МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ …………………………………………………………………………………………. 3

 

І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ

   АГРАРЛЫҚ САЛАСЫН РЕТТЕУДЕГІ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ

1.1. Аграрлық сала және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы ……………. 5

1.2. Аграрлық сала жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің негізгі

        бағыттары ………………………………………………………………………………… 9

1.3. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның реформалау

       мен нарықтық қатынастарға көшу кезеңіндегі дамуының негізгі

       бағыттары ……………………………………………………………………………….. 26

 

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ САЛАНЫҢ

     ДАМУ МӘСЕЛЕРІ ЖӘНЕ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

2.1. Тиімді аграрлық саясатты жүзеге асырудың мәселелері ……………. 34

2.2. Қазақстандағы аграрлық реформаны тереңдету мен кеңейтудің

        міндеттері және нәтижесі ……………………………………………………….. 42

2.3. Аграрлық бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру …………………… 59

 

ІІІ. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДЕРДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

      ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ

3.1. Аграрлық сала өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және

       сатудың көлемін ұлғайту …………………………………………………………. 62

 3.2. Агроөнеркәсіптік кешендердің экономикалық тиімділігін

        арттырудың жолдары ……………………………………………………………… 64

 3.3. Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың негізгі

        бағыттары ………………………………………………………………………………. 68

 

ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………………………………………………. 72

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТЕР …………………………………………………….. 75

 

 

Агроөнеркәсіптік кешендердің экономикалық тиімділігін арттыру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеудің өзектілігі: Ауыл шаруашылық проблемалары өте күрделі мәселе, еліміздің бүгінгі тіршілігі мен келешегінің мүдделі міндеттернің бірі, бірі емес бірегейі. Президент бұл мәселені бекер көтеріп отырмаса керек. Еліміз экономикасының, егемендігінің, мәдениетінің келешегін жан-жақты ойлап, күрделі міндетті қолға алып отыр деп есептеймін.

Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген еңбегінде былай деп атап көрсетті: «…барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді…». «Ауыл, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы» Заң қабылдау да осы мақсаттарға арналады.

Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика үкіметінің қабылданған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары «Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2003-2005 жылға дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын» жасады.

Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген обьективтік факторлар еске алынды:

• Егемен мемлекет құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі;
• Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты, міндеттері мен өлшемдері;

Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәісп үшін шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ, негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті және қатаң түрде талданды.

Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп, мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.

Әңгіме – ауылды қазіргі орын алып отырған дағдарыс жағдайынан шығаруда ғана емес. Әрине, егіндікке жарайтын жер, шабындық, су толық және тиімді пайдаланылмай келеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары жан –жақты қамтылған, арзандау техника емес, білектің күшіне қарап қалды. Негізінен соның салдарынан егіндік пен мал басы кеміп кетті. Ауылдық жерде жұмыссыздық бой көтеріп, колхоз, совхоз тараған тұста жастардың қалаға қаш-қаштауы кең орын алып кеткені де белгілі. Көптеген денсаулық, мәдениет орындары қаңырап қалды.

Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына экономикалық дербестік міндетін қойып отыр. Қазақстанның мұндай дербес экономикалық көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық негіздеу арқылы ғана іске асуы мүмкін.

Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде бір – бірімен байланысты мынадай екі міндет шешілуге тиіс: нарықтық қатынастарды қалыптастыруды аяқтау және дағдарыстан шығу. Соңғы жылдары еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуында едәуір оң өзгерістерге қол жеткіздік: біріншіден, Қазақстан егемен тәуелсіз мемлекет болды; екіншіден, біз кең ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізе бастадық. Сөйтіп, мемлекеттік — ұжымдық дүниетанымды жекешіл дербес дүниетаныммен ауыстырдық. Дегенмен де, экономикалық әл – ауқатымыз әлі де болса күрделі, шиеленіскен жағдайда тұр. Мысалы, бәсекелестерге қабілетсіздік, көптеген кәсіпорындардың тұрып қалуы, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалту, төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауы, міне, осылардың барлығы, бізде соңғы жылдары өндіріс деңгейінің екі еседен артық қысқаруына, ал бюджеттік түсімдердің одан да көбірек қысқарылуына әкелді. Сол себепті, жағдайдың оңалуы үшін көп іс істеу қажет. Осы тұрғыдан шыға келіп, оқырман қауым назарына ұсынылып отырған дипломдық жұмысымда қарапайымда белгілі қағидалармен қатар аграрлық шаруашылықтың күрделі мәселері, алға қойылған мемлекеттік бағдарламалар қозғалады.

Зерттеудің мақсаты: дипломдық жұмыста нарықтық өзгерістерге байланысты болатын процестер мен құбылыстарды бір жүйеге келтіру, аграрлық рынокті қалыптастыру, мемлекеттік реттеудің қажеттілігі, салық салу проблемалары – зерттеудің одан кейінгі маңызды тақырыптарын бір жүйеге келтіруге талпыныс жасалады.

Зерттеудің міндеттері:

— Қазақстан Республикасының экономикасының аграрлық саласын реттеудегі ғылыми негізі анықтау;

— Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның реформалау мен нарықтық қатынастарға көшу кезеңіндегі дамуының негізгі бағыттарын саралау;

— Қазақстан Республикасының аграрлық саланың даму мәселері және шешу жолдары анықтау;

— агроөнеркәсіптік кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың жолдары сипатттау.

Зерттеудің құрылымы мен мазмұны:

Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ

АГРАРЛЫҚ САЛАСЫН РЕТТЕУДЕГІ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ

 

1.1. Аграрлық сала және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы

 

Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалықбағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық-әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады.

70 жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше “агроөнеркәсіптік кешен” атауы пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы – қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді (1 – схеманы қараңыз).

І сфера.Ресурстар: техника, жем, тұқым, тыңайтқыш, улы химикаттар, несиелік ресурстар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (1) ауыл щаруашылығын техникамен, жем – шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды қорғайтын дәрі – дәрмекпен, яғни өңдірістің материалдық факторымен қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл шаруашығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін ресурстурды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өңеркәсіптің басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.

Сфералардың үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға (көтерме және бөлшек сауда, қойма, биржа, аукцион жүйелері және т.б) қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала – тамақ өнеркәсібінің болумен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.

Төртінші сфера (ІV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының қызметін жақсарту ды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады. Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу, коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми – зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің бірден – бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдармен мамандардың консултациясы, материалдық-техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай-ақ, шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды қойған.

Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2 – схеманы қараңыз).

 

2 схема. Агроөнеркәсіптік кешен

 

       І                                            ІІ                                         ІІІ

 

 

 

 

 

 

 

 

Бірінші сфераға (І) трактор ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық құралдары, ауылдық құрылыс,өндірістік мал азығын өңдіру және микробиология, сондай – ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.

Екінші сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен айырмашылығы бар ) мал азығын өндіру жатады.

Үшінші сфера (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандандарды тасымалдауды, сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде өздігінше, жеке төртінші сфераға (ІV) жатқызып жүр.

Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын өздерінің құрамы бойынша бір – бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.

Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқаларлықтай болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген жоқ. Өйткені, әкімшіл — әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл экономикалық жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы факторы болғаны айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған экономиканың аграрлық секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні рас.

Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген салалар мен сфералардың рациональді арақатытысынан айқындалатын болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігіде жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның (өнімді өңдеу, сақтау, тасымалдау және өткізу) дамымай артта қалуының басты себебі ауыл шаруашылығы шикізаты мен азық-түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25 – 35 проценті ысырап болған. Біздің еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердегі айырмашылық бізді аса қуанта қоймайды . АҚШ – та агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің 70 проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы ауылшаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ-та ІІІ сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ өнеркәсібі атқарады.

 Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық-түлік құнының 75 проценттен астамы ауылшаруашылығынан тыс жерлерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі өнімдегі тамақ өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.

 Батыс елдері агроөнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір жайт, мұнда азық-түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын қысқарту байқалады. Мысалы, АҚШ-та 1960-1985 жылдар аралығында мұндай қысқарту 30 процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы өндірісі есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы қызметкерлердің саны өсе түсуде. Айталық, АҚШ-та соңғы он жыл ішінде агроөнеркәсіп кешенінің маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны бір жарым есе өсті. Қорды қажет ететін салалар (агроөнеркәсіп кешенінің бірінші сферасы) мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясының бір – бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен мал шаруашылығындағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің (агроөнеркәсіп кешенінің ІІ сферасы) үлес салмақтарын салыстыру отандық агроөнеркәсіп кешенінде салааралық және ішкі салалық сәйкестіктің жоқтығын аңғартады. Шығарылатын техниканың сапасы да айтарлықтай емес. Қазіргі заманғы жағдайда экономиканың аграрлық секторын реформалау ауыл үшін ұсынылып отырған техниканың сәйкессіздігін қатты сезініп отыр. Кезінде ұжымшарлар мен кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін өндірісне ыңғайланып жасалынған техника қазір шағын шаруа қожалықтарының қажеттілігі мен сұранысына жауап бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде мал басына арналған жем – шөп өңдірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру технологиясы мен күту процесінің сәйкессіздігі байқалады.

 Бұрынғы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80 – жылдардың өзінде бірнеше рет бой көрсеткен.

 Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық-түлік бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта құрылды. Бірақ, шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл-әкімшіл экономика шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық байланыстар негізінде жүйенің өз-өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.

 Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторда бірдей бастау алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге болмайтын өзіндік ерекшеліктер бар. Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда болған барлық жаңа мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға да теңдей қатысты.

 Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешені дамуының жай-күйі, негізгі проблемалары мен бағыттарын қарастырайық. (5)

 

1.2. Аграрлық сала жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары.

 

Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері. Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек деген тұжырым барынша кеңінен тарған. Соған қарамастан, дамыған елдердің тәжірибес көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің қажетті буыны болып табылады.

Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық жағдайында да бірқатар обьективтік факторлар мен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін, бірақ олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар, кейбір шаралар қалыптасқан саяси және әлеуметтік коньюнктураның әсеріне ұшырады.

Мемлекеттік реттеу шараларының бірінші тобы өңдірістің әмбебаб және тиімді реттеушісі болған нарықтық тегеріштің барлық жағдайда бірдей қуатты қару емес екендігін мойындауға негізделеді. Кез келген қазіргі заманғы экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет ететін кең көлемдегі проблемалар бар.

Ақша айналымы, бюджет, несиелік, салықтық және инвестициялық саясат сферавсындағы дәстүрлі мемлекеттік макроэкономикалық реттеуден басқа мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көғарас тұрғысынан алғанда шешімнің нарықтық тегеріштері тиімсіз немесе сәйкес келмейтін микроэкономикалық проблемалары да шешуі тиіс.

Ауыл шаруашылығында бұл – ең алдымен сыртқы тиімділік проблемасы немесе экстерналий. Оның мәні мынада: нарықтық жүйеге қатысушылардың өзара іс-қимыл процесінде үшінші жақтың мүдделерін қозғайтын сыртқы тиімділіктер туады. Қоршаған ортамен тікелей өзара іс-қимылға түсетін аграрлық өндірісте экстерналийдің жағымды да, жағымсыз да көптеген мысалдарын келтіруге болады: жеке учаскеден көшеге шығып өскен таңқурай, көп суландырудан көршінің өнімінің көбеюі және басқалар.

Жағымсыз экстерналий де жақсы белгілі, бұл – қоршаған ортаны тыңайтқышпен, пестицидпен, өңдірістің қалдығымен уландыру; ауыл шаруашылығының зиянкестері, басқа бір жерлерде туындаған және өзін заңы бойынша таратылатын өсімдіктер мен малдың аурулары.

Таза нарықтық тегеріш, оның заңдары мен өлшеуіштері тұрғысынан алғанда өзендерді химикатпен уландыру тікелей өңдірушілердің шығындарына, осы нақты өнімді тұтынушылардың шығындарына әсер етпегендіктен ешқандай маңызы жоқ сияқты. Нарықтық тегеріш бұл жерде дәрменсіз және барлық мұндай құбылыстар ерікті бәсекелестіктің логикасымен толық жарасады.

Жағымсыз экстерналийді реттеуге сыртқы, мемлекеттік араласудың тарихи қажеттілігі бірді-екілі жағдайлар әлеуметтік проблемаға айналғанда барып мойындалды. Соның нәтижесінде, біріншіден, бекітуші немесе шектеуші мәндегі таза әкімшілік, заңдық шаралар қабылданды, екіншіден, ерекше салық саясаты түріндегі экономикалық шаралар дүниеге келді.

Нарықтық экономикалық теориясы дәстүрлі қарастыратын басқа проблема – қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Сонымен бірге оларға ақшалай сұраныс жекелеген тұлғалар мен фирмалардың тарапынан жоқ болады, бұл оларды ешқандай жеке өндіруші шығара алмайды және шығарғысы да келмейді деген сөз. Аграрлық секторда бұл – жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында – ауыл шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар. Еркін нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол сұранысқа ие болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс – қоғамдық маңыздылықтың және тауар бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп жағдайда бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына байланысты) сапасы нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бұл рынок заңдарына ешқандай да қайшы келмейді. Алайда, тамақтану проблемалары, соның негізінде ұлттың денсаулығы мен қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың обьектісі болмай тұра алмайды. Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары мен параметрлерін жасау, экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау – міне осының барлығын бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға жатқызуға болады.

Мемлекеттің келесі маңызды міндеті – монополияға қарсы реттеу және әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді.

Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті монополияндыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен – сату көлемін азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен түсіндіріледі.Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 1890 жылы қабылданған “Шерман заңы” болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияндыруға және сауданы шектеуге тыйым салынды. Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен 1950 жылғы Селлер-Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-қимыл, заңсыз сауда тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.

Алайда, нақты өмірде бұл заңдардың түсіндірілуі және қолданылуы бір мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық өркениет өңдірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер етуде қашып құтылмайтын түзетулер еңгізу есепке алсақ, әрбір нақты рыноктің монополиялығын рұқсат етілетін деңгейін анықтауда жатыр. Сондықтан да заң түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті концентрациялау деңгейі әр түрлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады. Бұл әдетте треске қарсы істерді қарау бойынша нақты сот тәжірибесінде есепке алынады. Бұл жерде треске қарсы заңдылық трактовкасы мемлекеттік қолдау саясатына немесе белгілі бір салаларда өндірісті концентрациялаудың өсуін тежеуге байланысты аумалы-төкпелі болып отырады.

Бірқатар салаларда ірі корпорациялар билік құратын және монополияландыру деңгейі жоғары тағам рыноктары бірнеше рет треске қарсы заңды бұзушылар болып жарияланды. Іс қозғау мен соттық араласудың негізгі себептері компаниялардың қосылуы және адал емес баға саясаты болды.

Треске қарсы заңның іс-қимылы жүрмей сфера ауыл шаруашылығы кооперациясы болып табылады. 1992 жылы АҚШ-та ауыл шаруашылығы кооперативтерін оның көп бөлігінде монополияға қарсы заңдылықты бұзғаны үшін жауапкершіліктен босататын Акт шықты. Акт ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілерге өнімдерін тарату үшін бірігуге, сондай-ақ кооперативтерде сақтау мен өңдеуге, маркетингтік агенттіктерді пайдалануға, қажетті контрактілер мен келісімдерді жасасуға рұқсат етеді. Бұл жағдайда ерекше жеңілдіктер сүт кооперативтеріне берілген. Актіге сәйкес 1937 жылдың ауыл шаруашылығы өнімдерінің маркетингі бойынша оларға, Шерман заңына қарамастан, өнімнің сорты және сапасы бойынша дифференциалданған сату бағасын белгілеуге рұқсат етілді.

Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы кооперативтік құрамаларының маркетингтік құқықтары шексіз емес. Ауыл шаруашылығы министріне кооперативтердің бағаны негізсіз көтеруін шектеу құқы берілген. Сот тәжірибесінде белгіленгендей, кооперативтер арсыз баға саясатын жүргізу арқылы бәсекелестерге зиян әкеледі. Олар монополиялық ережені бәсекелестерін құрту үшін пайдаланған жағдайда монополияға қарсы заң күшіне еніп, олар сотқа тартылады.

Ауыл шаруашылығы кооперативтеріне берілген жеңілдік ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіндегі сатып алушылар мен сатушылардың экономикалық күштерін теңестіруге бағытталған. Атап өткеніміздей, ауыл шаруашылығы өндірушілерінің атомдалған бәсекелестік құрылымына ауыл шаруашылығы шикізатын өңдеу және тарату сферасындағы ұйымдасқан жоғары концентрацияланған құрылым, ауыл шаруашылығындағыеркін бәсекелестіктің төмен бағаларына тамақ және сауда корпорацияларының көтеріңкі монополиялық бағалары қарсы тұрады. Сондықтан кооперативтердің қолы жеткен бірқатар ұсыныс монополиясы ең кем дегенде фермерлерді тиімді рыноктегі монополияға жақын жағдайдағы стау бағасын төмендетуден қорғауға қабілетті.

Таза әлеуметтік мәндегі азық-түлік кешеніндегі мемлекеттік реттеу шаралары азық-түлік көмегін көрсету бағдарламаларында аталған. АҚШ-та олардың құрамына азық-түлік талоныненгізу,балалар тамақтануының әр түрлі бағдарламалары, әйелдер мен балалар үшін арнаулы бағдарламалар және басқалар кіреді. Азық-түлік талондары табысы аздарға жеңілдік немесе ақысыз азық-түлік көмегін көрсетуге жұмылдырылған. Балалар бағдарламасы бойынша мектептерде, жазғы балалар демалыс орындарында және басқа мекемелерде жеңілдік жасалған тамақтанулар ұйымдастырылады.

Тұрғындардың осы тиісті категориялары үшін ізгіліктік ниеттегі бұл бағдарламалар рыноктің жағдайына әсер етпей қоймайды. Табыстары барынша төмен сатып алушылардың сегментін жабатын олар барынша қамтамасыз етілген тұтынушылардың төлемге қабілетті сұранысына бағадар ұстайтын тұтыну бағаларын барынша жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, бұл бағдарламалар олардың өніміне сұранысты кеңейтетіндіктен фермерлерді қолдаудың шаралары болып табылады.

Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің тағы бір маңызды бағыты әлеуметтік-экономикалық укладта болғандықтан фермерлікті қолдау идеясы болып табылады. Оны жақтаушылар жеке отбасылық фермаларды ауыл шаруашылығындағы іскерліктің тиімді тәсілі ретінде әділетті қарастырады. Өмірдің фермерлік уклады бостандық, саяси және әлеуметтік тұрақтылық, еркін бәсекелестік сияқты әлеуметтік және экономикалық игіліктер ретінде қабылданады. Аталмыш концепцияның мемлекеттік саясатқа тікелей әсері жеке алғанда, жоғарыда айтып кеткеніміздей, АҚШ-тың 7 штатында ауыл шаруашылығы корпорациялары қызметін жүргізуге ресми тиым салынуынан, 8 штатында олардың қызметін шектеуден көрінеді.

Отбасылық фермаларды жақтаушылардың қарсыластары да бар. Олардың пікірінше, аталмыш концепция қазіргі заманғы жағдайларды еске алмайды, ал оның негізінде жүргізілетін фермерлікті қолдау саясаты фермалардың қосылу және жинақталуының табиғи әлеуметтік-экономикалық процестерін тежеп, мемлекеттік бюджет пен салық төлеушілердің мойнындағы үлкен жүк болып табылады.

Бұл екі бағыттың күресі фермерлікті мемлекеттік қолдау бағдарламасын және тұтастай алғанда ауыл шаруашылығындағы ұйымдық-экономикалық процестердегі мемлекеттік реттеудің тағдырын анықтайтын болады.

Фермерлік табысты қолдаудың басты бағыты өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы арасындағы айырбасты бағалық паритетті қамтамасыз ету болып табылады. Оның қажеттілігі жоғарыда қарастырылған фермерлік бағаның төмендеу теңденциясынан, сондай-ақ агробизнестің аралас салаларының бағаға монополиялық үстемдік жасау мүмкіндігінен туындайды.

Барынша жалпы тәсілде паритет ауыл шаруашылығы өнімнің бірлігіне есептегі тұрақты сатып алушылыққабілетті қамтамасыз ететін бағаның осындай қатынасын білдіреді. Бұл, егер өткен кезенде жүгерінің бүшелі бір көйлекке ауыстырылса, мұндай айырбастың мүмкінділігі ағымдағы рыноктік баға бойынша кейіннен де сақталуы тиіс екендігін білдіреді. (8)

АҚШ-тағы көптеген ауыл шаруашылығы тауарлары бойынша паритетті аяқтауға арналған базистік кезең 1909-1914 жылдар болды. Толық паритет ауыл шаруашылық тауарларна 1909-1914 жылдарда болған сатып алушылық қабілетті қамтамасыз етуі тиіс болды.

Алайда паритетті мұндай анықтау сұраныс, ұсыныс және уақыттың өтуімен әр түрлі салалардағы болатын еңбек өнімділігінің құрылымындағы табиғи өзгертулерді есепке алмайды. Сондықтан да, паритеттік бағаны анықтау моделі бірнеше рет өзгерді. Соңғы уақытта таза нарықтық, айырбас паритеттің орнына тауарларды айырбастау шартының теңдігі ретінде өңдірістік шығындар дың теңдігіне негізделген әдіс келді. Сонымен қатар, басқа салалармен салыстырғанда өндіріс тиімділігінің барынша жоғары өсуінің нәтижесінде алынған ауыл шаруашылығы табысының едәуір үлесін тартып алу жүйесі жүргізілуде.

20-жылдары фермерлердің экономикалық әділеттілік жөніндегі ұсыныстарымен байланысты нарықтық мүмкіндіктердің теңдік қажеттігі идеясы қалыптасты. Оны әр түрлі фермерлік ұйымдар белсенді түрде қолдайды. Атап айтсақ, АҚШ-та ол жергілікті рынокті монополизациялау үшін фермерлік бірлестіктерді құру үшін белсенді күресетін ұлттық фермерлік ұйымның негізі қызметі болып табылады. Жоғарыда қарастырылған антимонополиялық заңдағы фермерлік кооперативтерге жасалған жеңілдік осы концепцияның ішінара жүзеге асырған жұмысы болып табылады.

Мемлекеттік реттеудің фермерлікті қолдауға жанасатын сонымен бірге өзінше үлкен маңызы бар келесі түрі слолық даму жөніндегі бағдарламалар болып табылады. Айталық, АҚШ-та селолық даму жөніндегі бағдарламалардың мақсатыы ауыл шаруашылығының өзінің экономикалық өсінен гөрі село тұрғындары өмірінің сапасы мен игілігінің арту деңгейі болып табылады.

Бұл бағдарламалар тұрмыс дәрежесін арттыру, селолық жерлердің салыстырмалы кедейлігінің проблемасы-селолық құрылыс, коммуналдық қызмет, еңбекпен қамту мәселесі сияқты селолық тұрғындардың осындай проблемаларын шешуге жұмылдырылған. Осы мақсаттар үшін әр түрлі әкімшілік деңгейде жеңілдік несиелендіру және бюджеттік қаржыландыру жүйесі пайдаланылады.

Жоғарыда көрсетілген мемлекеттік реттеудің бағыттарына сәйкес агробизнестің дамыған елдерінде мемлекеттік басқару ұйымдарының жүйесі ұйымдастырылған. Мысалы, АҚШ-та ауыл шаруашылығы министрлігі өзінің иелігіндегі топырақ, орман, су көздері және басқа табиғи ресурстар, селолық жерлерді дамытуға көмектесу, несиелер бөлу, ауыл шаруашылығын зерттеу бағдарламаларын жасау, ауыл шаруалығы шикізаты мен проблемаларды шешеді. Айналымдағы жұмыстар үшін әр жылы өндірісті тұрақтандыру және бағаны қолдау жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыратын Тауарлық-несиелік корпорация (ТНК), фермерлерді несиелендіру жүйесін басқаратын Фермерлік несие әкімшілігі, бірнеше ведомствалардан: селолық тұрғын үй жөніндегі әкімшілік, селолық электрлендіру жөніндегі әкімшіліктен тұратын шағын елді мекендер мен селолық аудандарды дамыту жөніндегі Басқарма, өнімді қамсыздандыру жөніндегі федералдық коорпорация, маркетинг қызметтері және инспекциялар сияқты ұйымдар құрылды. Аты аталған ұйымдардың өз атаулары-ақ олардың қызметтерінің бағыттарын айтып тұр.

Айталық, фермерлік тұрғын үй жөніндегі әкімшілік барынша жеңілдік жағдайында коммерциялық несие алуға мүмкіншілігі жоқ фермерлерге несие алып береді. Селолық электрлендіру жөніндегі әкімшілік-бұл селолық жерлерде өздерінің займдарын беру немесе оны басқа көздер арқылы оларға беруді қамтамасыз ету жолымен электрлендіру мен телефон байланысын қаржыландыруға көмектесетін несиелік мекеме. Өнімді қамсыздандыру жөніндегі Федералдық корпорация қуаңшылыққа, нөсер жауынға, найзағайға, су тасқыны мен өртке, ауыл шаруашылығының зиянкестерінен болатын жағдайларға байланысты өнімнің ысырап болуының орнын толтырады. Маркетинг және инспекция қызметтеріне мыналар кіреді: ауыл шаруашылық кооперативтері және ауыл шаруашылық маркетингі қызметтері, мал дәрігерлік және өсімдікті қорғау инспекциялық қызметі, астық Федералдық инспекциясы және азық-түлік инспекциясы.

Ауыл шаруашылық кооперативтері қызметі ауыл шаруашылық кооперативтер ұйымдастыруда коньсултациялық және техникалық көмек көрсетеді және олардың қызметінің статистикасын жүргізеді. Ауыл шаруашылығы маркетингі қызметі ауыл шаруашылығы өнімінің сапасын қалыпқа түсіру мәселелерімен айналысады. Өсімдіктерді қорғаудың инспекциялық қызметі өсімдік және мал зиянкестерімен және аурулармен күрес жүргізеді. Астық инспекциясының Федералдық қызметі астық қалпы туралы заңның сақталуын қадағалайды. Азық-түлік жөніндегі инспекция ет пен құстың сапасын, өнімнің, оның құрамының мазмұнына сәйкестігін бақылайды. Азық-түлік және тұтынушылық қызметжөніндегі басқарма тұрғындардың әр түрлі категориялары үшін жеңілдік тамақтандыру жөніндегі бағдарламалары жүзеге асырып, сондай-ақ диетология саласында зерттеулер жүргізеді.

Ауыл шаруашылығы министрлігіне ұлттық ормандарды, сондай-ақ ұлттық маңызы бар шалғындар мен жер учаскелерін қадағалайтын орман қызметі бағынады.

Тауарлы-несие корпорациясының қызметі фермерлік табыстарды қолдауға бағытталған (егжей-тегжейлі 6.4.2-тақырыпта айтылады).

Қысқасы, қазіргі заманғы агробизнесте мемлекеттік реттеудің негізгі бағытарына шолуды қорытындылай келе, олардың маңызды ерекшеліктерін атап өту қажет. Нарықтық тегерішті толықтыра және түзете келіп, реттеудің мемлекеттік тегеріші оның негізі сұраныс пен ұсыныстың негізінде баға белгілеуді бұзбайды. Өте сирек болып тұратын ерекше ситуациялар, төтенше оқиғалар, аракідік жағдайларды айтпағанда рыноктің тегерішін бұзатын директивтік тапсырма, бағаның үстінен жаппай әкімшілік бақылау, өндірістік ресурстар мен тұтыну заттарын натуралдық бөлу сияқты іс-қимылдарға жол берілмейді. Шын мәнінде, дамыған елдердің аграрлық өңдірісінің тиімділігі осында жатса керек.

Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары. Отандық агроөнеркәсіп кешенін табыспен реформалау үшін жоғарыда айтылған мемлекеттік реттеу әдістерінің үлкен тәжірибелік маңызы бар. Оларды пайдалануға болады, бірақ бұл жағдайда олар нарықтық экономика дамыған және агроөнеркәсіптік өндірістің салыстырмалы тұрақтылығы жағдайындағы өндірістік-экономикалық қатынастарды реттеуге бағытталғанын естен шығармау керек. Қазіргі жағдайда дағдарыстан шығу біздің республикамыздың ауыл шаруашылығындағы барынша қиын жаңғыруларды жүргізуде мемлекеттік реттеудің қоршаған ортаның жай-күйін қатаң бақылау, ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын бақылау және басқа аспектілердегі бірқатар бақылау бағыттары Қазақстандағы агробизнес үшін айта қаларлықтай пайдалы. Реттеудің экономикалық тегерішінің басқа да жақтары болашақта, қажетті саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайлар пісіп жетілген кезде өте перспективалы болатыны сөзсіз. Бұл жерде сондай-ақ жергілікті аймақтық ерекшеліктердің басты назарда болғаны дұрыс. Дегенмен, агроөнеркәсіп кешені өзінің бірқалыпты жұмыс істеуі және дамуы үшін міндетті түрде мемлекеттік реттеу мен қолдауды қажет ететін жағдай ең басты нәрсе болып табылады.

Осы тұрғыдан алғанда агроөнеркәсіп өндірісі дамыған елдерде кеңінен пайдаланылатын фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың тегерішін оқып үйрену және үнемі назарда ұстау кезек күттірмейтін жұмыстардың қатарына жатады. Ол нарықтық экономикадағы мемлекеттік реттеудің маңызды талаптарын орындаудың тамаша үлгісі болып табылады: мемлекеттің іс-қимылы нарықтық тегерішті толтырады және түзетеді, бірақ еш уақытта оның негіздеріне тиіспейді.

Бағаны мемлекеттік реттеу фермерлердің табыс деңгейін реттеумен тікелей байланысты. Сондықтан да осы салада жүргізілетін саясат «баға және табыстар саясаты» атауға ие болды. Оның үстіне фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың әлеуметтік-экономикалық функцияларымен қатар мемлекеттік реттеу бұл салада дағдарысқа қарсы реттеу функцияларын атқарады. Айталық, қолайлы рыноктік конъюктура және салыстырмалы түрде ауыл шаруашылығының жоғары бағасы кезеңінде бағаны қолдауды қамтамасыз ететін дайындау мекемелерінің операциялары тоқтатылды делік. Бұл кезеңде алдынғы планға мемлекеттік реттеудің сыртқы экономикалық аспектілері шығады. Бұған керісінше, шамадан тыс өндіру және өнімге бағаның төмендеу жылдары мемлекеттік реттеу толық күшіне пайдаланылады.

АҚШ-та фермерлік бағалар мен табыстарды қолдауды жүзеге асыратын негізгі ұйым 1933 жылы құрылған Тауарлы-несиелік корпорация – ТНК болып табылады. Баға деңгейін қолдау кепілдік-дайындау операциялары көмегімен жүргізіледі. ТНК-ның кепілдік операциялары тікелей де, фермерлік резерфтер арқылы да жүзеге асырылады.

Бірінші жағдайда ТНК фермерлерге олардың өніміне кепілдік бағасы бойынша 9 айдан 12 айға дейінгі мерзімге фермерлерге несие береді. Бұл жағдайда бөлінетін ссуда жеңілдік проценттер бойынша алынады. Егер рыноктік баға процентімен есептегенде кепілдіктен өз өнімін сатып алып, ссуданы процентімен қайтаруға құқылы. Егер рыноктегі ситуация қолайсыз болып, рыноктік баға кепілдіктен төмен түссе, онда фермер кепілдік операция ны өз өнімін әдеттегідей сатуға айналдыруы мүмкін. Бұл жағдайда ол өз өнімін ТНК-да қалдырып, ссуданы қайтармайды және тіпті төлемейді. Онан әрі өнімді өткізу ТНК-ның құзырына кіреді. Ол сол жылы әлеуметтік көмек бағдарламаларына сәйкес ішкі рынокте сатылуы мүмкін, не конгресс бекітетін баға бойынша сыртқы рынокте сатуы мүмкін. Міне, осылай кепілдік баға мемлекет ең аз мөлшерде кепілдік беретін бағамен есептеледі. Мұндай тегеріштің түрі қайтарылмайтын ссудалық бағдарламалар деген атқа ие болған.

ТНК-дағы кепілдік операцияларының екінші түрі фермерлік резервтер арқылы жүзеге асырылады. Ссуданың бірінші түріне қарағанда бұнда фермер астықты кепілдікке тапсыруға бірден құжаттар дайындайды. Бұл – 9 айдан 12 айға созылатын фермерлік резерв процедурасының бірінші кезеңі. Онанкейін фермер фермерлік резерв туралы жаңа келісім жасасуы мүмкін. Ол өнімді оны сатып алмай 3 жыл ішінде рыноктік баға белгілі бір деңгейге жеткенінше, яғни деңгейдің жіберілетін немесе босатылатын бағаға жеткенінше сақтауды қарастырады. Бастапқыда олар бидайдың бушелі үшін 4 доллар, арпаның бушелі үшін 2,36 доллар, жүгерінің бушелі үшін 2,71 доллар құрады. Рыноктік баға осы деңгейге жеткен жағдайда фермер ссуданы төлеп, резервтен өзінің астығын қайтып ала алады. Бұл жерде сақтауға кеткен шығындарды мемлекет төлейді.

Фермерлік резерв бағдарламасы маңызды дәнді дақылдарға – бидайға, жүгеріге, арпаға, соргоға, сұлыға, ал қайтарылмайтын ссудалық бағдарламалар тауарлардың барынша кең ауқымына таратылады.

ТНК-мен операцияларға тек қана фермерлер емес сонымен бірге өңдеуші фирмалар менкооперативтер де қатысады. Мысалы, бидайдың, күріштің, азықтық дәннің, мақтаның бағасы негізінен фермерлермен кепілдік операциялар арқылы, қант қызылшасы арқылы мен қант құрағына баға қант шығаратын кәсіпорындар арқылы, сүт өнімдеріне баға өңдеу фирмаларынан сары майдың, ірімшіктің, сүт ұнтағының артығын сатып алу арқылы жүзеге асырылады.

ТНК ішкі рынокте бағаны түсірмеу үшін оған ішкі рынокке 115 %-тік кепілдік бағадан төмен баға бойынша қордағы астықты шығаруға, 105 % кепілдік бағадан төмен баға бойынша күрішті шығаруға тыйым салынады.

ТНК-ның кепілдік-сатып алу операцияларының ерекшелігі олардың ауыл шаруашылық рыногіне және бағасына әсер етуінің кешенді мәнде болуында жатыр. Шамадан тыс артық шығарылған жағдайда ауыл шаруашылығы өнімінің едәуір бөлігін рыноктен алып тастау, егін орағынан кейін ұсынысты қысқарту жолымен қысқа мерзімге рынокті тұрақтандыру, егін орағы кезінде және ең төмен рыноктік баға болып тұрған тұста фермерлерге ағымдағы несие беру, экспорттық операцияларды несиелендіру сияқты корпорацияның функцияларын бөліп көрсетуге болады.

ТНК-ның фермерлік баға мен табыстар деңгейіне әсері әр түрлі кезеңдерде бірдей болмайды. Қолайлы конъюктура және жоғары баға кезеңінде фермерлер бағалық қолдауды қажет етпейді және корпорацияның қызметіне жүгінбейді. Шамадан тыс артық өңдірілген кезеңдерде олар өз өнімдерінің едәуір бөлігін кепілдік баға бойынша өткізеді. Кепілдік баға деңгейін АҚШ Конгресі 4 жылда бір рет анықтап отырады. Ауыл шаруашылығы министрі заңмен белгіленген шеңберде ғана оған түзетулер енгізуіне құқылы. Кепілдік баға экономикалық саясаттың маңызды құралы ретінде фермерлер тарапынан болсын, экономикалық ортаның тарапынан болсын егжей-тегжейлі талдау обьектісі болып табылады. Паритет проблемасы да соның деңгейіндей дәрежеде сөз болады. Кепілдік бағаның деңгейіне сондай-ақ нақты экономикалық ситуация да әсер етеді. Тұтастай алғанда кепілдік бағадағы паритеттің орнын толтыру деңгейінің өсуі төмендегі жағдайда көрінеді: 30-жылдардың аяғында кепілдік баға 1910-1914 жылдары паритетінің деңгйіне бидай бойынша 52-75%, жүгері – 75%, мақта бойынша 52% болды. Соғыс алдындағы және соғыстан кейінгі жылдары кепілдік бағаның жалпы деңгейі паритеттің 90%-не дейін, мақтаға тіпті 100%-ке дейін көтерілді. 50-жылдары бағаның паритетке қарағандағы деңгейі алдымен 82-90%-ке, одан соң 75-90%-ке түсуді бастады. 60-жылдары бидай мен мақтаның бағасы паритеттің 75%-дейін арзандады. 70-жылдары бидайдын бағасы паритеттің 40-50%-іне дейін, жүгерінікі 50-60%-ке дейін түсті.

Орта баға бойынша барлық ауыл шаруашылығы өнімдерін сату 1990 жылы паритеттің 54% деңгейінде болды.

1980 жылдары кепілдік баға белгілеу, кепілдік бағаның қалыптасуының негізі ретінде кез келген тәсілдегі паритет концепциясының ажырау принципінде түбірлі өзгеріс басталды. Алдынғы планға обьективті түрде қалыптасатын ішкі және әлемдік рыноктегі бағаларға бағаны бағдарлау шықты. Фермерлікті бағалық қолдаудың әлеуметтік-саяси бағдарлауының және оларға өнімін өткізуге жеңілдік жағдайлар жасауды ішкі және сыртқы рыноктің нақты жағдайында бәсекелестікке қабілеттілікті арттырумен алмастыру анық көріне бастады.

1985 жылдан бастап кепілдік бағалар өткен 3 жыл ішіндегі орташа рыноктік бағаның деңгейіне бағдар ұстайды, ал 1987-1990 жылдарда максимальды және минимальді шаманы шығарып тастағанда, өткен 5 жыл ішіндегі орташа бағаның 75-85%-і деңгейінде белгіленді. 1990-1991 жылдары оның деңгейі бидайдың бушеліүшін 2,44 доллар және жүгерінің бушелі үшін 1,96 доллар құрады.

Кепілдік бағамен қатар фермер табыстарын қолдауда мақсаттық деп аталатын баға үлкен рөл атқарады. Мақсаттық баға нақты рынокте қолданылмайтын, шартты есептесу бағасы болып табылады. Ол-фермер табысын қолдау деңгейін тікелей төлем немесе бюджеттен өтемақы төлеу жолымен есептеуге арналған негіз. Мәні бойынша ол қоғам обьективті қажеттілік ретінде бағалайтын, шығынды жабатын нормативтік баға болып табылады. Мақсаттық бағаны құру өңдірістің орташа шығындарының негізінде жүзеге асырылады. АҚШ-та осы шығындарды бүкіл ел көлемінде есептеу мен талдау үшін тұтас жүйе құрылған. Американдық әдістеме бойынша өндірістің шығындарына фермерлік төлемдер (салықтар, қамсыздандыру төлемдері, ссудалық процент және арендалық ақы) кіргізіліп және фермерлерге белгілі бір табыстың деңгейіне кепілдік беріледі.

Мақсаттық бағалар кепілдік бағалар сияқты 4 жылға белгіленген және тек белгілі бір шекте атқару өкіметімен түзетулер еңгізіледі. Мақсаттық баға деңгейі қазіргі жағдайда босаған бағаның рөлін атқарады, оған жету фермерлерге фермерлік резервтен өз өнімдерін сатып алуға мүмкіндік береді.

Мақсаттық баға көмегімен фермерлік табыстарды қолдау төмендегіше жүзеге асырылады: егер сату бағасы рынокте мақсаттықтан төмен құдыраса, онда мемлекеттік өтемақы төлеу тәсіліндегі бағалардағы айырмашылықты төлеу тегеріші іске қосылады; егер рыноктік баға мақсаттықтан жоғары болса, фермерлер табысы тек сату шарттарымен, яғни тұтынушыларымен қамтамасыз етумен анықталады.

Мақсаттық бағаның объективтік негізі өндірістің шығындары болып есептелгенмен, оның деңгейіне рыноктік конъюктура және экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу ісіндегі саяси қондырулар әсер етеді.

Кепілдік және мақсаттық бағалар жиынтығы жақсы жолға қойылған фермерлік шаруашылықтарды қолдаудың тегерішін құрайды. Бұл бағаларды ойнату мемлекетке аграрлық саясаттың ішкі және сыртқы әр түрлі міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.

Кепілдік баға мемлекет Тауарлы-несиелік корпорацияарқылы фермер өнімдерін сатып алуға келісетін ең аз мөлшердегі баға болып табылады. Кепілдік бағаның деңгейі қалай болғанда да рыноктік бағаның орташа деңгейіне әсер ететін болғандықтан оларды жасанды өсіріп жіберудің алдын алу үшін мақсаттық баға және өтемақылық төлемдер жүзеге асырылады.

Аграрлық саясаттың американдық ауыл шаруашылығының бәсекелестік қабілетін арттыруға және фермерлікті қолдаудың жалпы деңгейін төмендетуге жаңаданбағдарлануы кепілдік те, мақсаттық та бағаның деңгейін төмендетуді талап етті. Алайда, фермерлік табыстар өте қатты зиян шекпеуі үшін мақсаттық бағаларды кепілдік бағаларға қарағанда барынша ілбіп, баяу төмендетті (1-кестені қараңыз). (4)

 

 

 

1 кесте. Фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың

бағдарламасы бойынша кепілдік және мақсаттық бағалардың

1976-1991 жылдар ішіндегі (1 бушельге доллармен) деңгейі мен

қозғалысы

Өнім және бағалар	жылдар
	1976	1980	1985	1990	1991
Бидай Мақсаттық баға Паритетке қарағанда мақсаттық баға %-пен Кепілдік баға Паритетке қарағанда кепілдік баға %-пен Рыноктік баға Жүгері Мақсаттық баға Паритетке қарағанда мақсаттық баға %-пен Кепілдік баға Паритетке қарағанда кепілдік баға %-пен Рыноктік баға	2,29   47 2,25   46 2,73   1,57   48 1,50   46 2,15	3,63   56 3,00   46 3,99   2,35   46 2,25   50 3,12	4,38   62 3,30   47 3,08   3,03   59 2,55   57 2,23	4,0   51 1,95   25 2,61   2,75   50 1,57   28 2,30	4,0   51 2,04         2,75     1,62

 

Кестеде келтірілген мәліметер бидай мен жүгеріге 16 жылдық кезең ішіндегі кепілдік бағаның қозғалысын, сондай-ақ осы бағаларды паритеттің жабудың проценттік деңгейінің 1910-1914 жылдардағы кезеңге қатысы бейнеленген.

1-кестеде кепілдік және мақсаттық бағалардың көмегімен бағалар мен табыстарды қолдаудың бағдарламаларында қамтылған жалпы өнім өндірудегі әркандай түрлердің үлесі туралы мәліметтер берілген. Мұнда рыноктік бағаның құлдырауында бағамен қолдау көрсетілетін үлестің мәнді тенденциясы жақсы көрінеді.

Әр түрлі дақылдар бойынша фермерлердің бағалары мен табыстарын мемлекеттік қолдау бағдарламасымен қамтылған өнімнің үлесі сатушылар тұрғысынан алғанда қолайлы жылғы 1%-тен қолайсыз жылғы 99%-ке дейін ауытқып отырады.

 

2 кесте. Өнім өндірудің жалпы көлемінде бағалар мен табыстарды

қолдау бағдарламасымен қамтылған өнім үлесі, %

Өнім	Жылдар
	1976	1980	1985	1990
Бидай Қара бидай Күріш Жүгері Мақта	23,3	14,0	34,7	14,8
	1,0	2,4	19,9	2,0
	20,2	17,1	55,4	92,6
	4,4	12,6	35,6	13,5
	9,2	20,7	54,9	21,1

 

Міне, фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік жүйесі осылай жүргізіледі.

 

Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар. Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады. Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән. Және мұның өзін оның жақтаушылары, әдетте өтпелі кезең мен жоғарыда айтылған ауыл шаруашылығының өзіндік және агроөнеркәсіп өндірісінің көптеген ерекшеліктерімен байланыстырылып түсіндіріледі. Бір айта кететін жәйт, салық салу негізінен аграрлық секторда жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер берумен ерекшеленеді.

 Сондықтан да Қазақстанда және барлық қалған ТМД республикаларында реформаның бастапқы кезеңінде (1991-1993 ж.) агроөнеркәсіп кешені кәсіпорындары үшін салық саясатында көптеген жеңілдіктер жасалуы кездейсоқ емес.

 Қазақстанның салық жөніндегі заң актілері табысқа 30 проценттік салық үстемесі жағдайында балық аулайтын ұжымшарлар, құс фабрикалары, мал шаруашылығы және басқа ауыл шаруашылығы кәсіпорындары (меншік түріне қарамай) сондай-ақ ет, сүт, жеміс-көкөніс, нан өнімдері, мақта тазалау өнеркәсібі мен жер негізгі өндіріс қоры болып табылмайтын жүнді бастапқы өңдеу кәсіпорындары үшін 10 проценттік көлемде белгіленген.

 Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдіру және өңдеу жөніндегі кооперативтер, шағын кәсіпорындар (ұжымшарлардан басқалары) өздерінің алғашқы екі жұмыс жылдарында табысқа салық төлеуден толық босатылған. Кеңшарлар мен ұжымшарлардың ішкі шаруашылық қажеттіліктерге, мектептің асханалары мен буфеттеріне, балалар бақшаларына, мүгедектеріне, селолық ауруханалар мен пансионаттарға өткізетін өнімдері және шаруа қожалықтарының өздері пайдаланатын өнімдер қосымша құн салығынан босатылған.

 Ауыл шаруашылығы жерлерінің игерілу немесе оның жай-күйін жақсарту жағдайындағы жер учаскелері, ғылыми ұйымдарға, тәжірибе шаруашылықтарына бөлінген және сондай-ақ аз өнімділіктегі құнарлылығы кеткен жерлерден жер салығы алынған жоқ.

 Негізгі өнідіріс қоры жер болып табылатын ұжымшарлар, ауыл шаруашылығы кәсіпорындары автотранспорт құралдарын алуға салық төлеуден босатылған.

 Ауыл шаруашылығын барлық осы салықтардан босату теориялық жағынан алғанда да, дау туғызатындай көрінеді.

 Өркениетті салық саясаты экономикалық шешімдерді бұрмалауға жетектейтін принциптерге негізделмеу керек.Салық жүйесі әділетті болуы шарт. Бұл талаптарға сәйкестікті қамтамасыз ету үшін, біріншіден, көлденең теңдікті (тең жағдайда тұрған салық төлеушілер салықтың бірдей мөлшерін төлеулері тиіс) және, екіншіден,тігінен теңдікті (әр түрлі табыс мөлшері бар жекелеген салық төлеушілер салық төлемдері бойынша міндеттемелеріндегі айырмашылықтары әлеуметтік нормаға жауап беретіндей болуы керек) сақтау қажет.

 Салық жүйесі қарапайым және түсінікті болуы шарт. Салықтар нарықтық таңдауға қолбайлау болмауы керек, олар экономикалық тұрғыдан алғанда бейтарап болуы тиіс. Белгілі бір саладан немесе белгілі бір қызмет түрінен алынған табысты салықтан босату бейтараптықпринципін ашық бұзғандық болып табылады. Жеңімпаздар мен ұтылғандарды анықтау бюрократтар мен саясаткерлердің сенімін тудырып, нарықтық күштердің іс-әрекеттеріне қарсы тұрғандық болып шығады.

 Ауыл шаруашылығын салықтан босату ең кем дегенде мынадай қйыншылықтар туғызады: қандай қызметті салықтан босатуға болады, ал қандай қызметті босатпау керек, шаруашылықтарда жүзеге асырылатын қызметтің барлық түрлерін немесе ауыл шаруашылығы субьектілерінің орындайтын жұмыстарын салықтан қалай басатуға болады деген сұрақтардың өзі бұл жерде орынсыз.

 Қызметтің салық салынатын және салық салынбайтын шығындарын бөлу маңызды фактор болып табылады. Мысалы, жүк машинасы мен жаңармай құнын қызметтің салық салынатын және салық салынбайтынтүрлерінің қайсысының арасына бөлу керек? Қызметтің салық салынатын сферасында шығын бөлудің көбейіп кетпеуінің алдын алу үшін салық ниспекциясы осы салада тұрақты бақылауды жүзеге асыруы керек. Бірақ, бұл мүмкін емес.

 Тағы бір басқа проблема бұдан да қауіпті. Айталық, шаруашылық ауыл шаруашылығы қызметіне жатпайтын саланы дамытады, мысалы, өнімді өңдеу және қаптау, оны тасымалдау және бөлшек сауда жүргізуді ұйымдастырады. Мұндай қызмет салықтан босатылмауы тиіс, өйткені оны ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын жүргізеді. Алайда, оған салық салу тіпті мүмкін емес. Өйткені, өз қызметтерімен және кәсіпорындармен өзара есептесу кезінде жалған сатып алу бағасы қолданылады.

 Тағы да бір мысал келтірейік. Айталық, шаруашылық өнімді өңдеу және қаптау, оны тасымалдау және өткізу жөніндегі кәсіпорындарды ұйымдастырады. Екінші бір мүмкіндік – мұндай кәсіпорындарды аталмыш шаруашылықтың жекелеген мүшелері құрады. Айталық, шаруашылық сататын көкөністердің нарықтық бағасы 10 теңге және бұл бағамен сатқанда олар табыс алмайды, ал өңдеу және қаптау жөніңдегі кәсіпорын 1 миллион теңге пайда табады. Шаруашылық өзінің өңдеу кәсіпорнына сататын көкөністің бұдан да жоғары бағасы қолданылған жағдайда кәсіпорынныңсалық салатын табысын салық салынбайтын табысқа айналдырып жіберудің жасанды мүмкіндігі пайда болды. Мұндай әдістер тасымалдау және сатумен айналысатын кәсіпорындардың табысы шаруашылықтың өзіне аудару үшін қолданылады.

 Негізінен мұндай заң бұрмалаушылықтың алдын алу үшін тектес кәсіпорындардың арасында операцияларды жүзеге асыру кезінде жіберілетін бағаға бақылау жасау қажет. Бірақ, іс жүзінде мұны орындау мүмкін емес.

 Қосымша құнға салық (ҚҚС) қолдануды ерекше қарастырып өту керек. Шағын бизнес кәсіпорындарын өздерінің сауда-саттығы бойынша қосымша құнға салық төлеуден қажетіне қарай босату қабылданған. Осындай босатудың нәтижесінде бұл кәсіпорындар «жүйеден тыс» қалып, олар несие немесе сату бойынша төленетін өтемақы алмайтын болады. Мұның өзі салық әкімшілігін болмашы ғана салықтық түсімді білдіретін декларациямен жұмыс істеуден босатып, олардың барынша қомақты салық түсімдерімен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Оның үстіне бұл мыңдаған ұсақ кәсіпорындарға қосымша құң салығы бойынша салықтың тәртіпті сақтаутың қажеттігінен қашып құтылуға көмектеседі.

 Мыңдаған ұсақ шаруа (фермерлік) қожалықтарын жекешелендіру және құрудың мөлшеріне қарай жоғарыда көрсетілген тәртіпті сақтау салық салу мәселесінде көкейкесті проблемаға айналып отыр. Соңғы екі жыл ішінде республикада шаруа қожалықтарының өсуі ерекше байқалады. Егер 1996 жылдың 1 қаңтарында салық ұйымдарында салық төлеушілер ретінде есепте 23190 шаруа қожалықтары тұрса, 1997 жылдың 1 қаңтарында бұл көрсеткіш 29995-ке жетті.

 Бұл жағдайда адамдар тікелей қолданбайтын, бірақ ұсақ шаруашылықтар өндірісте пайдаланатын тыңайтқыш, тұқым, жем үшін қосымша құн салығы бойынша салық салмау өз-өзін толық ақтайды. Дей тұрғанмен, салық салуға әбден болатын, бірақ осы мақсатта қолданылмай келе жатқан отынға жеңілдік жасау мүлде түсініксіз.

 Сонымен, салық салу теориясы тұрғысынан қарағанда ауыл шаруашылығында салықтан босатудыкөбірек қолдану барынша қажет құбылыс емес.

 Тәжірибе тұрғысынан алғанда да бұл өзін-өзі ақтамайды. Жақын арадағы тәжірибе көрсеткендей, республика агроөнеркәсіп кешеніне жеңілдік салық салу бюджеттің табысының өспеуіне, ауыл шаруашылығы өндірісі көлемінің артпауына әкеліп соқты.

 Сондықтан да, республикадағы салық реформасының шеңберінде 1995 жылдан басталған басқа да салық саясатының негізгі мақсаттары мен принциптері арасында салықтық жеңілдіктерді барынша азайту заңдылық болып табылады.

 Салық кодексі бойынша агроөнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары үшін көптеген салықтық жеңілдіктер алынып тасталды. Сонымен қатар, Қазақстан экономикасының аграрлық мәні есепке алына отырып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін табысчтық салықтың 10 прценттік үстемесін сақтап қалу маңызды деп табылды.

 Бұдан басқа барлық шаруашылық субьектілеріне салық салынатын табыстан сатып алынған және өндірістік құрылысты жүзеге асыратын технологиялық құрал-жабдықтарды орнатудың құнын алып тастау мүмкіндігі берілді. Бұл тек қана табысқа салық салу көлемін едәуір қысқартуды емес, сономен бірге жаңадан еңгізілген тәртіп бойынша шығындарды табыстың есебінен жабуды бес жылдың ішіндегі кйінгі мерзімге ауыстыруды да білдіреді. Мұндай норма амортизацияны шапшаңдату мүмкіндігімен қатар негізгі қорды жаңартуға және өңдірісті кеңейтуге ынталандырады.

 Сондай-ақ, жылдық жиындық табыстан іскерлік қызметті жүзеге асыруға байланысты барлық шығындарды шығарып тастау да жатқызылады. Мұның өзі салық салатын негізді барынша нақты анықтауға мүмкіндік береді.

 Ауыл шаруашылығы өндірісінде пайдаланылытын шеттен әкелінетін құрал-жабдықтарға, шикізаттарға, материалдарға, қлсалқы бөлшектерге және тауарларға қосымша құн салығын төлемеу мүмкіндігі де қарастырылған. Шаруа қожалықтарының салық төлеу жүйесінің ықшамдарған әдісін белгілеу де тиімді шарт болып саналады. Бұған қол жеткізудің бірден-бір тәсілі басым жағдайда нақты ақшамен жұмыс істейтін немесе тауар сату, қызметкөрсету бойынша шектелген айналымы бар және жұмысқа тартылған аз ғана адамы бар заңды тұлғалардың патент алу жолымен салық төлеуі болып табылады. Көптеген себептерге сәйкес, оның ішінде тиісті арнаулы мамандықтың болмауы салдарынан көптеген шаруа қожалықтары салық салу заңдылықтарына жауап беретін есеп жүргізуді қамтамасыз ете алмайды, салықты есептеуде қиындықтарға ұшырап, салық ұйымдарына декларацияларды дер кезінде беруді қамтамасыз ете алмайды. Оның үстіне шаруашылық өндіретін өнімдердің көп түрлілігі, маусымдық мәнде және жекелеген өнім түрлері өндірісінің ұзақ циклда болуы шаруашылық жүргізудің нәтижелерін есепке алудың жан-жақты тегерішін ойластыруды қажет етеді.Тағы бір айта кететін жәйт, көптеген шаруа қожалықтары іс жүзінде коммерциялық қызметпен де айналысуға мәжбүр болады. Мұның өзі түпкі қаржылық нәтижені анықтауда міндетті түрде есепке алынуы тиіс. Осыған байланысты шаруа қожалықтарының салық төлеу мәселесінде бюджетпен өзара қарым-қатынасының қарапайым жүйесін қолдану өтпелі кезеңде салық әкімшілігінің объективті талабы болып табылады.

 Мысалы, шаруа қожалықтары бойынша табыс және жер салығын бірге қоса есептегендегі салықтың орнына белгілі бір қондырылған үстеменің болуы әбден мүмкін. Шаруа қожалықтарына салық төлемейтін табысты есептеудің арнаулы жүйесін пайдалануқұқы берілуі мүмкін. Бұл жерде жердің, өндірілетін дақылдың түрлері, малдың түрі және аймақтың жер жағдайы бойынша гектармен есептегенде алынатын табыстың көлеміне қондырма алдын ала белгіленеді. Қондырылған және іс жүзінде алынған табыстың арасындағы айырмашылық мұндай жағдайда келесі жылдың табыс салығы бойынша берілетін декларацияда ескерілуі тиіс.мұндай жүйе Бельгияда және Еуропалық қауымдастықтың басқа да бірқатар елдерінің фермерлеріне табыс салығын салуда кеңінен қолданылады.

 Қазақстанда 1996 жылдың басынан тәжірибе ретінде Семей облысында бюджетпен есеп айырысудың сатып алынатын патент негізіндегі жүйесі еңгізілді. Патент үшін ақы ауыл шаруашылығының әр түрлі саласындағы жұмысшылардан белгілі бір мерзім ішіндегі табыс салығының сомасы ретінде анықталды. Бір қызығы, тәжірибе басталған мерзім ішінде өткен жылдың тиісті уақытымен салыстырғанда патент үшін түсім табыс салығының түсімінен 57 есе көп болды. Облыстың 1141 шаруа қожалықтарынан тәжірибе басталған мерзім ішінде 3353,6 мың теңге немесе әр шаруашылықтан орташа есеппен 2939 теңге түсті. Ал 1995 жылы 454 шаруашылықтан 58,9 мың тенге немесе әр шаруашылықтан 330 теңге түскен болатын.

 Шығыс Қазақстан облысында шаруа қожалықтары үшін ауыл шаруашылығы бағытындағы жерлерді тұрақты пайдаланудың 1 гектар есебіндегі бонитет баллын есептеу арқылы біртұтас жер салығын анықтау бойынша жұмыстар жүргізілген. Онда табыс пен жер үшін салық үстемесі біртұтас жер салығын құрады.

 Республикада қазіргі уақытта шаруа қожалықтарына салық салудың қарапайым жүйесі заң түрінде енгізілді. Ол бұрын қабылданған салық салу жүйесімен қатар қолданылады. Салық салудың жүйесін таңдау құқы қарапайым жүйеге көшу болсын немесе бұрынғы жүйеде қалу болсын, шаруашылықтың өз еркіне берілген. Бұл жағдайда шаруа қожалықтары есеп құжаттарын жүргізуден, декларация беруден босатылған.

 Патент сатып алу қажеттілігі шаруа қожалықтарының өздеріне берілген жер учаскелерін барынша тиімді пайдалануына, ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы көлемінде олардың үлес салмағының артуына ынталандырады деп күтілуде.

 Салық салудың мұндай тәртібі салық қызметінің тарпынан салықты дер кезінде және дұрыс төлеуі үшін бақылауды барынша қарапайым жүргізуге жол бастайтыны сөзсіз.

 Ауыл шаруашылығы өндірушілері қызметінің маусымдық мәнін және ұзақ мерзімді күрделі қаржы жұмсаудың қажеттілігін есепке алатын агробизнесті жанама салықтық ынталандырудың бір тәсілі шаруа қожалықтары үшін орта және ұзақ мерзімді несиелер беру бойынша банктерді табыс салығынан босату болар еді.

 Бір айта кететін жәйт, экономикасы дамыған және күшті салық әкімшілігі орнаған елдерде, салық төлеушілердің жоғары құқықтық мәдениеті есепке алына отырып, әдетте, аграрлық секторға салық салудың қатаң тәртібі қолданылмайды.

 Мысалы, АҚШ-та фермерлер жәнебасқа ауыл шаруашылығы кәсіпорындары төлейтін салықтар басқа жеке және заңды басқа тұлғалар сияқты белгіленген үстеме бойынша төленеді. Соған қарамастан кез келген секторларды салықтық ынталандыруды дамыту жүргізіле береді. Бұл үшін салықтық есептеулер тегершігі кеңінен пайдаланылады. Мұндай есептеулерді пайдаланудың жетістігі ретінде ынталандырушы факторлар бар: жеңілдік беруді қарастыратын ережелер қажеттілігіне байланысты салық кодексіне кіргізіледі немесе шығарылып тасталады. Басқаша айтқанда, салық заң актілеріне басқа ешқандай түзетулер енгізу қажет болып табылмайды.

 Салықтық есептеулер қалай жүргізу керек екенін мысалмен көрсетейік:

 Табыс…………………………………………………………………….1,000 000 долл.

 Өнім өндіруге кететін шығын ……………………………………500,000 долл.

 Баланстық пайда………………………………………………………. 500,000 долл.

 Рұқсат етілген шығарып тастаулар……………………………..300,000 долл.

 Салыған салықтың табыс……………………………………………200,000 долл.

 Салық үстемесі………………………………………………………………………..30%

 Салық салынған барлығы……………………………………………..60,000 долл.

 Ауыл шаруашығы өндірісі үшін салықтық есептеулер (5% х 60,000)……………………………………………………………………………..3,000 долл.

 Есептеуден кейін барлық салыққа төленетіні…………………57,000 долл.

 Осы көрсетілген арнаулы есептеулер тікелей салынған салық бойынша жасалады және есептеу жүзеге асырылатын уақыттың барлық кезеңіне салықтық міндеттемені азайтады. Егер есептеулер жоққа шығарылса, өткен уақыт мерзімі ішіндегі есепке алныған соманы салық салушыларға қайтару қарастырылмайды.

 Еуропалық қауымдастықтың бірқатар елдерінде (АҚШ, Англия, Германия, Белгия) ауыл шаруашылығы өндірушілері қосымша құн салығы бойынша декларация берудің жалпыға бірдей жүйесімен қатар «қондарылған үстеме» жүйесін де пайдалана алады. Мұндай жүйенің мақсаты фермер өндіретін тауарларды сатып алу мен қызмет түрлеріне қосымша құн салығына өтемақы төлеу болып табылады.Фермер қондырылған үстеме бойынша жұмыс істегісі келетінін арнаулы өтінішпен салық ұйымдарына хабарлауы тиіс. Қондырылған үстеме тарифі Еуропа қауымдастығына мүше елдермен жеке тұрғыда және соңғы үш жыл ішінде қондырылған үстемені пайдаланушы фермерлер бойынша макроэкономикалық жағдайдың негізінде белгіленеді. Бұл жағдайда қондырылған үстеме қайтып алынатын төлем шығынға қосымша құн салығы сомасынан артық болуды білдірмейді.

 Фермер тұрақты үстемеде басқа салық төлеушілерге сататын өнімге салықты шығарып тастағандағы тауар және қызметбағасына үстеме қолданылады. Бұл өтемақыға басқа шығарып тастау енгізілмейді. Қондырыл ған үстеме бойынша өтемақы тауар сату немесе қызмет көрсету қолданылған салық төлеушілерге төленеді.

 Егер фермердің қондырылған үстеме бойынша коммерциялық сыбайлас декларация беретін салық төлеуші болса, онда бұл салық төлеуші өзінің декларациясында қосымша құнға салықтың дебиті ретінде төленген өтемақыны өзінің декларациясында көрсетуі керек. Сонымен қатар, мұндай салық төлеуші рұқсат етілген нормада шығын бойынша есептеу алуна болады.

 Қондырылған үстеме мен фермерге қызмет ететін сыбайлас оған фактура құжатын беріп, ал оның көшірмесін өзінде қалдырады. Міне, осылай фермерге көрсетілген қызмет және сатылған тауар қосымша құнға салық жүйесіне жақындастырылған болып саналады. Бұл жерде фермерлерге әкімшілік мәндегі басқалай қосымша талаптар қойылмайды.

 Мысал:

 Фермер салық төлеушіге 60,000 доллардың ауыл шаруашылығы өнімін сатты, қондырма үстеме – 6%. Салық төлеуші өндірістік мақсатта сатып алынған өнімнің тек бір бөлігін, атап айтсақ, 50,000 доллар сомасында пайдаланады.

 Фермер декларация бермейді және бюджетке салық аудармайды. Ол 60,000 доллардың 6%-іне тең, яғни, 3,600 долар өтемақы сұрайды. Осыған сәйкес сатып алушы оған 63600 доллар төлеуі қажет.

 Сатып алушы – салық төлеуші қосымша құн салығы бойынша өзінің декларациясында былай көрсетеді:

 Шығындық операцияның құны = 60,000

 Қосымша құн салығының дебиті = 3,600.

 Қосымша құн салығы бойынша рұқсат етілген есептеу = 3,000 (50,000 х 6%).

 Біз агробизнесте салықты реттеудің барынша кең тараған тегерішін келтірдік. Ал шын мағынасында нақты міндеттер мен реформалаудың кезеңдерін, елдің ерекшелігін, экономиканың жағдайын және салықтық әкімшілік деңгейін есепке ала отырып, әр түрлі нұсқаларды пайдалануға болады. Алайда, жалпы бағыт мемлекеттің салық саясатының агробизнеске өркениетті салық жүйесін енгізудің обьективті принциптері толық есепке алынатын жағдайында жүргізілуін аңғартады. (12)

 

1.3. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның реформалау мен нарықтық қатынастарға көшу кезеңіндегі дамуының негізгі бағыттары

 

Қазақстан – 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел, ол өзінің көлемі жағынан дүние жүзінде сегізінші орын (жер аумағы 2 миллион 717, 3 мың шаршы километр) алады.

Көмір, қара және түсті металл, мұнай, газ өңдіру жөніндегі дамыған өнеркәсібі, металлургия және металл өңдеу, машина жасау, химия және жеңіл өнеркәсібімен қатар республиканың мықты агроөнеркәсіптік потенциалы да бар.

Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам гектар және шабындық жер 5 миллиоға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіде әлдеқайда көп.Соңғы жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жетеғабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт және 100 мың тоннаға жуық жүн өңдірілді.

Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі, сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы, түйе, шошқа, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық жүнді аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің бірінші сферасы (І – қор шығаратын) машина жасау, микробиологиялық және химиялық өнеркәсіппен айналысады.

Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола эрозияға қарсы техника шығару өңдірістік бірлестігі және «Манкентживмаш», «Актюбсельмаш» пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машиналарының кейбір түрлері және қосымша бөлшектері шығарылады.

Химиялық өнеркәсіп саласында Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы кәсіпорындар минеральдық тыңайтқыштар шығарады. Мұндай өнімдерді жолай өнім ретінде Қарағанды металлургия және Өскемен титан-магний комбинаттары да шығарады. Шымкенттегі «Фосфор» өндірістік бірлестігі өсімдіктерді қорғаудың химиялық құралдарын шығаруды жүзеге асырады. Микробиологиялық өнеркәсіптің басын Шымкент гидролиз, Түркістан жемдік дәрілер және Степногорск «өркениет» сияқты үш зауыт біріктіріп тұр.

Республика агроөнеркәсіп кешенінің екінші сферасында (ІІ – ауыл шаруашылығы) экономикалық реформалардың басында 2200 кеңшар және басқа мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен 406 ұжымшар жұмыс істеді.

Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасы (ІІІ – дайындау, сақтау және т.б.) тамақ, ет-сүт және ұн-жарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан, дайындау, сақтау, сондай-ақ ауыл шаруашылығын өндірістік-техникалық, транспорттық, агрохимиялық, мал дәрігерлік-санитарлық және суландыру жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдардың жүйесінен және агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан тұрады.

Адамзат тарихы әлі саясатөкіметі, яғни мемлекеті болмаған қоғамды білмейді. Мемлекет өте маңызды саяси, әскери, экономикалық, құқықтық және т.б. қызметтерді атқарады. Олардың барлығы бір-бірімен байланысты және бәрі де экономиканың даму дәрежесіне тәуелді болып келеді Ұзақ уақыттар бойы мемлекет тек елдің шекарасын қорғау, қоғамдық тәртіпті сақтау және салық жинаумен айналысты. Экономикалық қатынастардың дамуы, әсіресе, нарықтың пайда болуымен: мемлекет өзіне тиесілі қызметті дұрыс атқарып отыр ма ? деген мәселе туындады. Бұл мәселе туралы бірнеше көзғарас, пікірлер бар:

1. экономиканы толықтай, жаппай мемлекет реттейді деген пікірді жақтаушылар: мемлекеттің күшімен бүкіл экономикалық мәселелерді шешуге болады деппайымдайды. Яғни, экономиканың тиімділігін қамтамасыз ету, адамдарды еңбекпен қамтамасыз ету, әлеуметтік тепе-теңдікті қалыптастыру сияқты сұрақтар нарықсыз, мемлекеттің өктемділігімен, билігімен жүзеге асырылмақ;
2. экономикаға мемлекеттің араласуын шектеуді жақтайтындар экономикалық мәселелерді шешетін мемлекет емес, адам және өзін-өзі реттейтін нарық деген пікір айтады. Олардың ойынша, мемлекет нарыққа араласпайды, ол тек ақша сферасына араласуы керек;
3. мемлекеттің экономикаға белсенді араласуын жақтайтындар экономикаға мемлекет болмаса экономикалық дағдарысты, өндірістің құлдырауын жұмыссыздықты жою мүмкін емес және т.б. дейді.

 Нарықтық қатынастар кеңінен дамып отырған Қазақстанда мемлекет экономикалық Істерге араласпауы керек деген түсінік барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, Қазақстанда 5-6 жыл бұрын басталған реформалар мемлекеттің экономикалық қызметінің қажеттігін көрсетті. Яғни, мемлекеттік реттеу – экономиканың қажетті буыны, мемлекеттің реттеуінсіз нарықтық экономика жұмыс істей алмайды. Қазіргі нарықтық экономикада үкіметтің сапалы, жан-жақты жасалған бағдарламасы егер оны іске асыратын мықты мемлекет құралдары болмаса іске аспай қалады. Себебі, нарық барлық жағдайда да кез-келген мәселені шеше алатын әмбебаб немесе тиімді реттеуші бола алмайды. Көптеген мәселелердің шешуі нарыққа бағынбайды және мемлекеттің араласуын қажет етеді. «Мемлекет жекеше сектор басты роль атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін құра отырып, экономикада маңызды, бірақ шектеулі роль атқаруға тиіс.»

 Нақты түрде мемлекеттің қазіргі экономикада ролі ұсақ-түйекке (мысалы, бұрын біздің тәжірибемізде болғандай, дән себу, егін жинау және басқалары) араласпай, бүкіл халық шаруашылғы үшін маңызды деген салаларға араласпауы керек. Алдыңғы қатарлы ірі индустриялы елдерде товар өндірісінде мемлекеттік сектор бар болғаны 20-30 проценттей болып келеді. Шетелдерде мемлекет ұлттық өнімді бөлуге араласады. Мысалы, Швейцарияда мемлекет ұлттық өнімнің 27 процентін қайта бөледі, Жапонияда 33%, АҚШ-та -36%, Германияда-45%, Италияда-43%. Бұл елдерде мемлекет жаңа экономикалық құрылымдар жасау, кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлерін кеңінен өрістету бағытында неғұрлым батыл күш-жігер жұмсайды. Біз әзірге бұл мәселелерде шабандық көрсетіп, жасқаншақтыққа бой ұрамыз.

 Мемлекетарқылы шешілетін экономикалық мәселелерді мынандай топтарға біріктіруге болады:

1. адамдардың және шаруашылықтардың табысын қайта бөлу;
2. бүкіл елдің ресурстарын қоғам мүддесі үшін қайта бөлу;
3. қоғамдық өнім өндірісі мен қызмет көрсетуді ұйымдастыру;
4. экономиканы тұрақтандыру;
5. адамдарды әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру;

Жоғарыда айтылған сұрақтармен нарық нашар айналысады немесе тіпті айналыспайды.

Ұлттық табысты мемлекеттің араласуы арқылы қайта бөлу адамдардың арасындағы әлеуметтік теңсіздікті болдырмауға көмектеседі, яғни бай адамдардың табысын кедей адамдарға қарай ығыстыру мүмкін болады. Мұндай теңсіздік нарық жағдайында көрінеді.

Ұлттық табысты мемлекет екі жолмен қайта бөледі:

1. трансферттік төлемдер ақша төлеуді, товарларды беруді және қызмет көрсетуді бір жақты ұйымдастыру (айырбас ретінде емес). Бұған әртүрлі жәрдем ақыларды жатқызуға болады (мүгедектерге, жұмыссыздарға, стипендия және т.б.).
2. баға құрылымы процесіне араласу арқылы. Мемлекет кейбір халыққа өте қажет товарларға және қызмет түрлеріне шектеулі баға қоюды, жалақының төменгі мөлшерін анықтауды ұйымдастырады.

Мемлекет ұлғаймалы түрде өндіруге болмайтын ресурстар мен бүкіл адамзатқа тиесілі ресурстарды тұтынуды реттейді.

Қазіргі уақытта нарық айналысқысы келмейтін көптеген қоғамдық товарлар мен қызметтер бар. Мысалы, білім, денсаулық сақтау, ұлттық қорғаныс, қоғамдық көлік, автомобиль жолдары, дамбылар және т.б. Бұл товарлар жеке тұтынуға жатпайды. Ал, оларды күтіпұстау, жөндеу, ол үшін қаржы бөлу тек мемлекеттің қолынан келеді.

Ауыл шаруашылығындағы қоғамдық товарларға жеке өндіруші шығара алмайтын товарлар мен қызметтердің түрлері, мәселен, ауыл шаруашылығы ауруларымен күресу, ауыл шаруашылығы өнімдерінің зиянкестерімен (колорад қоңызы, шегірткелер) күресу, шикізаттар мен азық-түлік өнімдерінің сапасын тексеретін ұйымдарды ұстау үшін шығатын шығындарды жатқызуға болады.

Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі сатысында мемлекеттік реттеу арқылы «меншік құқықтарын рәсімдеуге, бәсекелес рынок пен монополияға қарсы күрестің сенімді құралдарын құрауға, фиськалды және монетарлық саясатты қолдауға әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, қажетті инфрақұрылымды, білім деруді, денсаулық сақтауды дамытуды қамтамасыз етуге және мықты экономикалық саясат жүргіуге бағытталған құқықтық және нормативтік база жасауды аяқтау көзделіп отыр».

Дүние жүзілік экономикалық тәжірибе көрсетіп отырғандай нарықты монополияландыру кезінде қоғамға көптеген шығындар келеді: өнімді сату көлемі азаяды, соған сәйкес баға көтеріледі, жаңа фирмалар шаруашылықтар ашуға «жасанды» кедергілер жасалады. Бұл жағдайда мемлекет ауыл шаруашылығындағы өндірушілерді қолдау мақсатында өнімді өндіру, өткізуге кепілдік беруге тиіс. Мемлекеттік реттеусіз монополизм жағдайында өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы арасындағы бағаның паритетін қамтамасыз ету мүмкін емес. Сондықтан да өндіріс құралдарын шығаратын, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына қызмет көрсететін немесе олардың өнімін өңдейтін барлық монополист-кәсіпорындар үшін келісімді бағаның жоғарғы шегін (немесе рентабельдік деңгейінің шегін) белгілеу қажет. Сонымен қатар, мемлекет ауыл шаруашылығы нарығын реттеу кезінде қаржы, инвестиция әлеуметтік саясаттарына көп көңіл бөлуге тиіс. Яғни, мемлекет аграрлық секторды жеңілдікпен қаржыландыруға, жекелеген экономикалық аймақтарды дамытуға, шаруа қожалықтарын ұйымдастыруға, табиғи апаттардың шығындарын өтеуге, ауыл шаруашылығында жаңадан ұйымдастыратын өндіріс шығындарын жабуға көмектеседі.

Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық саясат өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға паритетінің сақталмауы жағдайында мемлекеттік қолдау көрсету жолымен меншіктің барлық тәсіліндегі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының материальдық-техникалық базасының сапалық жаңғыруын, негізгі қордың шапшаң қалпына келтірілуін және жаңартылуын, өндірістік инфрақұрылымның дамытылуын көздейді.

Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің басты құралдарының бірі-жоғарыда айтылған салық саясаты. Қазақстан аграрлық секторында салық салу кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер берумен ерекшеленеді. Айта кету керек, Қазақстанда салық саясатында реформа басталған кездерден-ақ көптеген жеңілдіктер жасалды. Айталық, Қазақстан бойынша 30 проценттік салық үстемесі жағдайында ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін (меншік түріне байланыссыз-ақ ет, сүт, жеміс-көкөніс, нан өнімдері, мақта өндірісі, балық, құс, мал шаруашылықтары) 10 проценттік салық үстемесі белгіленді.

 Алғашқы екі жыл бойына ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін және өңдейтін кәсіпорындар, кооперативтер табысқа салық төлеуден босатылып отырды. Яғни, бұл кооперативтер өзін-өзі ақтайтындай дәрежеге жеткізуге жағдай туғызады деген сөз.. Сол сияқты, балалар бақшаларында, мүгедектер үйіне, ауылдық ауруханаларға, мектеп асханаларына өнім өткізетін шаруа қожалықтарықосымша құн салығын төлеуден босатылған.

 Жер ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі құралы екендігін және оны тиімді пайдаланудың маңыздылығы ескеріліп, жер участоктерін ғылыми зерттеу ұйымдары, тәжірибе шаруашылықтары пайдаланған уақытта, олар жер салығынынан босатылды.

 Мұның барлығы, әрине, ауыл шаруашылығы өдірісін дамытуға ынталандырғаны сөзсіз. Алайда, мәселенің екінші жағы сол , республика агроөнеркәсіп кешеніне жеңілдік салық салу бюджеттің табысының өспеуіне, ауыл шаруашылығы өндіріс көлемінің артпауына әкеліп соқты. Осыған сәйкес 1995 жылдан бастап ауыл шаруашылығында салық саясатына өзгерістер еңгізілді. Енді салық саясатының негізгі мақсаттары мен принциптері арасында бұрын берілген салықтық жеңілдіктердің басым көпшілігі алынып қалынды. Бірақ, бұрынғы 10 проценттік салық үстемесі сақталып қалды.

 Тағы бір агроөнеркәсіп кешеніне жасалған жеңілдік сол, шаруашылықтарда өндірістік құрылысты жүзеге асыратын технологиялық құрал – жабдықтарды орнатудың құңы салық салынатын табыстан алынып қалатын болды. Шаруашылық шығындары табыстың есебінен кейінгі бес жыл бойы жабылып отырады. Мұның өзі негізгі қорды жаңартуға және өндірісті кеңейтуге қаржыны көбірек жұмсауға шаруашылықтарды ынталандырады.

 Жаңа тәртіп бойынша агроөнеркәсіп кешеніндегі шеттен әкелінген құрал-жабдықтарға, шикізат-материалдарға, қосалқы бөлшектерге және товарларға шаруашылықтар қосымша құн салығын төлемейді. Шаруа қожалықтары үшін ыңғайлы, ықшамдалған салық төлеу әдістері белгіленіп отыр. Әңгіме бұл жерде заңды тұлғалардың патент алу арқылы салық төлеуі туралы. Қазіргі уақытта шаруа қожалықтарын жүргізушілердің басым көпшілігі қағаз жүзіндегі есеп-қисапқа шорқақ, білімі жетіспейді, соның кесірінен салық ұйымдарына берілуге тиісті құжаттарды сауатты толтыруды келістіре алмайды, декларацияларды уақытында толтырып бермейді. Мұның өзі ақыр соныңда, қосымша шығындарға әкеледі (штраф). Ауыл шаруашылығының ерекшеліктері (маусымдық сипаты, өндіріс уақытының ұзақтығы және т.б.) шаруашылықтарда өндіріс жүргізудің нәтижелерін есепке алудың жан-жақты тегерішін ойластыруды қажет етеді. Көптеген шаруа қожалықтарында түпкілікті қаржылық нәтижені анықтағанда, олардың іс жүзінде коммерциялық қызметпен де айналысатынын ескеру керек. Сондықтан, өтпелі кезенде салық әкімшілігі, салық төлеуде шаруа қожалықтарының бюджетпен өзара қарым-қатынасының қарапайым жүйесін қолдауды талап етуі тиіс.

 Мысалы, шаруа қожалықтары бойынша табыс және жер салығын бірге қоса есептегендегі салықтың орнына белгілі бір қондырылған үстеменің болуы әбден мүмкін. Шаруа қожалықтарына салық төлемейтін табысты есептеудің арнаулы жүйесін пайдалану құқы берілуі мүмкін. Шаруа қожалықтарына салық төлемейтін табысты есептеудің арнаулы жүйесін пайдалану құқы берілуі мүмкін. Бұл жерде жердің, өндірілетін дақылдың түрлері, малдың түрі және аймақтың жер жағдайы бойынша гектармен есептегенде алынатын табыстың көлеміне қондырма алдын-ала белгіленеді. Қондырылған және іс жүзінде алынған табыстың арасындағы айырмашылық мұндай жағдайда келесі жылдың табыс салығы бойынша берілетін декларацияда ескерілуі тиіс. Мұндай жүйе Бельгияда және Европалық қауымдастықтың басқа да бірқатар елдерінің фермерлеріне табыс салығын салуда кеңінен қолданылады.

 Қазақстанда 1996 жылдың басынан тәжірибе ретінде Семей облысында бюджетпен есеп айырысудың сатып алынатын патент негізіндегі жүйесі енгізілді. Оның нәтижесі патент сатып алудың шаруа қожалықтарының өздеріне берілген жер учаскелерін барынша тиімді пайдалануына, ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы көлемінде олардың үлес салмағының артуына ынталандыратындығын көрсетті.

 Салық салудың мұндай тәртібі салық ұйымдарының салықты уақытында және дұрыс төлеуі үшін бақылауды барынша қарапайым жүргізуге жол бастайтыны сөзсіз.

 Ауыл шаруашылығында мемлекеттің бағаға ықпал етуінің үш нұсқасы болып отыр: сұраныстың көлеміне ықпал ету және бағаны тікелей директифтік түрде белгілеу жүйесі бізге өткен әміршілдік басқарудан белгілі. Сондықтан баға саясатына негігі бағыт еркін баға тағайындауға көшу.

 Сонымен мемлекеттік басқару жүйесінің ролі маңызды және сан алуан. Біздің мемлекетіміз – негізгі міндеттермен ғана шектелетін кәсіпқой мемлекет. Қазіргі таңда мемлекеттің экономикалық реформаларға араласуы мынандай принцип бойынша болуға тиіс: мемлекет экономиканы басқаруда белсенді роль атқаруы керек, дәл сол уақытта оның экономикаға араласуы шектеулі. Мысалы, еліміздің экономикасында әлі де болса әкімшілік жүйенің қалдықтарына толған жерлері, нарық дамыған жерлер көп. Осы жерлерде мемлекет нарықты дамыту мен нарық кеңістігін тазартуға араласуға тиіс. «Экономиканың өзі тұрақсыз дамуды аралық кезінде тұрғанда, мемлекеттің реттеуші ролі мен араласуы бара-бар болуға тиіс.» Ал қазіргі тәжірибе көрсетіп отырғандай, бізде мемлекет қажетсіз жерлерде зор әкімшілік билікке ие болып, керісінше, ролі жоғары болуға, яғни, шаруашылық мәселелерін шешуге тікелей араласқан жерлерде енжар қалып отыр. Мұның өзі экономикалық дамуымызға барған сайын кедергі болуда және мемлекеттің ролінің маңызына нұқсан келтіруде, халық арасында мемлекеттік көңіл-күй әкелуде.

 Тағы бір мәселе – бұл қазіргі кезде басқару жүйесіндегі басшылардың экономика , финанс, бухгалтер, құқықтық жағынан білімдерінің төмен немесе тіпті болмауы. Мысалы, шет елдерде маман әрбір 3-4 жылда өз білімін көтеріп отырмаса, мамандығын жетілдіру жүйелерінен өтпесе –оған перспектива жоқ, жұмыссыз қалады. Тіпті ғылыми-техникалық прогрестің жедел дамуы оны білімін өне бойы жетілдіріп отыруға мәжбүр де етеді. Сондықтан, біздің мемлекетімізде тұрақты үздіксіз оқу жүйесін және кадарларды аттестациялауды барлық деңгейде міндетті түрде енгізу керек. Өкінішке орай, бұрын бізде болған маманды қайта оқыту, білім жетілдіру жүйесі әбден бұзылды, көптеген ондай оқу орындары қаражат жоқтықтан жабылып қалды.

 Қорытып айтқанда, жаңа адамға сәйкес келетін, нарықты жақсы білетін басқарушылар даярлауға тиіспіз және олар білек сыбана іс тындыруға әзір, басым мақсаттар мен міндеттерге жетуге қабілетті білімдарлар болуға тиіс.

 Кадрларды қызметке алғанда, немесе, оны жоғарылатқанда, олардың ұзақ мерзімді, перспективалық міндеттер қоюға қабілеттілігі, ол міндеттерді жаңа жағдайда шешу үшін білімділігі мен жігерлігі секілді қасиеттері басты өлшем болғаны жөн. Яғни, әрбір қызметкер өзінің іс жүзінде отырған қызмет орнына сәйкес екендігін өне бойы дәлелдегені дұрыс. (9)

 Қазіргі кезде қалыптасқан мемлекеттік басқару ұйымы мақсатты экономикалық саясат жүргізуге әлі де болса жеткілікті бейімделе қоймағаны ескеріліп, мемлекеттік аппаратты қайта ұйымдастыру мен жетілдіру қолға алынды. Үкімет орталық және аймақтық деңгейлерде қысқартыла бастады және бұл процесс жалғаса береді, яғни, мұндай қайта құрудың нәтижесінде «Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымының осы заманғы, тиімді жүйесін жасау, басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті үкімет құру, ұлттық мүдделердің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру» мүмкін болады.

 Болашақта министрліктер мен ведомстволардың арасында, аймақтардың арасында үйлесімді арақатынастар орнату қажет. Министрліктер мен ведомстволардың жалпы санын қысқартып, жалпы экономикалық, әлеуметтік, ірі материалдық өндіріс салаларына көшкен дұрыс. Олар бірыңғай мемлекеттік саясатты белгілеп, жүзеге асырар еді, макроэкономика мәселелерімен шұғылданар еді. Материалдық өндіріс саласында ведомствоаралық сипаттағы жаңа тұрпаттағы министрліктер қажет. Олар мемлекеттік реттеуді жүзеге асырып, жекелеген жағдайда ғана экономикалық әдістерді пайдаланып, салаларға (кешендерге) немесе қызмет салаларына тікелей басшылық жасауға тиіс. Ал, қазіргі жағдайда министрліктер мен ведомстволардың жауапкершілік деңгейі олардың өкілеттік көлемінен асып кетіп отыр. Соның кесірінен басқару тиімділігі күрт төмендеді.

 Министрліктер мен ведомстволар өзіне тән емес қызметтің түрлерінен арылуы керек, оларды мүмкіндігінше орталықтан аймақтарға қарай, ойыстыру қажет. Сатылар мен аралық буындар аз болған сайын, өкілеттіліктердің ара жігі де айқын ашылады.

 Министріктің қызметі мынандай принциптерге негізделуі керек: өнеркәсіптік, инвестициялық, ғылыми-техникалық саясат әзірлеу мен жүзеге асыру міндеттеріне құрылым мен адам санының сәйкес келуі; ұйымдық бей-берекетсіздікке, функциялар мен жауапкершілігін ара жігінің жүйесіз ажыратылуына жол бермеу; мәртебедегі, құрылымдағы, қызмет сипатындағыақтаусыз ала-құлалықты жою.

Қазақстанда болашақта негізгі міндеттермен ғана шектелетін кәсіпқой мемлекет қалыптастыруға мүмкіндік беретін жеті негізгі стратегиялық принциптерді еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев көрсетіп берді. Олар мыналар:

1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмсалған ықшам әрі кәсіпқой Үкімет.
2. Стартегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын жұмыс.
3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру.
4. Министрліктердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, олардың есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
5. Министрліктердің ішінде орталықтан аймақтарға мемлекеттен жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйесін жақсарту.

Бір сөзбен айтқанда, басқарудың бұрынғы, әлі де болса байқалып отырған нарықтық емес әдістерінен біржолата бас тартуымыз, демек ХХ1 ғасырға жаңа экономикалық формацияға барабар болатын, дүниежүзілік тәжірибені ескеретін жаңа басқару жүйесімен қадам басуымыз үшін мүмкін болған нәрсенің бәрін істеуіміз қажет. (13)

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ

САЛАНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕРІ ЖӘНЕ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

 

2.1. Тиімді аграрлық саясатты жүзеге асырудың мәселелері

 

Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бастап елде жүргізілген агралық реформалардың онды тенденциялары да, теріс зардабтары да болады. Нарықтық қатынастарға көшу жөніндегі құқықтық және зандық база жасалды, мүлік пен жер үлесін жеке адамдарға бере отырып мемлекеттік меншік жекешелендірілді, көп тұрпатты экономиканы дамытудың жаңа алғышарттары, көп тұрпатты экономиканы дамытудың жаңа алғышарттары, баға, несие-қаражат жүйесі жасалды. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кәсіпорындарын бір мезгілде жаппай ұсақтау өсімдік және мал шаруашылықтарында қалыптасқан дәстүрлі технологиялық прцестерге елеулі нұқсан келтірді. Ол шара бәсекелестіктің өсуіне, еңбекке ынтаның артуына жәрдемдеседі деп күтілген еді. Керісінше, теріс процестердің белең алуына, өндірістің құлдырауына, өнімді сақтау, өңдеу және сату салаларында монополист-делдалдардың пайда болуына апарып соқтырды. Бұл себептерінің біріне айналды.

Ауыл шаруашылығы ұдайы залал шегетін салаға айналды, ал ішкі жалпы өнімдегі агралық сектордың үлес салмағы 1990 жылғы 34 пайыздан 2000 жылы 8 пайызға дейін төмендеді. Сөйте тұра ауыл шаруашылығын мемлекеттік қаржыландырудың көлемі 1991-2001 жылдары 1991-1994 жылдармен салыстырғанда 8,8 есе кеміді. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің берешегінің жалпы көлемі 2000 жылы 1994 жылға қарағанда 1,9 есе өсті.

Ұзақ және орта мерзімге берілетін несиенің үлес салмағы күрт азайып кетті, оның есесіне тұқым себу мен егін жинау жұмыстарын атқаруға берілетін қысқа мерзімді, тонаушылық несиенің көлемі өсті.

Мемлекет ауылды байыпты қолдаудан бойын аулақ салды, мұның өзі кәсіпорындарды санациялау мен банкроттау процестерінің белең алуына апарып соқтырды. Есептей келгенде, 2000 жылы бір шаруа қожалығына (фермерге) шаққандағы мемлекеттік жәрдемнің көлемі 551 теңге, оның ішінде бюджеттен тікелей жәрдем (дотация) — 80 теңге, өндірістік шығындар өтемі — 52 теңге, жеңілдіктер — 283 теңге болды.

Сонымен бірге төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарды отандық және шетелдік инвесторлардың басқаруына беру жолымен қаржылық сауықтыру жөніндегі аграрлық саясатты село олигархтары жылдам пайдаланып, ауыл еңбеккерлерінің берешегі есебіне олардың мүлкі мен жер үлестерін иемденіп алды, сөйтіп ауылда аса ірі меншік иелері мен жалдамалы жұмыскерлер табын туындатты. Тек бір жылдың ішінде ғана өзінің жер үлесіне құқығын басқаға беру жөнінде 80 мың шарт жасалды, және де ондай үлестер көбіне «Агроцентр – Астана», «Голдан-Грейн» секілді ірі компаниялардың, «Апако» корпорациясының және басқаларының басқаруына көшті. Соның нәтижесінде, 1999 жылы ірі жеке меншік фирмалар 5 миллион гектар егістікті яғни елдегі дәнді дақылдар себілетін барлық жердің 40 пайызын пайдаланды.

Соңғы жылдарда (1999-2000 ж.ж.) өндірістің салыстырмалы түрде тұрақтануына қарамастан, залалды шаруашылықтардың үлес салмағы 2000 жылы 50 пайыз денгейінде қалды.

Осыған байланысты Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында баяндалған аграрлық реформалардың жаңа бағытына үлкен мән беріліп отыр, онда ел экономикасын көтерудегі басты міндет ретінде ауылдың әлеуметтік-экономикалық дамуы алға қойылған.

Жолдауда көрсетілген ірі проблемалардың үшеуін бөліп көрсеткіміз келеді. Олар: ауылды мемлекеттік қолдау, ішкі көші-қон процестері жөніндегі мемлекеттік саясат және ауыл шаруашылық жеріне жеке меншік институтын енгізу.

1. Ауылды мемлекеттік қолдау

Жолдауда айтылғандай, 2003 жылдан бастап ауыл шаруашылығын дамытуға бюджеттен жыл сайын қосымша 8-10 миллиард теңге бөлінбек. Ауылды қолдау басты міндет деген идеяның өзін өрбіте түссек, біздің ойымызша, мемлекеттің материалдық-техникалық қорлардың табиғи монополияларының өніміне бағаның тепе-тендігін қамтамасыз ету және мемлекеттік тапсырыс бойынша сатып алынатын ауыл шаруашылық өніміне кепілді баға белгілеу жөніндегі реттеуші қызметін көтеру қажет.

Астыққа мемлекеттік тапсырысты қалпына келтіру немесе өндірушілердің өндірістік шығынын өтеп, қайтарып және белгілі дәрежеде табыс беретін кепілді бағамен «Азық-түлік корпорациясы арқылы» мемлекет мұқтажы үшін сатып алынатын өнім көлемін 50 пайыз көбейту, сондайөақ экспортқа бағдарланған өнімді міндетті түрде мемлекеттік қолдау ауыл шаруашылығының тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.

 Несие саясаты ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге берілетін банк қарызына ішінара мемлекеттік кепілді кқамтамасыз етуге, несие үшін алынатын өсім деңгейін төмендетуге, мемлекет қатысуымен несие серіктері желісін ұйымдастыруға, қысқа мерзімді (ағымдағы шығындарға) және ұзақ мерзімді (негізгі қорларды толықтыруға) несие беру жүйесін қалпына келтіруге бағытталуға тиіс. Қысқа мерзімді несие үшін қолайлы ақы – жылына 10-12 пайыз, ұзақ мерзімді несие үшін – 3-5 пайыз болып табылады, несиені банктер тауар өндірушілерге жыл басында аса сапалы тұқым мен асыл тұқымды мал сатып алуға төмен пайыз бен бергені жөн.

Ипотекалық несие жүйесі тек мүліктік (негізгі қорлар) кепілмен ғана емес, сондай-ақ азаматтардың жеке меншігіндегі немесе пайдалану құқығындағы жерлерді кепілдікке алу арқылы да дамуға тиіс. Ипотекалық қарызды өтеу кепілдігін қамтамасыз етудің көздері мыналар болуға тиіс: жер учаскесін сатқан кездегі және жерді пайдалану құқығы жөніндегі мәмледен алынатын процент; жер салығынан белгілі бір пайыз түрінде түсетін төлем; ипотекалық несие базарына қатысудан алынатын табыстың бір бөлігі; республткалық және жергілікті бюджет қаржылары.

Жеке тұлғалардан және заңды тұлғалардан салық алу жүйесінде бірыңғай әдіс қолдану қажет. Жер және салық заңдары арасындағы орын алып келген қайшылықтар жойылуы керек. Бүгінгі күні шаруа қожалықтарының (фермерлерден) жердің бағаланған құны негізінде бірыңғай жер салығы алынады, ал заңды тұлғалардан (ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтер, ЖШС, АҚ) алынатын жер салығы топырақтың балл-бонитет бойынша жасалған патент құрамында көрсетіледі.

Сөйтіп, жер салығының негізгі кемшілілігі оның мөлшерін бонитет балына сай топырақтың сапалық қасиеті бойынша анықтау болып табылады. Салықты ауыл шаруашылық жерлердің нормативтік бағаланған құнына белгілі бір пайыз мөлшерінде анықтаған пайдалырақ деп санаймыз. Жер сату базарының дамығанын және ауыл шаруашылығының табыстылығын мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету керектігін ескерсек, жердің базар бағасы негізінде салық салу негізсіз болар еді. Жер салығының экономикалық табиғаты салықтың басқа да кез келген түрі сияқты қосымша өнім болып табылады, осыған байланысты жер салығын тауар өндірушілерден дифференциалдық рентаны алу механизмі ретінде қарастыру керек.

Дифференциалдық рентаны жер салығы түрінде анықтаумен алудың әдістемелік жолы-ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді республика аумағында басты ауыл шаруашылық дақылдарды егілетін аймақтар бойынша топтау негізінде жер салығы аумақтарын анықтау. Мұндай әзірлеменің жаңалығы – Қазақстан аумағында бағаның және жер салығының бірыңғай аймағын белгілеу.

Қазіргі жер салығының негізіне жердің биологиялық бағасы мен оның құнын бағалау нәтижесі алынған. Таяу жылдарда, әлемнің көптеген елдерінде қолданып жүргендей, жер салығын жердің нормативтік бағасының немесе базар құнының белгілі бір пайызы мөлшерінде есептеу қажеттігі туындайды.

 Жер салығы мөлшерін нақты ғылыми негіздеп белгілеу үшін оның обьективті базасын – жер кадастарын, жердің экономикалық бағасын түбегейлі әзірлеу қажет. Бұл көрсеткіштерге жыл сайын түзетулер енгізіліп отыруға тиіс, ал жер учаскесін бөліп берген кезде жерге орналастыратын органдардың жердің экономикалық бағалануымен бірге сол жер учаскесінде немен шұғылдану, қандай дақыл себу, қашан себу пайдалы деген ұсыныстар бергені тиімді. Мұндай есептік деректерді жер учаскелерінің шын мәніндегі бағасын белгілеген кезде пайдалану керек.

 Суармалы егістікте су ақысының мөлшері экономикалық, биологиялық және жағрапиялық жағдайларды, аудандардың мамандандырылуын, республикада суармалы жерлерде ауыл шаруашылығының белгілі бір салаларын дамыту қажеттігін, су көздерінің алыс-жақындығын, табиғи қашыртқылардың бар-жоқтығын, судың сапасын, елді мекендерден қашықтығын, өсірілетін дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін, экологиялық қауіпсіздікті және басқа шарттарды ескеруі қажет.

 Ауыл шаруашылығы суын тұтынушыларға жеткізіп беретін мемлекеттік құрылымдар арасындағы өзара қарым-қатынастың ыңғайлы да оңай болуы үшін әрбір әкімшілік ауданда Мемлекеттік су инспекциясының заңдық, экономикалық және әлеуметтік өзара қатынастардың барлық жақтарын ескеретін тиісті жарғысы бар филиалдарын ұйымдастыру қажет.

 Құнарлы жерлерді ауыл шаруашылығынан өзге мақсатта басқадай қажетке пайдалануға жол бермеу үшін осы ереженің бұзылуына жауапкершілікті қатайта түсу қажет. Мұндай жағдай бола қалған күнде жерді пайдаланушы немесе жердің иесі жергілікті бюджетке жерде басқа мақсатқа пайдалану мәнісін жоятындай мөлшерде айыппұл немесе салық төлеуге тиіс.

 Нарықтық тұрпаттағы ауыл шаруашылық кәсіпорындары қалыптасу сатысында екенін ескеріп, оларды қаржылық ауыр жағдайдан шығару үшін 20 бонитеттік балдан төмен бағаланған жер учаскелерін салықтан босатуды ұсынамыз. Бұл шара ұзақ мерзімді болуы тиіс және заң жолымен кемінде 10 жыл мерзімге енгізілуі қажет.

 Жоғарыда айтылған принциптерді ескере отырып, салық жүйесін құруға төмендегідей талаптар қою қажет.

1. Салық қалай болса солай емес дәл анықталуы тиіс, мұның өзі төлеушінің өз жұмысын, оның қаржылай нәтижесін болжай отырып жоспарлануына мүмкіндік береді. Салықтың анық болмауы немесе толық анықталмауы кәсіпкерлік істің қауіп-қатерін көбейтеді, шенеуніктердің заңсыздығына жағдай туғызады.
2. Төлеу мерзімі салық төлеушілерді толық қанағаттандыруға тиіс. Бұл талап оларға қолайлы жағдай тудыру ниетінен ғана емес, олардың қаржылық мүмкіндіктерін ескеруден де туындайды. Ауыл шаруашылық өндірісі маусымды болғандықтан, ақшалай табыс жыл ішінде бірқалыпты түсіп отырмайды.
3. Салық салу әдістері мен төленетін сомасы оны төлеуші өте анық және түсінікті болуға тиіс. Бұл жағдай бұзылса, салық қызметінің жүгі қатты ауырлап, ол қызмет пен төлеушілер арасындағы дау-жанжалды жиілетеді.
4. Салық жинауға жұмсалатын шығын барынша аз болуға тиіс. Бұл талап барлық жүйелер үшін бірдей және олардың тиімділігін анықтайды.

 

2. Ауыл тұрғындарының ішкі көші-қон проблемалары

Қазақстанда экологиялық жағынан қауіпті әлеуметтік даму жағынан артта қалған аудандар саны едәуір, оларда 2 миллиондай адам тұрады. Әлеуметтік-демографиялық тұрғыдан келсек, олардағы халықтың дені қазақтар, көп балалар отбасылар. Арал маңының экология жағынан қолайсыз аудандарын, Семей полигонына қапталдас аудандарды, әртүрлі зымырандық сынақ жасалған басқа да аудандарды ескерсек, әлеуметтік-экономикалық жағдайы өте ауыр жерлерде тұрып жатқан қазақтардың үлес салмағы олардың республикадағы барлық санының 40 пайызындай. Экономикалық реформаларды жүргізген кезде осы аудандардың ауа райының қолайсыздығы, экономикалық мүмкіндіктерінің шектеулілігі, қатынастың қиындығы сияқты ерекшеліктері толық ескерілмесе, жағдай одан әрі ушыға түседі.

 Бұл аудандар тұрғындарының әлеуметтік жағдайы негізінен жеке қосалқы шаруашылық (70% астамы) және әлеуметтік төлемдер (10%) есебінен құралатын ақшалай табысының өте төмен деңгейімен сипатталады. Сатудан түсетін табыс көлемі 10 пайыздан аспайды, өйткені, жеке қосалқа шаруашылық жеткілікті дамыған, өнімді сату қиындықтары ұшан-теңіз, тиісті өндірістік инфрақұрылымдар жоқ. Тұрғындардың өмір сапасының төмендігі — өндірістің құлдырауына және оны қалпына келтірудің төмен қарқынының, әлеуметтік саланы қаржыландырудың тоқталғанының салдары. Олардың әлеуметтік сала обьектілерімен қамтамасыз етілуі республикалық орта деңгейден 1,5-2,0 еседей төмен.

 Ауылды жердегі демографиялық ахуалдың шиеленісуі халық санының ұдайы кемуімен, қартайған адамдар санының көбеюімен, ауылдан қалаға көшумен, кадрлардың тұрақтамауымен қабаттас журуде.

 Көші-қонға ызбайлық қоныс аудару процесінің қиындықтары мен ауырпалықтарынан туындайды. Тұрған жерін айырбастау көшіп-қонушыдан едәуір рухани күштің жұмсалуын, уақыт және материал-қаражат шығындарын (олардың көлемі отбасы мүшелерінің санына, оның материалдық жағдайының деңгейіне және басқаларға байланысты) талап етеді.

 Біздің ойымызша, мемлекеттің әлеуметтік саясатының аса маңызды бағыты ауылды жерлер мен ауыл халқы тұрып жатқан аудандардан, тіпті экологиялық қолайсыз аймақтардан еңбекке жарамды халықтың көшіп кетуін болғызбау. Мал өсірумен шұғылданатын аймақтар тұрғындарының бақуат өмір сүруіне қажетті жағдай жасау керек. Аграрлық саясаттың міндеті еліміздеқаңырап қалған аймақтар жасау емес, оларды дәйекті түрде көркейту болуы тиіс. Бұған Біріккен Араб Эмираттары (БАЭ), араб әлемінің елдері мысал бола алады. Олар шөлді және бос қалған аймақтарда барлық халықтардың ең алдымен байырғы халықтардың өркениятты өмір сүруі үшін сулы да, нулы жерлер жасады.

 Келешегі бұлдыр аймақтарда тұрып жатқан халықтың проблемаларын шешудегі маңызды қадам ауылды қолдау және жұрттың үй шаруашылығын дамытуын қамтамасыз ету үшін құқықтық, экономикалық және ұйымдық өрістер жасау. Бұл орайда, осы шаруаға жұмсалған еңбекті жұмыспен қамтудың бір түрі деп заң жүзінде тану, бұл шаруашылықтардың иелеріне жеңілдікті несие беру, өндірген өнімінің артығын сатуды ұйымдастыру, шағын кәсіпкерліктің, қосалқы өндірістер, қолөнер мен олардың кооперативтерін ұйымдастыру негізінде жеке еңбек қызметінің дамуын ынталандыру қажет.

 «Халықты жұмыспен қамту туралы» күшіндегі заң ауылда жұмыспен қамтудың ерекшеліктерін толы5ымен ескермейді, еңбек базарында ауыл тұрғындарын қала тұрғындарымен тең емес жағдайда қояды. Бұл – еңбек жұмсау өрісінің шектеулілігі, тұрғын үй базарының жоқтығы, жұмыс күші бағасының арзандығы, жұмыс істейтін орынның тұрғын үйден алыстығы. Мемлекет тұрғындардың атамекеніндегі жағдайды жақсартуға қарағанда олардың қоңыс аударуына қаржы өлшеусіз көп шығындалады.

 

3. Жер қатынастарын реформалау және ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік институтын енгізу

 Жүргізіліп жатқан аграрлық реформалар кезендерінің ең маңызды да жауаптысы бесінші кезең болмақ. Ол Президент жолдауында елдің өркениятты базарға қарай ілгерілеуіндегі қажетті кезең деп сипатталды. Бұл жаңа саты Жер кодексі қабылданады, ол ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізеді деп күтіліп отырған үстіміздегі жылдан басталмақ. Әлем тәжірибесі аграрлық сектордың тиімділігі меншік пошымынан гөрі шаруашылықты жүргізу пошымы арқылы анықталатынын көрсетіп отыр. Шынында да Израильдің мемлекеттік жерде орналасқан ұжымдық киббуцы өндірістік көрсеткіштері жағынан жеке меншік жерін немесе жалға алған жерді пайдаланатын ірі жеке фермадан тіпті де олқы соқпайды. Бірақ Қазақстанда ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізілгенде аграрлық өндірісті жүргізу қауіп — қатерінің өсуі мүмкін, оның ең бастысы – жер реформасының алғашқы кезеңінде басталған, жалдамалы еңбекті кең қолданатын ірі латифундиялар құру. 2002 жылдың басына қарай жалпы көлемі 1345 мың гектар жер үлесіне деген құқық сатылды, 4473 мың гектар жер сыйға берілді, 42.173 мың гектар жер жарғылық қорға берілді, 28.331 мың гектар жер жалға алынды. Тұтас алғанда, елімізде шаруа қожалықтары 2001 жылы 30,6 миллион гектар жерді, беймемлекеттік заңдық тұлғалар – 57,2 миллион гектар жерді, оның ішінде, әртүрлі серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар – 37,6 миллион гектар жерді пайдаланды. Сөйтіп, сату нәтижесінде тек бір жыл ішінде 53 мыңнан астам ауыл тұрғындары жерсіз қалып, жердің бір қолда шоғырлануы жалғаса түсті. Жаңа заңда жердің бір қолда жинақталуын шектеуге болады. Мұндай саясат Ресейде 1906 жылы қолданылған еді – жоғарғы лимит (шегі) 6 үлес болып белгіленген-ді,, ал іс жүзінде 30 және одан да көп үлес бір қолға жинақталғанды. Тіпті адал да қатал саясаткер П.А.Столыпин де белгіленген норманың сақталуын қамтамасыз ете алмады, ал жемқорлыққа бейім қазіргі жергілікті атқарушы билік мұндай міндеттің үлесінен шыға алмайды.

 Ауыл шаруашылық жерінің аса үлкен көлемі және салыстырмалы түрде аз деп саналатын 3,5 миллион ғана еңбекке жарамды ауыл халқы жер барлығына жетеді деген жалған елес туғызады. Шын мәнінде сатып алу-сату және қайтадан сату операцияларының салдарынан қатардағы шаруаның қатынас жолдарынан, өнім өткізу базарларынан шалғай аудандарға ығыстырылып кету қаупі туындайды. Сондықтан ауыл адамының өзінің жер үлесін өз ұрпағыма өткізе аламын деген үміті орындалмас арман болып қалуы әбден мүмкін.

 Жерге жеке меншік енгізу, осы бастама авторларының пікірі бойынша, жерді кепіл ретінде пайдалануға мүмкіндік береді, несие алудың мүмкіндігін арттырады және мемлекеттік аграрлық секторының қаржылық жағдайын жақсартады. Алайда, мұндай нәтижеге форвардтық және фьючерстік-опциондық операциялар базарын дамыту жолымен де, яғни республика банк жүйесінің қызметін жетілдіру әдісімен де жетуге болады.

 Жерге жеке меншік енгізуге байланысты туындайтын тағы бір қауіп рента жер иесінің пайдасына кетеді де, мемлекет қосымша табыс көзінен айырылады. Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасы үкіметінің ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымын қолдап отыру үшін халыққа және кәсіпкерлерге салық салмағын арттыруын, яки экономиканың пайдасы жоғары салаларынан атап айтқанда, кен қазушы салаларынан алынатын трансфертті көбейтуіне тура келеді.

 Демек, жерге жеке меншік енгізу бірқатар жаңа өндірістік және әлеуметтік қауіптерді туындатып, күшейтеді.

 Жерді тиімді пайдалануына жағдай туғызу үшін қазіргі кезде Қазақстан Республикасының үкіметі жаңа Жер кодексін әзірлеп жатыр. Ол елдің таяу жылдарға арналған аграрлық саясатын бейнелеп жерді жеке меншікпен пайдалануға көшудің механизмін жасап беруге, жер учаскелерінің айналымын кеңейтіп, оны құқықтық реттеу механизмін жетілдіруге тиіс.

 Жер кодексінің жобасында тауарлы ауыл шаруашылық өндірісін жүргізу үшін беймемлекеттік заңдық тұлғалардың жеке меншігіндегі жер учаскесінің шектеулі (ең үлкен) көлемі ауыл шаруашылық жерінің барлық көлемінің 10 пайызы деңгейінде белгіленген. Бұл тым үлкен көлем. Алматы облысының әкімшілік аудандары бойынша біз жүргізген есеп ұсынылып отырған шектеулі жер көлемі ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінің бүгінгі нақты жер көлемінен Сарқанд ауданындағы 1,1 еседен, Қарасай ауданындағы 13 есеге дейін, Балқаш ауданында 18 есеге, Талғар ауданында 324 есеге дейін ауытқуы мүмкін. Бұл тиімді жер пайдаланушыларды өсіріп шығаруға жағдай туғызбайды, олардың мамандандырылуымен байланыстырылмайды. Аса ірі жер пайдаланушылардың пайда болуына алғышарт жасалады. Егер шаруа қожалықтарын (фермер) адамдардың өз еңбегіне негізделген отбасылық – еңбек бірлестігі деп қарасақ, ұсынылып отырған шек ауыл шаруашылық кооперативтерінің нышаны бар және олардың көлемі аса ірі болғандықтан кооперативтік құрылымдарға айналатын болады. Шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға уақытша пайдалануға ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемінің 5 пайызы мөлшерінде жер беру отандық тауар өндірушілерге зор бәсеке туғызады, ал мұның өзі елдің азық-түлік қауіпсіздігіне әсерін тигізеді.

 Менің ойымша Жер кодексінің жобасында беймемлекеттік заңдық тұлғалар мен шаруа қожалықтары (фермерлер) үшін жер бағасын бірдей етіп ұсыну орынсыз. Өндіріс пен шаруашылық жүргіудің, маманданудың қалыптасқан экономикалық шарттарын ескеру қажет. Мәселен, шаруа қожалықтарының (фермерлердің) өндіріс көлемі аз, несие қорлары, меншікті айналым қаржысы жоқ, қаржылық жағдайы тұрақсыз, өндірістік инфрақұрылым, монополистерінің (элеватор, ұқсатушы кәсіпорындар иелерінің, өнім өткізу жөніндегі делдалдардың) қатты қысымына ұшырайды, материалдық-техникалық базасы әлсіз, сондықтан қаржы-қаражат жағынан баянсыз. Ал корпоративтік тұрпаттағы агроқұрылымдардың (АШӨК, ЖШС) қаржылық жағдайы мықты, отандық немесе шетелдік инвесторлар қолдайды, оларда ұжымдық-үлестік меншік бар, жер үлесі мен өндіріс көлемі үлкен, жер үлесінің үлкен көлемі шаруашылық басшыларының қолында шоғырланған. Міне, сондықтан шаруа қожалықтары ақшаның тапшылығынан азын-аулақ жердің өзін жер кодексінің жобасында ұснылған бағамен сатып ала алмайды. Сондықтан да шаруа қожалықтары үшін жердің бағасын жер кодексінің жобасындағыдай жердің бағаланған құнының 10 пайызы көлемінде қалдыруды, бірақ, ақшасын 5 жыл ішінде төлеуге құқық беруді ұсынамын, ал беймемлекеттік тұлғалар үшін кемінде 50 пайыз мөлшерінде белгілеу керек. Сонда ауыл шаруашылық жерін базар айналымына сатылап, неғұрлым әділ шартпен енгіуге мүмкіндік туады.

 Осындай жағдайдан құтылудың жолы меніңше мынадай сияқты: жер үлесі иелерінің шаруа қожалығын (фермерлікті) ұйымдастыру мақсатымен АШӨК, ЖШС құрамынан шығу құқығын заң жүзінде бекіту қажет, бұл құқық өз үлесіне құқығын басқаға қашан бергеніне қарамастан бекітілуге тиіс. Ал кімде-кім шаруашылық жүргіудің ұжымдық пошымының құрамында жұмыс істегісі келсе жерін біреуге беру жөніндегі шартын жалға беру шартына айналдыру қажет. Өйткені ауыл шаруашылық жеріне меншік әзірге мемлекет монополиясында, ал басқаларға жер тек аренда шартымен ғана беріледі. Өзінің жер үлесін жер иелерінің өмір бойы билеп-төстеу, өз мұрагеріне қалдыру, ондай адам болмаса, басқаға тапсыру құқығын сақтау керек.

 Бірінші кезекте жердің жеке меншікке тікелей отбасылық еңбек негізінде ұйымдасқан, жерді міндетті түрде мақсатты пайдаланатын шаруа қожалықтарына (фермерлерге) берілуін жүзеге асыру қажет. Бұл шаруашылықтардың көлемінің белгіленген норма шегінде (ұлғаюы) кемуі жерді жалға алу немесе мемлекеттік аукциондар мен конкурстарда бағалық аймақ негізінде белгіленген базар бағасымен сатып алу арқылы жүзеге асады. Жеке меншікте бір қолға шоғырланатын жердің нақты көлемін Қазақстандағы өнім беретін бос жерлерді, оларды айналымға тарту мүмкіндігін ескере отырып анықтаған жөн. Бұл кездн шаруашылық жүргізудің кооперативтік пошымдары үшін Қазақстан Республикасының «Жер туралы» күшінде бар заңына сәйкес аренда қатынастарының механизмін сақтаған дұрыс.

 Екінші кезекте ауыл шаруашылық жүргізудің корпотивтік пошымдарын қызметкерлеріне жеке меншікке беруді біртіндеп, бір қолға шектен тыс жер көлемі шоғырлануына, алыпсатарлыққа жол бермейтін тетіктер жасай отырып, салық және баға тетіктері арқылы реттей отырып, мемлекеттік атқарушы органдардың жермен жасалатын операцияларға қатал бақылауын жүргізе отырып рұқсат ету керек. Жерге жеке меншік институтын енгізу кезендерінің мерзімі жүргізілген инвентаризация мен бағасы бойынша аймақтандыру (бұлар ұзақ уақыт пен қаржы қорын бөлуді талап етеді) негізінде жерді экономикалық бағалау жөніндегі жаңа әдістеменің жасалуына байланысты. (14)

2.2. Қазақстандағы аграрлық реформаны тереңдету мен кеңейтудің міндеттері және нәтижесі

 

Жоғарыда айтылғандай Қазақстан агроөнеркәсіп кешені дамуның басты бағыттары негізінен алғанда ұйымдық және технологиялық мазмұнда болды. Алайда, оларды жүзеге асыру үшін экономикалық және әлеуметтік-құқықтық жағдайлар қажет. Сондықтан да қазіргі уақытта шын мәніндегі экономикалық тәуелсіздікке және шынайы азық-түлік қауіпсіздігіне қол жеткізу, агробизнесті дамыту және нарықтық қатынастарды толық игеру үшін экономикалық реформаларды терендету және кеңейту қажеттілігі туып отыр.

Әрине, нарықтық экономика заңмен тыйым салынбайды қызметтің кез келген түрімен айналысатын іскерлердің бостандықтағы қарым-қатынастарына негізделеді. Дей тұрғанмен, агроөнеркәсіптік кешен үшін мемлекеттік реттеу жағдайында ғана шешілетін проблемалар ерекше белгі болып табылады. Олардың қатарында шаруашылық жүргізу нәтижелерінің адам бақылауына көнбейтін табиғи және әсіресе ауа райы жағдайларына тәуелді болуымен өндіріс қоры мен қызмет көрсетудің бағалық конъюнктурасымен анықталатын ауыл шаруашылық өндірісінің төмен рентабельділігін, ірі, бірақ өзін-өзі баяу ақтайтын күрделі қаржыны игеру қажеттілігін және басқа факторларды айтуға болады.

Сонымен бірге, мемлекеттік ұйымдардың агробизнеске шамадан тыс араласуы жағымсыз жағдайларға алып келуі мүмкін. Сондықтан да, мемлекеттік реттеу ең қажетті шаралармен шектелуі тиіс. Олардың қатарына мыналар жатады:

• Нарықтық қатынастарды дамытуға ынталандыратын заң мен нормативтік актілер жасау және қабылдау жолымен құқықтық базаны қалыптастыру және олардың жүзеге асырылуы мен орындалуына бақылау жасау;
• Баға белгілеу, салық салу, қаржылық-несиелік қарым-қатынас, қамсыздандыру және басқа мәселелерді дұрыс шешуді қарастыратын аграрлық саясатты жасау және жүзеге асыру;
• Агроөнеркәсіп өндірісін тұрақтандыру, тауар өндірушілердің табысын қолдау және ғылым мен техниканың жетістіктерін кеңінен пайдалану есебінен өңдірістің сапалық қайта құрылуын жеделдету үшін жекелеген салалар мен аймақтарды дамыту жөніндегі мемлекеттік құрылымдық саясатты жүзеге асыру;
• Халықаралық экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық саласындағы қызметті үйлестіру;
• Ауыл шаруашылық және жер ресурстарны бөлу, жер реформасын жүзеге асыру, жер кадастры енгізу;
• Шаруалардың әлеуметтік қорғалу жүйесін агроөнеркәсіп кешенінде әлеуметтік саясатты реттеу; Шаруалардың зейнетақысының қамтамасыз етілуіне, тұрғын үй, әлеуметтік-мәдени және тұрмыстық құрылысқа қатысу, ауылдық жерлерде фермерлік үлгідегі шағын елді мекендерді дамыту, республиканың аз табысты тұрғындарын мемлекеттік бюджет есебінен азық-түлікпен қамтамасыз ету, ауыл шаруашылық өндірісінен босап қалған еңбекке жарамды тұрғындарды еңбекпен қамту және басқа проблемаларды шешуге қатысу;
• Ғылыми зерттеу, селекциялық және асылдандыру ісін қаржыландыру және ұйымдастыру, ғылым мен техника жетістіктерін өндіріске енгізу;
• Ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен өткізу жөніндегі шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету;
• Азық-түлік пен ауыл шаруашылығы шикізатының мемлекеттік ресурсын қалыптастыру;
• Табиғи ресурстарды пайдалануға, қоршаған ортаның жай-күйі мен қауіпсіздік техникасын сақтауға, азық-түлік сапасына бақылау жасау, санитарлық бақылау, жерге орналастыруға, өсімдіктерді қорғауға және ветеринарлық жағдайға бақылауды жүзеге асыру;
• Жекешелендіруге жатпайтын мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын басқару;
• Агробизнеске заңдық қызмет көрсету және оларды құқықтық тұрғыдан қорғау.

 Нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда Республика агроөнеркәсіптік кешеніндегі мемлекеттік кәсіпорындарды мемлекеттен алу және жекешелендіру, оңдағы меншікті тікелей тауар өндірушілерге, яғни шаруаларға беру проблемасы ерекше маңызды болып табылады.

 «Меншік» котегориясы – қоғамдық ғылымдағы ең күрделілердің бірі. Экономистер мен заңгерлер, филосовтар мен социологтар оның мазмұның анықтауда үнемі пікірталас жүргізіп келеді. Бұл жөнінде де тұтас ілім мен жүцелер қалыптасты. Бірақ, барлық уақытта да және әр түрлі елдерде де меншікті ғылыми түсінуден басқа оны жай қарапайым тұрмыстық көзғарасқа қабылдау да қалыптасқан. Бұл проблема төңірегіедегі негігі тұжырымдарға шолу жасау ғылыми ойды дамыту жай түсініктен бастап ең күрделі философиялық-құқықтық және әлеуметтік-экономикалық көзғарас пен ілімге дейін барғанын дәлелдейді.

 Ежелгі Римнің өзінде заңгерлер меншікті затты пайдалану және шамадан тыс пайдалану құқығы ретінде анықтаған. Олар жеке меншіктің шексіз билік, адамның меншік объектісі –затты өз қалауы бойынша иеленуінің құқығы ретіндегі классикалық үлгісін қалыптастырған. Құл да тірі зат ретінде құл иеленушінің шексіз билік жүргізетін обьектісі болып қарастырылған. Алайда, нақты өмірде меншік обьектісіне шексіз билік жүргізу үнемі шектеуге кезігіп отырған.

 Мысалы, затты шектен тыс пайдалану сол заттың, яғни меншік обьектісінің жоғалуына әкеліп соққан. Құлды, жұмысқа жегілетін малды дұрыс күтпеу олардың өлуіне себепші болған. Құлдар тек қана өздерінің билеушілерін жек көріп қана қойған жоқ, сонымен бірге еңбек құралдары мен заттарын да ұнатпай, олардың істен шығарды және көзін жоюға тырысты. Міне, осылай затты шектен тыс пайдалану немесе дұрыс пайдаланбау меншіктің жоғалуына алып келді. Әсіресе, жерді дұрыс пайдаланбаудың ақыры жақсылыққа әкеліп соқпады, жер мұндай жағдайда өзінің құнарлылығын жоғалтып, көпке дейін, тіпті өмір-бақи байлық көзі болудан қалды.

 Өмір өзі тұрақты көрсетіп отырғанындай, біреулердің затты иеленуге ұмтылуыбасқа адамдардың да осындай ұмтылысына кезігіп отырған. Сондықтан да жеке меншікке құқықты жүзеге асыру осы басқа адамдардың келісімімен байланысты болған. Міне, осылай меншік жеке бір адамның затқа деген жай қатынасы емес, мүлікті иелену, пайдалану және билеу мәселелеріне байланысты қоғамдық қатынас ретінде әрқашанда көрінуі тиіс.

 Меншік ұғымы адамды немесе адамдар қауымын меншік иесі ретінде бекітетін бастапқы негізбен анықталады және онымен әрқашанбайланыста болады. Орта ғасырларда мұндай негіз соғыс, зорлап тартып алу, тіпті ұрлап алу болып табылды. Алайда, азаматтық қауымдастықтың қалыптасуымен және дамуымен адамдар бұл проблемаларды шешудің ақылға қонымды жолдарын тезірек іздестіруді ойластырды.

 ХVІІ ғасырда ағылшандық ғалым Д. Локк бір адамның өмір сүруінде, оның табиғи теңдігінде, өз өмір сүруін сақтауының табиғи құқықтық негізі бар деген идеяны дамытты. Бұдан көріп отырғанымыздай, Д.Локк адамды жеке меншік субьектісі ретінде қарастыратын негізге байланысты ойларын ашық айтып отыр.

 А. Смит пен Д. Рикардо табиғи бостандықтағы жеке меншік туралы Локктің идеясын қолдай отырып, осындай меншікке экономикалық негіздеу берді. Жеке меншіктің мәңгілігін және қоғамдық меншіктің ақылға сыйымсыз екендігін Гегель өзінің «Құқ философиясы» еңбегінде дәлелдеді. Гегель ілімі бойынша меншік өзінің мәні жағынан тек қана бостандықтағы, толық жеке меншік болып табылады.

 Осы бір өткенге аз ғана көз жүгірту қоғамдық, оның ішінде әміршіл-әкімшіл экономика билік құрған кезеңдегі мемлекеттік идеология ретінде бой көрсеткен қоғамдық қатынастардағы мемлекеттік меншікті дәріптеу теориясы қате көзғарас екенін дәлелдейді.

 Сондықтан да қазіргі нарықтық экономикаға өту жағдайында өндірушіге өз еңбегімен жасаған өндіріс қорын қайтару керек пе, әлде қайтармау керек пе деген әңгіме төңірегіндегі пікірталас ты жүргізудің ешқандай қисыны жоқ екендігі дәлелдеуді керек етпейді. Бұл – нарыққа апаратын, дағдарысты жойып, экономиканы көтеретін ең қысқа жол. Оның үстіне өндіруші бұған дейін болған құбылысқа қарама-қарсы жағдайды иеленіп, құрал-жабдықтарды меншігіне айналдыра отырып, мемлекетті экономикаға қызмет етуге мәжбүр етеді.

 Сондықтан да мемлекеттік меншікті жекешелендірудің жоғарыда көрсетілген себептері агроөнеркәсіп кешенінде нарықтық жаңғырудың ең басты негіз болып табылады. Тұжырымдық бағдарлама мемлекеттен алу және жекешелендірудің теориялық және әдістемелік бағыттарын анықтай келе агроөнеркәсіп кешенінің әр түрлі салаларының, кәсіпорындар мен ұйымдарының ерекшеліктерін еске ала отырып, мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының мүлкін мемлекеттен алу және жекешелендіру жөніндегі Президенттің тиісті жарлықтары мен Қазақстан Республикасының бірқатар заңдарына сүйенеді. Нақты жекешелендіру төмендегідей бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

• Кеңшарлар мен басқа да мемлекеттік кәсіпорындарды шаруа қожалықтарына, ауыл шаруашылық кооперативтеріне, шағын кәсіпорындарға, олардың ассоциацияларына және басқа шаруашылық жүргізудің мемлекеттік емес тәсілдеріне көшіру;
• Акционерлік қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктерін құру;
• Меншіктің тұлғаландырылған тәсіліндегі ұжымдық кәсіпорындарға көшіру; мемлекеттік мүлікті конкурс бойынша немесе аукционда сату.

 Тұрақты өзін-өзі ақтамайтын кәсіпорындарды жекешелендіру осы шаруашылықтың еңбек ұжымы құратын шаруашылық серіктестіктеріне немесе аукционерлік қоғамдарға олардың мүлкін тегін беру немесе ұжым бұл мүлікті алудан бас тартқан жағдайда аукцион немесе конкурс арқылы сату жолымен жүргізіледі.

 Біртұтас және технологиялық ажырамас өндірісі бар құс фабрикалары, мал шаруашылығы кешендері, жылыжай комбинаттары және басқа ауыл шаруашылық кәсіпорындары басым жағдайда акционерлік қоғамдарға және корпорацияларға айналдырады.

 Нан өнімдері, ет, сүт, тамақ, жеміс-көкөніс қалбырлау өнеркәсібі жүйесіндегі және материалдық-техникалық жабдықтау, жөндеу, машина жасау, агросервистік қызмет көрсету, транспорт және ауыл шаруашылық өнімдерін тарату саласындағы кәсіпорындарды және құрылыс пен су шаруашылығы кешендерін мемлекеттен алу және жекешелендіру көпшілік жағдайда акционерлендіру жолымен жүзеге асырылады. Бұл жағдайда тауар өндірушілердің мүдделері барынша толығырақ қорғалады. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу және сақтаумен тікелей байланысты салаларда, сондай-ақ қызмет көрсететін сфераларда акциялардың ең кем дегенде жартысы олардың қызметін пайдаланатын және өндеуге өндірістік және әкелетін кәсіпорындарға, шаруашылықтарға және шаруа қожалықтарына өткізілуі тиіс.

 Ұсақ және орта дайындау, өңдеу және қызмет көрсету кәсіпорындарының мүлкі жекешелендірілгенде, оларды селолық өндірушілердің қатысуымен жабық акционерлік қоғамға айналдырған жағдайда мемлекетке акциялардың бақылау пакеті қалдырылмайды. Республика немесе облыс рыногінде ерекше орын алатын кәсіпорындар мен ұйымдар мемлекет қатысуымен ашық акционерлік қоғамдарға айналдырылуы керек. Мемлекеттің спирт, ликер-арақ және темекі өнімдерін өндіретін салаға монополиясын сақтау маңыздылығы есепке алына отырып, сондай-ақ шикізатты, материалдар мен құрал-жабдықтарды сырттан сатып алу үшін валюталық қорды тиімді пайдалану қажеттілігіне байланысты өнеркәсіптің бұл саласындағы кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде олар акциялардың 51%-і мемлекет меншігінде сақталынатын ашық акционерлік қоғамға айналдырылады.

 Жекешелендіруге жатпайтын кәсіпорындар мен ұйымдар:

• Мал дәрігерлік қызмет;
• өсімдік карантинасы;
• мемлекеттік тұқым инспекциясы;
• өсімдіктердің сорттарын сынау жөніндегі комиссиялар, сорт сынау станциялары және мемсоручаскелері;
• химияландыру және өсімдіктерді қорғау станциялары;
• өнім сапасы жөніндегі инспекциялар;
• мемлекеттік ауыл шаруашылығын бақылау ; жоғары және орта оқу орындарының оқу шаруашылықтары;
• мемлекеттік ғылыми-зерттеу мекемелерінің тәжірибелік және тәжірибе-эксперименттік шаруашылықтары;
• мемлекеттік асыл тұқымды және жылқы зауыттары;
• мемлекеттік асылдандыру шаруашылықтары;
• дәрілік өсімдіктер кеңшарлары;
• су шаруашылығы және суландыру жүйелері мен құрылыстары обьектілері;
• әлеуметтік инфрақұрылым обьектілері (білім беру, мәдениет және денсаулық сақтау мекемелері);
• мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындары балансында тұрған өндірістік инфрақұрылым обьектілері (көпірлер, плотиналар, жолдар, су құбырлары, суландыру жүйелері, жылу және электр жүйелері, канализациялық жүйелер, байланыс құралдары және т.б.).

 Тұтастай алғанда, агроөнеркәсіптік кешен өндіріс құрал-жабдықтарына мемлекеттік және жеке меншік базасында жұмыс істейтін болады. Бұл жағдайда І сфера (ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын шығару) басым жағдайда мемлекеттік меншікке негізделеді; ІІ сфера (ауыл шаруашылығы өндірісі) жеке; ІІІ сфера (ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау, сақтау, тасымалдау және өңдеу) жеке және мемлекеттік меншікке негізделеді.

 Ауыл шаруашылығы өнімі рыногін мемлекеттік реттеу басым жағдайда бағалақ, қаржылық, несиелік және салықтық құралдарды пайдалану арқылы экономикалық әдіспен жүзеге асырылады.

 Баға саясатының негізгі бағыты еркін тағайындауға көшу болып табылады. Рыноктің қалыптасуы барлық тауар өндірушілердің меншік және шаруашылық жүргізу әдістеріне қарамастан баға белгілеу мен өнімді өткізу арналарын тандауда толық түрде өз бетінше шешім қабылдауын қарастырады. Қажет болған жағдайда ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген белгілі бір мемлекеттік қажеттілікті өтеу үшін мемлекет өндірушілермен ерікті және өзара тиімді контрактіге отырады. Онда келісімді бағадан басқа салықтық, несиелік жеңілдіктер мен материалдық техникалық ресурстарды қамтамасыз ету, өндірістік және өндірістік емес обьектілерді қаржыландыру жөнінде әр түрлі ынталандыру шаралары қарастырылуы мүмкін. Алайда, еркін баға агроөнеркәсіп кешенінің І және ІІІ сфераларындағы кәсіпорындарды демонополизацияланған жағдайда ғана тиімділік беруі мүмкін, ал басқаша жағдайда өндірістің құлдырауы мен бағаның өсуінен қашып құтылуы мүмкін емес.

 Селолық өндірушілер табысын қолдау мақсатында өнімді өткізу мен жеңілдік несиелерге жол ашуды қамтамасыз етуге кепілдік беретін ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлеріне сауда және сатып алу операциялары қарастырылған. Сондай-ақ, биржалар болашақ өнімді сатып алуға ауыл шаруашылық өндірушілермен келісім-шартқа отырған жағдайда фьючерстік сауда-саттық тегеріші пайдаланылады. Мұндай фьючерстік операциялардың артықшылығы тауар өндірушілер өнім алғанғадейін процентсіз несиелерді пайдалана алатындығында жатыр.

 Мемлекеттік реттеусіз монополизм жағдайында өнеркәсіп және ауыл шаруашылық арасындағы бағаның паритетін қамтамасыз ету мүмкін емес. Сондықтан да өңдіріс құралдарын шығаратын, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына қызмет көрсететін немесе олардың өнімін өңдейтін барлық монополист – кәсіпорындар үшін келісімді бағаның жоғарғы шегін (немесе рентабельділік деңгейінің шегін) белгілеу қажет.

 Қаржылық саясаты селода көпукладты экономиканы құрудың бастапқы кезеңінде бәсекелестікті тудыруға және дамытуға жағдай жасауы керек. Сондықтан да қаржылық көмек ең алдымен тауар өндірушілерді қолдау үшін мемлекеттік бағаны қамтамасыз етуге, агралық сфераны жеңілдікпен қаржыландыруға көмектесетін коммерциялық банкілердің шығындарын жабуға, сондай-ақ жекелеген селолық аудандар, экологиялық аймақтар жөніндегі бағдарламаны жүзеге асыруға, шаруашылық айналымынан шығып қалған ауыл шаруашылығы жерлерін қайта қалпына келтіруге бағышталуы тиіс.

 Тауар өндірушілерді бюджет есебінен кең көлемде қаржыландыру нарықтық экономика толық орнатылғанда ғана мүмкін болады. Мұндай жағдайда мемлекеттік қаржылық қолдау шаруа қожалықтарын ұйымдастыруға, табиғат апаттарының шығындарын өтеуге, су шаруашылығы және топырақты суландыру жұмыстарын жүргізуге, ауыл шаруашылығындағы жаңа немесе ерекше қиын өңдірістерді ұйымдастыруға бағытталады.

 Экономиканың аграрлық секторындағы несие саясаты ауыл шаруашылығындағы өте төмен табыстылықты есепке алады. Сондықтан да ол төмендегі арналар бойынша бағытталуы тиіс:

• ауыл шаруашылығын несиелендіретін банкілер қызметін ұйымдастырушы ерекше мемлекеттік несиелік институттар құру;
• меншік және шаруашылық жүргізу тәсіліне қарамастан барлық ауыл шаруашылығы өндірушілерін өнім жинағанға дейін өнімнің тауарлық бөлігіне 50%-ке дейінгі көлемде, өнім жинау кезеңінде 20%-ке дейінгі көлемінде процентсіз қаржы, сондай-ақ несиелендірілетін обьектілердің басқа түрлеріне азайтылған несиелік қаржы (10%-ке дейін) алуға жол ашуды қамтамасыз ету;
• несиені қамтамасыз етуге төмендетілген талап орнату;
• коммерциялық банкілерге қарыздарын қайтаруға кепілдік беру;
• ауыл шаруашылығына несие беретін банкілерге бағалы қағаздар шығару құқын беру және олардың эмиссиясы мен айналымы үшін ерекше қолайлы жағдай жасау (эмиссия жөніндегі жеңілдіктер ауыл шаруашылық несиесіне қажетті қаржылық ресурстарды арзандатуымен қатар тез жинақтауды жеделдетеді);
• несиелік қаржыны төмендетілуі мен қарыздың қайтарылмауынан туындаған шығындарды жабу үшін ауыл шаруашылық несиесін ұйымдастыруды мемлекеттік қаржыландыру.

 Ауыл шаруашылығына деген мемлекеттің салық саясаты өзінің фискальдық мәнін жоюы керек. Салықтың түрлері мен мөлшерін анықтаған кезде тікелей салық салу жолымен жеңілдетілген салық салу есебінен жүзеге асырылатын олардың ынталандырушы функцияларына ерекше назар аударылуы қажет.

 Жерге біртұтас салық енгізілгеннен кейін, жер негізгі өндіріс құралы болып табылатындықтан, ауыл шаруашылық кәсіпорындары табысқа салық төлеуден босатылды. Бұл аграрлық өңдірістің нәтиже беретін көрсеткіштеріне тіпті салық салудан босатылуға алып келді. Нәтижесінде салық көмегімен бағаны, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатудың көлемін, жеке тұтынуға және қорлануға бағытталатын пайданы мемлекеттік реттеу мүмкін болмай қалды. Осыған байланысты салық салудың негізгі обьектісі ретінде мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары үшін – пайда, ал ұжымшарлар үшін жалпы табыс белгіленді.

 Жалпы алғанда, салықтар мен аударулар кәсіпорынның жалпы табысының 20-25%-інен аспауы керек. Өйткені, жалпы табыстың 25%-інен 50%-іне дейін салыққа лаынуы тек қана өндірісті қалпында ұстауды қамтамасыз етсе, ал 50%-тен астам салық салу өңдірістің шығынға батып, жабылуына алып келеді. Жеке меншікке негізделген жеке немесе отбасылық еңбек (шаруа қожалықтары, кооперативтер және т.б.) сияқты шаруашылық жүргізудің өркениетті тәсілдеріне болашақта салықтың тек қана бір түрі – жалпы табысқа салық салу қолданылуы керек. Одан әрі ауыл шаруашылығындағы дағдарыстан өту мен аграрлық рынокті қалыптастырудың шама-шарқына қарай салық жүйесі күрделене түседі. Оның негізгі элементтері мыналар болады: пайдаға (таза табыс) салық, капиталдың өсуіне салық, қозғалмайтын мүлікке салық, жалданбалы жұмыс күшін әлеуметтік сақтандыру, акциздер.

 Инвестициялық саясат агроөнеркәсіп кешеніндегі көпукладты экономиканың қалыптасу кезеңінде көптеген өзгерістерге ұшырайды. Агроөнеркәсіп кешенін дамытудың кең көлемдегі мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру, әлеуметтік сферадағы обьектілер құрылысын салу, сондай-ақ селолық тауар өндірушілерді қаржылық жағынан қолдау үшін мемлекеттік бюджеттік қаржыландыру сақталады. Агроөнеркәсіп кешенін дамытудың басқа барлық шараларына инвестиция бөлу қайтарылу негізінде жүргізілуі тиіс.

 Агроөнеркәсіп кешенінің бірінші сферасында инвестициялық саясаттың басым бағыттары мыналар болып табылады:

• конверсия нәтижесінде босап қалған бұрынғы кәсіпорындарды қайта бағдарлау мен жаңа құрылыстар салу есебінен өзін экономикалық жағынан ақтайтын ауыл шаруашылық және азық-түлік машиналарын жасайтын өзіндік база жасау;
• түпкілікті техникалық қайта жарақтандыру және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта жабдықтау;
• алдыңғы қатарлы технологияға және өндіріс құралдары рыногіндегі коньюнктураның өзгерістеріне тез бейімделетін аз сериялы өндіріспен айналысатын орташа және ұсақ кәсіпорындарды дамыту.

 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық саясат өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға паритетінің сақталмауы жағдайында мемлекеттік қолдау көрсету жолымен меншіктің барлық тәсіліндегі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының материалдық-техникалық базасының сапалық жаңғыруын, негізгі қордың шапшаң қалпына келтірілуін және жаңартылуын, өндірістік инфрақұрылымның дамытылуын көздейді.

 Агроөнеркәсіп кешенінің өңдеу сферасында мемлекеттің қатысуымен тікелей селолық елді мекендерде өңдеу (кіші және орта қуаттылықтағы) жөніндегі кәсіпорындар салынатын болады.

 Тұжырымдық бағдарлама сондай-ақ әлеуметтік даму және Республика агроөнеркәсіп кешенін мамандармен қамтамасыз ету жөніндегі нақты шаралар қарастырылған.

 Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Қазақстан агроөнеркәсіп кешенін дағдарыстан шығу және нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде дамытудың негізгі бағыттары бойынша қосымша мынаны атап өтуге болады: Батыстың көмегіне сүйену керек әрі ондай көмекті кері қайтаруға болмайды. Бірақ, бұл гуманитарлық көмек немесе мейірімділік актісі ретінде қабылданбуы керек. Өйткені, мұндай мүсіркеушілік – біз үшін басы артық дүние. Жаңа технологиялар, тұтыну тауарларын алу үшін несиелер (ақылға сыйымды мөлшерде), капиталды сырттан әкелу және бәсекелестіктің басқа тәсілдерінің қажеттілігі пісіп жетілгендігін мойындауымыз керек.

 Ашық экономика, шетелдік капиталдың, жаңа тауарлар мен жаңа жұмыс орындарының келуі әрқашан да зиян, бірақ біздің экономиканың, оның ішінде агроөнеркәсіп өндірісінің қазіргі жағдайдағы жай-күйі үшін кейбір қазіргі радикалдардың асыра сілтеушілігі сияқты тіптен қауіпті. Қазіргі тынымсыз және қиын уақытта тек салмақты экономикалық шешім мен ұзақ мерзімді саяси тұғырнама ғана табысқа жеткізеді. Біз бұл жерде экономиканың аграрлық секторында, ең алдымен тікелей ауыл шаруашылығы өндірісінде шаруашылық жүргізудің әр түрлі тәсілдерін бағалау және таңдау жолдарын іздестіруге тұспа-тұс келеміз. (13)

Өндірістік қатынастар мен шаруашылық санаттарындағы өзгерістер. Республиканың агроөнеркәсіп кешенінде экономикалық реформаға дейін 2100 кеңшар, 400 ұжымшар, 20-дан астам ірі ет комбинаттары, сүт зауыттары, жүнді бастапқы өндеуден өткізетін үш аса ірі фабрика, басқа да көптеген кәсіпорындар жұмыс істеді. Тек тамақ өнеркәсібінде 3 мыңнан астам кәсіпорын болды.

Экономикалық реформадан бұрын ауыл шаруашылығында өнім шаруашылықтың екі санатында ғана өндірілетін. Бұл салада реформа экономиканың басқа салаларына қарағанда екпіндірек, қарқындырақ, шапшаңырақ жүргізілді деуге болады. Бірақ бәрі дұп-дұрыс жүргізілді деуге болмас. Реморманың мәнісі ондағы өндіріс құралдарына мемлекеттік және ұжымдық меншікті (ол кездегі ұжымшарлардағы меншікті мемлекеттік меншік десе де болады) жеке меншікке айналдыру болды. Кейбір шет елдердегідей, бізде де негізінен шаруа (фермерлер) қожалықтары осы саладағы меншіктің иесі, негізгі өнім өндірушілер болады деп саналды. Малды бұрынғы ұжымдар мүшелеріне бөліп беру оңай болғанымен, жерді және ауыл шаруашылық құралдарын (машина-трактор шеберханаларын, автопарктерді, тракторларды, комбайндарды т.б.) жеке адамдардың меншігіне бөліп беру іс жүзінде оңай болмады, олар шартты түрде ғана бөліп берілді. Жер болса бүгінгі күнге дейін негізінен мемлекет меншігінде.

Қысқартып айтқанда, бұрынғы кеңшарлар мен ұжымшарларды жүргізудің тиімсіз пошымы деп санап, революциялық жолмен түбіріне балта шауып, бірер жыл ішінде-ақ күл талқанын шығардық. Н.Назарбаевтың Қазақстан Ремпубликасы тәуелсіздігінің он жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзінде айтқанындай: «Нарық өзгерістерін бойына дарытпай келген кеңестік ұжымшар-кеңшар жүйесі келмеске кетті». Сөйтіп 2001 жылдың 1қаңтарында республикада мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарынан небары 82-сі ғана қалды, оның есесіне 105170 шаруа (фермер) қожалығы дүниеге келді, одан басқа 3342 әртүрлі серіктестік, 293 акционерлік қоғам, 1710 өндірістік кооператив, 1302 басқадай құрылымдар, жиыны, 111899 ауыл шаруашылық кәсіпорны болды.

 Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегеі агенттігінің анықтамасы бойынша ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына бұрынғы колхоздар, совхоздар және басқа мемлекеттік шаруашылықтар (ұжымдық ауыл шаруашылық кәсіпорындары, акционерлік қоғамдар, серіктестіктер) базасында құрылған өндірістік құрамалар, кәсіпорындар мен ұйымдардың қосалқы шаруашылықтары жатады.

 Шаруа (фермер) қожалықтары – адамдардың отбасылық еңбек бірлестіктері болып табылады, олардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін ауыл шаруашылығына арналған жерлерді пайдаланумен, сондай-ақ осы өнімдерді өңдеу және өткізумен тығыз байланысты.

 Жұртшылық шаруашылығына (біздер жұрт шаруашылығы деп алдық) халықтың жеке қосалқы шаруашылықтары, ұжымдық бақтар мен бақшалар, саяжай учаскелері жатады. Сан жағы жетерлік, сапа қандай, нәтиже қандай?

 Реформа басталар алдында 272 миллион гектар, ауыл шаруашылығы жері, бау-бақша өсіретін үй маңындағы және саяжайдағы аздаған жерді қоспағанда, 2,5 мың кеңшар мен ұжымшардың қарамағында болды. Сондай-ақ барлық егістік жер де, шабындықтар мен жайылымдар да солардың қолында еді. 2001 жылдың басында республикада қалған 82 мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорнының қолында барлығы 3,2 миллион гектар ауыл шаруашылық жері, 0,6 миллион гектар ғана егістік жер қалды.

 Саланың тірегі, іргетасы, негізгі өндіргіш күші болады деп саналған шаруа фермер) қожалықтарының қолында не бар, олар қанша өнім беріп отыр?

 Саны 105 мыңнан асқан фермерлеріміздің қарамағында 2000 жылы 29,8 миллион гектар ауыл шаруашылық жері (шаруашылықтың барлық санаты бойынша жердің 32 пайызы), 6,1 миллион гектар егістік жер (31,8%), барлық дақылдар егістігінің көлемі 4,8 миллион гектар (29,9%), оның ішінде дәнді дақылдар 3,7 миллион гектар (29,9%), техникалық дақылдар егісі 347,4 мың гектар (55%), картоп-көкөніс-бақша егісі 58,6 мың гектар (19,4%), жемшөптік дақылдар егісі 719 мың гектар (25,5%) болды. Сол жылы шаруа қожалықтары 4,3 миллион тонна астық (барлық өндірілген астықтың 37%), 228 мың тонна шитті мақта (79,4%), 153 мың тонна қант қызылшасын (56%), 74 мың тонна күнбағыс дәнін (70%), 191 мың тонна картоп (11,3%), 344 мың тонна көкөніс (22,3%), 202,3 мың тонна бақша өнімін (48%) өндірілді. Сөйтіп шаруа қожалықтары астық, мақта, қант қызылшасы, күнбағыс, бақша өнімін өндіруде айтарлықтай табысқа жетті.

 Мал шаруашылығын алып қарасақ, 1990 жылы шаруа қожалықтарында мал мен құс жоқтың қасы болатын, тек бір мың шақты ірі қара, 51 мың қой мен ешкі, 800 шошқа, 900 жылқы бар-тын. 2000 жылы да шаруа қожалықтарында шаруашылықтың барлық санатындағы ірі қараның 5,3 пайызы, қой мен ешкінің 8,5 пайызы, шошқаның 3,3 пайызы, жылқының 8,5 пайызы, құстың 1 пайызы ғана болды. Сондықтан фермерлер республикада өндірілген еттің жалпы көлемінің 6,3 пайызын, сүттің 4,1 пайызын, жүннің 8,3 пайызын, жұмыртқаның 0,7 пайызын ғана өндірді. Бір сөзбен айтқанда шаруа (фермер) қожалықтарының мал шаруашылығындағы үлесі тым аз, жоқтың қасы.

 2000 жылы олардың үлесіне ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің 18,6 пайызы, оның ішінде өсімдік шаруашылығы өнімінің 31,5 пайызы, мал шаруашылығы өнімінің 4,8 пайызы келді.

 Жоғарыда айтқандай, мемлекеттік және беймемлекеттік 6729 әртүрлі ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қарамағында 2000 жылы 63,2 миллион гектар ауыл шаруашылық жері (яғни шаруашылық санаттарының барлық түріндегі жердің 67,9%), 13,1 миллион гектар егістік жер (68,2%) 10,8 миллион гектар барлық дақылдардың егіс көлемі (66,7%), оның ішінде дәнді дақылдар егісі 8,6 миллион гектар (69,4%), техникалық дақылдар егісі 225,4 мың гектар (35,7%), картоп-көкөніс-бақша егісі 23,8 мың гектар (7,9%), жемшөптік дақылдар егісі 2,0 миллион гектар (70,4%) болды. Сол жылы ауыл шаруашылық кәсіпорындары 7,2 миллион тонна астық (барлық өндірілген астықтың 62,1%), 41 мың тонна шитті мақта (14,3%), 92 мың тонна қант қызылшасын (33,7%), 22 мың тонна күнбағыс дәнін (21%), 71 мың тонна қант картоп (4,2%), 92 мың тонна көкөніс (6%), 25,7 мың тонна бақша өнімін (6%) өндірді. Сөйтіп олар негізінен астық пен қант қызылшасын өндіруде өз орнын тауып отыр.

 Ауыл шаруашылығының келесі, үшінші санаты – жұрт шаруашылығы. Реформаға дейін 1990 жылы бұл санаттың қарамағында картоп, көкөніс, бақша өсіретін жарты миллион гектардай ғана жер болды. Аталған үш дақыл өсірілетін егіс көлемінің 131,9 мың гектары, яғни 41 пайызы осы санатта еді. Басқа дақылдар өсіруде бұл санаттын үлесі жоқ десе де болғандай-ды. Оның есесіне жұрт шаруашылығының қарамағында ірі қараның 30,9 пайызы, сиырдың 46,9 пайызы, қой мен ешкінің 18 пайызы, шошқаның 21 пайызы, жылқының 31,4 пайызы, құстың 33,4 пайызы болып, еттің 33,3 пайызын, сүттің 45,7 пайызын, жұмыртқаның 31,6 пайызын және жүннің 27,4 пайызын өндірді. Қысқасы, бұл санатты мал шаруашылығындағы үлесі өте үлкен-ді.

 2000 жылы да бұл санаттың қарамағындағы жер өте аз болды. Мұндағы жалпы жердің көлемі 406 мың гектар ғана, одан ауыл шаруашылық жері 347 мың гектар. 252 мың гектар егістік жері, 31 мың гектар шабындық пен жайылым ғана бар. Сондықтан да шаруашылықтың бұл түрі тек үш дақыл өнімін өсіруге ғана маманданған. 2000 жылы мұнда 1.431 мың тонна картоп (яғни барлық өндірілген картоптың 84,5 пайызы), 1.108 мың тонна көкөніс (71,7%) және 193,7 мың тонна (45,9%) бақша өнімдері өндірілді. Мал шаруашылығындағы бұл санаттың үлес салмағы бұрынғыдан да арта түсті. 2000 жылдың аяғында онда ірі қараның 86,3 пайызы, сиырдың 89,2 пайызы, қой мен ешкінің 82 пайызы, шошқаның 87 пайызы, жылқының 84 пайызы, қөұстың 50,3 пайызы шоғырланды. Соның нәтижесінде республикада өндірілген еттің 87,2 пайызы, сүттің 90,9 пайызы, жұмыртқаның 49,1 пайызы, жүннің 80,8 пайызы осы санатта өндірілді. Қорыта айтқанда бүгінгі күні мал шаруашылығы өнімдерін өндіру түгелге жуық жұрт шаруашылығы қолында десе болғандай.

 Ауыл шаруашылығының жалпы өніміндегі жұрт шаруашылығының үлес салмағы 1990 жылғы 28 пайыздан, 2000 жылы 60 пайызға дейін өсті, оның ішінде өсімдік шаруашылығы өнімдері бойынша, тиісінше, 13 пайыздан 34 пайызға дейін, мал шаруашылығы өнімдері бойынша 44 пайыздан 87 пайызға дейін көбейді.

 Тағы да бір көңіл бөлерлік жәйт – ауыл шаруашылығындағы басты өндіріс құралы – жердің осы үш санатқа қалай бөлініп отырғандығы. Реформаға дейін оның бәрі тек мемлекеттік шаруашылықтар – кеңшарлар мен ұжымшарлардың қолында, солардың пайдалануында болатын. 2000 жылдың аяғында, ауыл шаруашылық жердің 93 миллион гектары ғана, егістік жердің 19,2 миллион гектары ғана, екпелі жердің 16,2 миллион гектары ғана жоғарыда аталған барлық үш түрлі шаруашылық санаттарының қолында екен, қалған жерлер запастағы жерлер деп аталатын болыпты. Сонымен бұрын пайдаланылып келген ауыл шаруашылық жерінің бүгінде тек 34 пайызы ғана, егістік жердің 54,8 пайызы ғана, екпелі жердің 46,3 пайызы ғана пайдаға асып отыр. Неге? Себебі көп те және белгілі. Ол жерлерді игеріп, жыртып, басқадай да өңдеп, бұрынғы көлемде егін егуге қолда техника да, жанар-жағар май да, тыңайтқыштар да, тұқым да жоқ, ең бастысы соларды сатып алатын қаржы жоқ. Тіпті соның бәрі қолда бола қалғанда оны ұқсатуға, өндеуге, сатуға шығаруға тағы да қаражат жоқ. Оның үстіне 181 шабындықты шабатын құрал мен қаражат және одан түсетін шөпке сұраным жоқ. Бүгінде жаятын малдың жоқтығынан миллиондаған гектар жайылымдықтардың шөбі тұнып тұр.

Саланың реформадан кейінгі материалдық базасының жағдайы. Енді реформадан кейінгі ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасы қандай халде деген сұраққа жауап ретінде біраз дерек келтірейін.

1 кесте.

Қолда бар ауыл шаруашылық техникасының саны
№		1990 ж.	2000 ж.
1	Тракторлар-барлығы, мың дана	220,1	49,7
2	Астық жинайтын комбаиндар-*-	89,0	20,7
3	Жүгері жинайтын комбаиндар, дана	2069	373
4	Жемшөп жинайтын комбаиндар мың дана	15,6	2,4
5	Картоп жинайтын комбаиндар,дана	747	203
6	Дестелегіштер,-*-мың дана	41,9	7,3
7	Трактор соқалары-*-	48,8	10,3
8	Қопсытқыштар-*-	56,6	9,3
9	Дәнді дақыл сепкіштер-*-	89,0	22,3
10	Жүгері сепкіштер,-*-	12,8	1,4
11	Трактор шөп шапқыштары-*-	30,1	3,6
12	Тырмалар-*-	19,1	2,4
13	Шөпті сығымдап жинағыштар-*-	9,5	1,3
14	Шөмеле салғыштар-*-	8,2	0,6
15	Шөпе салғыштар-*-	2,6	0,9
16	Дән құрғатқыштар дана	535	238
17	Тыңайтқыш шапқыштар, мың дана	7,6	1,4
18	Шашыратқыштар мен тозандатқыштар*	9,5	1,9
19	Жаңбырлатқыш машиналар мен қондырғылар,-*-	10,4	1,0
20	Суарғыш машиналар мен қондырғылар, мың дана	4,2	0,3
21	Сиыр сауатын қондырғылар мен агрегаттар,-*-	16,9	1,0
22	Тоңазытқыш қондырғылар,-*-	1,9	0,5

 

Келтірілген кестеден ауыл шаруашылығындағы ең басты техникалық құралдар тракторлар мен астық жинайтын комбаиндардың санының 4 еседен астам, ал көптеген құрал-жабдықтардың 5-10 есеге дейін кеміп кеткені көрініп тұр. Оның үстіне қолда бар техникалық құралдардың көбінің қазіргі кезде ескіріп, тозығы жетіп тұр. Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасының күйін айқындайтын көрсеткіштердің бірі – осы салада пайдаланылатын электр қуатының көлемі. 1990 жылы бұл салада 13,7 миллиард киловатт-сағат электр энергиясы жұмсалса, 2000 жылы бар болғаны 2,6 миллиард киловатт-сағат қана энергия пайдаланылыпты, яғни оның көлемі 5,3 есе қысқарған. Қай заманда, қай елде, экономиканың қай саласында болмасын электр энергиясын кеңінен, көбірек қолдану техникалық, технологиялық озықтықты, ілгерілеуді, өндірістің жоғары деңгейін көрсетеді. Сондықтан да агроөнеркәсіп кешенінің таяу жылдары тезірек шешуді қажет етіп тұрған күрделі де, маңызды мәселелерінің бірі саланың материалдық-техникалық базасын жаңғырту, қайтадан қалыптастыру, нығайту болып табылады.

Негізгі өндіргіш күштің жағдайы. Агроөнеркәсіп кешенінде реформаға дейін 2 миллионнан астам, оның ішінде ауыл шаруашылығында 1,5 миллионнан астам адам жұмыс істеді. 2000 жылы ауыл шаруашылығында 232 мың адам жұмыс істеді. Жұмыссыз қалған адамдардың ең көп жері бүгінде ауыл шаруашылығы, агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салалары.

 1990 жылы республикада 16,7 миллион халық болды. Ал, 2001 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан халқы 14,8 миллион, оның ішінде ауыл тұрғындары 6,5 миллион яғни 44 пайыз болды. Реформа жылдары Қазақстаннан басқа елдерге негізінен қалада тұратын адамдар кетті, ал ауылды жердің тұрғындары (немістерден басқалары) өзіміздің қалаларға қоныс аударды. Алдағы жылдары да бала туу қалаға қарағанда ауылды жерде көп болатына қарамастан тұрғындар саны кеми беретіні анық. Бұл құбылмалы озық құбылыс, алға басқандық, әлемдік тәжірибеде урбанизация (латын сөзінен аударғанда кенттену – 1) жұрттың және экономикалық өмірдің ірі қалаларға шоғырлану процесі; 2) қалаға, өнеркәсіп орталықтарына тән ерекшеліктер мен сипаттардың ауылды жерлерге таралуы) барлық мемлекеттерде орын алатын обьективтік құбылыс деп дәріптеліп жүр. Бірақ «біреу тоңып секіреді, біреу тойып секіреді» дегендей, экономиканың дамуы, ондағы құрылымдық өзгерістердің өріс алуы, қалаларда өндіріс орындары дамып, жұмыс орындары көбейіп, құрылыс дамып, үйлер салынып, ауылды жер тұрғындарына үй мен жұмыс табылғандағы ауылдан қалаға көшу бір басқа да, ауылда да, қалада да жұмыс орыны болмай, қалада ауылдан келушілер үшін жұмыс пен үй жоқ кезде қалаға көшу бір басқа шаруа екенін ұққан дұрыс. Қорыта айтқанда, қоғамның басты өндіргіш күші жұмыскер күші нарықтық экономика жағдайында да қай елде болмасын тиімді пайдалануы керек. Бұл мәселені шешуде ауыл шаруашылық өндірісін дамыту арқылы онда жұмыспен қамтылған, өнім өндіретін адам санын көбейту, олардың еңбегінің өнімділігін арттыру үлкен рөл атқаратыны даусыз.

 Енді ауыл шаруашылығында өнім өндірудің тұтас алғандағы сипаты қандай екеніне тоқталған жөн деп санаймын.

 Әуелі ауыл шаруашылығы жалпы өнімнің көлемі қалай өзгергеніне қысқаша тоқтала кетейін. Шаруашылықтың барлық санаты бойынша 2000 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1990 жылға қарағанда екі еседей қысқарды.

Бұл құлдырау әр облыста мерзімі жөнінен де, деңгейі жөнінен де әртүрлі болды. Мәселен, Қызылорда облысында 2000 жылы 33,7 пайыз деңгейіне жетті, Батыс Қазақстан облысында 22,7 пайыз деңгейінде қалып отыр, Маңғыстау облысында 23 пайыз деңгейіне жетті. Сондай-ақ Ақтөбе, Қарағанды, Қостанай облыстарында ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемінің төмендеуі тоқталып, тұрақтану, өрлеу процестері бар деп айта алмайсыз. Ақмола облысында кейінгі екі жылда өнім көлемінің елеулі өсуі байқалады. Жалпы өнім көлемі азырақ кеміген облыстар қатарына Алматы, Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарын жатқызуға болады.

Жер шаруашылығының жағдайы. Жер шаруашылығының, өсімдік шаруашылық жағдайына көз жіберелік. Өнім алу үшін пайдаланылып отырған ауыл шаруашылық жер, егістік жер, егін егілген жер көлемдерінің қаншалықты азайып кеткенін жоғарыда нақты деректермен көрсеттім. Егін егілген жердің көлемі ғана емес, сондай-ақ дақылдардың әр гектардан алынатын түсімі де кеміп кетті. Өндіріс екі жағынан да күйзеліске ұшырап отыр. Соның нәтижесінде өсімдік шаруашылығындағы басты өнім – астық өндіру болса, оның тазартылғаннан кейінгі көлемі 1990 жылғы 28,5 миллион тоннадан 2000 жылы 11,6 миллион тоннаға , яғни 2,5 есеге дейін азайды. Дәнді дақылдардың егістік көлемі осы жылдары 23,4 миллион гектардан 12,4 миллион гектарға дейін, әр гектардан алынған түсім 12,2 центнерден 9,4 центнерге дейін кеміді. Әрине бөліп алынған екі жылдың түсімін салыстыру қаншалықты дұрыс, өйткені Қазақстан жағдайында бір жыл жанбырлы болса, енді бір жыл құрғақшылық болып келетіні белгілі деуге де болады. Кейде екі, кейде үш жылдан кейін бір жыл қатты құрғақшылық болып, бір гектардан алынатын түсім өте аз болады. Мәселен кейінгі 12 жыл ішінде (1990-2001 жылдары) үш жыл (1991, 1995, 1998 жылдары) қатты құрғақшылық болғандықтан бір гектардан 5,0-5,6 центнер ғана түсім алынды. Бірақ астық көлемінің кейінгі жылдары азайып кеткенін тек ауа райының қолайсыздығымен түсіндіруге болмайды.

 Дәнді дақылдардың бидайдан басқа түрлерінің көбінің егістік жері қатты қысқарды. Бидай егістігі 14 миллион гектардан 10 миллионға дейін қысқарса, арпа 6,6 миллионнан 1,7 миллион гектарға дейін, қара бидай 772 мыңнан 31 мыңға, дәндік жүгері – 129 мыңнан 79 мыңға, тары – 781 мыңнан 138 мыңға, қарақұмық – 208 мыңнан 52 мыңға, күріш – 124 мыңнан 78 мың гектарға дейін қысқарды. Негізінен тек бидай ғана егу жерді тиімді пайдалану тұрғысынан да, экономикалық жағынан да дұрыс емес. Жемшөптік, жарма жасайтын дақылдар тек ішкі қажетті қанағаттандырып қана қоймай, сыртқы сауда үшін де өндірілуі қажет.

 Дәнді дақылдардың жалпы түсімі 2000 жылы 1990 жылға қарағанда 2,5 есе азайса, соның ішінде басты дақыл бидай 1,8 есе, ал қара бидай 17 есе, тары 15 есе, арпа 5 есе, қарақұмық 4,7 есе, күріш 2,7 есе азайды.

 Техникалық дақылдардың егіс көлемі 1990 жылғы 439,9 мың гектардан 2000 жылы 631,1 мың гектарға дейін, өсті бұл майлы дақылдардың көлемінің осы мезгілде 266,5 мыңнан 448,2 мың гектарға дейін, оның ішінде күнбағыс егіс көлемінің 136,9 мыңнан 313,9 мың гектарға дейін өсуі есебіне болған. Техникалық дақылдардың ішіндегі ең басты дақыл мақтаның егіс көлемі 1990 жылғы 119,7 мың гектардан 2000 жылы 151,8 мың гектарға, яғни 26,8 пайызға дейін ұлғайғанымен оның бір гектардан алынатын түсімінің сол жылдардағы 27,1 центнерден 18,7 центнерге дейін төмендеуі салдарынан мақтаның жалпы түсімі 1990 жылғы 324 мың тоннадан 2000 жылы 287 мың тоннаға дейін азайды. Мақтаның бір гектардан алынатын түсімінің 2000 жылғы төмен көрсеткіші кездейсоқ, тек бір жылға тән құбылыс емес. Мақтаның әр гектардан алынатын түсімі үнемі төмендеп келді, ол 1998 жылы 14,1 центнерге дейін құлдырады. Бір гектардан алынатын түсімнің кеміп кетуінің себептері көп. Оның бірі су тапшылығы жағдайында мақтаның егіс көлемін кемітіп, соның нәтижесінде сумен қамтамасыз ету деңгейін көтеріп, әр гектардан алынатын өнімді өсірудің орнына, керісінше егілетін жер көлемі ұлғайтылуда. Тыңайтқыш қолданудағы, мақта өсірудегі басқа да технологиялардың сақталмауы түсім деңгейіне әсерін тигізді.

 Қант қызылшасының Қазақстан жағдайында маңызды дақыл екендігі баршаға белгілі. Солай бола тұра оның жалпы түсімі 1990 жылғы 1044 мың тоннадан 2000 жылы 273 мың тоннаға дейін, яғни 4 еседей азайып кетті. Бұл, біріншіден, оның егілетін жер көлемінің осы дылдары 43,6 мың гектардан 22,5 мың гектарға, яғни екі еседей кеміп кетуінен болса, екіншіден оның әр гектардан алынатын түсімі 239 центнерден 154 центнерге дейін төмендеуінен болып отыр. Қант қызылшасының жағдайы 1994 жылдан бері оңбай тұр, сол жылы оның жалпы түсімі 400 мың тоннаға дейін азайған еді, ал 1997 жылы тіпті 100 мың тоннаға дейін құлдырады.

 Қанттан кейінгі Қазақстанда тағы да бір жетіспейтін, халық тапшылық зардабын көріп жүрген өнім — өсімдік майы. Бұл мәселеге реформа басталғаннан бергі жылдардағы көрсеткіштерге қарасаңыз басты майлы дақыл – күнбағыстың егіс көлемі қатты ұлғайғанын көресіз, бірақ әр гектардан алынатын да, жалпы түсім де аз. Оның егіс көлемі 1990 жылғы 136,9 мың гектардан 2000 жылы 313,9 мың гектарға, яғни 2,3 есеге дейін ұлғайғанымен, әр гектардан алынған түсім осы жылдары 9,2 центнерден 4,0 центнерге дейін, жалпы түсім 126 мың тоннадан 105 мың тоннаға дейін төмендеді. Осы жылдары бірнеше облыста күнбағыстың егіс көлемін ұлғайтып, сол арқылы өсімдік майын өндіру проблемасын шеше қою ұмтылысы болды. Бірақ одан ертеден белгілі өзіндік табиғи ортасы бар: бұрынғы Шығыс Қазақстан , Семей, Павлодар облыстары. Сол аймақтарда ауыспалы егістікті қолдана, қажетті технологияны пайдалана отырып, күнбағыстан мол өнім алуға болады.

 Техникалық дақылдарды талдауды темекі көлемінің 1990 жылы 4,6 мың тоннадан 2000 жылғы 16,2 мың тоннаға дейін яғни 3,5 есеге өскенін, ал оның егіс көлемінің 2,6 мың гектардан 7,3 мың гектарға дейін, яғни 2,8 есе өскенін айтумен аяқтайық. Американдық темекі компаниясының келуі, саланы қолына алуы айтарлықтай нәтиже бергенін осы деректерден де байқауға болады.

 Елде өнірілетін картоп көлемі 1990 жылғы 2324 мың тоннадан 2000 жылы 1693 мың тоннаға дейін азайды. Халықтың тамаққа тұтынатыны бар, тұқымға сақтайтыны бар, сақтау кезінде бұзылатыны бар, негізінен картоптың жалпы түсімі 2,5 миллион тоннадай болуы керек. Осы тұрғыдан алғанда оның өндіріліп жүрген көлемі азырақ екені айқын.

 Халыққа қажетті өнімнің бірі – көкөніс. Оның жалпы түсімі 1990 жылғы 1136 мың тоннадан 2000 жылы 1544 мың тоннаға дейін өсті. 1998 жылдан бастап кейінгі үш жылда көкөніскөлемінің тұрақты өсуі байқалып отыр. Оның көп түріне сұраным қанағаттандырылуда және бағасы да онша қымбат емес.

 Бақша өсімдіктерінің жалпы түсімі 1990 жылғы 301 мың тоннадан 2000 жылы 421 мың тоннаға дейін өсті. Мұнда да кейінгі үш жылда өнім көлемі тұрақты өсуде. Дегенмен, бақша өнімдеріне жұрт сұранысы әлі де болса жергілікті өндірілетін өнім есебінен толық қанағаттандырылмай отыр. Өзбекстан мен Қырғызстаннан әкелініп сатылатын өнім көлемі едәуір.

 Өсімдік шаруашылығына жасалған талдаудан егістік жер көлемінің, көптеген дақылдардың егіс көлемінің, әр гектардан алынатын және жалпы түсімнің елеулі түрде азайып кеткенін көрдік. Егін шаруашылығын бұрынғы пайдаланып келген жер көлемінде игерудің техникалық, қаржылық мүмкіндіктері жоқ екені және барлық өнім түрлерін бұрынғы одақтың еңбек бөлісіне, саланың сол кезде қалыптасқан мамандануына сай жүргізудің ендігі жерде қажеті жоқ екендігі де түсінікті. Тек айта кетерлік бір мәселе – айналымдағы, әр гектар жер нарықтық экономика жағдайында тиімді, өнімді пайдаланылуы қажет екендігі. Шаруашылықтың экстенсивті түрінен интенсивті түріне көшу деген қағида өзгермек емес. Осы тұрғыдан қарағанда жер шаруашылығында тыңайтқыштар мен өсімдікті қорғайтын заттарды пайдалану керектігін естен шығармау керек.

 1990 жылы 9.332 мың гектар ауыл шаруашылық жеріне минералдық тыңайтқыш қолданылады. Сол жылы енгізілген минералдық тыңайтқыштардың 100 пайыздық қоректік заттарға есептегендегі көлемі 672 мың тонна болған екен. Бұдан басқа 688 мың гектар жерге 22,4 миллион тонна органикалық тыңайтқыштар қолданылды. 2000 жылы 11,5 мың тонна минералдық тыңайтқыштар (оларды 100 пайыздық қоректік заттарға есептегенде) 86,5 мың гектар жерге енгізілген екен, сонда 1990 жылға қарағанда тыңайтқыш көлемі 58 есе, тыңайтқыш енгізілген жер көлемі 108 есе кеміп кетіпті. 2000 жылы 175,7 мың тонна ғана органикалық тыңайтқыш қолданылыпты, ол 1990 жылғы осындай тыңайтқыштың небары 1,5 пайызын ғана құрайды. Сонда қазіргі кезде біз жерді қалай пайдаланып жатқанымыз белгілі болып қалды емес пе? Топырақтан өсімдік өнімдері алып шығатын қоректік заттардың тым құрығанда біраз көлемін тыңайтқыш арқылы қайтарып беріп отыру жер шаруашылығының өзгермес заңдарының бірі ғой. Дақылдар түсімінің кемуі өз алдына, топырақ құнарлығының болашағын ұмытуға бола ма деген сұрақ туындайды.

Мал шаруашылығындағы жағдай. Шаруашылық санатының барлық түріндегі ірі қараның саны 1990 жылғы 9.752,2 мыңнан 2000 жылы 4.106,6 мыңға, яғни 2,4 есеге дейін азайды. Республика бойынша ірі қараның саны 1998 жылға дейін кеми келіп, осы жылдың аяғында 39.57,9 мың ғана болды. Одан кейінгі жылдары малдың бұл түлігінің саны көбейіп келеді. Ірі қараның саны әсіресе Солтүстік Қазақстан облысында қатты азайып кетті, мұнда 1990 жылғы 1.410,4 мың малдан 2000 жылы 297,5 мың ғана қалды, Павлодар облысында 765,7 мыңнан 242,5 мың ғана, Қостанай облысында 1.447,4 мыңнан 431 мың ғана мал қалды. Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы, Ақмола облыстарында малдың бұл түлігі көбірек сақталып қалды деуге болады. 1999 жылы республика бойынша 3.368 мың сиыр болса, 2000 жылы одан 2.014,7 мыңы ғана қалды. Сиырдың саны Ақмола, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында қатты кеміп кетті.

 1990 жылы Республикада 35.660,5 мың қой мен ешкі болса, 2000 жылы содан 9.981,1 мыңы ғана қалды, яғни 3,6 есе кеміп кетті. Қой мен ешкінің саны, әсіресе, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Қостанай, Ақмола және Шығыс Қазақстан облысында 5.533,6 мың, Оңтүстік Қазақстан облысында 4.074,7 мың, Жамбыл облысында 3.631,3 мың, демек, осы төрт облыста ғана 19.727,1 мың қой мен ешкінің 55,3 пайызы болған еді, 2000 жылы Алматы облысында 2.233,1 мың, Шығыс Қазақстан облысында 1017,0 мың, Оңтүстік Қазақстан облысында 1.903,2 мың, Жамбыл облысында 1.071,6 мың, демек төртеуінде 6.224,9 мың ғана қой мен ешкі қалыпты, Бұл республикадағы қой мен ешкінің 62,4 пайызы. Республикада қой мен ешкінің санының кемуі 1998 жылы тоқтап, одан бері өсу басталды. Бірақ Атырау мен Батыс Қазақстан облысында қой санының кемуі әлі де тоқталған жоқ.

 1990 жылы 35,6 миллион қой мен ешкінің 29,2 миллионы кеңшарлар мен ұжымшарларда, 6,4 миллионы жұрттың қолында болды. 2000 жылы – 950 мың қой мен ешкі ауыл шаруашылық кәсіпорындарында, 840 мыңы шаруа (фермер) қожалықтарында, 8,191 мыңы яғни барлық қой мен ешкінің 82 пайызы жұрт шаруашылығында.

 Республикада 1990 жылы 3.223,8 мың шошқа болса, 2000 жылы одан 1.076 мыңы ғана қалды, яғни 3 еседей азайған. Шошқа саны 1997 жылы 879 мыңға дейін азайып , одан бергі үш жылда тұрақты өсіп келеді. Атырау мен Батыс Қазақстан облысынан басқаларында шошқа санының азаюы тоқтап, өсу басталды. Шошқа саны Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Шығыс Қазақстан, Қызылорда, Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарында қатты кеміп кетті.Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды облыстарында шошқа көбірек сақталды деуге болады. 1900 жылы шошқаның көп өсірген облыстарға: Солтүстік Қазақстан (651,6 мың), Ақмола (634,8), Қостанай (405,6 мың), Шығыс Қазақстан (390,8 мың), Алматы (310,2 мың) облыстарын жатқызуға болатын еді. Олардағы шошқа саны республикадағы барлық шошқаның 74,2 пайызы еді. Бүгінде шошқасы көп облыстар деп Қостанай (221,1 мың), Солтүстік Қазақстан (175,7 мың), Ақмола (168,2 мың) және Алматы облысын (122,9 мың) атауға болады, бұл 4 облыста 687,9 мың, яғни барлық шошқаның 63,9 пайызы бар.

1990 жылы республикада 1.626,3 мың жылқы болса, 2000 жылы одан 976,0 мыңы ғана қалды, яғни 1,7 есе азайды. Түйенің саны осы жылдары 143 мыңнан 98,2 мыңға дейін, 1,5 есе азайды. (15)

 

2.3. Аграрлық бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру

 

Жер қатынастарын дамыту. Ағымдағы жай-күйі:

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының реформалаудың нәтижесінде, өнімі аз және сортан жерлердің ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер 1991 жылғымен салыстырғанда 127,5 млн. гектарға немесе 2 еседен астам кеміді, сонымен бірге егістік жер 13,3 млн.гектарға (2,7есе) азайды.

Қазақстан Республикасының «Жер туралы» 2001 жылғы 24 қаңтардағы №152-ІІ Заңға сәйкес мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы жер пайдаланушыларының жерді тұрақты пайдалану құқығы жойылды және 49 жылға дейін мерзімге жалға алу шартымен уақытша ұзақ мерзімді жерді пайдалану институты енгізілді

Проблемалар:

2003 жылғы 1 қаңтардан бастап уақытша ұзақ мерзімді жерді пайдалудың енгізілуі ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің бір бөлігінің жағдайына теріс әсерін тигізеді;

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге жеке меншіктің болмауы аграрлық секторда кепіл қатынастарының дамуын және күрделі қаржыны ұлғайтуды тежейтін факторлардың бірі болып табылады;

Тұрақты жер қатынастарының болмауы ірі және орта тауарлы ауыл шаруашылығы құралымдарының дамытуға ынталандырмайды;

Топырақтың сапасын анықтайтын қазіргі заманғы матеиалдардың болмауы (топырақтың сапасын анықтау жөніндегі соңғы толық көлемді жұмыс 1986-1987 жылдарда жүргізілген) нақты бағалауға және жер салығының көлемін саралауға мүмкіндік бермейді;

Топырақтың құнарлылығын арттыруға ынталандырудың, сондай-ақ топырақ құнарлылығының жай-күйін пәрменді қадағалаудың экономикалық тетігінің болмауы жер пайдаланушылардың жерді пайдалану жөніндегі жауапкершілігін төмендетеді.

Шаралар:

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншікті енгізу жөніндегі заңнамалық акт қабылдау;

Ауыл шаруашылығы жерлерінің құнарлылығын сақтау және арттыру мақсатында жерді тиімді пайдаланбағаны үшін жауапкершілікті күшейту;

Жерді бөлудің қолданылып жүрген заңнамаға сәйкестігіне тексеріс жүргізу;

Жер телімдерінің бағалау құнын анықтаудың әдістемесін жетілдіру барлық аймақтарда бонитетті бағалаудың 4 турын өткізу, ел экономикасының жай-күйін ескере отырып, топырақтың типтері мен ішкі типтерін капиталға айналдыру ставкасын саралау;

Жерді кепілге беру арқылы кредит берудің ипотекалық нысаны және кредит тетігі арқылы жер пайдалану құқығын пайдалана отырып, аграрлық секторда қаржы-кредит қатынастарын жетілдіру.

Күтілетін нәтижелер:

Жерді нарықтық айналымға енгізу, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің кредит ресурстарына қол жеткізуін ұлғайту, жердің пайдаланылуын жақсарту, салық салудың арнайы режимін сақтау.

Ауыл шаруашылығында су пайдаланудың тиімді жүйесін қалыптастыру

Суармалы жерлердің жай-күйі:

Суармалы жер қоры 2364,8 мың га құрап, бұл жерлер ауыл шаруашылығы жалпы өнімнің 30 пайызынан астамын өндіруді қамтамасыз етеді:

1991 жылы ауыл шаруашылығы өндірісінде 2284 мың га суармалы жер пайдаланылды, ал 2001 жылы нақты 1317,8 мың гектар жер суарылды, қалған 1047 мың га сортаң жерлердің айналымынан шығарылуына, суару жүйелерінің ақауларына, судың болмауына немесе жетіспеуіне, топырақты суландыру жағдайларының, ұйымдастыру іс шараларының нашарлауына, ең алдымен, қаржылық және материалдық техникалық ресурстардың болмауына байланысты пайдаланылмады.

Су пайлану жүйесін жетілдіру жөніндегі шаралар:

Су пайдаланушылар бірлестіктерінің ұйымдастырылуы және олардың жұмыс істеу жөніндегі нормаларды ескере отырып Қазақстан Республикасы Су Кодесінің жаңа редакциясын әзірлеу:

Суды жеткізіп беру жөнінде көрсетілетін қызметтердің жабылмайтын шығындарының айырмашылығын республикалық бюджеттен дотация беру арқылы ауылдағы су пайдаланушыларды, олардың рентабельді қызметін мемлекеттік, су шаруашылығы, пайдаланушы ұйымдарды мемелекеттік қолдау;

Шаруашылықаралық каналдар мен гидромелиоративтік құрылысын жобалауды жүзеге асыру мониторингін жүргізу жөніндегі функцияларды орындайтын мемлекеттік мекеме нысанында «Казагромелиосушар» әдістемелік орталығын құру.

Кадрлар даярлау жөніндегі мемлекеттік бағдарламада жыл сайын жалпы саны 20-25 адам шамасында су шаруашылығы жүйелері мен құрылыстарының инженер-гидротехниктерін, инженер-құрылысшыларын даярлауды көздеу.

Орта Азия елдерінің мемлекетаралық су-энергетикалық концорциуммын (төрт тарапты) құру.

 

Бюджеттік бағдарламаның атауы	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.
Ауыл шаруашылығын тауарын өндірушілерге су жеткізіп беруде көрсететін қызметтер субсидиялау	1032,379	1100,0	1500,0
Шаруашылықаралық каналдар мен гидромелиоративтік құрылыстардың ерекше авариялық жағдайдағы телімдерін қалпына келтіру	250,0	1250,0	1500,0
«Қазагромелиосушар» ММ әдістемелік орталығын құру	10,0	10,0	10,0
Қазагромелиосушар» ММ әдістемелік орталығын материалдық-техникалық жарақтау	2,427	1,177	1,0
Қарыздар	3042,7	2079,9	978,9
Барлығы	4337,506	4441,077	3989,9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДЕРДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ

 

3.1. Аграрлық сала өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және сатудың көлемін ұлғайту

 

Ауыл шаруашылық өнімінің бәсекеге қабілеттілігін анықтаудың критерийі:

Тиімділік, шығындарды азайту әлеуеті.

Бәсекелелік индексі:

Ішкі рынокта, импорт бағасының ішкі рыноктағы сату бағаларына қатынасы ретінде есептеледі,

Сыртқы рынокта, әлемдік және ресейлік бағалардың экспорттық бағаларға қатынасы ретінде есептеледі.

Сұраныс-ұсыныс индекс:

Ішкі рынокта, нақты қажеттіліктің отандық өндіріске қатынасы ретінде есептеледі,

Сыртқы рынокта, ішкі тұтынуды алып тастағанда экспорт көлемінің өндіріс көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.

Бидай, мақта, күріш – тиімді, ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекеге қабілетті, ішкі рынокта ұсыныс сұранымнан жоғары, сыртқы рынокта сұраныстары бар;

Күнбағыс тұқымы, картоп, көкөніс, сүт, жұмыртқа – тиімді, ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекеге қабілеті нашар, ішкі рынокта сұраныс ұсыныстан жоғары, сыртқы рынокта сұраныстары бар;

Қант қызылшасы, сиыр еті, қой еті, жылқы еті шошқа еті, құс еті, жүн – тиімділігі төмен, құс етінен басқасы ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекеге қабілетті, жүннен басқасының сыртқы рынок сұраныстары жоқ.

Астық рыногының дамуы

Астық өндірісі мен мониторингінің жағдайын талдау

Дәнді дақылдар түсімділігінің, өндірілуі мен тұтынылуының қарқыны (түсімділігі – ц\га; өндіру және тұтыну – мың тонна)

 

Облыстар	Дәнді дақылдар орта есеппен 1996-1998 ж.ж		Соның ішінде: бидай орта есеппен 1996-1998 ж.ж		Дәнді дақылдар орта есеппен 1999-2001 ж.ж			Соның ішінде: бидай орта есеппен 1999-2001 ж.ж
	Түсім-ділігі	Өндіру	Түсім-ділігі	Өндіру	Түсім-ділігі	Өндіру	Тұтыну	Түсім-ділігі	Өндіру	Тұтыну
Ақмола	5,1	1882,8	5,3	1535,0	10,8	3260,3	1539,5	10,5	2735,2	937,3
Ақтөбе	4,3	397,4	4,2	244,6	8,2	468,2	361,2	8,4	357,4	203,4
Алматы	11,2	606,6	8,9	336,3	15,4	745,4	969,4	14,0	399,0	720,2
Атырау	5,0	0,8	6,0	0,4	5,6	0,3	97,0	6,0	0,1	97,0
Ш-Қазақстан	6,4	295,1	6,5	209,2	13,2	566,3	584,4	13,2	381,5	347,9
Жамбыл	10,4	356,9	7,6	223,9	12,5	382,2	393,4	11,6	242,2	276,8
Б-Қазақстан	4,1	296,1	3,5	153,2	6,4	266,3	208,8	6,1	193,8	155,0
Қарағанды	4,4	345,6	4,4	290,0	8,7	523,1	355,5	8,5	448,2	237,8
Қызылорда	25,8	219,7	17,8	12,8	27,0	190,0	213,2	12,6	12,7	175,3
Қостанай	7,0	2311,6	6,5	1770,5	12,4	3379,0	1091,1	12,5	3036,6	837,3
Маңғыстау	—	—	—	—	—	—	70,1	—	—	70,1
Павлодар	4,0	335,2	3,7	258,7	7,2	298,8	217,8,	7,6	211,8	172,0
С-Қазақстан	9,2	2701,0	7,2	1896,6	12,5	3524,3	1087,4	12,2	2762,1	731,7
О-Қазақстан	11,7	254,7	9,0	195,2	15,4	300,7	303,6	14,1	225,3	254,1
Астана қ-сы	—	—	—	—	10,5	2,1	—	10,1	1,7	—
Алматық-сы	—	—	—	—	7,9	1,4	—	7,4	0,9	—
Барлығы	69	10003,6	6,2	7126,5	11,5	13908,5	7492,3	11,2	11008,5	5215,9

 

Астық – елдің азық-түліктік қауіпсіздігінің негізгі компоненті.

Соңғы үш жылда (1999-2001ж.ж.) дәнді дақылдар егіс аландарының тұрақтанғандығына орай олардың түсімділігі өткен үш жылмен (1996-1998 ж.ж.) салыстырғанда 4,8 ц\гектарға немесе 67 пайызға өсіп, 11,5 ц\гектарға жетті. Астық өндіру 3,9 млн.тоннаға немесе 39 пайызға ұлғайды және орташа жылдық деңгейі шамамен 13,9 млн. тоннаға жетті.

Негізгі экспорттық дақыл — бидай өндірудің көлемі 1996-1998 жылдардағы 7,1 млн. тоннадан 1999-2001 жылдарда 11,0 млн тоннаға дейін өсті.

Қазақстан астық экспорттаудан әлемде алтыншы орынды иемденеді. Қазақстанның бірегей климаты басқа елдердің бидай ұнының қасиеттерін жақсартушы ретінде әлемдік рынокта сұранысқа ие болып отырған жоғары сапалы, құрамында протеин мол астықтың қалыптасуына ықпал етеді.

«Астық туралы» Қазақстан Республикасының Заның қабылдау астық рыногына қатысушылырдың қызметін нақты құқықтық реттеуді қамтамасыз етті.

Отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді мемлекеттік қолдау мақсатында белгіленген баға бойынша жыл сайын мемлекеттік ресурстарға астық сатып алу жүргізіледі, ал 2001 жылдан бастап көктемгі егіс және егіс жинау жұмыстарын жүргізуге аванс беруді, астық бағасының демпингін болдырмауды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін астық сатып алудың фьючерстік екі деңгейлі жүйесі енгізілді.

Астықтың ішкі рыногын тұрақтандыру және реттеу, нан және тоқаш ұн тағамдарының бағасы негізсіз қымбаттауына жол бермеу мақсатында көктем жаз кезеңінде астықтың сату резервтерінен интервенция жүргізіліп тұрады.

Астық қабылдайтын кәсіпорындардың астық сақтау жөніндегі беретін лицензиялаудың енгізілуі олардың қызметін мемлекеттік бағалауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Астық қолхаттарын енгізу жөніндегі жұмыс басталып кетті, оның негізгі құралы болып табыла отырып өтімді кепілді қамтамасыз етуді ісі арқылы екінші деңгейлі банктердің кредит ресурстарын іске асыру мүмкіндік береді, бұл астық демпингін болдырмайды және маусымдық кредит беруге жағдай жасайды.

Отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің тұқым, жанар-жағармай, минералдық тыңайтқыштар, гербицидтер, ауыл шаруашылығы техникаларына қосалқы бөлшектер сатып алуы үшін көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарына, ауыл шаруашылығы техникасын сатып алуға лизингтік негізде жеңілдетілген кредит ресурстары бөлінеді

Астықтың мемлекеттік ресурстары қалыптаты, мұның өзі ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің тұқымдық материалға, мал шаруашылығы мен құс шаруашылығының жемге қажеттіліктерін тұрақты қамтамасыз етуге, астық ішкі рыногының реттелуін және мемлекетаралық келісімдердің орындалуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Осының барлығы еліміздің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, астықтың экспорттық әлеуетін арттыруға мүмкіндік береді. (5)

 

 

3.2 Агроөнеркәсіптік кешеңдердің экономикалық тиімділігін арттырудың жолдары

 

Республикамыздың экономикасының қазіргі кезеңінде әлеуметтік – экономикалық жүйені өзгертуде, оны нарықтық қатынастарға ауыстыруда едәуір оң нәтижелер бар. «Біз жетпіс жыл бойы өзіміз өмір сүрген ескі саяси және экономикалық жүйеден іргемізді түбегейлі аулақ салдық. Бүгін мүлде жаңа мемлекет өмір сүріп отыр, мүлде өзге саяси және экономикалық жүйе жұмыс істеуде»

Экономиканы жағдарыстан шығару туралы айтсақ, бұл жерде әлі де шешілуге тиісті мәселелер баршылық. Себебі, өндіріс одан әрі құлдырап, ұлттық табыс азайып бара жатқан жағдайларда жұмыс істеуге тура келеді. Сондықтан, экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасына кейбір өзгертулер, антимонополиялық шараларды іске асыру, экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін кеңіек қолдану керек.

Менің ойымша, қазіргі уақытта экономиканы реформалаудың маңызды мәселесі сол – «біз…жылжымайтын мүлікті, қалған ұсақ және орта кәсіпорындар мен агроөнеркәсіп кешенін қоса алғанда, жекешелендіру процесін аяқтауға… тиіспіз».

Шалғай ауыл шаруашылығы аудандарында шағын бизнесті, кәсіпкерлікті барынша дамытқан пайдалы. Болашақта кәсіпкерлікті дамыту Қазақстан экономикасының әлеуметтік-экономикалық жүйесін құрайтын үш элементімен анықталуы мүмкін. Олар: ірі шаруашылық салаларының қызмет істеуі, экономикалық аймақтарды дамыту, ұсақ және орта бизнеске қатысты жүргізілетін саясат.

Әсіресе, соңғы екі элементтің маңызын айта кеткен дұрыс. Экономикалық аймақтардың маңызы сол, олар өздерінің жергілікті мәселелерін өз бетінше шешуде еркін болып келеді. Кәсіпкерлікті дамыту саясатын шаруашылық қызметін реттейтін әртүрлі концепциялар мен бағдарламаны дайындаумен қатар, олардың орындалуын нақты лауазым иелерінен талап ету керек.

Болашақта кәсіпкерлікті сату, сатып алу қызметіндегі делдалдықтан гөрі халыққа қажет товарлар және қызмет көрсету өндірісіне икемдеу қажет. Ол үшін кіші және орта кәсіпорындарды ірі өнеркәсіппен біріктіру дұрыс. Бұл жағдайда ірі кәсіпорындар кәсіпкерлерге өздерінің негізгі қорларын жалға беру, оларға кепілдік қарыз алуға көмектескен болар еді. Себебі, қазіргі тәжірибе көрсетіп отырғандай, ксіпкерлерге, шаруа қожалықтарына өз қызметін жүзеге асыру үшін сенімді құқықтық кепілдік пен қорғау керек. Ол үшін кәсіпкелердің меншік пен табысқа толық құқын анықтап, мемлекетпен, банкпен және басқа кәсіпорындар және мекемелермен олардың белгілі бір өзара қарым-қатынасын белгілейтін заң актілері мен нормативтік құжаттар қабылдануы тиіс.

Қазіргі уақытта көп көңіл бөлінуге тиіс тағы бір мәселе – ол экономиканы басқару мәселесі. Осыған байланысты басқаруды реформалау концепциясы қажет. Яғни, «Жаңа әлемдік экономикалық үлгілерге сай болу үшін біз мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен сапасын едәуір көтеруге, жекеше сектор мен ұлттық капиталға жәрдемдесуге, оларды ынталандыруға және олардың белсенділігін арттыруға тиіспіз».

Жаңа экономикалық саясат жағдайында орталықтағы және жергілікті жерлердегі өкімет экономикаға араласудың барлық түрімен, дән себу, егін жинау және басқаларымен айналысуды тоқтатуы тиіс. Мемлекет жеке сектор басты роль атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін құра отырып, экономикада маңызды, бірақ шектеулі роль атқаруы керек. Ауыл шаруашылығанда мемлекеттің Экономикаға араласуы бағалық, қаржылық, несиелік және салықтық құралдарды пайдалану арқылы экономикалық әдіспен жүзеге асырылады.

Өндіріс салаларында монополиялардың болуы заңды түрде бағаның өсуіне әкелгені белгілі. Мысалы, өнеркәсіпте бағаның өсуі 1995 жылдың көкек айларында электроэнергетика саласында бағаның 1991 жылмен (желтоқсан айында) салыстырғанда 25421 есе, мұнай өндіруде -22271 есе өсуге әкеосе, дәл осы уақытта ет өнеркәсібінде ьаға бар болғаны 7339 есе, ал жеңіл өнеркәсіпте 4120 есеге ғана өскен.

Жоғарыда келтірілген фактілер болашақта болмас үшін мемлекет тарапынан баға саясатына бақылау болғаны жөн. Мемлекеттік реттеусіз монополизм жағдайында өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерінің арасында бағаның тепе-теңдігін қамтамасыз ету қиын. Сондықтан , ауыл шаруашылығы құралдарын шығаратын,агроөнеркәсіптік екшендерге қызмет көрсететін, олардың өнімін өңдейтін барлық монополист кәсіпорындар үшін келісімді бағаның жоғарғы шегін белгілеу мемлекет тарапынан бақылануы қажет. Дәл сол уақытта, товар өндірушілер меншіктің түріне қарамастан баға белгілеуде және өнімді өткізуде өз бетінше шешім қабылдайды. Яғни, «экономиканың өзі тұрақсыз дамудың аралық кезеңінде тұрғанда, мемлекеттің реттеуші ролі мен араласуы бара-бар болуға тиіс.»

Қазақстан агроөенркәсіптік кешендерінің жұмысын жандандырып, олардағы экономикалық реформаларды жеделдету үшін терең мазмұнды және қайтарымы тез қаржы, салық, инвестициялық саясаттар жасақталуы қажет. Бұған экономикалық жағынан әлсіз шаруашылықтарға дотациялар беру, мемлекет есебінен қаржыландыру (мысалы, шаруа қожалықтарын ұымдастыруға, табиғат апаттарының шығындарын өтеуге, су шаруашылыған жүргізуге, жаңа өндірісті ұйымдастыруға, жеңілдетілген салық салу арқылы ынталандыру, селолық товар өндірушілерді қаржылық жағынан қолдау үшін мемлекеттік бюджеттік қаржыландыруды сақтау) және т.б. мәселелер жатады. Осы аталғандар туралы заң актілері бар, тек ендігі жұмыс-олардың орындалуын, оларға қолдау көрсетілуін қамтамасыз еиуіміз қажет.

Агроөнеркәсіп кешендерінің экономикалық тиімділігін арттырудың бір жолы — әлеуметтік мәселелер тобы. Нарықтық қатынастардың дамуы ауыл шаруашылығында жұмыссыздық, кедейліктің пайда болуына, инфрақұрылымның бастапқы уақытта әлсіз болуына әкеліп отыр. Яғни, селодағы барлық өзгерістерді аяғына жеткізу үшін, «олар қуатты және нысаналы әлеуметтік саясатпен қатар жүргізілуі тиіс.» Қазіргі таңда бірінші кезекте барлық деңгейлерде шаруаны әлеуметік қорғаудың және шаруаға әлеуметік кепілдік берудің жаңа механизмдерін дайындау қажет. Жалпы қорыта айтсақ, шаруашылықтың қандай саласы болмасын олардың тиімділігін арттыру үшін мына мәселелер шешілуге тиіс:

• Экономикалық салада – монополияны жойып, бәсекеге жағдай жасау, шағын және орта кәсіпкерлікті көтермелеу, ол үшін қаржы және банктік жүйе жасау;
• Әлеуметтік салада – қала мен село арасындағы жіктелуді баяулата отырып, ең кедей топтарды әлеуметтік жағынан қорғау;
• Саяси салада – саяси күштердің құқықтық базаны тұрақтандыру үшін сенімді, әсіресе, шешуші негізгі сәттерде келісімге келуге;
• Мәдени салада – жеке меншіктің болашағын насихаттай отырып, кәсіпкерлердің жаңа ұрпағын тәрбиелеу.

Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен – топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр түрлілігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең байтақ жер аумағы алып жатқандығы болып табылады. Температураның (100 С) тиімді жиындығы солтүстіктегі 25000-нан оңтүстік және оңтүстік-шығыста 45000-ға дейін аралықта құбылып отырады. Мұның өзі субторпикалық және торпикалық дақылдардан басқа, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді дақылдан бастап жүзім және мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.

Қазақстан жер аумағының көп бөлігі егіншілікпен айналысуға нартәуекелмен баратындай аймаққа орналасқан. Республиканың солтүстігі мен орталығында жауын-шашын 140-350 мм-ден оңтүстіктің, оңтүстік-шығыстың және шығыстың таулы және биік таулы аймақтарында 450-900 мм-ге дейін жетеді.

Жер аумағының топырақ беті де қатты ерекшеленеді – республиканың солтүстігінде кәдімгі, қою қоңыр топырақ, қоңыр топырақ және ашық қоңыр топырақ болса, оңтүстігінде құба құмды топырақ, сұр топырақ және таулы сілтілі қара топырақты болып келеді. Қара топырақты жер көлемі бар-жоғы 15 миллион гектарға жуық жерді құрайды. Бұдан басқа, Қазақстанда 77 миллионға жуық гектар топырақтың эрозияға ұшырауына бейім оның ішінде 17,7 миллион гектарға жуыға егістік жер, 74 миллион гектардан астам сортаң және кебір топырақты жер, оның 8 миллионға жуығы өңделген жер бар.

Республика агроөнеркәсіп кешенінің тағы бір ерекшелігі — өндірістің мамандандырылуы мен шоғырландырылуының жоғары деңгейде болуы. Қазақстанның ауыл шаруашылығы кәсіпорындары егістік жер көлемі жағынан кеңестік кезеңде ТМД елдері бойынша орташа есеппен алғанда алты есеге жуық артық болды. Жалпы өнім өндіру көлемі бойынша 2-3, одан да көп есе болды. Осы жағдай қазіргі өтпелі кезеңде кеңшарлар мен ұжымшарларды реформалауды және оларды шаруа (фермерлік) қожалықтарына, кооперативтерге және басқа нарықтық үлгідегі аграрлық кәсіпорындарға айналдыруды әлдеқайда қиындатып отыр.

Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісінің келесі ерекшеліктері – мұнда жақын шетелдерге қарағанда агроөнеркәсіп кешеніндегі салалық сәйкессіздіктер көзге бірден ұрады, ауыл шаруашылығы өнімдері мен шикізатын өңдеумен, оларды сақтау және тасымалдаумен айналысатын қор шығаратын сфералар мен салалар, сондай-ақ жалпы агроөнеркәсіп инфрақұрылымы нашар дамыған. 90-жылдардың басында агроөнеркәсіп кешені құрылымында ауыл шаруашылығының үлес салмағы 64%-ке жуық, бірінші сферада 8%-ке жуық және үшінші сферада 28%-тен астамырақ болды. Республикада автомашина және комбаин жасау өнеркәсібі мүлдем жоқ. Қолда бар элеваторлық қуаттар астықты өңдеуді, ал ет комбинаттары етті өңдеуді толық қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан өндіріс өнімі көлемінің 30%-і ысырапқа ұшырайды. Бұрынғы КСРО кезінде Қазақстан кооператорлары шикізатты республикадан тыс жерге шығарып, оны сонда өңдеп, дайын өнімді қайта алып келетін. Республикадан тыс жерге екі жақты тасымалдауға кететін шығыннан басқа бірқатар өнім алу үшін бастапқы шикізат болып табылатын өнім қалдықтары да өнім өңделген жерде қалып қоятын. Сондай-ақ, Қазақстан еңбеккерлері өндірген үстеме өнімнің бір бөлігі де сол ауыл шаруашылық өнімдерімен бірге сыртқа шығарылып тұратын.

Материалдық өндіріс сфераларының шамадан тыс шашыраңқы орналасуы жағдайында транспорттың жетіспеушілігі мен жол жүйелерінің нашар дамуы Республиканың агроөнеркәсіп өндірісінің дамуын қиындата түсетін ерекшеліктердің қатарын толтыра түседі. Мысалы, Қазақстанда бір погон километр автожол жүйесіне бар-жоғы 38 метр асфалтталынған жол келеді. Ал, бұл көрсеткіш Өзбекстанда – 129 метр, Украинада – 324 метр, Эстонияда 600 метрге жуық. Халықтыңаз орналасуы да (бір шаршы километрге бар-жоғы алты адам) Республика агроөнеркәсіптік өндірісін орналастыру мен дамытуға кәдімгідей әсер етеді.

Міне, осындай қиыншылықтарға қарамастан, егістік жерлердің орасан көп болуы, топырақтық-климаттық аймақтың көптүрлілігі мен олардың биоклиматтық потенциалының мол болуы, ауыл шаруашылық өсімдіктері жергілікті сорттарының және мал тұқымдарының генетикалық мүмкіндіктерінің болуы, ауыл шаруашылығын жүргізудің ғасырлар бойғы дәстүрі қалыптасқан Қазақстан халқының еңбекқорлығы шаруашылықты дұрыс жүргізген жағдайда жақын болашақта агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын табыспен дамытуға, жалпы алғанда Республика тұрғындарын азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен толық қамтамасыз етуге және Қазақстанның тіпті әлемдік аренада ауыл шаруашылық өнімдерін экспортқа шығарушы елге айналуына мүмкіндік береді. (18)

 

 

3.3 Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың негізгі бағыттары

 

Қазіргі жағдайда Қазақстандағы экономикалық жаңғырулар өзінің шешуші кезеңіне енді. Қазірдің өзінде нарықтық қатынастардың жұмыс істеунің негізі және тиісті ұйымдық құрылым қаланып, бірте-бірте өндіріс құлдырауы тоқтатылып және алға қарай жылжу мүмкіндігі пайда болып, үлкен мақсаттар мен агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының стратегиясы мен тактикасын анықтау қажеттілігі туды. (16)

Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасыу мен дамуының стратегиясы» деген еңбегінде былай атап көрсетті: «….барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді…». «Ауыл, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы» Заң қабылдау да осы мақсаттарға арналды.

Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика үкіметінің қабылданған заңдар мен Республика үкіметінің қабылданған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ Ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары «Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2000 жылға дейінгі тұжырымдық бағдарламасын» жасады.

Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген обьективтік факторлар еске алынды:

• Егемен мемлекетті құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтауының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі.

Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәсіп үшін шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті және қатаң түрде талданды.

Тұжырымдық Бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп, мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.

Бұл бағдарламаның орындалуы Республика аграөнеркәсіптік өндірісінің дағдарысқа түскен қолайсыз жағдайында жүріп жатыр. Оның басты себептері төмендегідей:

• Материалдық-техникалық ресурстар, шикізат және азық-түліктің республика ішінде, әсіресе ТМД елдерінде қозғалу арнасының бұзылуы;
• Меншік, баға және несие саясатына қатысты реформаның жүйелі іске асырылмауы;
• Шаруа еңбегінің мүддесін қоғамдық өндірістен жеке өндіріске қайта бағдарлау; іскерлік үлгідегі жаңа тауар өндірушілер қалыптасу кезеңін бастан өткізуде, ал өндірістік құрылым мен меншіктік қатынастар түбірімен реформаланбаған рынок жағдайында кеңшарлар мен ұжымшарлар бейімсіздік танытуда;
• Нарықтық қатынастарды игеруді тежейтін басқарудың әкімшіл әміршіл жүйесінің қалып қойған құрылымдарындағы консерватизм.

Ішкі көзердің есебінен өндіріс құлдырауын тоқтату, экономикалық жағдайды тұрақтандыру және ауыл шаруашылық өнімін өндіруді арттыруды қамтамасыз ету жөніңдегі кезек күттірмейтін міндеттерді шешу үшін Бағдарламада мына төмендегідей шаралар қарастырылған:

• Меншік қатынастарын қайта құру, жекешелендіру тәсілдері мен қарқыны, бәсекелестік қатынасты дамытуды қамтамасыз ететін көпукладты экономиканы қалыптастыру және агроөнеркәсіптік өңдірістің тиімділігін арттыру жөніндегі экономикалық реформалар бағытына түзетулер енгізу;
• Агроөнеркәсіп кешенінің еркін баға белгілеуге көшуін қамтамасыз ететін тиісті қаржылық несиелік және баға жүйесін, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер мен өнім ұсынушыларды мемлекеттік қолдаудың әр түрлі тәсілдері мен әдістерін, монополист кәсіпорындар өнімінің бағасын шектеуді, шетельдік инвестицияны тарту және біріккен бизнесті дамыту мәселелерін жасау және жүзеге асыру;
• Тауар қорларын қалыптастырып, реттеуге мүмкіндік беретін және соның негізінде рынок сыйымдалығы, баға коньюнктурасы мен өнімді тиімді пайдалану деңгейін арттыратын агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі заманғы инфрақұрылымын құру;
• Агроөнеркәсіп кешенінің терең құрылымдық жаңғыруын төмендегідей бағыттарда жүзеге асыру:
• Республиканың табиғи аймақтарының биоклиматтық потенциалын олардың экологиялық жүйе талаптарына, экономикалық мақсаткерлігіне, өзін-өзі қамтамасыз етуіне, негізгі ауыл шаруашылық дақылдары егіс көлемі құрылымының әлемдік рынок коньюнктурасына сәйкестендірілуі;
• Ауыл шаруашылығындағы мал басының генетикалық потенциалын әрбір табиғи аймақтағы жем-шөп базасының мүмкіндіктеріне орай толық пайдалану;
• Агроөнеркәсіп кешенінің өндірістік негізгі қордағы қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық машиналарын жасау салаларын құру;
• Қуаты және орналасуы жағынан тиімді өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындар жүйесін қалыптастыру;
• Экономиканың көпукладты және жекменшіктің пайда болуын есепке ала отырып, селодлағы әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту;
• агроөнеркәсіптік кешен араласатын экожүйелердің барлық элементтерінің экологиялық қауіпсіздігіне экономикалық, құқықтық және техника-технологиялық кепілдік беретін жүйелер құру.

 

Республика агроөнеркәсіп кешенінің халықаралық ынтымақтастық және сыртқы экономикалық қызметінің бағыттары мен формалары

Нарықтық экономика жағдайында шетелдік мемлекеттермен экономикалық қарым-қатынастарды жаңғырту міндетті түрдегі шарт ретінде экономикалық және құқықтық тетіктерді пайдалана отырып, мемлекеттік реттеудің тиімділігін бір мезгілде қамтамасыз етумен қатар сыртқы экономикалық қызметті орталықсыздандыру мен демонополизациялауды талап етеді.

Өкінішке орай, жақын болашақта шетелге өнім шығарудың негізгі түрлері астық, мақта-мата, ет, жүн, қаракөл елтірісі, тері және тондық былғары шикізаттары болып қала бермек.Алайда, алыс болашақта шетелге дайын өнім шығаруға бағдарлану қажет. Бұл үшін бәсекеге түсе алатындай өнім шығаруға қабілетті алдыңғы қатарлы технологияның негізінде өндеу өнеркәсібін дамыту керек.

Ең маңызды міндеттердің бірі Республиканың сыртқы саудасының жалпы көлемінің 75 пайызынан астамын құраған бұрынғы әріптестер – ТМД және бұрынғы Өзара Экономикалық Көмек Кеңесі елдерімен сауда және өндірістік қатынастарды қалпына келтіру болып табылады. Сондай – ақ Түркия, Германия, АҚШ, сонымен қатар Оңтүстік-Шығыс Азия елдерімен сыртқы экономикалық байланыстарды дамытудың зор келешегі бар. Тайвань, Оңтүстік Корея, Гонконг, АСЕАИ және Латын Америкасының бірнеше елдерімен байланыс орнату біз үшін тиімді болмақ. (17)

Сыртқы экономикалық қызметті төмендегідей негізгі бағыттарда дамыту ұсынылады:

• Республикада жеткілікті жағдайда өндірілуі мүмкін (астық, оның ішінде жүгері, жарманың кейбір түрлері, қалбырланған жем, өсімдік майы, қант ауыстырушылар, көкніс қалбырларының кейбір түрлері және т.б.) тауарларды шетелге шығару;
• Ауыл шаруашылығы шикізатын терең өңдейтін тиімді технологиялар, сондай-ақ техникалық құрал-жабдықтардың жекелеген түрлерінің артықшылықтарын еске ала отырып, шетелден сатып алынатын тауарлардың негізделген номенклатурасын анықтау;
• Шетелге шығарылатын өндірісті (ұн-жарма, тері, былғары, ет қалбыры, жеміс шырыны және басқалар) дамыту үшін өндірістік база құру. Бұл қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындарын конверсиялау, шетелдік капитал мен технологияны тарту негізінде мүмкін болады.

Сыртқы экономикалық байланыстарды белсенді жүргізу әр түрлі тәсілде көрінеді. ТМД-ның кейбір елдерімен ұн, макарон, құрама жем, ет және ет өнімдерін, тері, қой терісін және басқаларды өндіру жөніндегі бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырылуы мүмкін. Бірлескен бизнес үшін ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру немесе мал бағуға қолайлы арнаулы жер аумақтар, ауыл шаруашылығы тауарларын жеңілдетілген валюталық-қаржылық және салықтық тәртіппен сатып алу және сату аймақтары құрылуы мүмкін. Сондай-ақ, Қазақстан мен басқа елдердің кәсіпорындары мен ұйымдарының арасында тікелей өндірістік және сауда байланыстарын кеңінен дамытудың қажеттілігі туып отыр.

Салықтық және басқалай жеңілдіктері бар шетелдік тамақ компаниялары мен фирмаларына сырттан тауар әкелуші кәсіпорын мәртебесін беру де болашағы зор бағыт болмақ. Бұл өңдеу өнеркәсібінде біріккен кәсіпорындар құру үшін үлкен ынталандыру болып табылады. Бұл жерде тамақ өнімдерін шығарумен қатар қазіргі заманғы шетелдік технологияны жол ашылады.

Сыртқы экономикалық байланыстарға сыртқы сауда операцияларына мамандандырылған мемлекеттік мекемелер арқылы жүзеге асырған әлдеқайда тиімді болады. Мұның өзі сыртқы асуданы барынша білікті жүргізуге, біздің қатысушыларымыздың әлемдік коньюнктура мен халықаралық сауданы жүргізу ережелерін білмеуінің нәтижесінде туындайтын тауарлық және валюталық ысырапқа жол бермеуге мүмкіндік жасайды.

Сыртқы экономикалық қызметті күшейту үшін тиісті инфрақұрылымды (қаржылық рынок және қамсыздандыру ісі, банк жүйесі, транспорт, байланыс) дамыту және бухгалтер, маркетолг, салық инспекторлары, банк қызметкерлері және халықаралық экономикалық жүйелер жөніндегі маман кадрларды дайындау қажет. Тиісті ақпараттық қызмет құру және дүние жүзіндегі ақпарат көздеріне жол ашуды қамтамасыз ету ерекше мәнге ие болады. Бұған қоса, сыртқы экономикалық қызметтің лицензиялық және құқықтық негізі жөніндегі жаңа заң және нормативтік актілер жасау және қабылдаудың айрықша қажеттіліг туады. (14)

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазір ел жаңа тіршілікке, жаңа өмір талабына үйрене бастады. Тап бүгін ауылдық жерлерден жастардың топтап қашуы тиылды десе де болады. Өйткені, ашаршылық жоқ. Малдың басы да көбейе түскені шындық. Мындап қой айдаған байды көрдік. Керісінше бірлі-жарым жастар ауылға оралып, әке-шешесіне қолғабыс тигізіп жүр. Бұл – жақсылық, әрине. Жалпы алғанда, урбанизациялық экономика ауылдық жердің тұрғыны аз болатыны заңдылық. Мысалы, АҚШ-та ауылдық жерде мемлекет халқының 26 пайызы ғана тұрады екен. Жапонияда бұл көрсеткіш одан да төмен. Егер ауыл шаруашылығын ғылыми негізде техникамен қамтамасыз етіп, жан-жақты ұйымдастырылған шаруашылық жүйесі орнықса, осы күннің өзінде-ақ құны төмен ет, сүт, астық, техникалық өнімдер өндіруге жетерлік ала күші ауылдық жерде бар. Міндет – жастарды қалаға қанша үгіттеуде емес, оларға ауылдық жерде мәдениетті, өркениетті, білікті тіршілік жасауына жағдай туғызуда болып отыр.

Қазір Қазақстанға шет елдерден ет, сүт тағамдарын тасымалдағанды көріп жүрмін. Бұл – жақсылық емес. Яғни, Қазақстан басқа елдердің адамдарын жұмыспен қамтамасыз етіп келеді деген сөз. Бұл олқылықты түзету үшін ауылдық жерде өндірілетін өнімдердің өзіндік құны шетелдік тауарлармен салыстырғанда төмендеу болу керек те, сапасы кем болмауы тиіс. Бұл айтар ауызға ғана жеңіл міндет ғылыми тұрғыдан жан-жақты жоспарланған жағдайда, компелексті шаралар жүзеге асырылғанда ғана талапқа сай болмақ. Сонда ғана егемендіктің де, келешектің де талабына сай экономика бой көтереді.

Қазақстанның ерекшелігі – біздің мемлекетте жер көп, адам аз. Мемлекетіміздің жерін кісі басына шақса Қазақстан әлемде Австралиядан кейінгі екінші орында тұрады. Қазақстанның жерінің табиғаты бай, өз халқымызды ғана емес, басқа елдердің халықтарына да астық, ет, сүт, жүн, тері беріп тұрарлық келешегі бар. Еліміздің жер байлығы бүкіл әлемнің игілігіне жарауы қажет. Бұл – Қазақстанның, қазақ халқының адамзат алдындағы абыройлы борышы деп түсінсек абзал болмақ .

Ал, жерді сату керек пе, сатпау керек пе деген мәселеге келсек, бұл — өте ауыр сұрақ, бір кісінің пікірі ақыл болмайды деп ойлаймын.

Егер жерді шынымен сатамыз деген үкіметтің тиянақты пікірі қалыптасса, онда қате жіберіп, қалт кетпеу үшін бүкілхалықтық референдум өткізу керек деп ойлаймын.

Әлемде ауыл шаруашылығы озық, жерінің өнімі өзінен артылып жатқан, жердің өнімін сатып, өркениетті өмір сүріп жатқан бірнеше мемлекеттер бар. Солардың астықтан бірегейі – Канада, ет пен сүттен озығы – Голландия. Бұл екі мемлекетте де шет елдерге сататын миллиондаған тонна бидайдың, жүз мың тонналаған ет пен сүт қоры бар. Осы екі мемлекетте де бір заманда жерді қалай пайдалану керек деген мәселе көтерілген екен. Ұзақ пікірталастан соң екі мемлекетте шаруаларға пайдалануға, яғни арендаға беріледі. Егер алғашқы бес жылдың ішінде шаруа бөлінген жердің дұрыс пайдаланса, онда аренданың мерзімі он жылдан жиырма жылға дейін ұзартылады. Канада ауыл шаруашылығы негізнен кооперативтелінген, жан-жақты механизацияланған. Сапасы төмен техника сатуға үкім бойынша тыйым салынған. Бұл елде астықты біреу өндіреді, екіншісі – дереу сатып алып өндейді, үшіншісі – үкіметтің бақылауымен ішке және сыртқа сатады. Сол бір – бірімен байланысты ұжымдардың бәрі бір кооперативтің мүшесі. Басқаға (яғни, жеке саудагерлерге) жол жоқ . Егер астық шет елге қымбаттау сатылса, одан түскен таза пайданың тиісті мөлшерін өндірушілерге қайтарып береді екен. Сол сияқты Голландияда да ет, сүт өндіру, өндеу кооперативтің қолында. Ал, оны шетке сату негізінен үкіметтің құзырында. Табиғат құбылып тұрады ғой. Егер құрғақшылық, не су тасқыны сияқты апат болып, қиыншылық күн туа қалса екі мемлекеттің де шаруалары қамқорлықсыз қалмайды. Оларға үкімет қорынан дереу жеткілікті мөлшерде жәрдем көрсетіледі. Назар аударыңыз – қарыз емес, жәрдем. Бұл қиын-қыстау ауа-райы кезінде шаруалар дағдарып қалмау үшін әдейі жүзеге асырылатын ақылды шара ғой. Бірнеше мемлекеттерде осындай қор бар. Ауа-райы біздегі сияқты құбылып тұратын Қытайда бұл қордың мөлшері аз болмаса керек. Егер біздің елде де осындай мәселелер жан-жақты қаралып, шешімін тапса дұрыс болар еді.

Ал, жерді сату не береді? Одан мемлекет, халық не пайда табады? Жер – нан емес «Бір тойғанның» қамымен жер тағдырын шешу қате болып жүрмесін. Ал, жерді шет елдің азаматына сату қауіпті қателік болар еді депекпін….

Ең соңғы мәселе – Қазақстан сияқты жер байлығы соншама мол мемлекеттің де, оның халқының да келешегі жарқын. Барлық әңгіме – жерді ұтымды пайдалану шараларын мемлекеттік стратегиялық міндеттермен ұштастыра отырып шешуді келешек ұрпақтың үлесіне қалдырмай, осы күннің өзінде қолға алып, ғылыми негізде жүзеге асыруда болса керек.

Ауылға қолдау жасау үшін мемлекеттік бюджеттен үш жыл ішінде 150 миллиард теңге бөлу белгіленген. Олар қандай мақсаттарға жұмсалмақ?

Елбасының «ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары» деп аталатын Қазақстан Халқына жолдауында ауылды /селоны/ жаңғырту еліміздің әлеуметтік-экономикалық саясатының базалық басымдығы деп анықталды. Президент өзінің Жолдауында агроөнеркәсіп кешенінің тұрақты және серпінді дамуы, оның экономикасының қазіргі заманғы рыноктық принциптер бойынша тез көтерілуі ауылды көтерудің басты факторы болып қала береді деп көрсетті.

Республикалық бюджеттік комиссия 2003 жылға арналған республикалық бюджеттің жобасын жасаған кезде Президент Жолдауында айтылған міндеттерді шешу қажеттігін ескере отырып 2003-2005 жылдарға арналған республикалық бюджеттің қаражатын жұмсаудың басымдық бағыттарын анықтады. Аграрлық секторды дамыту және ауылды \селоны\ жайғастыру жөніндегі басымдықтар шеңберінде ондай міндеттерге мыналар жатады:

• Ауыл шаруашылық өндірушілерді қолдаудың несиелік және лизингтік тетіктерін дамыту;
• Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерге ақшалй жәрдем жасау;
• Өсімдіктерді жаппай зиянкестер мен аурулардан, малды – аса қауіпті және жұқпалы аурулардан қорғау;
• Тұрғын мекендерді сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету;
• Селолық инфрақұрылымды құру және қайта құру;

Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 5 маусымдағы №889 жарлығымен Мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы бекітілді. Осы құжатқа сәйкес мемлекет село экономикасына 2003-2005 жылдар ішінде 150 миллиард теңге бөлуді жоспарлауда. Осы қаражат есебінен мал мен өсімдіктің аса қауіпті ауруларына диагностика, мониторинг жасауды және олармен күрес жүргізуді, карантинді өнімге лабороториялық және фитосанитарлық талдауды, ауыл шаруашылық дақылдарының сорттарын сынақтан өткізуді, суармалы жерлерді мелиоративтік бағалауды, мемлекеттік резервтегі астықты сақтауды, элиталық тұқым шаруашылығы мен асыл тұқымды малдарды сақтау мен өсіруді жүзеге асырып, минералдық тыңайтқыштарды сатып алуға ақшалай көмек көрсету және басқаларды қаржыландыру жүзеге асырылатын болады. Сондай-ақ аграрлық саланың қаржы жағынан тұрақты жұмыс істеп тұрған субьектілеріне де қолдау көрсетудің қосымша шаралары қарастырылған: мемлекеттік ресурсқа астық сатып алу, ауыл шаруашылық техникасының лизингісіне несие беру, көктемгі егін салу және егін жинау жұмыстарын атқаруға жергілікті бюджеттерге несие беру, селолық несие беру және басқалар.

Бұдан басқа мемлекет жыл сайын 2004-2005 жылдары:

• 15 миллиард теңгеден ауылдағы білім беруге, денсаулық сақтау мен сумен қамтамасыз етудің ауылдық обьектілеріне инвестиция бөлінеді;

Осыған орай Қазақстанның қалаларының әкімдері нақты шараларды ойластырып, жүзеге асырса құба-құб болар еді.

Баяғыда Мұса деген ақылды ақсақал болған екен. 1949 жылы ауыл шаруашылығын жаңа техникамен қамтамасыз ету туралы СОКП Орталық Комитетінің қаулысы шығып, соны талқылаған жиында ақсақал мінбеге шығып, аудан басшыларына:

• Сіздер қоштаймыз, құптаймыз деп бізді үгіттегенше, анау қаңқиып тұрған бес тракторды жөндеуден өткізіп, екі жүз күрек пен бес мың қап жеткізіп беріндерші. Басқа істі бізге қалдырыңдар, — деген екен.

Сол айтқандай, барлық қаланың әкімшілігі жалпы сөзбен гөрі ауылдық жерге нақты іспен жәрдемдесіп отырса болар еді.

Қазақтың «көп түкірсе – көл» деген мақалы осындайдан туған емес пе?!

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы. 1997
2. Қазақстан Республикасының Заңы «Мемлекеттік сатып алу туралы» 1997 жылғы шілде. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1997 жыл. №17-18, 216 құжат
3. Қазақ ССР-індегі тұтыну корпорациясы туралы. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің ведомстары. №51 1990
4. Постановление Кабинет Министров Республики Казахстан от 22 октября 1992 года №886 «О новых условиях оплаты труда на основе Единой тарифной сетки для всех категории работников народного хозяйства». Вестник ВС РК. 1993 г. №5
5. Закон Республики Казахстан «О внесении дополнении в Указ Президента РК, имеющий силу Закона, «О налогах и других обьязательных платежах в бюджет Алматы, 30 октября 1997 г, №175-13 РК
6. Панкратов Ф.Г., Памбухчинянц В.К. Коммерция и технология торговли. Москва, 1994
7. Болт Г.О. Практическое руководство по управлению сбытом. Перевод с английского. Москва, Экономика, 1991
8. Сейдахметов А.С., Байбараков Е.Б. Рынок и социальная программа. ҚазМБА, 1998
9. Сейдахметов А.С., Аяганов Қ.Т. Становление и развитие крестьянских (фермерских) хозяйств в АПК Казахстана. Казахстан на современном этапе экономической реформы. Сб. Научных трудов посвяшенное 150 летию Абая Кунанбаева. Алматы. КазГАУ, 1996
10. Аубакиров Я.А. Аграрный сектор в условиях рыночной экономики. Алматы, 1991
11. Концептуальная программа развития агропромышленного комплекса Республики Казахстан на 1993-1995 годы и до 2000 года. Научно-издательский центр «Бастау», 1994
12. Агробизнестің экономикалық негіздері. Алпыспай Сейдахметов. Алматы. «Экономика». 2001
13. Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин Х. Агробизнес теориясы мен тәжірибесі. Алматы., 1997
14. Жатқанбаев Е. Аралас экономика негіздері. Алматы, 1996
15. Нұрышев Ғ.Н. Ауыл шаруашылығында нарықтық қатынастардың қалыптасуының кейбір мәселелелері. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1997
16. Сахариев С.С., Сахариев А.С. Жаңа кезең – экономикалық теориясы (оқулық). Алматы: «Дәнекер», 2004
17. Сахариев С.С, Сахариев А.С. Әлем экономикасы. (оқулық) І-бөлім. Алматы, Дәнекер, 2003
18. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекетретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Егеменді Қазақстан. 1992
19. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030, Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы — Егемен Қазақстан, 1997
20. Әлеуметтік-экономикалық реформаны тереңдету үшін кезек күттірмейтін шаралардың бағдарламасы. Егемен Қазақстан 1993
21. Қазақстан Республикасының Заңы «Мемлекеттік сатып алу туралы» 1997 жылғы шілде. ҚР Парламентінің Жаршысы, 1997
22. Қазақстан Республикасының Заңы. Тауарлар импорты жағдайында ішкі рынокты қорғау шаралары туралы. Егемен Қазақстан. 30 желтоқсан, 1998
23. Қазақстан Республикасының «Жер туралы» Заңы. Егемен Қазақстан, 6 ақпан, 2001
24. Ақиқат. №6.2003
25. Ақиқат. №4.2002
26. Ақиқат. №3. 2002