іс-әрекет адамды кепілге алуды жасауға қоса орындаушылық секілді қарастырылады, демек ҚР ҚК-ң 28- бабына сілтемені қажет етпейді.
Берілген қылмыстық әрекетте өз алдында екі құрам адамды кепілге алу және абайсызда өлім келтіру біріктірілген сияқты (қосылған сияқты).
Берілген дәрежелеуші белгі жәбірленушінің өлімінің тікелей себебі болып табылған адамды кепілге алуда да қорытылады.
Қарастырылып отырған қылмысты дәрежелеу практикада белгілі бір қиындықтар тудырады. Бұл бірінші кезекте ҚР ҚК-ң 234-бабының 3-бөлігінде адам өлтірумен ұқсастығына байланысты.
ҚР ҚК-ң 22-бабына сәйкес мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады.
Заңшығарушымен ҚР ҚК-ң 234-бабы 3-бөлігінде құрылысына бөліп көрсетілген зардаптарды қосу, абайсызда адам өліміне немесе ауыр зардаптарға әкеп соққан адамды кепілге алу материалдық құрам болып табылатын және оның болуы үшін дәл осы зардаптардың келуі қажеттілігі туралы куәландырады.
1959 ж. ҚазКСР ҚК-ң 115-1-б. 2-бөлігінде заңшығарушы адамды кепілге алудың міндетті зардаптары ретінде «ауыр зардаптарды» бөлген. Мұндай зардаптардың санына, заңшығарушы мұны арнайы бөлмесе де абайсызда өлім келтіру де жатқан. Осындай зардаптың адамды кепілге алу кезінде нақ қатысты таралғандығы, біздің көзқарасымыз абайсызда адам өлімін ауыр зардаптардың санынан бөлу үшін негіз болды.
Адамды кепілге алуда абайсызда адам өліміне немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соғу жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөлігінде (қарастырылып отырған қылмысты ұйымдасқан топпен жасауды қоспағанда) бойынша дәрежелеу үшін қажетті шарт болып табылады. Бұл жағдайларда адамды кепілге алудың ерекше дәрежеленуші құрамының элементтері ҚР ҚК-ң 234-бабымен көзделген негізгі құрамының міндетті белгілерінен басқа, олардың бар болуы адамды кепіл ретінде басып алуда немесе ұстап тұруды тану (мойындау) үшін міндетті болып табылатын басқалардың бір қатарымен сипатталады.
Мұндай мән-жайларға: біріншіден, қарастырылып отырған қылмыстың объективті жағын сипаттайтын: ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөлігінде көзделген зардаптарды, сол сияқты қоғамға қауіпті әрекет пен осы зардаптардың арасындағы себептік байланысты; екіншіден, субъективті жағын сипаттайтын – субъектінің адамды кепіл ретінде басып алуға немесе ұстап тұруға және кепіл түскен заңмен көзделген қоғамға қауіпті зардаптарға әр түрлі психикалық қатынасын жатқызу қажет.
ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөлігі бойынша дәрежеленетін (ұйымдасқан топпен жасауды қоспағанда) адамды кепілге алудың міндетті белгісі ретінде заңшығарушы қоғамға қауіпті зардаптардың келуін көздейді. Олардың санына – адам өлімін немесе өзге ауыр зардаптарды жатқызады және тек олардың келуінде ғана қылмысты аяқталған секілді қарастыруға болады. ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөл. заңдық тұжырымдамасы (құрылымы) адамды кепілге алуды жасау кезінде адам өлімін келтіру ауыр зардап болып табылады, мұнда аяқталған құрамның болуы үшін адамды кепіл ретінде басып алуды немесе ұстап тұруды жасау кез келген ауыр зардапты келтіруге әкеп соғуы жеткілікті. Қолданыстағы заңнан және практикадан шыға адамды кепілге алу кезінде ауыр зардаптрға: екі немесе одан да көп адамдарға өлім (қаза) немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіруді; көптеген адамның денсаулығына орташа ауырлықтағы зиян келтіруді; халықаралық конфликтілер мен шиеленістердің жаппай тәртіпсіздіктердің, бас бостандығынан айыру орындарындағы «бүліктер» туындауын; кәсіпорындардың, мекемелердің, көліктің жұмысының ұзақ уақытқа тоқтатылуы, радиоактивті, химиялық немесе бактериологиялық улануды, ірі материалдық залал келтіруді жатқызуға болады. Өзге ауыр зардаптар адамды кепілге алудың бағалаушы белгісі болып табылады, сондықтан адамды кепілге алуды кезінде қандай да бір зардаптарды ауыр деп тану сотпен әрбір нақты жағдайда жеке дара жүзеге асырылады.
Адам өліміне немесе өзге ауыр зардаптардың келуіне әкеп соққан адамды кепілге алу ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөл. бойынша, тек біріншіден, адамды кепіл ретінде басып алумен немесе ұстап тұрумен және осы зардаптардың арасындағы себептік байланыс болған; екіншіден, көрсетілген зардаптар абайсызда келтірілген жағдайда ғана дәрежелене алады.
Сонымен, жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөл. бойынша дәрежелеу үшін, адамды кепіл ретінде нақ басып алу немесе ұстап тұру объективті және болмай қоймайтын адам өліміне немесе өзге ауыр зардаптарды әкелгендігін анықтау қажет.
Ауыр зардаптардың келуі және адамды кепілге алу мен ауыр зардаптардың арасындағы себептік байланыстың болуы, жасалған әрекетті ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөл. бойынша дәрежелеу үшін жалғыз шарт болып табылмайды. Бұл норманың диспозициясынан шығатындай мұндай зардаптар нақ абайсыздықта келтірілуі тиіс. Бұдан жасалған адамды кепілге алуды абайсызда адам өліміне немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соққан деп тану үшін кінәліден адамды кепіл ретінде басып алуға немесе ұстап тұруға және келген зардаптарға әр түрлі психикалық қатынасын анықтау қажет. Мұнда әрекеттің өзіне ол тікелей қасақаналықта көрінуі тиіс, ал зардаптарға –абайсыздықта. Егер адамды басып алу немесе ұстап тұру кезінде өлім (қаза) қасақана келтірілген (кепілдің өзіне не басқа адамдарға) жағдайда, онда жасалған әрекет жиынтық бойынша: ҚР ҚК-ң 234-б. тиісті бөлігіне және 96-б. 2-бөл. «в» тармағы бойынша дәрежелеуге жатады.
ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөл. бойынша дәрежеленетін адамды кепілге алуды жасаушы адам үшін ауыр зардаптар келтіру оның қасақана ойымен қамтылмайтындығы тән. Оның өлім немесе өзге ауыр зардаптар әкелуге психикалық қатынасы не менмендікпен, не ұқыпсыздықпен болуы мүмкін.
Бірінші жағдайда адам кепіл ретінде басып алуды немесе ұстап тұруды жасау кезінде кінәлі адам өлімінің немесе өзге ауыр зардаптар келуі мүмкіндігін болжайды, бірақ оған жеткіліксіз негіздерде менмендікпен мұндай ауыр зардаптардың алдын алуды есептейді. Мұнда, ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөл. көзделген зардаптардың келу мүмкіндігін алдын ала көру мен олардың алдын алуға менмендік есеп қылмыстық менмендіктің интеллектуалды кезеңдерін, ал мұндай зардаптардың келуіне жол беруді қалау (тілеу) – қылмыстық менмендіктің еріктілік кезеңін сипаттайды.
Адам өліміне немесе өзге ауыр зардаптарға абайсызда әкеп соққан адамды кепілге алу кезінде, оған қарамастан кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыс орын алады, заңшығарушы ҚР ҚК-ң 22-бабында «жалпы мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады» деп анықтайды.
Айтылғанның негізінде, ҚР ҚК-ң 234-б. 3-бөл. көзделген ерекше дәрежеленген адамды кепілге алу оның болуы үшін қарастырылып отырған қылмыстың жалпы белгілері сияқты не ұйымдасқан топпен адамды кепілге алуда, не абайсызда адам өліміне немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соққан адамды кепілге алуды жасауға тән арнайы белгілерді де анықтауды талап ететін адамды кепілге алудың анағұрлым қоғамға қауіпті түрі болып табылады деген қорытынды жасауға болады.
Қазақстан Республикасы ҚК-ң басты заңды новелласы болып адамды кепілге алғаны үшін жауаптылықты көздейтін ескертуді қосу табылады: «өз еркімен немесе билік органдарының талап етуі бойынша кепілді босатқан адам, егер оның іс-әрекеттерінде басқа қылмыс құрамы болмаса қылмыстық жауаптылықтан босатылады». ҚР ҚК-ң 234-б. ескертуі кепілді басып алғаны немесе ұстап тұрғаны үшін кінәліні қылмыстық жауаптылықтан босату үшін негіздер бар мадақтау нормасын өзіне қосады, сөйтіп қауіпті әрекеттердің мұндай түрлерін ескертуге ықпал етеді.
Қылмыстық заңның ескертулері бар нормаларындағы босату шарттары барлық кезде (әрқашан) бірдей емес. Олар әрқашан қылмыстардың спецификасынан (ерекшелігінен) және мұндай ескертулері бар нормалардың шарттарынан шығады. Мысалы, ҚР ҚК-ң 125-бабына ескертуге сәйкес адам ұрланғаны үшін қылмыстық жауаптылықтан босату үшін ұрланған адамды өз еркімен (ерікті түрде) босату қажет, ал ҚР ҚК-ң 234-бабына ескертуде кепілді босатуға тек өз еркімен ғана емес, билік органдарының талабы бойыншаға да нұсқау бар.
КССР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының 1974-жылғы 11-ақпанда шыққан Жарлығымен өзінде тиісті рұқсатсыз сақталғакн атыс қаруын, оқ дәрілерді немесе жарылғыш заттарды өз еркімен өткізген адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Мұндай босатуды құқық теориясында босатудың арнайы түрлеріне жатқызады немесе оларды пенитенциярлыққа дейінгі мінез-құлық сатысындағы мадақтау (көтермелеу) нормалары деп атайды.[28]
Қылмыс жасаған сәттен сотталған сәтіне дейін қылмысқа байланысты қылмыстық жауаптылық жөнінде қылмыстық-құқықтық қатынастар туындайды және дамиды. Берілген кезеңде кінәлінің жағымды мінез-құлығы оның әрмен (ары) қарайғы қылмыстық-құқықтық жағдайын қылмыстық жауаптылықтан толықтай босатуға да дейін. Көбіне алдын ала анықтайды.
Қылмыс жасауда кінәлі адамды қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігі адамгершілік (гуманизм), жауаптылық пен жазаны дараландыру принциптерінен (қағидаларынан) шығады, сол сияқты қылмыстық заң мақсаттарына қылмыстық жазаларды қолданусыз жету мүмкіндігімен үйлеседі.[29]
Қолданыстағы қылмыстық заңда адамды кепілге алғаны үшін қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігі сақталған.
ҚР ҚК-ң 234-б. ескертуде айтылған: «өзө еркімен немесе билік органдарының талап етуі бойынша кепілді босатқан адам, егер оның іс-әрекеттерінде басқа қылмыс құрамы болмаса қылмыстық жауаптылықтан босатылады».
ҚР ҚК-ң 234-б. ескерту мәтінінің мазмұны жасалған қылмыстың барлық мән-жайлары туралы толықтап (исчерпывающее) хабардар етуге бағытталған ерікті түрдегі (толық еркімен) екендігі туралы объективті (адамның қылмыстық әрекет жалғастыруға немесе тергеу органдарынан жасырын мүмкіндігінің болуы) және субъективті (осы мүмкіндікті адамның ұғуы және оны пайдаланып қалуды тілеуі) мән-жайлар куәландыруы тиіс.
Жалпы бөлімнің нормаларынан айырмашылығында, Ерекше бөлімнің нормалары бойынша босату кінәлінің жеке тұлғасының және онымен жасалған қылмыстың бағасының нәтижесі емес, ішкі істер органдарына қылмысты ашуға жәрдем көрсетуге себепшісі болатын (итермелейтін) адамның тиісті мінез-құлығы талданып отырған норманың әмірлерінің (нұсқауларының) талаптарына жауап берсе, осы қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жатады. Заңшығарушы бұл норманы іске асыру кезінде факультативтілікті жоққа шығарады. Ол анықтау, тергеу сот органдары жауаптылықтан босатуды қолдану құқығына емес, міндетіне нұсқайды. [30]
ҚР ҚК-ң 234-бабына қолданыстағы ескертудің жағымды рөлі қазіргі уақытта құқық қорғау органдарының лауазымды тұлғаларында кінәлілерге кепілді босатқан жағдайда қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырмауды уәде беруге заңды негіз бар.
Адамды кепілге алғаны үшін қылмыстық жауаптылықтан босату шарттары ретінде, демек, келесі мән-жайлар шығады:
- кепілді өз бастамасы бойынша босатудың не билік органдарының талап етуі бойынша босатудың өз еркімен болуы;
- кінәлінің іс-әрекеттерінде басқа қылмыс құрамының болмауы.
Біздің көзқарасымызша, кінәліні егер нақты қылмыстық әрекет жасаумен байланысты оны босату үшін қажетті барлық шарттар бар болса қылмыстық жауаптылықтан босату керек.
Адамды кепілге алу адам ұрлаудан (ҚР ҚК-ң 125-б.) және бас бостандығынан заңсыз айырудан (ҚР ҚК-ң 126-б.) кінәлімен көзделген мақсаттың мазмұны бойынша, сол сияқты қолсұғушылықтың сол немесе басқа объектіге бағытталғандығы бойынша ажыратылады. Адамды кепілге алу кезінде қолсұғушылықтың сол немесе басқа объектіге бағытталғандығы бойынша ажыратылады. Адамды кепілге алу кезінде қолсұғушылықтың негізгі шеңбері болып қоғамдық қауіпсіздік шығады (ҚР ҚК-ң 9-тарауы), ал салыстырылып отырған қылмыстарда объект болып жеке адам бостандығы (ҚР ҚК-ң тарауы) табылады.
Салыстырып отырған қылмыстардан айрмашылығында адамды кепілге алу кезінде бас бостандығынан айыру мақсат емес, субъектінің мақсатқа қолжеткізу құралы болып шығады, оған ұмтылу барысында басып алу фактісінің өзі және мұндағы қойлатын талаптар жасырылмайды, мемлекетті, заңды тұлғаларды және азаматтарды субъектінің талаптарын орындауға мәжбүрлеу құралы ретінде шыға отырып ашық қойылады. Адам ұрлау (ҚР ҚК-ң 125-б. ) және бас бостандығынан заңсыз айыру кезінде (ҚР ҚК-ң 126-б.) адамды бас бостандығынан айыру фактісінің өзі және қойылатын талаптар, мұндажариялылыққа берілмейді, жасырын жүзеге асырылады және бірінші кезекте мемлекеттік органдардан.
2-Тарау. Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстарды ескерту
2.1 Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстардың көрініс алуына ықпал ететін себептер мен шарттар
Қазақстанда адамның, оның құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы жария етілген, цивилизациялық деңгейде адам өмірін, денсаулығын, қадір-қасиетін, бостандығын және басқа адамзат құндылықтарын қорғау кепілдігі мен құқықтары заңды бекітілген.
Қылмыс та адамның әрбір қылығы секілді өзімен тұлғаның жеке- дара қасиеттерінің және адам онда нақты мінез-құлықтық шешім қабылдайтын объективті жағдайдың өзара әрекеттену нәтижесін білдіреді. Нақты қылмысты жасау жеке тұлғаның (индивидтің) адамгершілік қалыптасуының қолаңсыз жағдайларының, және де қылмыс жағдайын құрайтын сыртқы объективті мән-жайлардың әсер етуімен қалыптасқан (орныққан) тұлғаның негативті (жағымсыз) адамгершілік-психологиялық қасиеттерінің өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады.
Қылмыс та әрбір қылық секілді өзімен адам әрекетінің саналы ерікті актісін білдіреді. Әрбір осындай акт адаммен қандай да бір саналатын қажеттілікті қанағаттандырумен байланысты. Адамдардың қажеттіліктері көпсанды және алуан түрлі — өзін-өзі сақтаудағы (тамақ, жылу, киім) және көбеюдегі (махаббат, ана болу, балалар) өмірлік қажетті биологиялық және физикалық қажеттіліктерде, элементарлыдан (қарпайымдардан) материалдық және рухани сипаттағы (ақпарат, білім, еңбек, шығармашылық, сұхбаттасу, өзін өзі білдіру (көрсету) және өзін өзі бекіту, қоғамдық қызмат және басқалар) әлеуметтік қажеттіліктердің күрделі қиылысуларына дейін.
Профессор А.Б. Сахаров айтқандай жеке қылмыстың тікелей психологиялық себебі болып адамның өз қажеттіліктеріне қарамастан және қоғамдық мүдделерге зиянды қанағаттандыруға ұмтылу табылады. [31]
Зорлық-зомбылық қылмыстылығы алуан түрлі. Зорлық-зомбылық қылмыстардың үлкен қоғамдық қауіптілігін адамның өміріне, денсаулығына және бостандығына қарсы зорлық-зомбылық қылмыстары көріністері білдіреді.
Е.І. Қайыржанов айтқандай, криминологиядағы себептілік – ең күрделелердің және сондықтан шиелініскен проблемалардың бірі. Сондықтан оған жақындау келе-келе және мән-жайлы болуы тиіс. [32]
Қылмыстылықтың себептері деп шартардың ролін ойнайтын мән-жайлармен өзара әрекеттесуінде қылмыстылықтың болуын әлеуметтік құбылыс секілді детерминациялайтын әлеуметтік құбылыстар мен процесстердің жиынтығы аталады.
Зорлық-зомбылық қылмыстылық туралы айтқанда, оларды жасау кезінде күш (зорлық-зомбылық) әншейін мақсатқа жетудің құралы емес себептелу элементі болып табылатындығын еске салады. [33]
Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстарға адамды кепілге алу да жатады (ҚР ҚК-ң 234-б.).
Адамды кепілге алудың динамикасы (қозғалысы) қоғамның әлеуметтік өмірінің әр түрлі факторларымен байланысты. Әлеуметтік қоғамда жеке тұлғаның (индивидтің) саяси қызметі (әрекеті) бәрінен бұрын берілген қоғамның барлық мүшелерінің мүдделеріне бағытталуы тиіс. Бір ғана тұлғаның мүдделеріне қызмет ететін эгоизмді, мансапқорлықты және қызметтік (әрекеттің) басқа нысандарын қоғам мадақтай алмайды.
В.Н. Кудрявцев, барлық қажетті шарттардың (жағдайдың) жиынтығы жеткілікті жағдайларды құрайды деп айтқан. Жеткілікті жағдайлар мен себеп бар болғанда, салдар қажеттілікпен келеді.[34]
Зорлық-зомбылық қылмыстарға пиғылдың (пейіл, иман, мінез (нрав)) жалпы қатулануы, стресс жағдайларының санының ұлғаюы, әлеуметтік бақылаудың дәстүрлі нысандарының әлсіреуі әсер етеді. Көрсетілген және басқа объективті қалыптасқан қоғамдық айырмашылықтың топтық және жеке-дара деңгейдегі қарама қайшылықтарының әсерінен криминалды (қылмыстық) зорлық-зомбылық күшейеді, зорлық-зомбылық қылмыстарға ең алуан түрлі ішкі сылтаулардың (итермелеудің) пайда болуы және іс-әрекет етуіне кең алаң құрылады.
Соңғы уақытта қылмыскерлердің жасаруы жатыр, кәмелетке толмағандар мен жастар. Қылмыскерлер «криминологиялық қатынаста сәтті (благополучных)» аталатын халықтың жігінен барынша көп қалыптаса бастаған. Коиминалдық (қылмыстық) зорлық-зомбылықтың анағұрлым қауіпті түрлеріне қатысты бандитизммен, «тапсырыс бойынша» адам өлтірумен, адамды кепілге алумен байланысты ұйымдасқан қылмыстық топтардың және кәсіби қылмыстылықтың бірінші дәрежелі қатысы бар. Бұл қылмыстырды жасауға ауытқушылығы бар адамдарды анықтау мақсатында ішкі істер органдарының бөлімшелерінің (криминалдық полицияның, ұйымдасқан қылмыстылықпен күрес бойынша аппараттардың), сондай-ақ ҰҚК-ң, қаржы полициясының, кеден органдарының, шекара қызметінің тиісті бөлімшелерінің жедел мүмкіндіктері толық емес шамада (мөлшерде) пайдаланылады.
Зорлық-зомбылық қылмыстылықтың себептері, шарттары, өзге (басқа) детерминантты елеулі алуан түрлігімен ажыратылады.
Сот практикасын зерделеу (оқу), адамды кепілге алудың саны өсіп жатқанын көрсетеді, жекелеп алғанды, зорлық-зомбылық қылмыстылығы пайдакүнемдік қылмыстылықпен тіркескен сипат алғандар. Себептердің бірі болып материалдық теңсіздік те табылады.
Қазіргі уақыттағы қоғамда адамдар арасындағы материалдық теңсіздіктің болуы қоғамның дамуының берілген кезеңіндегі объективті құбылыс. Берілген құбылысты ғылыми теорияның көзқарасынан алғанда жоюға болады, бірақ ол практикада ұзақ кезең өмір сүреді. Осының негізінде қылмыс әлі ұзақ жасалынады.
Бәрінен бұрын адамдар арасындағы материалдық теңсіздікті кеміту (азайту) қажет. Бұл тапсырманы қоғам орындай алады және сөйтіп материалдық негіздегі қылмыстылықты азайтады (кемітеді).
Бұқараны белгілі бір қажеттіліктерге тәрбиелеу қоғам үшін аз қажетті емес маңызы бар. Тиімді (рационалды) тәрбиелеу материалдық негіздегі қылмыстарды ескерту бойынша маңызды болуы мүмкін. Берілген қоғамның мүшелерінің арасында материалдық құндылықтарды бөлуде айырмашылық үлкен болса қылмыстылықтан құтылуға қиын болады.
Сөйтіп, халықтың өмірлік (күн көріс) жағдайын жақсарта отырып, байлар мен кедейлер арасындағы үлкен айырмашылықты азайтып, әлеуметтік заңдарды жетілдіре, материалдық негіздегі қылмыстылықты елеулі азайтуға (кемітуге) болады. Бұл проблемадағы ең бастысы – бұл адам қандай жұмыста болмасын, оның қызметін әлеуметтік бақылауды жүзеге асыру.
Егер діни қылмыстылықты ескертуді қозғасақ, егер жеке тұлға (индивит) өзіндік оқуларға арнағысы келсе, ешкім адамдарға құдайға сенуге тыиым сала алмайды дегенді айту керек.
Діни нанымды насихаттаушылар, шіркеу, мешіт, будда храмдарының қызмет етушілері теңдік пен діни нанымның барлық нысандарын және адамдарды сенушідігін құрметтеуді насихаттаулары тиіс. Ұлттың жоғары мәдениеті бар жерде, бәрінен бұрын жоғары білім беру деңгейі, ол жерде діни негіздегі қылмыстар туралы сөз болуы мүмкін емес. Діни фанатизм білім және мәдени деңгейі төмен ұлттар үшін анағұрлым тән.
Олардың міндеттеріне діннің барлық түрлері теңдігі туралы насихат кіретін наным қызмет етушілерінің қызметіне әділ әлеуметтік қадағалау діни негіздегі конфликтілерді айтарлық төмендетуі мүмкін.
Қоғамның барлық мүшелерінің ұлтаралық теңдігі туралы айта келе, ұлтаралық теңсіздіктің белгелі бір нысандары әзірге өмір сүріп жатқанда бұл негіздегі қылмыстар сол сияқты жасала беретіндігін айту керек.
Көпұлтты қоғамда, ондай болып біздің мемлекетте табылатын, адамды бағалаудың әлеуметтік нысанының өлшеуші оның еңбек қызметі болуы тиіс, және де басқа ешнәрсе емес: жынысы да, ұлты да, шыққан тегі де, байланыстары да және т.б. емес.
Сондықтан көпұлтты мемлекетте басты міндет – бұл бүкіл халықты интарнационализм рухында тәрбиелеу, интернационализм, тұрақтылықтың және мемлекеттің жалпы жанжақты тұрғада дамудың басты факторы. Ұлтшылдықты немесе шовинизмді көрсету (білдіру) берілген елде тұратын барлық халыққа қарсы жасалған ең ауыр әлеуметтік қылмыс секілді танылуы тиіс. Бұл мәселеде жол берушілік кезкелген көпұлтты мемлекетте катастрофалық зардаптарға әкелетіні сөзсіз.
Интернационализмді біздің еліміздің жан жақты толық дамуының өмірлік қажетті шарты секілді насихаттауда бұқаралық ақпарат құралдарының үлкен ролін айту қажет.
Жәбірленушілердің жеке тұлғалары да белгілі бір ерекшеліктермен сипатталады.
Агрессивті – зорлық-зомбылық қылмыстылық криминологиялық біртекті қылмыстар тобы секілді анықталады, объектісі бойынша әр түрлі болса да, бірақ қылмыскер тұлғасының тиісті типімен ғана емес шартталған, объективті алғышарттар кешенімен өзара байланысқан ортақ себептелумен байланысқан. Мұнда агрессивті – зорлық-зомбылық арқылы өзін-өзі бекітуге саналы немесе сана астындағы эгоистік ұмтылуы табылады.[35]
Белгілі бір уақыт аралығындағы адамды кепілге алуда зерттеудің динамикасы қолаңсыз сандық және сапалық өзгерістер туралы куәләндырады. Зорлық-зомбылық қылмыстылық тенденциялары күрделі және қарама-қайшы. Адамды кепілге алудың өсуінің анықтаушы факторлары болып экономиканың құлдырауы, қылмыстылықтың өсуі және т.б. табылады.
Жәбірленуші одан өш алуды қорыққандықтан айғақтар беруден бас тартатын жағдайлар сирек емес. Немесе жасалған қылмыс куәлары мен көзбен көргендерін қорқыту арқылы жәбірленушілерді айғақтар беруден бас тартуға немесе көрінеу жалған айғақтар беруге көндіреді.
Адамды кепілге алу кезінде жәбірленуші кім болып табылатыны туралы сұрақ ерекше назар аударуды қажет етеді. Одан басқа, адамды кепілге алудан жәбірленуші тұлғасын зерделеудің қажетті криминологиялық маңызы бар, себебі жәбірленушімен байланысты осы қылмыстарды жасауға ықпал ететін бірқатар себептермен шарттарды анықтауға, және оларды жоюға шаралар қолдануға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында қылмыстылыққа әсер (ықпал) етудің виктимилогиялық шараларын белсендіру проблемасы қазіргі уақыттағы жағдайда елдің қылмыстық юстиция (әділет) органдарының қызметін оның сандық және сапалық көрсеткіштері қоғамдағы барынша үсті-үстіне өсіп жатқан және толық негізделген үрейді туғызатын қылмыстылықпен күресті әрі қарай ұйымдастыру мақсатында қызметтік (функционалды) тиімділігін жоғарылатуды болжайтын өзекті, кеңмасштабты міндеттерін шешумен үздіксіз логикалық өзара байланыста болады. [36]
Сөйтіп жәбірленуші тұлғасын зерделеу қарастырылып отырған қылмыс себебінің мән-жайларын тану (білу) үшін едәуірлерді ғана емес, сонымен бірге адамды кепілге алуға ықпалын тигізген криминогендік жағдайлардың қатысты толық картинасын алуды бөлуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп жәбірленуші тұлғасын зерделеу қарастырылып отырған қылмыс себебінің мән-жайларын тану (білу) үшін едәуірлерді ғана емес, сонымен бірге адамды кепілге алуға ықпалын тигізген криминогендік жағдайлардың қатысты толық картинасын алуды бөлуге мүмкіндік береді.
Бұл міліметтер бірқатар алдын алу шараларын жасауға (өңдеуге) және қылмыстарды ашуды және оларды жасаған адамдарды ұстауды әдістемелік қамтамасыз етуді жақсартуға мүмкіндік береді.
2.2 Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстарды ескерту бойынша шаралар
Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстарды ескерту проблемаларын талдау практикалық маңызы бар қылмыстардың алдын алудың кейбір жалпы ережелерін қабылдау қажеттіліктерімен негізделген. Бәрінен бұрын қылмыстардың алдын алу немесе ескерту дегендерді айқын елестеу қажет, біз оларды синонимдер секілді қолданамыз, себебі «алдын алу» және «ескерту» терминдері өздерінің тура мағынасы бойынша сәйкес келеді.
Адамды кепілге алудың алдын алу тек құқықтық ғана емес, сонымен бірге экономикалық, әлеуметтік, психологиялық, ұйымдастырушылық және басқа мәселелерді шешуді қамтитын дерлік күрделі әлеуметтік проблема.
2002 жылдың 29-наурызында Астанады Президент Н.Ә. Назарбаевтың төрағалық етуімен, оның барысында елдегі қалыптасқан криминогендік жағдай тереңдету, күштік құрылымдардың қадағалау және сот органдарының заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету бойынша жұмысының тиімділігін жоғарылату міндеттері талданған республиканың құқық қорғау құрылымдарының жетекшілерінің кеңейтілген кеңесі болды.
Қазақстанның жоғарғы құндылығы болып адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары табылатындығын ел конституциялық деңгейде жария еткенін тағы бір рет атап кетті. Сондықтан заңтыңдаушы азаматтарды, олардың құқықтарын, бостандықтары және заңды мүдделерін қорғау құқыққорғау органдарының басым міндеті болып табылады. Олар мемлекттің қанаушы саясатының құралы ғана болмауы тиіс.
Көпұлтты мемлекттің азаматтарының арасындағы бейбітшілік пен татулық, достық пен сенім – адамдарға қажет ең бастысы. Бұл құқыққорғау органдарыгның басты міндеті. Бұған қарсы жұмыс жасайтыненың барлығы – заңға қайшы. Бұл ел Конституциясының талабы. Ал құқыққорғау органдары Конституцияға қызмет етеді. [37]
Қылмыстарды ескерту – бұл қылмыстардың жасалу себептері мен шарттарын жоюға немесе неитрализациялауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық шаралардың жиынтығы. [38]
Е.І. Қайыржанов әділ айтқандай «қылмыстарды ескерту» және «ескерту шаралары» түсініктері арасындағы тығыз байланысты жоққа шығаруға болмайды. Екінші анықтамада қылмыстарды ескертудегі нақты шаралардың ролі белгіленіп тұрған шақта біріншісі анағұрлым жалпы түсінік білдіріді. [39]
Қылмыстық саясаттың қазіргі уақыттағы кезеңінің ерекшелігі болып қылмыстық-құқықтық құралдыры әрі қарай гуманизациялау, онша қауіпті емес қылмыстар үшін және қауіпті аз қылмыскерлерге жазаны қатаң түрлерін қолдануды қысқарту табылады. Бұл мән-жай алдын алу жұмыстарының деңгейі мен масштабын арттыруды талап етеді. Осы уақытта осы жұмысты жалпы мемлекеттік масштабта сәтті ұйымдастырудың объективті алғышарттары да көрініп тұр, бәрінен бұрын – бұл түбірлі, қоғам мен адамның дұрыс түсінілген мүдделерінің бірлігі.
Ауыр қылмыстарды ескерту шараларын өңдеу бастамасы, және бәрінен бұрын адамды кепілге алумен байланысты қылмыстардың, қызмет етілетін аумақта өтетін криминогендік процесстер туралы ақпараттың барлық толығына ие болатын ішкі істер органдаында да тиесілі болуы тиіс. Олардың міндеттері мұндай өңдеуде көрсетілген шаралардың жүзеге асырылуының нысандары мен қамтамасыз ету анықталуында тұрады.
Олар келесі тараптарға жауап беруі тиіс: адамдық және материалдық ресурстармен нақты қамтамасыз етілудің, криминогендік жағдайдың ерекшелігін көрсетудің, алдын алушылық ықпал етудің нақты субъектілері мен объектілерін айқын анықтаудың, еңбек ұжымдарының бұл бағыттағы белсенділігін, олардың ішкі істер органдарымен өзара әрекеттесуін арттырудың, нақты іс-шараларын орындалу мерзімдері мен оларды өткізуге жауаптылардың болуы. Адамды кепілге алумен күрестің субъектілері болып ішкі істер органдарынан басқа өзге құқыққорғау органдары (ҚР ҰҚК), сондай-ақ азаматтар шығады. Соңғылардың белсенді позицияларынан кінәлілердің қылмыстық әрекеттерін тыю кезінде адамды кепілге алумен күрестің сәттілігі байланысты. Мемлекет және қоғам, жекелеп алғанда, жекелеген құқық бұзушылықтың тарапынан болатын қылмыстық қолсұғушылықтарды тыю мүмкіндігін азаматтардың белсенді орындауында мүдделі.
Қылмыстардың қарастырылып отырған санаттары ескертудің жалпы шараларының жүйесінде құқықтық насихатқа маңызды орын бөлінеді. Қылмыстылықпен күрес жүйесіне бұқаралық ақпарат құралдарын қосу. Мұндай күрестің мәселелеріне арналған басылымдарда, радио және телевидениядағы хабарда, арнайы бағдарламаларда адамгершілік акцентті нығайту, қылмыстылықпен мемлекеттке, қоғамға және де жеке адамға келтірілетін орасан адамдардың көзінде қызықтырарлық ететін қылмыскердің өмірінің кейпі мен мінез-құлықтарын романтикалауға жол беретін кішкентай да ымды толығымен жою қажет.
Қылмыстылықпен күрес саласындағы алдын алу шараларын заңдылық пен құқық тәртібін нығайту механизіміне мақсат бағыттылығы ықпал ететін әлеуметтік басқарудың бір түрі секілді ғана тану керек.
Біз көптеген ғалымдармен қабылданған қылмыстылықты ескерту шараларының тар, арнайы-криминологиялық түсінілуінен шығамыз.
Сондықтан «ескерту», «алдын алу», «тәрбиелік алдын алу қызметі» біздермен синонимдер секілді пайдаланылады.
Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстарды жеке-дара алдын алу жалпы әлеуметтік және арнайы алдын алумен үздіксіз байланыста жүзеге асырылады, және де кей кезде аталған түрлерінің шеңберіндегі іске асырылатын шаралардың қайсысы жеке тұлғаға көбірек тәрбиелік әсер еткенін анықтау қиын. Адамдардың типологиясындағы айырмашылықтар олардың әлеуметтік өміріндегі деңгейде қолданылатын шаралардың сан алуандылығын шарттарында – сендіруден мәжбүрлеуге дейін. Жеке-дара алдын алудың мақсаты – қылмыстардың нақты себептерін жою және олардың тиісті емес өмір сүру кейпі қылмыстар жасауға әкеле алатын адамдардағы қоғамға қарсы өзіндік көзқарастарды жою.
Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстардың жеке-дара алдын алу тікелей жеке тұлғаның құқықтары мен мүдделерін нұқсан келтіреді, яғни бұл берілген қылмыстарды жасауға анықтаушылық білдірген адамдардың өмір сүру кейпі мен мінез-құлқына мемлекеттік бақылау жасау дегенді атап кету керек.
Адамды кепілге алумен байланысты қылмыстарға қатысты қолданылатын алдын алу шараларының ішінде қылмыстық құқық та маңызды орынға ие. Ол психологиялық мәжбүрлеудің маңызды функциясын орындайды. Адамды кепілге алуды және орнымен байланысты өзге қылмыстарды ескертудің арнайы шараларына қылмыстық-құқықтық нормалар да жатады. Қылмыстық-құқықтық норма – бұл мемлекетпен берілген азаматтарға қылмыстық әрекетті жасаудан ұстануды нұсқайтын немесе оларға белгілі бір іс-әрекеттер жасауға міндеттер жүктейтін мінез-құлық ережесі. Талап етілген ережені орындамаған үшін қылмыстық-құқықтық тыйым салу ретінде шығатын тиісті санкция көзделген. Кінәлі адамды ҚР ҚК –ң 234-бабы бойынша жауаптылыққа тарту басқа қылмыстарды ескерту құралы ретінде шығады. Және ол барлық азаматтарға ескертушілік іс-әрекет етеді: жазадан қорқатындарға секілді, сондай-ақ басқаларына да. Бірақ барлық азаматтар үшін бәрінен бұрын белгілі бір іс-әрекеттерді жасауц заңмен тыйым салынғандығын білу маңызды. Тыйым салынғанды бұзған үшін қандай санкциялар белгіленгенін білу міндетті емес. Қылмыстық заңның жалпы ескертушілік әсері дәл осылай іске асырылады. Қылмыстық-құқықтық әсер етудің ескертушілік шараларына сол сияқты басталған қылмысты аяқтаудан өз еркімен тартуға итермелеу және құқық бұзушыны шын өкінуге итермелеу жатады.
Қылмыстық-құқықтық шаралардың ескертушілік әсері адамды кепілге алғаны үшін жауаптылық туралы норманы, сол сияқты қажетті қорғану және қылмыскерді ұстау, және де сол сияқты актілерді реттейтін қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану жолымен азаматтарды адамды кепілге алумен белсенді күреске тартуға ұмтылыс (талпыныс) беретін ҚР ҚК жалпы бөлімінің нормаларын да насихаттаудан қорытылады.
Б.И. Ахметов әділ атап кеткендей, көрсетілген қылмыстық-құқықтық институттарды қолданудағы қандай да бір шектеулер, әсіресе қажетті қорғану мен қылмыскерді ұстау актілерін қолданушы адамдардың іс-әрекеттерін дұрыс емес дәрежелеу ішкі істер органдары мен азаматтардың құқықтарына едәуір қысым жасайды. Сол сияқты осындай қателіктер өкімет өкілдері мен азаматтардың енжарлығына ықпал етеді және тек қылмыскерлердің жазасындағы сенімін нығайтады.[40]
Мінез-құлқының криминалдық бағыттылығымен сипатталатын адамдардың өзге санаттары үшін кінәлілерге қолданылатын санкцияларды білу маңызды. Бұл қатынаста басқа превентивті құралдар – жауаптылықпен қорқыту іске асырылады.
Егер құқықтық реттеудің әдістері туралы айтатын болсақ, олар қоғамдық қатынастардың берілген саласында сол немесе басқа нормалар кешенін пайдалануды сипаттайтын заңдық әсер етудің амалдары, тәсілдері. Әдістері оптимизациялау – заңдық әсер етудің тиімділігін арттырудың қажетті алғышарты.
К.Маркстың «дана заңшығарушы ол үшін жазалауға мәжбүр болмау үшін , қылмысты ескертеді» деген сөздері жалпыға мәлім. Онымен бір уақытта құқықтың белсенді ролін айтады, «заңшығарушы мұны құқық саласын шектеу жолымен емес, құқыққа қызметтің жағымды саласын бере отырып әрбір құқықтық ұмтылыста оның жағымсыз жағын жоятын жолмен істейді». [41]
Берілген ойдың біздің көзқарасымызша қылмыстарды ескертуді құқықтық реттеу әдістерін ғылыми түсіну үшін принципиалдлы маңызы бар. Мемлекет қылмыстылықтың алдын алуды өзі тек тыйым салулар мен жазалар арқылы ғана емес, сонымен бірге басты кейіпте қылмыстың себепетрі мен шарттарына қарсы тұратын қоғамдық қатынастарды құқықтық бекіту жолымен қамтамасыз етуі тиіс сол сияқты бұл міндет құқықпен шешіледі.
Адамды кепілге алу секілді қылмысты ескертудің арнайы шараларына бірінші кезекте әкімшілік-құқықтық шаралар жатады. ІІО әкімшілік қызметі, жекелеп алғанда заңдардың орындалуын әкімшілік қадағалау – құқық тәртібін және алдын алудың қамтамасыз ету бойынша маңызды міндеттердің бірі. ІІО-ң қызметінің осы түрінің мәні барлық органдарымен, лауазымды тұлғалармен, азаматтармен заңдардың және заңасты актілерін орындауды үздіксіз бақылауды жүзеге асырудан қорытылады.
Криминалдық полиция бөлімшелерінің қызметкерлері, учаскелік инспекторлар қоғамдық тәртіпті бұзуға ауытқушылығы бар, алкогольді асыра тұтынушы, есірткі құмарларды, бұрын сотталған адамдарды анықтаулары міндетті.
Тергеушілер адамды кепілге алу секілді қылмыстарды объективті, толық, жан-жақты тергеуге, жасалуға ықпал ететін себептер мен шарттарды анықтауға, оларды жою шараларын қабылдауға міндетті. Соның арасында, негізінде көп істер үшін тергеудің толықсыздығы, қылмыс жасаудың себептері мен шарттарын анықтаудың жеңіл-желпілігі тән. Қарастырылып отырған қылмыстармен тиімді күрес тергеушілердің талдау жұмысын болжайды, әрі қарай осы қылмыстардың себептері мен шарттары және оларды жою бойынша шаралар туралы жинақталған ойтүйіндерді дайындау.
Мұнда маңызды роль оның объективті нәтижелері қылмыстарды сәтті тергеуге, ашуға және ықпал ететін сараптама секілді ғылыми танымның саласына беріледі. Құқықтық мемлекеттің тұрақталуы, сот ісін жүргізуді, демократизациялануы жағдайларында қылмыстарды ашу және тергеу кезінде ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану негізінде берік және объективті дәлелдеу базасын құруды, ақырында азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталу кепілдігін бекітуді қамтамасыз етуде танылған сараптама қызметінің маңызы тез өседі. Адамды кепілге алуды дұрыс дәрежелеу ішкі істер органдары қызметкерлерінің кәсіби дайындығына, анықтау және алдын ала тергеу органдарының әрбір қызметкеріне және олардың қызметтік парызына қатынасына байланысты. Осыған байланысты адамды кепілге алумен күрестің қылмыстық-құқықтық шараларының бар кешенін қолдану берілген қылмыста кінәлі адамдарды анықтауда, ашуда және қылмыстық жауаптылықты іске асыруда заңдылықты мүлтіксіз сақатуды болжайды.
Профессор К.Ш. Құрманов, қылмысты дәрежелеу белгілі бір қылмыстық-құқықтық норманы нақты өмірлік жағдайға қоғамға қауіпті әрекетке таңдауды және салыстырылатын объектілердің ұқсастығын анықтауды білдіретінін айтады. Бұл таңдау мен салыстыру объективті дәл болуы да мүмкін, бірақ қате болуы да мүмкін. [42]
Адамды кепілге алудың тұрақтануы мен деңгейінің төмендеуі ішкі істер органдарының берілген қылмыстылық түріне қылмыстық-құқықтық әсер етуіне және қоғамдық қауіпсіздік пен жеке тұлғаның мүдделеріне қарастырылып отырған қоғамға қауіпті қолсұғушылыққа қатынасы бойынша халықтың позициясына байланысты.
Қарастырылып отырған түсініктің дұрыс анықтамасы үшін өзінен қылмыстарды ескерту алдын алушылық әсер етудің субъектілері мен объектілерін, сол сияқты қылмыстылық түрлерін, топтардың, түрлердің және нақты қылмыстарды ескертудің алуантүрлі шараларын құратын жүйені білдіретінін есте сақтау қажет.
Алдын алудың субъектілеріне қатысты олармен сәйкестікте қандай органдар, мекемелер, қоғамдық құрылымдар және азаматтар мұндай субъектілер болып санала алатынын қатесіз анықтайтын критерийді немесе критерийлерді таңдау мұнда аз маңызды емес, әсіресе, бұл мәселеде ғалымдар арасында ортақ пікір жоқ.
Алдын алудың аса қажетті субъектілерінің бірі болып мемлекеттік органдардың, қо,амдық ұйымдардың, жекелеген азаматтардың қылмыстардың алдын алуды жүзеге асыруы бойынша заңды және басқа нормативті актілермен бекітілген құқықтары мен міндеттері табылады. Олардың қызметінің мақсаттары, міндеттері, масштабы, мамандық дәрежесі, нысандары және әдістері, сол сияқты ескертушілік әсер етудің объектілері бойынша дифференциялданған. Алдын алудың жалпы объектісінде әртекті объектілердің үлкен жиынтығы бөлінеді. Г.А. Аванесов, олардың алуан түрлілігін айта отырып, мұнда «адамдар алдын алушылық әсер етудің басты объектісі болып әрдайым қалатынын», сол сияқты әлеуметтік ортаны адамның нақты әлеуметтік қоршауы секілдігін ескере келе оларға құқық бұзушылықты және құқық бұзушыны жатқызады. [43]
Криминология теориясында алдын алушылық әсер етудің жалпы, арнайы және тікелей объектілерінің түсінігі қабылданған.
Жалпы объект алдын алушылық әсер ету көрсетілетін және көрсетілуі тиіс сол ортақ (жалпы). Оларға бүтіндей қылмыстылықты детерминациялайтын барлық себептер мен шарттар, қылмыс жасаған немесе оған ықтимал, не керісінше өзінің ерекше мінез-құлқымен немесе тән қасиеттерімен өзіне қатысты қылмыстық әрекетті қоздырушы немесе қоздыруға қабілетті кез келген адамның жеке тұлғасы жатады.
Арнайы объекті болып тектік және топтық белгілері бойынша топтастырылатын алдын алушылық әсер ету көрсетілген немесе көрсетілуі тиіс сол ортақтың (жалпының) алуан түрлі бөліктері, жақтары қызмет етеді. Бұл бөліктер, жақтар болып қылмыстылықтың жекелеген түрлерін анықтайтын себептер мен шарттардың белгілі бір жиынтығы, сол сияқты қылмыстардың тиісті топтарымен түрлерін жасауға немесе жасаушы ықтимал адамдар, және оларды қоздыратын виктимдік тұлғалардың белгілі бірсанаттары табылады.
Алдын алушылық әсер етудің тікелей объектісі болып нақты қылмысты детерминациялайтын себептер мен шарттар, және де қылмыс жасаған немесе оған ықтимал , не керісінше өзінің ерекше мінез- құлқымен немесе тән қасиеттерімен өзіне қатысты нақты құқыққа қарсы әрекетке қоздырушы немесе қоздыруға қабілетті кез- келген адамның жеке тұлғасы табылады. Басқа сөзбен айтқанда алдын алушылық әсер етудің тікелей объектісі – бұл оларға қатысты ескертушілік әсер етуді жүзеге асыру қажет нақты адамдар немесе нақты адамдар тобы, мән –жайлар мен шарттар.
Жоғарыда айтылған қылмыс қылмыстардың алдын алудың келесі анықтамасын беруге мүмкіншілік береді:бұл-оны зүзеге асыру бойынша арнайы өкілеттіктер берілген суъбектілердің қылмстардың себептері мен оларды жасаудың шарттарын табуға және анықтауға, қылмыс жасаған немесе оларды жасауы ықтимал адамдарды, сол сияқты өзіне қатысты құқыққа қары әрекетті қоздырушы немесе қоздыруға қабілетті виктимдік тұлғаларды тәрбиелеу, түзеу және қайта тәрбиелеуге бағытталған заңға ғылыммен және практикамен өңделген нысандар мен әдістерге негізделген басқарушылық және атқарушылық қызметі.
Жалпы себептер деңгейіне жалпы әлуметтік алдын алудың деңгейі сәйкес келеді, қылмыстылықты ескерту және құқық бұзушылармен қатынас бойынша жанама стратегия деп аталады. Жанамаларға халықтың өмір сүру кейпін жақсартуға, әлеуметтік және экономикалық нроблемаларды шешуге бағтталған шаралар жатады. Мұндай шаралардың ерекшеліктері оларды өңдеу және іске асыру кезінде алдын алумен тікелей байланысты емес жалпы немесе нақты әлеуметтік және басқа міндеттерді шешуге бағытталған анағұрлым жалпы (ортақ) мақсаттар көзделетідігінен тұрады.
Сонымен бірге қылмыстылық себептері мен шарттарына ықпал етудің әсері (эффект) бұл шаралардың жеке тұлғалардың (индивидтердің) тіршілік ету ортасына, қоғамда қалыптасатын қатынастардың сапалы жасалуына әсері кешенінен гөрікең және анағұрлым зор көп шамадағы уақытта көрінеді.
Мұндай шаралардың әсерінің белгілі бір сипаты адамды кепілге алуға қатысты көрінеді. Әлеуметтік-экономикалық , идеологиялық және басқа жалпымемлекеттік бағдарламалардың шешілу процесінде қол жеткізілген адамдардың өмір сүру жағдайының жақсаруы, мәдениеттің, білімнің деңгейінің дамуы, бос уақытты өткізу шеңберіндегі конфликтілерді жоюға, зорлық-зомбылық қылмыстарға апаратын қарамақайшылықтарды алп тастауға ықпал етпеуі мүмкін емес.
Адамды кепілге алудың арнайы алдын алуының мақсаты – бұл қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың әрекет етуші себептерінің және оларды жасауға ықпал етуші шарттардың, нақты адаммен немесе адамдар тобымен криминогендік әсерін әлсірету, азайту және де ақырында нейтрализациялау. Мақсатқа жету мемлекеттік органдармен және басқа субъектілермен оларға берілген күзірет шегінде жүргізілетін ұйымдастырушылық және басқа сипаттағы арнайы іс-шаралардың жетерлік кең жиынын болжайды. Олардың негізін жеке адамға қарсы зорлық-зомбылық қылмыстарды детерминациялау отбасындағы, тұрмыстағы және бос уақытты өткізу шеңберіндегі жағымсыз құбылыстарды табу және жою құрайды.
Осыдан шыға, қылмыстардың алдын алу әр деңгейдегі және өкілеттегі субъектілердің әсер ету объектісінің жай-күйі туралы ақпаратты пайдалану негізінде жүзеге асырылатын басқарушылық және атқарушылық қызметі. Ескертушілік шаралардың қатарында аморальды өмір кейпін жүргізетін, жеке адамға қарсы зорлық-зомбылық қылмыстарын жасауы ықтимал, кәмелетке толмағандарды және басқа азаматтарды ішімдік ішуге, азарт ойындарына тартатын, қоршағандарға жағымсыз әсер ететін және жалпы қабылданған адамгершілік нормаларына қарама қайшы көзқарастар, мінез-құлықтар қалыптастыратын адамдар туралы ақпаратты жинауға, толтыруға және өңдеуге бағытталғандарды бөлу маңызды көрінеді. Ішкі істер органдарында бұл жұмыс үнемі жақсартылып тұруы керек. Сол сияқты көрсетілген адамдардың жинақталған орындарына және олармен бос уақытты өткізулеріне ерекше бақылау қажет.
Жиналған және талданғаг ақпарат қоғамдық қауіпсіздікке қарсы зорлық-зомбылық қылмыстарды ескерту бойынша арнайы шараларды өңдеу үшін негізді көрсетеді.
Тұратын жері бойынша балалармен және бозбалалармен жұмыс жасауға шақырылған органдар мен мекемелерге ерекше роль берілуі тиіс. Сол сияқты өзіне әкімшілік, тәртіптік, азаматтық-құқықтық және қоғамдық ықпал ететін шараларды қосатын ішімдік ішумен, нашақорлықпен, уытқұмарлықпен шешімді және тиімді күресті күшейту керек. Оның зардабы болып келген жұмыссыздықтың көбеюі, өмір сүру деңгейіні төмендеуі болып келген нарықтық қатынастарға өтумен байланысты, осы қолаңсыз тенденцияларды ескертетін құқыққорғау органдарының жұмысын қайта құру айрықша өткірлік және қажеттілік алады.
Құқық бұзушылықтарды әлеуметтік алдын алу көпқырлы. Ол олқылықтар мен қылмыстарды ескертуді қамтиды. Кеңес ғалымдарының жұмыстарының көбіне қоғам мен еңбек ұжымдарының ескертушілік қызметінің мәселелері кешенді жарқын кездейсоқ емес.
Қылмыстардың алдын алу немесе қылмыстарды ескерту – бұл оның әр түрлі органдарының (соның ішінде – арнайы құқыққорғау), қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың және жекелеген азаматтардың келбетіндегі мемлекет құзіреті. Ол қылмыстар жасауға ықпал ететін себептер мен шарттарды нейтрализациялау мен ликвидациялауға (жоюға) бағытталуы, өз мазмұны бойынша әр түрлі шараларды (әсер ету шараларының жүйесін) қамтитын және белгілі бір объективті сыртқы факторларға және жекелеген жеке тұлғаларға бағытталған болуы тиіс.[44]
Қылмыстылықтың алдын алу (герктің prophlakticos — сақтандырушы ) – қылмыстылықты ескерту; бүтіндей қылмыстылық факторлерін және оның жекелеген түрлерін, қылмыскердің тұлғасының қоғамдық қауіптілігін анықтауға, шектеуге немесе жоюға бағытталған шаралар кешені. [45]
Қылмыстық құқықтағы және криминологиядағы ескертушілік қызметі ондайлар болып «жалпы ескерту» және «жеке ескерту» танылатын арнайы категориялық аппаратты пайдалануды талап етеді.
Қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық шараларымен күресінің басты құралы жазаның қаталдығында емес, оның болмай қоймайтығында (оны қылмыстық кодекс емес, құқық қорғау органдарының барлық практикасы қамтамасыз ететін ескерейік). Сондықтан, егер біз тиімді қылмыстық саясат құрғамыз келсе, ол жасалған әрекеттің ауырлығы мен кінәлінің тұлғасын ескерумен қылмыскерлерге дифференциалдық жақындауды көздеуі тиіс. [46]
Құқық қорғау органдарының келдетіндегі мемлекеттің кез келген қызметі, соның ішінде ескертушілік те заңдық реттеуді талап етеді. Мемлекеттің құқық қорғау және құқық қолданушы органдарының қызметі өз кезіндегі адам құқықтарын қорғаудың жалпы қабылданған принциптерін қарамақайшы келмеуі тиіс конституциялық, жәй заңдармен және ведомствалық нормативті актілермен ретеледі.
Алдын алу шараларының тиімділігі әлеуметтік алғышарттармен детерминацияланған, себебі алдын алудың мақсаты жалпы — әрбір жеке тұлғаның және бүтіндей қоғамның мүдделерін қорғау.
Егер әсер ету объектісінің ерекшеліктері ескерілмесе, барлық алдын алушылық қызмет ең лайық мерзімді қалауы нәтиже бермейді. Ең жақсы алдын алушылық әсер етудің әдістері мен құралдыры дұрыс таңдау алдын алу объектісінің нақ ерекшеліктеріне байланысты. Осы уақытта әдебиеттегі секілді әлеуметтік тұлғалардың практикалық қызметінде де нақ объектілік сипаттамалар бойынша алдын алудың екі түрі таралған: жалпы және жеке-дара. [47]
Қылмыстарды ескерту (алдын алу) келесі негізгі құрамдас бөліктерден, жақтардан (элементтерден) тұрады:
-ескерту субъектісі;
-субъектінің ескертушілік қызметі;
-ескерту объектісі;
-ескерту шарасы.
Қылмыстарды ескерту шараларының жүйесі келемі негізгі бағыттағы қамтуы мүмкін күрделі кешенді көрсетеді:
-жалпы шаралар;
-әлеуметтік шаралар;
-жеке-дара ескерту шаралары.
Жалпы ескерту (алдын алу) шараларының объектісі болып әр түрлі деңгейдегі криминогендік құбылыстар шығады. Жалпы алдын алу дұрыс, яғни қоғамның барлық мүшелерінің құыққа сыйымды мінез-құлық қамтамасыз етуге шақырылған. Бұл әлеуметтік, соның ішінде құқықтық нормалардан да, мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың, жекелеген адамдардың тиісті қызметін шығатын құқық бұзушылықтан ұстандыратын қоғамның барлық мүшелеріне әсер ету. Жалпы алдын алудың мақсаттарының бірі – қоғамның барлық мүшелеріне мінез-құлық ережелерін (нормаларын) жеткізу, құқық бұзушылықтардың зардаптарын түсіндіру.
Оның тағайындамасы – қоғам мен мемлекеттің нұсқауларына қатысы бар барлық адамдардың қоғамқарасы мінез-құлығын ескертуде.
Жалпы алдын алуға ескертушілік шаралардың бағытталғандығы бойынша жалпы және анағұрлым жеке сипаттағы объектілерді бөлуге болады. Жалпы алдын алу шараларының жүйесі өзіне:
-қылмыстылық себептерін құбылыс секілді анықтау және зерделеу бойынша шараларды;
-қылмыстылықтардың жекелеген түрлері ескерту бойынша шараларды (мысалы, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықты, рецидив қылмыстылықты, ішімдік ішумен байланысты қылмыстылықты және т.с.);
-қылмыстардың жекелеген топтарының және түрлерінің жасалу себептерін, оларға ықпал ететін шарттарды анықтау және жою бойынша шараларды;
-қылмыс жасауды мүмкін ететін немесе қылмыстық нәтижеге жетуді жеңілдететін объективті мән-жайларды ликвидациялау бойынша шараларды қосады.
Жалпы ескертушілік әсер ету шараларына әлеуметтік-экономикалық, құықтық, ұйымдастырушылық, әлеуметтік-мәдени және басқа шараларды жатқыуға болады.
Осыған байланысты жалпы ескертушілік сипаттағы шараларға халықаралық-құқықтық құжаттардың ережелерімен бірге адамды кепілге алуды ескертуге бағытталған отандық қылмыстық кодекстегі бірқатар нормалар мен институттарды жатқызуға болады. Бұл, бәрінен бұрын қажетті қорғануға, қылмыс жасаған адамды ұстауға, аса қажеттілікке, шын өкінуге және т.б. арналған жалпы бөлімнің нормалары.
Қылмыстық заң – елдің жоғарғы заңшығарушы органының құқықтық актісі, қылмыстық құқықтың жалғыз қайнар-көзі болып табылады. Ол оның басқа заңдарынан бәрінен бұрын әлеуметтік-қауіпті әрекеттердің қылмыстылығы мен жазаланушылығын анықтайтынымен ажыратылады. Жекелеген қылмыстық-құқықтық нормалардың бар болу фактісінің өзінің ескертушілік маңызы бар, яғни жағымды сипат алады. [48]
Сөйтіп, адамды кепілге алуды қылмыстық-құқықтық ескерту өзімен қылмыстық заңда негізделген құқыққорғау органдары тарапынан қылмыстық-құқықтық әсер ету шараларының жүйесін білдіреді.
Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың алдын алу қылмыстарды тергеуді, төтенше жағдайларда жекелеген адамдарға және бүтіндей халыққа көмек көрсетуді және қоғамдық тәртіпті қолдануды қоса құқыққорғау органдарының барлық функцияларын жүзеге асырудың арқасында орын алады. Бірақ үлкен тиімділікке қылмыстарды ескерту саласындағы саясаттың тиісті практикамен үйлесуі жағдайында ғана қол жеткізуге болады. Одан әрі, мұндай саясатты өмірге енгізу сәттілігі мен практикалық қызметтің тиімділігі халықтың қолдауы мен оның бірлесіп қызмет етуге дайындығына байланысты. Бір құқыққорғау жүйесі қоғамда қылмыстылықпен күресудегі қанағаттандырарлық нәтижеге жетуге жағдайы жоқ.
Жалпы алдын алушылық әсер етудің ұйымдастырушылық шараларының арасынан ақпараттық және тікелей шараларын бөлуге болады.
Жалпы алдын алудың ақпараттық криминогендік факторларына мақсатбағыттылығы әсер ету қажеттілігі туралы ақпараттарды, ұсыныстарды, талаптарды құрайды. Мұндайларға қылмыстылықтың жай-күйін талдау, қылмыстық істер материалдарын, лауазымды тұлғалардың, сол сияқты қоғамдық бірлестіктердің немесе ұйымдардың өкілдері мен мүшелерінің хабарламаларын, азаматтардың хаттары мен арыздарын, басылымдардығы публикацияларды, кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда жүргізілген қаржылық және шаруашылық қызметтің ревизияларның материалдарын, рейдтерді, тексерулерді және т.б. зерделеулер жатады.
Демек, алдын алу субъектілері ретінде жекелеген адамдар сияқты ұйымдардың да, мекемелердің де (ресми секілді, қоғамдық те) қатысуы мүмкін. Ресми мекемелердің ролінде білім беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, жергілікті атқару органдары және т.б. шыға алады, қоғамдық ұйымдар ретінде – қандай да бір жеке алынған шағын ауданның тұрғандарының ассоцияциялары , жастар және діни ұйымдар. Олардың біріккен күшслысуы келесі сипаттағы қызметте көрінуі мүмкін:
-қылмыстылықты болдырмау бойынша шараларға қатысты халықты ақпараттау мен ағарту;
-нақты аймаққа тән қылмыстардың ерекшеліктерін анықтау, және де осы қылмыстарды болдырмау үшін және олардың жасалуы үшін мүмкігндіктері қысқарту үшін әлеуметтік салада қажетті шараларды қабылдау;
-қылмыстылықтан гөрі, ұдайы құқықбұзушылар қызметтің қандай да бір басқа түрімен айналыса алуы үшін осындай жағдайларды жасау;
-қылмыстардың құрбандарына жәрдем беруді қамтамасыз ету.
Демек, құқыққорғау органдарының халықпен берлескен осындай қызметі келесі түрде көрінуі тиіс:
-тиісті мекемелер мен ұйымдардың және халықтың қоладауларында нәтижелеген практикалық әдістерді көрінген қылмыстарды ескерту мен қылмыстылықтың алдын алу саласындағы нақты саясатты өңдеу;
-қылмыстарды ескертуге бағытталған қызметті жүзеге асыру барысында бірлесіп қызмет етіп жатқан субъектілерге әлеуметтік мәселелрді шешуде жәрдемдесу.
Халықты ақпараттандыру және ағарту адамды кепілге алған үшін жауаптылық туралы қылмыстық заңды насихаттауды болжайды. Берілген қызмет қоғамдық қауіпсіздікке қылмыстық қолсұғушылықты жалпы және жеке ескерту мақсаттаымен шарттандырылған. Ақпараттандыру мен ағартудың мақсаттары болып:
-өз құқықтары мен оларды қорғау тәсілдерін білуді болжайтын халықтың құқықтық мәдениетін жоғарылату;
-қолданыстағы қылмыстық заңды білу;
-құқықтық мінез-құлық әрбір адам үшін әдет болу үшін құқықтық сана деңгейін көтеру;
-қылмыстық тыйым салулар мен жазалардың әділеттілігі мен тиімділігіне сендіру;
-азаматтарды заңға және құқыққолданушыға сенімді, құрметті қатынасқа, кезкелген қылмыстарды ашуда және тергеуде құқыққорғау және құқыққолданушы органдарға жәрдемдесуге сендіру табылады.
Халықты ақпараттандыруда бұқаралық ақпарат құралдары – басылым, теледидар, радио үлкен роль ойнайды. Олар біруақытта халықтың едәуір санын қамтуға қабілетті және сондықтан бұқаралық ақпарат құралдарының дұрыс ұйымдастырылған жұмысы халықтың үлкен бөлігінің құқықтық санасына елеулі әсер етеді.
Жүргізіліп жатқан алдын алу шараларының бар кшені, соның ішінде құқықтық тәрбиелеу халықтың мәдениеті мен саналылығын жоғарылатуды қамтамасыз етуі, оларда әлеуметтік құнды және қоғаммен қоданатын қажеттіліктерді тәрбиелеуге ықпал етуі тиіс. Құқықтық тәрбиелеу шеңберіндегі жүргізілетін іс-шаралардың соңғы мақсаты азаматтардың өздерінің субъективтік құқықтарын білумен (игерумен) шектелмей, соныменқоса өздерінің заңдық міндеттерін орныдаумен, сол сияқты олар соларды жетекшілік ала білуінен қорытылады.
Есекрту шараларының жүйесінде қылмыстық-құқықтық шараларына ерекше роль беріледі, олар өз кезегінде келесі шараларға бөлінеді:
- Жалпы ескерту (сол және басқа әрекеттер үшін жауаптылық белгілейтін нормативті-құқықтық акті шығару);
- Сол немесе басқа қылмыс жасауда кінәлінің жеке-дара персоналды жауаптылығы мен жазалануы.
Қылмыстылықты ескертуде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың, берілген жағдайда адамды кепілге алу фактілерінің дұрыс ұйымдастырылған статистикалық тіркеуінің маңызы бағасыз.
Тіркелген қылмыстылық туралы статистикалық мәліметтер, оның құрылымына және динамикасына тек сандық емес, бірақ саяси, әлеуметтік, экономикалық процесстермен, сот –тергеу практикасымен, құқыққорғау органдарының объективті және субъективті мүмкіндіктерімен қатынасында сапалық талдауды да талап етеді. [49]
Қылмыстық статистиканы жетілдіру туралы мәселелердің орасан маңызы бар .
Статистикалық есеп көрсеткіштерін толықтыру жоспарындағы келесі ұсыныс жәбірленушінің жеке тұлғасын сипаттайтын деректерге жатады. Ал қылмыстарды ескертуде қылмыскердің ғана емес, сонымен қоса жәбірленушінің де тұлғасын оқу тең дәрежеде маңызды. Жалпы ескертушілік сипаттағы көрсетілген шаралар тиімді болады, үлкен мүмкіндікпен қылмыстылықты бүтіндей және қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарды жекелеп алғанда құқыққорғау және құқыққолдану органдарының нақты кінәліге бағытталған (сол және басқа қылмыс жасаған жеке адам) жеке ескертушілік сипаттағы білікті ұйымдастырылған қызметі жағдайында бақылауды жүзеге асыруға ықпал етеді.
Сонымен, арнайы (топтық) алдын алу – бұл оларға тән ерекше белгілермен немесе қасиеттермен қандай да бір жалпы бірлескен белгілі бір адамдардың санаттары тарапынан қылмыстарды ескерту бойынша қызметі.
Жаза тән шектіру мақсатын көздемейді, бірақ ол жасалынған қоғамдық қауіпті әрекетке теңдес және әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін жеткілікті болуы тиіс.
Жеке-дара алдын алу тұлғаның ерекшелігін және оның мінез-құлқын ескерумен нақты индивид тарапынан қылмысты ескерту бойынша органдардың, ұйымдардың немесе жекелеген тұлғалардың қызметі.
Ежелгі Рим қағидаларының (постулат) бірінде айтылғандай: «Қылмыскерге деген жұмсақтық – құрбанға қатысы бойынша қатыгездік».
Демек, денсаулыққа келтірілген зиянның елеулі еместігі белгісі бойынша кінәліге негізсіз жеңілдік жасау жазасыздық сезімнің бекуіне соғуы мүмкін, ол ақырында онымен жаңа қылмыс жасауға әкелетін бәрі болады дегенді туындатады.
Қылмыстардың алдын алу, азаматтардың және бүтіндей қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, адам өмірін, оның бостандығын, материалдық қал-ахуалын және т.б. қосатын қажетті әлеуметтік құндылықтар санына жатады.
Сонымен, криминологиялық категория секілді қылмыстылықты ескерту құқыққорғау органдарының басты функцияларының бірін ұғындырады. Әдеттегі секілді жасалынған қылмысты ашуға тырмысқанша, адамды қылмыстың зардаптарынан шектеген жақсы.
Қорытынды
Адамды кепілге алу қылмыстарымен күрестің теориясы мен практикасын, қоғамдық қауіпсіздікті қорғау саласындағы нормативті актілердің талдауын ескере отырып көрсетілген қылмыстармен күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық проблемаларының жүргізілген ғылыми зерттеуі келесі қорытындылар мен ұсыныстар жасауға жол береді:
- Конституциялық ережелердің бірі, адам мемлекеттің ең қымбат қазынасы болып табылады, ал оның құқықтарын, бостандықтарын және мүдделерін ешкім ала алмайды деп айтады, соған байланысты жеке адамның мүдделерін — өмірі мен денсаулығы қылмыстық-құқықтық қорғау қылмыстық заңмен реттелетін қоғамдық қатынастардың арасынан маңызды орын ала отырып, қылмыстық заңның ерекше бөлімінің бірінші тарауымен реттеледі.
- Қоғамдық қауіпсіздікті қорғау саласындағы қоғамдық қатынастарды зерттеу, жекелеп алғанда, адамды кепілге алу жағдайларында зерттеліп отырған қылмыс контекстісінде қылмыстық-құқықтық қорғау объектісі болып қоғамдық қауіпсізідк таныла алатындығын көрсетті.
- Адамды кепілге алудың құрамы объективті жағы адамды кепіл ретінде құқыққақарсы басып алуда немесе ұстап тұруда көрінеді және келесі белгілермен сипатталады: қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) .
- Адамды кепілге алудың құрамы формалды болып табылады, яғни берілген бап бойынша дәрежелеу үшін зиянды зардаптардың келуі міндетті емес.
- Адамды кепілге алу субъективті жағынан тікелей қасақаналық нысанындағы кінәмен, және мемлекетті, ұйымды немесе азаматты кепілді босату шарты ретінде қандай да бір іс-әрекет жасауға немесе қандай да бір іс-әрекет жасаудан ұстануға мәжбүр ету мақсатымен сипатталады.
- Адамды кепілге алудың субъектісі болып 14 жасқа толған тұлға табылады. Одан басқа, адамды кепілге алудың субъектісі келесі белгілерге ие болуы тиіс: жеке тұлға, есі дұрыс болып табылуы тиіс.
- Адамды кепілге алған үшін қылмыстық жауаптылықтан босату шарты ретінде келесі мән-жайлар шығады: кепілді өз бастамасы бойынша немесе билік органдарының талаптары бойынша босатудың өз еріктілігі; кінәлінің іс-әрекеттерінде басқа қылмыс құрамының болмауы.
- Адамды кепілге алудың (ҚР ҚК-ң 234-б.) адам ұрлаудан (ҚР ҚК-ң 125-б.), бас бостандығынан заңсыз айырудан (126-б.) объективті және субъективті белгілер бойынша жүргізіледі.
- Адамды кепілге алудың жай-күйінің, динамикасының және құрылымының криминологиялық талдауы бірінші кезекте әлеуметтік-экономикалық факторлармен байланысты кейбір себептерге нұсқауға мүмкіндік береді.
- Адамды кепілге алуды жасауға ықпал ететін шарттар болып халықтың құқықтық санасының және құқықтық мәдениетінің қатысы төменгі деңгейі; өқұқықтық білімдердің жеткіліксіз насихаты, сол сияқты заңдылықты жетілмегендігі танылады.
- Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарға, жекелеп алғанда адамды кепілге алуға әсер етудің қылмыстық-құқықтық құралдарының тиімділігінің жоғарылату мақсатында алдын алушылық сипаттағы шаралардың келесі жүйесі өңделген:
— қылмыстардың әлеуметтік алдын алуының жалпы жүйесіндегі учаскелік инспекторлардың, тергеушілердің және анықтау органдарының қызметкерлерінің алдын алушылық қызметінің негізгі бағыттары мен құрылымы белгіленген;
-адамды кепілге алудың алдын алуының құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері, құқыққорғау органдарының басқа мемлекеттік органдармен және қоғамдық құрылымдармен өзара әрекет етуін қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар анықталады.
- Жұмыста ұжымды басқарудың мейлінше өзекті аспектілері қарастырылған, ұжым құрылымының психологиялық талдауы келтірілген, басшының тұлғалық ерекшеліктерін және оның жұмысының ұйымдастырушылық принциптерін сипаттайтын басшылық етудің жеке-дара стилі мәселелері айқындалған. Және басшылық ету психологиясы бойынша алдыңғы тәжірибе мен ғылыми зерттеудің жинақталу негізінде басқару процесінің тиімділігін арттыруға бағытталған практикалық ұсыныстар беріледі.
Қылмыстық заңға ұсынылған нақтылауларды, толықтыруларды және өзгертулерді енгізу қоғамдық қауіпсіздікті, жеке адамды, қоғамды және мемлекетті қорғау бойынша қылмыстық-құқықтық нормалардың тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Адамды кепілге алған үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық-құқықтық норманы жетілдіру проблемасы әрі қарайғы өңдеуді талап ететіні сөзсіз
Пайдаланылған қайнар-көздер тізімі:
- Устав Всемирной организации здравоохранения. /Сборник международных документов. – Москва: Юрист, 2000
- Закон РК от 06 1998г. «О национальной безопасности» // Казахстанская правда. 1998. 30 июля.
- Закон РК «О государственном контроле за оборотом отдельных видов оружия» от 30 декабря 1998 г.
- Постановление Пленума Верховного Суда РК от 21 июля 1995 года, № 4 «О судебной практике по делам и хищении огнестрельного оружия, боевых припасов, вооружения и взрывчатых веществ, незаконном приобретении, ношении, хранении или сбыте их и небрежном хранении огнестрельного оружия » // Постоновления Пленумов Верховного Суда РК 1992-1996 гг.: Уч.пос.- Алматы, 1997.
- Постановление Пленума Верховного Суда РК от 23 декабря 1994 г. №7 (с изменениями, внесенными постановлением Пленума от 20 деабря 1996 г. № «О применении судами законодательства регламентирующего ответственность за посягательство на жизнь и здоровье»
- Ахметов Б.И. Уголовно-правовая борьба с вымогательством: (Учебное пособие). – Алматы: ОНИ и РИР Алматинского юридического института МВД Республики Казахстан,
- Аванесов Г.А. Криминология. – М., 1984.
- Бурчак Ф.Г. Соучастие: социальные, криминологические и правовые проблемы. – Киев, 1986.
- Владимиров В.А. Некоторые уголовно-правовые аспекты профилактики правонарушений в развитом социалистическом обшестве. М., 1982.
- Гришев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву. – М.: Госюриздат, 1959.
- Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж,
- Дубовец П.А. Ответственность за телесные повреждения по советскому уголовному праву. – Москва: Юрид. Лит., 1964.
- Каиржанов Е.И. Криминология. Общая часть: Учебник для юридических вузов. Издание второе, переработанное и дополненное. – Алматы: Оркениет, 2000
- Каиржанов Е.И., Накипов Б., Рецидивная преступность: состояние и профилактика. Алматы. 1996.
- Каиржанов Е.И. О соотношении объекта, предмета и средства преступления.
- Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. – Алма-Ата «Казахстан»,
- Каиржанов Е.И. Причинность в криминологии. Алматы, 2002.
- Котова Н.К. Виктимологические проблемы тяжких агрессивно-насильственных преступлений: Автореф. дис. канд. – Алматы, 1999.
- Криминология: Учебник для ВУЗов / Под общей редакцией д.ю.н., профессора А.И. Долглвой. – М.: НОРМА-ИНФРА,
- Криминология. М.: Юридич. лит.,
- Кудрявцев В.Н. Генезие преступления. Опыт криминологического моделирования: Учеб. пособие. – Москва: Издательство группа «ФОРУМ-ИНФРА-М»,
- Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления, М., 1996.
- Курманов К.Ш. Квалификация преступлений: Теория и практика. Учебное пособие. / Б. Издательский дом «Наука и образование». 2001.
- Куц Н.Т. Преступления против общественного порядка и общественной безопасности. Киев: Научно-исследовательский и редакционно-издательский отдел КВШ МВД СССР,
- Макуха А.Д. Хищение либо вымогательство оружия, боеприпасов, взрывчатых веществ и взрывных устройств: Учебное пособие. – Алматы: Академия экономики и права, С. 6-7.
- Манаенков В.Г. Уголовно-правовая, криминологическая характеристика и предупреждение умышленных тяжких телесных повреждений. – дисс. … к.ю.н., М., 1991.
- Макаренко А.С. Проблемы школьного воспитания // Соч. В тт. Т. 5. М., 1951.
- Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 1.
- Малков В.Д. Преступления против общественной безопасности, общественного порядка и здоровья населения: Учебное пособие. М.: Высшая школа МВД СССР,
- Михлин А.С. Последствия преступления. – Москва:Юрид.лит., 1969
- Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. – Алматы: ТОО «Аян Эдет», 1998.
- Нарикбаев М.С. Борьба с насильственными преступлениями. // Вестник Верховного Суда Республики Казахстан, 1995, №
- Норман Коупленд. Психология и солдат. М., Воениздат. 1960.
- Нуртаев Р.Т. Виктимологические проблемы воздействия на преступность // Предупреждение преступности. № 2001.
- Понятие советской криминологии. М., 1985.
- Рустемова Г.Р. Правомерный медецинский риск как обстоятельство, исключающее преступность деяния / Борьба с преступностью в Казазстане: вопросы теории и практики: — Алматы: НИиРИО Алматинской высшей школы МВД РК, 1998.
- Рустемова Г.Р. Проблемы борьбы с преступлениями в сфере медецинского обслуживания населения. – Алматы: Академия МВД РК 1999.
- Сергиевский В.А., Рахметов С.М. Квалификация преступлений. – Алматы: Оркениет, 1999.
- Ситковская О.Д., Конышева М.М. Новые направления судебно-психологической экспертизы. Справочное пособие. М.: ООО Издательство «Юрлитинформ», 2000.
- Трайнин А.Н. Учение о соучастие. – М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1941.
- Уголовное право. Общая часть. Под ред. Рогова И.И., Рахметова С.М. – Алматы: Правовая инициатива, 1998.
- Уголовный кодекс Республики Казахстан – общая харатеристика (в сравнении с УК Казахской ССР). Практическое пособие — Алматы: Баспа, 1997.
- Устинов В.С. Методы предупредительного воздействия на преступность: Учеб. Пособие. – Горький: ГВШ МВД СССР, 1989.
1-таблица. 1998 жылы тіркелген қылмыстар
|
Қылмыстардың түрлері |
Адамды кепілге алу |
Адам ұрлау |
Бас бостандығынан заңсыз айыру |
|
Тіркелген қылмыстардың саны |
6 |
67 |
49 |
2-таблица. 1999 жылы тіркелген қылмыстар
|
Қылмыстардың түрлері |
Адамды кепілге алу |
Адам ұрлау |
Бас бостандығынан заңсыз айыру |
|
Тіркелген қылмыстардың саны |
15 |
63 |
118 |
3-таблица. 2000 жылы тіркелген қылмыстар
|
Қылмыстардың түрлері |
Адамды кепілге алу |
Адам ұрлау |
Бас бостандығынан заңсыз айыру |
|
Тіркелген қылмыстардың саны |
6 |
50 |
141 |
4- таблица. 2001 жылы тіркелген қылмыстар
|
Қылмыстардың түрлері |
Адамды кепілге алу |
Адам ұрлау |
Бас бостандығынан заңсыз айыру |
|
Тіркелген қылмыстардың саны |
4 |
60 |
148 |
- 1. Каиржанов Е.И. О соотношений объекта, предмета и среди преступления. С. 173-174
[1] Статистический отчет о зарегистрировнных преступлениях и результатах деятельности органов уголовного преследования (по данным Ц(Д)ПСиИ при Генеральной прокуратуре РК)
[2] Каиржанов Е.И. О соотношений объекта, предмета и среди преступления. С. 173-174
[3] Каиржанов Е.И. О соотношений объекта, предмета и среди преступления. С. 185
[4] Макуха А.Д. Хищение либо вымагательство оружия, боеприпасов, взрывчатых веществ и взрывных устройств: Учебное пособие.-Алматы, Академия экономики и права, 2001. С. 6-7
[5] Каиржанов Е.И. О соотношений объекта, предмета и среди преступления. С. 176-178
[6] Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся уголовного законодательства: «Казахстана», 1973. С.53
[7] Словарь русского языка: В 4-х т. Изд. Института языкознания (русского языка) АН СССР. М., 1957. Т. І. С. 81.
[8] Закон РК от 26.06.1998 г. «О национальной безопасности» // Казахстанская правда. 1998. 30 июля
[9] Малков В.Д. Преступления против общественной безопасности, общественного порядка и здоровья населения: Учебное пособие. М.: Высшая школа МВД СССР, 1970. С. 77.
[10] Куц Н.Т. Преступления против общественного порядка и общественной безопасности. Киев: Научно-исследовательский вакционно-издательский отдел КВШ МВД СССР, 1974. С. 5.
[11] Кудрявцев В.Н. Основы квалификации преступлений. М, 1972. С. 157.
[12] Советское уголовное право. Общая часть. М., 1977. С. 119
[13] Уголовное право. Общая часть. Под ред. Рогово И.И., Рахметова С.М. – Алматы: Правовая инициатива, 1998. С. 58.
[14] Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. М., 1960. С. 19.
[15] Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республике Казахстан. – Алматы: ТОО «Аян Эдет», 1998. С. 7.
[16] Уголовное право. Общая часть. Под ред.Рогово И.И., Рахметова С.М. – Алматы: Правовая инициатива, 1998. С. 242.
[17] Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее 1974. С 40.
[18] Ахметов Б.И. Уголовно-правовая борьба с вымагательством. «Галым», Алматы
[19] Бурчак Ф.Г. Соучастие: социальные, криминологические и правовые проблемы. – Киев, 1986. С. 142..
[20] Трайнин А.Н. Учение о соучастие. – М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1941. – С. 121-122.
[21] Уголовное право. Общая часть: Учебник / Под ред. Рарога А.И. – М.: Институт международного права и экономики. Издательство «Триада, Лтд», 1997. – С. 157.
[22] Уголовное право. Общая часть.: Учебник // Под ред. Колодкина Л.М. – М.: МИ МВД России, 1997. С. 238.
[23] Гришева Н.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву. М.: Госюриздат, 1959. – С. 68.
[24] Коментарий к Уголовному кодексу РК / Отв. ред Рахимжанова, — Караганда: РГК ПО «Полиграфия», 1999. – С. 89.
[25] Уголовное право. Общая часть: Учебник / Под .ред Колодкина Л.М. М.: МИ МВД России, 1997. С. 242.
[26] Закон РК «О государственном контроле за оборотом отдельных видов оружия» от 30 декабря 1998 г.
[27] Постановление Пленума Верховного суда РК от 21 июля 1995г., № 4 «О судебной практике по делам о хищениях огнестрельного оружия, боевых припасов, вооружения и взрывчатых веществ, незаконном приобретении, ношении, хранении или сбыте их огнестрельного оружия » Постановления Пленумов Верховного Суда РК 1992-1996 гг. Алматы, 1997, — С. 64-70.
[28] Звечаровский И.Э. Уголовно-правовые нормы , поощряющие посткриминальное поведение. Иркутск С. 156.
[29] Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы приминения нового уголовно- процессуального законодательства Республики Казахстан. Алматы 1999. С. 27.
[30] Владимиров В.А. Некоторые уголовно-правовые аспекты профилактики правонарушений в социалистическом обществе. М., 1982. С. 17.
[31] Криминология и профилактика преступлений. Учебник. Под ред. докт. Юрид. М.: МВШМ МВД СССР, 1998. С. 124.
[32] Каиржанов Е. Причинность в криминологии. Алматы, 2002. С. 9.
[33] Криминология: Учебник для ВУЗов // Под общей редакцией д.ю.н., профессора НОРМА- 1999. С. 51.
[34] Понятие советской криминологии. М., 1985. С. 35.
[35] Котова Н.К. Виктимологические проблемы тяжких агрессивно-насильственных преступлении. Автореф. дис. канд. – Алматы, 1999. С. 7-8.
[36] Нуртаев Р.Т. Виктимологические проблемы воздействия преступность // Предупреждение преступности. № 1. 2001. С. 44.
[37] Н.А. Назарбаев. Законопаслушание основа нашей стабильности. Казахстанская правда № 068-069 (23717-23718)
[38] Криминология. М.: Юридич. Лит., 1970г. С. 203.
[39] Каиржанов Е.И. Криминология. Общая часть: Учебник для юридических вузов. Издание переработанное и дополненное. – Алматы. Оркениет, 2000. С. 175.
[40] Ахметов Б.И. Уголовно-правовая борьба с вымогательством: (Учебное пособие). – Алматы: ОНИ и РИР Алматинского юридического института МЗД Республики Казахстан, 1998. С. 19.
[41] Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Том І . С. 131.
[42] Курманов К.Ш. Квалификация преступлений: Теория и практика . Учебное пособие. / Б. Издательский дом «Наука и образование» . 2001. С. 17.
[43] Аванесов Г.А. Криминология. – М., 1984. С. 390.
[44] Каиржанов Е.И. Криминология. Общая часть: Учебник для юридических ВУЗов. Издание второе, переработанное и дополненное. – Алматы: Оркениет, 2000. С. 203.
[45] Курманов К.Ш. Квалификация преступлений: теория и практика. Учебное пособие. / Бишкек: Издательский дом «Наука и образование» . 2001. С. 17.
[46] Кудрявцев В.Н. Генезие преступления. Опыт криминологического моделирования: Учеб. пособие. – Москва: Издательство группа «ФОРУМ-ИНФРА-М», 1998. С. 198.
[47] Каиржанов Е.И. Криминология. Общая часть: Учебник для юридических ВУЗов. Издание второе, переработанное и дополненное. – Алматы: Оркениет, 2000. С. 218.
[48] Сергиевский В. А. Рахметов С.М. Квалификация преступлений. – Алматы: Оркениет, 1999. С. 4
[49] Ситковская О.Д. Конышева Л.П., Коченов М.М. Новые направления судебно-психологической экспертизы. Справочное пособие. М.: ООО Издательство «Юрлитинформ», 2000. С. 29.
