Дипломдық жұмыс: «Айқын» газетіндегі талдамалық жанрлар табиғаты

М А З М Ұ Н Ы

 

КІРІСПЕ……………………………………………………3-7 бет

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

 

I Тарау. «Айқын» газеті қазақ ақпарат кеңістігінде

1.1. «Айқын» газетінің жалпы сипаттамасы……………….8-15 бет

1.2. Басылым материалдарының

жанрлық жіктемесі…………………………………………………..15-29 бет

 

 

II Тарау. «Айқын» басылымы: тақырып және талғам

2.1. Талдамалық жанрлардың

жазуындағы шеберлік мәселесі…………………………………30-39 бет

2.2. Талдамалық материалдардың

актуальды тақырыптары…………………,……………………….40-46 бет

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………..47-50 бет

СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ…………………………………..51-52 бет

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР…………………………………53 бет

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақстан – болашағы бекем, елдік үміттері асқақ жас мемлекет. Қазіргі жаңару-жаңғыру дәуірінің жарқын мұраттарының бірі – азат реңді, өршіл рухты қазақ халқының әлемдік дидарын қалыптастыру, жаһандану заманынан алар өз орнын, енші-үлесін айқындау болып отырғаны шындық. Әрине, бұл мәселенің оң шешім таппағы бағыты дұрыс, ұстанған бағыты елдік мұратпен қабысып жатқан ақпарат құралдарына тікелей байланысты. Бүгінгі күннің талассыз ақиқаты – осы.

90-жылдардың басында барлық посткеңестік елдің ақпараттық корпусында жекеменшік, тәуелсіз басылымдар өмірге келе бастады. Біздің Қазақстан БАҚ-тары да бұл өзгерісті бастан кешірді. Осы науқан аясында жаппай ашылған жекеменшік газеттердің біразы көп кешікпей қайта жабылып, қоғамның баспасөзге деген сеніміне секем түсіре бастады. Уақыт өте келе, елімізде тәуелсіз баспасөздің де өзіндік бей-бейнесі қалыптасып, ақпарат рыногында ұстанымы айқын, шындықты айта білетін, шығармашылық ұжымының кәсіби білігі жоғары басылымдар сұрыпталып шықты. Осының нәтижесінде тәуелсіз басылымдардың өмір сүру формасы мен өзіндік заңдылықтары екшелді. «Айқын» басылымы отандық тәуелсіз басылымдардың алғашқы сүріну сабақтарын қадағалап, өзіндік бедерін жанып, айтар ойы, төл бейнесі бар басылым ретінде оқырманымен қауышты.

«Айқын» газетінің тарихы 2004-жылдың 6 наурызынан басталды. Дәл осы күннен бастап қазақ ақпарат кеңістігіне жаңа леппен, тың серпінмен қосылған басылым өз оқырмандары үшін, қоғамдағы төл мәртебесі үшін де күресін бастады деуге болады. Бүгінде «Айқын» үш жылдан астам уақыттан бері шығып келе жатқан, ақпаратты мүмкіндігінше жедел, объективті етіп беруге талпынатын басылым ретінде танылып үлгерді. Газет бетінде айтылған сүбелі ойлар қоғам пікірін тәрбиелеу, қалыптастыру үдерісіне  аз-кем үлес қосты. Демек, осы уақыт аралығында газеттің айдарлары, беттері, жанрлық табиғаты айқындалып, шағын зерттеуге нысан боларлық шығармашылық асуды бағындырды.

«Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай  керек болса, халыққа газет сондай керек. …газет – халықтың даушысы.

«Тау мен тасты су бұзар, адамзатты сөз бұзар» – деген нақыл бар. Бұзуға құдыреті жеткен сөздің, түзеуге де құдыреті келеді. Сөз – қару, мұны бұзуға жұмсасақ бұзады, түзеуге жұмсасақ түзейді. Сөзін жұртты түзеуге жұмсап отырған жұрттың, өзі түзелуге бет алғанын көріп отырмыз.» [1] Бұл – ғасыр басындағы ұлт баспасөзі қарлығаштарының бірі – «Қазақ» газетінде жарияланған Ахмет Байтұрсын-ұлының ізашар мақаласында айтылған аталы сөз. Арада ғасырға жуық уақыт өтсе де, газеттің міндетін Ахмет атамыздан асырып ешкім айта алмады. Ендеше қазір шығып жатқан қай газет болмасын халықтың даушысына айналып, тастаған ойы, жазған сөзі жұртты түзеуге жұмсалуы керек. Сонда ғана қазақ мықты ұлтқа айналмақ. Бітіру жұмысын жазарда, зерттеу нысаны етіп алған «Айқын» газетін осы  тұрғыдан қарастыруға, осы биіктен бағалауға бел байладық. 

Бітіру жұмысының тақырыбы – «Айқын» газетіндегі талдамалық жанрлар табиғаты. Олай болса, баспасөз теориясындағы ең басты категориясы – жанрлар жүйесіне аз аялдайық. Журналист өз шығармасын жазар алдында, жанрлар палитрасы ішінен, өзегіндегі ойын жеткізудің ең оңтайлы деген пошымын таңдап алып, әрі қарай ой-жүйесін сол қалыпқа сыйдыруға талпынады. Мұнда журналист жанрлардың өзара байланысу тәртібін, жанр жүйесінің құбылу заңдылығын, жанрлық трансформация себептерін бес саусақтай білуі тиіс. Сонда ғана оның мақала дегені – мақала, репортажы – репортаж болып шығады. М. Бахтиннің «жанр – бір мезетте бірнеше сипатта көріне алады. Ол бүгін өмір сүре отырып, кешегісін естен шығармайды» [2] дегенін ескерсек, жанрлардың пішіндік, мазмұндық аспектіде жаңғырып отырғаны, жанрлар жүйесінің жаңа жанрлармен толысып жатқаны  – заңды құбылыс. Әлеуметтік-экономикалық  және саяси өзгерістер қоғам өмірінің шарайнасы – баспасөз жанрларының да өзгеруіне әкелді. Жанрлар қашан да жалпылама ережеге бағынады, қандай да бір жанрдың дайын «мәзірі»жоқ. Сол себепті шығарманың жанры автор идеясы қағаз бетіне түскенде барып анықталады. Осы тұста автордың дара стилі де маңызға ие. Онсыз жанрлық форма әсем кескінінен айырылады. «Айқын» газетіндегі Роза Рақымқызы, Талғат Батырхан, Амангелді Сейтақ, Айхан Шәріп, Бауыржан Омарұлы, Төреғали Тәшен сынды өзіндік қолтаңбасы қалыптасқан, тіпті жеке шығармашылық зертханасы бар журналистердің қаламынан туған мақалаларда авторлық стиль анық байқалады. Баспасөз теориясын зерттеуші ресейлік ғалымдар мерзімді баспасөздегі жаңа жанрлар легін, олардың пайда болуының тарихи алғышарттарын, кейбір жанрлардың газет бетінен сирек көрінуінің себептерін салмақты дәлелдермен түсіндірген. Ол жөнінде жұмыс барысында кеңінен тоқталамыз. Жалпы «жанрлар эволюциясы» деген күрделі ұғымды біз жеке тақырып атауы  етіп алып, сол арқылы бүгінгі баспасөздегі ілгерілеу мен ілкілістерді ашып көрсетуге тырыстық.

Тақырыпты «Айқын» газетіндегі талдамалық жанрлар табиғаты» деп алудағы мақсат – ақпараттық басылым ретінде қалыптасқан газет бетінде талдамалық жанрдағы материалдардың жазылу шеберлігін, мақалалары мен корреспонденцияларының көтерген тақырыптарын және талдамалық жанрлардың даму, жетілу тенденциясын осы газет мысалында белгілеу. 

Жұмыс барысында кеңінен қарастырылған дерек көздері ретінде В.Ворошиловтың «Журналистикасын», Н. Ким «Жанры современной печати», қазіргі қазақстандық ақпарат айдынын негізге алған, практик-журналистердің ғылыми мақалаларынан тұратын  «Практическая журналистика Казахстана»,

Н. Омашевтың «Ақпарат әлемі» қос томдығын, кеңестік дәуірдегі баспасөз жанрларын зерттеген қазақ ғалымдары Тауман Амандосовтың «Қазақ Совет баспасөзінің жанрлары», Т. Қожакеевтың «Жас тілшілер серігі» еңбектерін атауға болады. Кітаптар өз алдына, ал дәл қазіргі баспасөздегі жанрлық мәселелерді көтеруде актуальдылық тұрғысынан алғанда ғылыми мақалалардың берері мол. Жұмыста ресейлік авторлардан А. Тертычный,

Я. Засурскийдің, қазақ авторларынан Н. Омашев, К. Қамзин, Б. Жақып, Қ. Сақ, С. Қозыбаевтың мақалалары кеңінен қолданылды.

Бітіру жұмысы тақырыбының ғылыми өзектілігіне келсек, біріншіден, «Айқын» басылымы, таралымына қарағанда оқырман аудиториясы кең болғанымен, әлі күнге дейін ірі зерттеулер нысаны бола қойған жоқ, оның жұмысын теориялық тұрғыда бағалау қажеттігі өзінен-өзі сұранып тұр. Ал екіншіден, талдамалы жанрлар – бүгінгі баспасөз материалдарының ең басты көрініс табу формасы болғандықтан, оның дәл қазіргі күндегі дамуын «Айқын» мақалалары арқылы көрсету қазақ баспасөзінің жалпы даму заңдылығының бір көрсеткіші іспетті.

Бір ескерте кетерлігі, газет жарияланымдарын, әдетте, бәріміз «мақала» деген деген жалпы атаумен атаймыз. Ал талдамалы жанрлар жүйесінде «мақала» жеке жанр болғандықтан, шатаспас үшін жұмыс барысында газет жарияланымдарын «материал» деген ортақ атаумен атаймыз.

Жұмыстың зерттеу нысаны – «Айқын» басылымының 2004, 2005, 2006, 2007 жылдары жарық көрген сандары. Әсіресе, талдамалық жанрдағы материалдардың берілу пропорциясын анықтау үшін газеттің тұтас айлық тігінділері қаралды.

Жұмыста қолданылған әдістемесі ретінде салыстыру және әлеуметтану ғылымынан белгілі сауалнама кеңінен қолданылды. Газеттің 100 оқырманы арасында сауалнама жүргізу арқылы біз газеттегі талдамалық мақаларға (тілі, стилі, мазмұны, идеясына) қатысты пікірлерін жұптап, газетке қатысты ортақ талаптарды анықтадық.

Сондай-ақ біз «Айқынның» редакциялық ұжымымен байланысып, ондағы редакциялық менеджменттің принциптерін бағамдап, басылымға қатысты түсініксіз көп жайттың басын ашып алдық. Аталған зерттеу шараларының қорытындысын жұмыстың негізгі бөліміне енгіздік.

Бітіру жұмысының құрлымы: жұмыс үлкен екі тараудан тұрады. Әр тарау өз кезегінде екі-үш тақырыпшаға бөлінген. І тарау: «Айқын» газеті қазақ ақпарат кеңістігінде», II тарау: «Айқын басылымы: тақырып және талғам» деп аталады. Күрделі ізденістер осы негізгі бөлімде қамтылған. Олардан өзге жұмысымыз тиісінше кіріспе және ойды тиянақтайтын, тоқтамдар мен тұжырымдарымдарды түйіндейтін қорытындыдан тұрады.

Ғылыми еңбектің дәл осылай құрылуы тақырыпты барынша ашуға септігін тигізеді деп ойлаймыз.

«Айқын» алғашқы күннен бері А2 форматында жарық көруде. Өткен  2006-жылдың басынан бері тысқы безендірілуі өзгерді. Газетке 2006 жылдың мамыр айына дейін белгілі журналист Серік Жанболат редакторлық етіп келсе, одан бері қарай «Айқынның» бас редакторы – Бауыржан Омар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I Тарау. «Айқын» газеті қазақ ақпарат кеңістігінде

• «Айқын» газетінің жалпы сипаттамасы

2006-жылы газет ұжымы журналистикадағы үлкен ізденістері үшін Журналистика Академиясы тағайындаған «Алтын жұлдызды» иеленген болатын. Осы жиында белгілі публицист, ғалым Намазалы Омашев: «Алтын жұлдыз» алып жатқан «Айқынның» айқын келбеті бар. Маған газетте айтылатын ойдың барлығын тақырыпқа шығаратыны ұнайды. Барлық дамыған елде солай. «Төңкерілген пирамида» секілді. Бұл дегеніңіз не деген сөз? Ол – айтатын ойды «ә» дегеннен бастау. Біздің бұрыннан келе жатқан журналистикада тақырыпқа біртіндеп-біртіндеп келетін. Ал «Айқын» бірден бастайтын озық үлгіге бірден көшіп кетті. Бұл біздің журналистикада үлкен жаңалық болды. …өз басым бұл газеттің бетінен біржақтылықты байқаған жоқпын. Кейде тіпті билікке ой тастайтын жақсы дүниелерді ұсынады, сынайтын жерде өте мәдениетті сынап та алады» [3] – деп, газетке әділ де әдемі баға берген. Расында, осы күні басылымдардың жекелеген партияның немесе басшының идеологиялық құралына айналуы кейбір басылымдарға қатысты жағымсыз пікірлердің қалыптасуына негіз болып отыр. Біреуді жөнсіз мақтау, біреуді негізсіз қаралау – «Жас алаш» секілді сексен жылдан астам тарихы бар басылымды да бұқара санасында «сарыжағалдар» санатына қосып отыр. Нарық заманы оқырман үшін күрес жолында басылымның идеялық болмысына, материалдарының стильдік боямасына қатаң талаптар қоюда. Өйткені, мұның бәрі газеттің бұқара алдындағы имиджін жасайтын жеке компоненттер.   

Газет Ақпарат министрлігінің тіркеуіне алынып, 2003 жылдың 1-жел-тоқсанында №4448-Г тіркеу куәлігін иеленген. Басылымның құрылтайшысы және меншік иесі – «Литер Media» ЖШС. Газеттің апталық таралымы 185 000-196 000 аралығында. Орта есеппен таралымын 196 000 дана деуге болады. Газеттің бейсенбі күнгі саны қалың боп шығады. «Айқын» газетінің: «Әлеумет», «Экономика», «Мәдениет», «Саясат», «Құқық», «Ұлттық компания», «Спорт», «Ақ сөйле», «Ой академиясы», «Аңыз бен ақиқат», «Саяси таразы», «Шаңырақ», «Демалыс» және өзге де әрәдік шығарылған беттері бар. Экономика тақырыбын қаузайтын «Құн» және телевизия мен кино тақырыбын көтеретін «Дидар ТV» қосымшасы бар. Әр кездері «Жастар беті», «Жас толқын» сынды тұрақсыз беттер көпке бармай шығуын тоқтатқан.

Республикалық «Айқын» газеті Қазақстанның ақпарат айдынына 2004 жылдың 6-наурызында келіп қосылған жас басылым.

«Журналисты Казахстана. Энциклопедия» басылымы: «Айқын» 03.03.2004ж. күні жарық көрген қоғамдық-саяси өмірді, әлеуметтік проблемаларды, мәдениет пен спорт тақырыбын кеңінен жазатын басылым. Форматы А2, көлемі 6-бет, 2006-жылы жалпыұлттық «Алтын жұлдыз» сыйлығын алған» [4], – деп жазыпты. Бұл анықтамалық газет жөнінде қалың оқырманға ақпарат бере алатын әзірге жалғыз дереккөз.

 «Айқын» қоғамдық-саяси басылымының түрлі жарнамалық парақшалары мен күнтізбелерінде газеттің ұрансөзін былай беріпті: «Ақпарат алуға асығыңыз», ал кейбірінде – «Жаңалықты бірінші біліңіз»! Олай болса, басылым шапшаң, өмірдегі ағыл-тегіл ақпараттар легін барынша дәл, жедел етіп беруді мақсат еткен ақпараттық басылым. «Айқынға» қатысты жұрт санасында орныққан түсінік немесе басылымның имиджін «шапшаң ақпараттар жазуға бейімделген газет» ұғымы құрайды. Газет алғаш шығарыла бастаған уақытынан бастап аптасына 3 рет: сейсенбі, бейсенбі, сенбі күндері шығып отырады. Қазақ газеттерінің көпшілігі аптасына бір шығады. Ақпараттары мейлінше аз саясиланған, бейтарап бағыт ұстанатын «Айқын» газеті шыққанға дейін күнделікті жаңалықтарды күн құрғатпай жедел жеткізу үшін жиі шығатын басылымның орны ошарылып тұрған еді.  Аптаның 3 күнінде жарық көретін ақпараттық басылымдардан «Айқынмен» шығу жиілігі тұрғысынан иық қағыстыра алатын республикаға тарайтын қазақтілді басылым жалғыз «Жас алаш». Бірақ тоқсан жылға жуық тарихы бар «Жас алаштың» ақпараттық сипатынан гөрі саяси салмағы басымырақ.

«Айқын» материалдық-техникалық жабдықталуы жағынан жоғары деңгейдегілердің бірі. Ол ғаламторда төл сайтын, яғни газеттің электрондық нұсқасын ашқан санаулы газеттің бірі. Жалпы газеттің электрондық нұсқасының болуы – уақыты тығыз оқырманға және газеттің ескі сандарын ақтару қажет болғанда қолайлылық тудыратын фактор. www. aikyn. kz сайтынан газеттің 2005-жылдан бергі кез-келген санын тауып алуға болады.

 2006-жылдың басынан бері «Айқынның» тысқы безендірілуі өзгерді. Газетке 2006-жылдың мамыр айына дейін белгілі журналист Серік Жанболат редакторлық етіп келсе, одан бері қарай «Айқынның» бас редакторы – Бауыржан Омар. «Айқын» басылымының редакциясы жекелеген бөлімдерден тұратынын газет ұжымымен байланысқан әрбір адам жақсы біледі. «Әлеумет» бөлімінің редакторы: Айгүл Аханбайқызы, «Экономика» бөлімінің редакторы: Гүлнәр Жұмабайқызы, «Мәдениет» бөлімінің редакторы: Роза Рақымқызы, ал «Саясат» бөлімінің редакторы: Берік Бейсенұлы. Тілшілер қосынын басқаратын – Ұлбосын Айтөлен.  Әр бөлім өзіне тиесілі бетті бастан аяқ даярлауға, ондағы материалдардың дер кезінде, тиянақты, фактілері қанық болып жазылуына жауапты.

Кешегі кеңестік жүйе тұсында мерзімді басылымдар мамыражай күй кешті. Қамқорлық көрсетіп отырған соң, олар өздерінің өнімдерін қалай өткізу керек екендігі жайлы ойланбады. Партияның нұсқауымен жер-жердегі мекемелер жазылуға мәжбүр болды. Қазір олай ете алмайсың. Мерзімді басылымға жазылу-жазылмау – әркімнің өз еркі. Яғни барлығын оқырман аудиториясы шешеді. Ендеше көпшілік қажетсініп отырған дүниені беру керек. Ол – аудиторияны зерттемей іске аспайтын құбылыс. Осы тұрғыда айтар кетерлігіміз, газет ұжымының оқырман аудиториясымен кері байланысы дұрыс жолға қойылған. Оқырман хаттары мен талап-тілектеріне редакция ұжымы күн құрғатпай міндетті түрде үн қатып отырады. Жалпы оқырман қажеттілігін анықтауда жасалып отырған менеджменттік саясат газет таралымын тұрақтандырып отырған факторлардың бірі. Нарық талабы – басылым ұжымының оқырмандары азайып қалмасы үшін тиісті шаралар өткізу екені белгілі. Осы ретте, «Айқынның» өткен екі жылда жазылушылар арасында ұтыс бәйгесін жариялап, жеңімпазға Париж қаласына тегін жолдама берген болатын. Бұл оқырман тартудың заманауи бір үлгісі.

2005-жылы «Айқын» газеті бүгінгі заманға сай шығарылып отырған басылым ретінде Президент сыйлығына ие болған. 2006-жылдың маусым айының басында газет редакциясы орналасқан ғимаратта өрт шығып, 4 күн бойы газет ұжымы тыста, палатка астында жұмыстарын жалғастырып, төтенше жағдайды өткергені есімізде. Бұл жағдай – редакция ұжымының материалдық-моральдық тұрғыда тұралап қалуына себеп болғаны түсінікті. Тілсіз жау кесірінен отқа оранған бұйымдарды қалпына келтіргуге көптеген ақпарат құралдары мен Алматы қаласының әкімдігі жәрдем берді. Газеттің шығармашылық ұжымымен танысқанымызда, редакциядағы менеджменттің байыпты жүргізлетіндігінің куәсі болдық. Газетте редакция алқасымен тұрақты кеңесулер мен пікіралмасу жүргізіліп тұрады екен. Ал бас редактор тек осы мәселелерді қадағалаушы және ақырғы шешім қабылдаушы. Газеттің мазмұндық жоспарынан бастап, сыртқы пішінің дизайнына дейінгі мәселелер ортақ жиналыстар барысында шешіледі. Газет менеджментінің оңтайлы жүргізілетіндігінің нәтижесі – газеттің қазіргі ішкі-тысқы бейнесі. Ұжым ауызбірлігінің және кәсіби біліктілігін журналистерінің сан түрлі жүлделермен марапатталып тұратындығымен де дәлелдеуге болады. Өткен жылы «Айқын» газетінің Астанадағы меншікті тілшісі Айхан Шәріпов және фототілші Советбек Мағзұмов Мәжіліс төрағасы Орал Мұхамеджановтың арнайы сыйлығына ие болды.

 «Айқынның» «Мәдениет беті» көтеретін тақырып ауқымы өте кең. Ондағы материалдардың сипаты да ақпараттық. Терең талдау жоқ. Мәдени өмірде болып жатқан оқиғалардан қысқа хабарлар береді. Айталық, «Қазақ әдебиеті», «Жас қазақ» апталықтары секілді көтерген мәселесін жан-жақты зерттеп, тіпті бірнеше нөмірге созып, ақырғы шешімін шығару «Мәдениет» бетіндегі мақалалар үшін жат құбылыс. Бұл бетте хабарлама, сұхбат, рецензия, проблемалық мақала түріндегі материалдар молынан жазылады. Негізінен мәдениет тақырыбында жазатын журналистер: Р. Рақымқызы, Ш. Құрманбай, С. Өкенұлы мен Р. Жаңбырбайқызы.

«Айқын» газетінің «Ұлттық компания» беті Қазақстан Ұлттық Теміржолы акционерлік қоғамына қатысты маңызды шаралар мен айтулы оқиғаларды арқау етеді. «Ұлттық компания» бетінде дәл қазіргі күнгі тірлік-тынысы  ғана емес, елдегі теміржол салу ісінің тарихына қатысты да танымдық мақалалар беріліп отырады. 2006 жылдың 2-қыркүйегі күнгі санында ҚР орталық теміржол мұражайының директоры Б.Шормақовтың «Түркістан-Сібір теміржолының магистральдарды дамытудағы рөлі» деген тақырыптағы «Түрксіб-75жыл» мерейтойы аясындағы зерттеу мақаласы жарияланған болатын.

«Ой академиясы» бетінде терең талданған, жан-жақты зерттелген, қоғамдағы күрмеуі қиын, шешімін таппай отырған сырқатты тақырыптар жазылады. «Ой академиясында» әр салаға қалам сілтеле бермейді, көбіне-көп мәдени өмірдегі кесек-кесек мәселелер алынады.

«Мінбер» беті газетте сирек, орайы келген ойларға орын беру керек болғанда шығарылады. Мәселен, «Айқынның» 2006-жылғы 1-шілдесінде Жазушылар Одағының төрағасы Нұрлан Оразалиннің «Адал сөздің айдыны кең» толғамы мемлекеттің деңгейде әдебиетке қолдау көрсету шарасы қолға алынғаннан кейінгі ой ретінде «Мінбер» бетінде жарияланды.

Толғауы жеткен, көптің ойын ортаға салып, ортақ арнаға түсіру керек болғанда; сирек шығатын беттің бірі – «Айқынның» конгресі». Бір мысал келтірсек, 2006-жылдың 31-мамырында «Айқын» газеті «Желтоқсан көтерілісіне толыққанды баға берілді ме?» деген тақырып бойынша ойын ортаға салуға Қ. Тәбей, Н. Сәбильянов секілді оқиғаға қатысы бар азаматтарды шақырып, саясат бөлімінің журналистері пікірталас өткізіп, отырыс барысын  осы аталған бетте жариялады.

Бейсенбі сайын шығатын «Айқынның» етжеңді саны – демалдыру мақсатындағы рекреативті нөмір ретінде шығарылады. Бейсенбілік нөмірдің беттері: «Айқынның» мейраханасы», «Сканворд», «Автокөлік», «Бас штаб», «Шаңырақ», «Тек қана еркектер үшін» (бұл бет қазір жоқ), «Саз әлемі», «Жандауа» дегендей жеңіл тақырыптарды қаузайды. Бірақ осы бейсенбілік нөмірде «Аңыз бен ақиқат», «Зертхана», «Саяси таразы», «Бухгалтерия» беті сынды салмақты беттер де бар. «Айқынның» 2005-жылғы 14-мамырында Төреғали Тәшеновтың «Ұшатын табақша Байқоңырды неге төңіректей береді?» деген мақаласы «Аңыз бен ақиқат» бетінде жарияланды. Аты айтып тұрғандай, құпия табақша жөніндегі аңыз бен ақиқат арасындағы пайымдар берілген. Сол сияқты Жұмабек Жанділдиннің теңгенің өзіндік құны мен келешектегі бағамына экономикалық талдауды қамтыған «Әлсіз долларды мықты теңге бәрібір жеңеді» [5] мақаласы «Бухгалтерия бетінде» жарияланды. Ал «Зертхана бетінде» сирек орайы келетін тұлғалармен сұхбат, жекелеген өндіріс саласының ішкі технологиясы, өндіріс құрлымдарын дамытудың практикалық нұсқаулары беріледі. «Спорт беті» күнделікті өмірдің құрамдас бөлігіне айналған спорт саласындағы жаңалықтар мен жоспарланған спорттық сайыстар жөнінде ақпар берсе, «Әлеумет беті» халықтың әлеуметтік өміріндегі күрделі түйткілдерді сөз етеді. Бұл беттің мақалаларында әжептеуір талдау, ізденіс ізі байқалады. Негізінен Айгүл Аханбайқызының  мақалалары құнды. Айталық, осы автордың «Саясат беті» саясат тақырыбына жүйрік К. Сәтиева, Б. Бейсенұлы, А. Ақтілеуовтердің салиқалы сараптамаларымен, терең талдамалы мақалаларынан тұрады.

31.05.2007-жылдың 31-мамырында журналист Айбек Сармановтың «Рахат Әлиевтің ісі» [6]  деген көлемді  талдамалық материалы шықты. Мақала жуырда бүкіл елді шулатқан Рахат Әлиевтің қылмысын егжей-тегжейлі баяндаған. Мақала қылмысты оқиғаның жалпы барысын авторлық комментарийсіз, таза фактілік тұрғыда жеткізген. «Саясат» беті Қазақстан және әлем елдеріндегі саяси өмірдің тыныс-тірлігі, еліміздің саяси мүддесін арқау еткен матералдар көптеп беріледі.

 Ал айдарлар жайына келсек, «Айқынды» теориялық зерттеуде бір қиындық туғызатын тұсы – осы айдарлар. «Ақ сөйле!» сынды материалдың жанры мен сипатынан хабар беріп тұратын айдар атаулары бет маңдайына жазылған. «Бет» – газеттің тиісті бетіндегі материалдардың қай салаға қатысты екенін айтып тұрмаушы ма еді? Ендеше айдар атауын бүкіл бет маңдайына тіркеп қою орынсыз деп шештік. «Айдың арғы беті», «Ақ сөйле!» айдарлары көлемді сұхбаттарға арналған. Сұхбат – ақпараттық жанр болғандықтан, айдарлар материалдарын қарастырмаймыз.

«Айқынның» айдарларын: материалдың сипатынан хабар беріп тұратын «Жағымды жаңалық», «Қайшылық», «Қылмыс», «Қауіп», «Заңсыз әрекет», «Тосын оқиға», «Келісім», «Көкейкесті», «Өндіріс»; мақала жанрын білдіретін «Сұхбат», «Репортаж»; қамтитын материалының образды атауымен аталатын: «Аққудың сыңары», «Емеурін әңгіме», «Мұңлы қоңырау», «Тарихтан тәбәрік», «Өнердің өз өкілі» және өзге де: «Руханият», «Талант-тағдыр», «Құлаққағыс», «Дабыл», «Тексеру», «Сапа белгісі», «Орайы келген әңгіме», «Сәті түскен сұхбат», , «Теке-тірес», «Мерейтой», «Бізде қонақта», «Ақтаңдақ ақиқаты», «Тағзым», «Ойтүрткі», «Ауыл шаруашылығы», «Бастама», «Ақорда», «Сараптама» айдарлары бар.

Журналистика саласына  әлеуметтану ғылымынан енген, көпшіліктің белгілі бір құбылысқа, оқиғаға қатысты ой-пікірін білу мақсатында қолданылатын әдіс – сауалнама «Айқынның» «Көкейдегі сауал» айдарының басты берілу формасына айналған. Айтар болсақ, басылымның 2006 жылдың 11-шілдесіндегі санынында «Мәдениет» бөлімінің редакторы Роза Рақымқызы «Қазақ мультфильмі дамымайынша, ұлттық тәрбие толыққанды бола ала ма?» деген сауалнамасына ақын Қадыр Мырза Әлі, әнші Сара Тыныштығұлова және тіл маманы Асылы Осман тартылған болатын. Демек, айдардың мақсаты – қоғамдағы құбылысқа нағыз мамандардың емес, қалың бұқараның, түрлі сала маманының көзқарасын білу. Сол арқылы оқырманға жеке сауал төңірегінде айтылған алуан пікірді қаз-қалпында, түсініктемесіз беру. Бұл – шетелдік тәжірибе тұрғысынан құптарлық бастама.

 

• Басылым материалдарының жанрлық жіктемесі

 

«Айқын» газеті 2007-жыл наурыз айындағы сандарында талдамалық жанрлардың жеке түрлері бойынша берген материалдарының пайыздық пропорциясы
	5.2%          2.6%
23,4%		68.8%
1.68,8 пайыз (106)  – мақалалар жанрындағы берілімдер; 2. 23,2 пайыз (36) – корреспонденция жанрындағы берілімдер; 3. 5,2 пайыз (8) – рецензия жанрындағы берілімдер; 4. 2,6 пайыз (4) – шолу жанрындағы берілімдер.

 

Осы шағын зерттеуіміз көрсеткендей, «Айқын» газеті де талдамалық жанлардың жеке категориялары – шолу (обозрение) мен рецензия жанрындағы материалдар аздық етеді. Әрине, мақала сынды күнделікті өмірдің тыныс-тірлігін бере алатын мақала жанрының басымдыққа ие болуы – заңдылық. Корреспонденция, оның ішінде корреспонденция-толғаныс жанрындағы материалдар «Айқын» бетінде азды-көпті ұшырасып отырады.

Ал рецензия жанры – еліміздің мәдени өмірінде орын алған концерттік қойылымдар, жаңа кино, театр туындылары, жаңа кітаптардың өмірге келуіне қарай (саны жағынан) әркелкі көлемде жазылады. Көктем айларында рецензия жанры объектісі боларлық концерттер, түрлі мәдени-бұқаралық шаралардың тұсаукесерлері көптеп ұйымдастырылады. Ал қыс маусымында концерттер тым сирек қойылады. Сол себепті жоғарыдағы сызбадағы рецензия жанрындағы материалдардың небәрі 5,2 пайызды құрап тұр.

«Айқын» газеті шолу жанры бойынша жекелеген аймақтардың, тұлғалардың рейтингін қамтитын мақалалар беріп тұрды. «Шолуды» материал берудің тұрақты формасына айналдырған газеттің «Құн» қосымшасының «Биржаметр» деген айдары. Мәселен, 2007-жылдың 30-наурызы күні Қазақстан Республикасындағы 16 аймақтың даму деңгейіне қысқаша шолу берілді. Сызбанұсқадағы пайыздық суретеммелердің нәтижесінде Алматы облысының даму деңгейі бірінші орынға шыққандығы көрсетілген[7]. «Биржаметр» айдары материалдарын негізінен «Маркетингтік аналитикалық орталықтың» мәліметтеріне сүйене отырып жазады. 

«Айқын» газетінде талдамалық жанрлардың ішінде ең көп ұшырасатыны – мақала. Жалпы мақала жанрында еркін көсіле алатын газет журналисі Р. Рақымқызының бір мақаласы негізінде «Айқындағы» «мақала» жанрының айшықты белгілерімен танысайық.

Мақалада факті екінші орында, бірінші орында мәселенің көтерілуі, оның өзектілігін жеткізе білу мәселесі тұрады. Мәселен, газет бетіндегі Роза Рақымқызының «Еменнің иір бұтағы» айдары бойынша берілген «Жамбылдың дастандары – дайын фильм…» мақаласын алайық. [8]

Автор мақаласында «қазақтың Гомері» атанып жүрген Жамбыл Жабаевтың елге ауызша жайған ұлтымыздың көне әдеби мұраларындағы оқиғалар желісін кинотуындыға айналдыру мәселесін көтерген. Еуропа жазба әдебиетінің негізін салған данагөй Гомердің «Илиада», «Одиссея» шығармаларының негізінде Америка «Троя», «Одиссей» сынды кассалық фильмдер түсіріп, әрі көне мұраларды ұрпақ санасында жаңғыртудың тың жолын тапқандығын автор үлгі ретінде алып, өз ұсынысының жүзеге асу мүмкіндігін дәледейді. Бұл материалды – проблемалық мақалаға жатқыздық. Неге? Біріншіден, автор қиюы келмей, жан-жақты сынға алынып жүрген кино  саласындағы жеке бір түйткілдің, яғни ұлы әдеби тұлғаның мұраларының кәдеге жарамай отырғандығын мәселе етіп көтереді: «…Гомер шығармалары есте жоқ ескі замандардағы оқиғаның арқау еткеніне қарамастан, бүгінгі ұрпаққа да жақсы таныс. Оның себебі – аталмыш шығармалардың өзінің өміршең бітімін кино тілінен де тапқандығы.

…Қарап тұрсаңыз, бастауын қазақ әдебиетінен алатын Жамбыл дастандары да – дайын фильм. Жамбылдың «Сұраншы батыр» мен «Көрұғлысын» алсақ та, олардан киноға сұранып тұрған оқиға-көріністерді, характерлерді аңғарамыз.» Екіншіден, В. Ворошиловтың проблемалық мақалаға қатысты талабы [9] бойынша талдасақ, автор өзі көтеріп отырған мәселені жан-жақты зерттегені, біліктілігі және батылдығы мақаланың жазылу стилінен, фактіге байлығынан көрініп тұр. Енді материалдың «мақала» жанрына жататыны – мұнда материалдың нәрін кіргізіп тұрған факті (Жамбыл мұралары) емес, автордың қоғамдағы өзекті түйінді дәл таба білгендігі. Бұл мақаланы жазу үшін Абайдың, Шәкәрімнің мұрасын немесе «Оғыз қаған» дастанын да ала салуына болады. Мақалада факті тек мысал объектісі ретінде қолданылып тұр. Бұл мақаланы корреспонденцияға айналдыру үшін негізі тірек – факті, яғни Жамбыл туындыларының насихатталмауы немесе қазақ киносының материалдық ахуалының төмендігі алынып, зерттеу, талдау сол қазықты айнала өрбуі тиіс.  

 «Айқын» газеті «Шолу» жанры бойынша елдегі басшы қызметкерлер мен шенді-шекпенділердің ел алдындағы беделі, қоғамның оларға қатысты пікірін «KazRaiting» әлеуметтік агенттігінің мәліметтерінің қорытындысы бойынша Шенеуіктердің ай сайынғы рейтингін жариялап отырды. Рейтинг ресей теориетиктері талдамалы жанрлар жүйесіндегі жеке жанр деп қарастырғанымен, біздің баспасөз қолданысында рейтингтік сипаттағы материалдар жеке жанр жүгін арқалай қоймас. Сондықтан, біз рейтингтік көсреткіштерге құрылған материалдарды шолу жанры аясында қарастырамыз.  Алайда ол рейтингтің көрсеткіштері 2007 жылдың 22-наурызына дейін ғана шығып, одан кейін тоқтап қалды. «Шолу» жанры кез-келген көлденең оқиғаға емес, назар аударуға тұрарлық белгілі бір кезең аясында жүзеге асырылған, кезеңдік сипаты бар, тарихи маңызды оқиғаға қатысты материал беру қажет болғанда ғана қолданылатын талдамалық жанр түрі.

Газетте жарияланған «Қазақ шынымен кәрі ұлт па?» [10] мақаласын шолу жанрына жатқыздық. Өйткені, материал 15 млн. халқы бар қазақстандықтарды жас ерекшелігі бойынша жіктеп, 2050 жылы 60-65 жастан асқандары жалпы халықтың 11,3 пайызын құрайтындығын, осының салдарынан еліміз БҰҰ сарапшыларының қорытындысымен «кәрі ұлтқа» айналуы мүмкін деген дәйегіне дәлел іздеп қыруар статистикалық дерек келтірген. Материалды шолу деуге негіз болып отырған – 1990 жылдан осы күнге дейінгі халық саны өсуінің динамикасын түрлі көрсеткіштер бойынша дәлелдейді. Бір қоштайтын тұсы, шолу жасау үшін автор демографиялық ахуалды жалпы алып, жайдақ сөзге ұрынбай, бір ғана аспектіде – жасы ұлғайған азаматтар факторының демографиялық ахуалдың даму векторын қалай анықтайтының көрсеткен. Шолу жанрын Т. Қожакеев, Т. Амандосовтар үлкен мәдени кезеңді арқау етуін міндетті деген. Алайда қазіргі орыс теоретиктері шолудың анықтамасын сәл өзгертті.

Шолу секлді бүгіндері баспасөз бетінен аса көзге түсе бермейтін жанрлардың бірі – корреспонденция-толғаныс. «Айқынның» азулы журналистерінің бірі өткен жылы жазушы Дулат Исабековтің повесінің желісі бойынша түсірілген «Гауһартас» фильмінің көрерменге тарту етілгеніне де тұп-тура отыз жыл болғанда, Айгүл Аханбайқызы «Бар қазақтың жеңгесі Салтанаттай болсайшы…» деген тақырыпта материал жазды. Мақала бойында корреспонденция-толғанысқа тән элементтер: журналистің төл пікірі, стильдік еркіндігі, тақырыптық даралығы – бәрі сақталған: «Бұл фильм туралы айтылмаған сөз, ақтарылмаған сыр да қалған жоқ. Бұған дейін жастар мен жасөспірімдер тақырыбын ғана қаузап, қысқаметражды фильм түсірумен ғана айналысып келген режиссер Шәріп Бейсенбаевқа шығарма қандай идеясымен құнды болуы мүмкін дегенде, сөз жоқ, повестің өн бойынан есіп тұрған қазақы болмыстың самалы, қазақ отбасындағы сырт көзге мамыражай, ал іштей біріне бірі кереғар, жаны терең, мінезі қырық қатпар персонаждардың үйлесімді-үйлесімсіз қайнап жатқан тіршілігі, лирикалық сарын қызықтырған болуы керек.

Жаңа ғана шаңырақ көтерген жас ерлі-зайыптылар, олардың арасындағы түсінбестікке тіреле беретін мінез қайшылығы, іргесі енді көтерілген отаудың қалыптасуындағы ата мен ененің рөлі, әке мен баланың қатынасы, ене мен келін арасындағы сабақтастық, томаға-тұйық, қоңырқай тіршіліктің тамырына қан жүгірткісі келіп, жанұшыратын, асыл жеңгені ардақ тұтқан қағілез қайны…» [11] Әрі қарай фильмнің түсірілу тарихы, актерлердің талдалынуы, Мәскеу тезіне қалай төтеп бергені айтылады.

«Айқынның» 2007 жылғы 2-маусымындағы санында журналист Төлеғали Тәшеновтің «Мен көрген Жұматай» тақырыбындағы корреспонденция-толғанысы жарық көрді. Сырт  пішіні очеркке ұқсағанымен, материалда корреспонденция-толғанысқа тән элементтері басым. «Мен ғажайып ақын   «Жұматай Жақынбаевты алғаш көруім – 1983 жыл. ҚазПИ-дің 1-курс студентімін. Студент ақындардың «Аудитория» деген топтамасы тасқа басылатын болып, бір топ өзім құралыптас жігіттермен бір шимай-шатпағымды «Жалын» баспасына өткізуге барғанмын» [12] – деп басталады.

Енді газет бетін айлар салып жарық көретін (осы газет мысалында) пассив жанр – рецензияның «Айқындағы» бірнешеуіне тоқталайық.

2007-жылдың 28-наурызы күні «Айқын» бетінде «Жақсылықтың жансыры» деген тақырыптағы рецензия шықты. Рецензия объектісі – «Спорт саңлақтары» сериясы бойынша қазақ спортының үздігі Жақсылық Үшкемпіров жөнінде белгілі журналист Төлеген Жәкітай жазған «Жақсылықтың жансыры» кітабы. Автордың өз сөздерінен үзінді келтірсек, «Төлеген Жәкітай бұл кітапта кейіпкерімен кеңінен әңгіме-дүкен құрып, келісті ой толғапты. Ең бастысы, қазақ халқының ұлттық мақтанышына айналған Жақсылық ағамыздың жан сырын айтқыза білген. Атақты спортшының өміріндегі былайғы жұрт біле бермейтін тың деректер әдемі детальдармен өрнектеліп, өте қызық баяндалған». [13] 2007-жылдың 2-ақпаны күні «Айқында» журналист Шолпан Құрманбайдың «Алғаш Ұлттық Атлас жарыққа шықты» деген тақырыппен Қазақстан Республикасының Ұлттық Атласы мен Қазақстан Республикасы картасының жарық көргенін сүйіншілеген рецензия жазылды.

Осы жылдың басында «Қазақфильмнің» жаңа туындысымен қазақ көрерменін қуантқаны есімізде. Осы жайды басылым журналисі Төреғали Тәшенов «Жаралы сезім» қазақ киносын жарқ еткізді» деген атпен рецензия етіп берді. «Фильмнің режиссері Еркін Рақышев, кастинг барысында 200 қыз арасынан талдалып алынған Регина Шамғонова басты рөлдегі Арайды сомдады, «Ұзындығы 2 сағаттық, қазақ тілінде, драма-экшн жанрында түсірілді, қысқаша тәптіштесек былай: негізгі кейіпкерлер – 1984 жылғы жастар.» [14]..

 «Айқынның» 2007-жылдың 3-наурызындағы санында журналист Айгүл Аханбайқызының «Ұзақ құс жолы – қазақ мінезінің айнасы» [15] деген тақырыптағы корреспонденциясы «Кино-тарих» айдарымен жарық көрді. Корреспонденция режиссер Амангелді Тәжібаевтың «Ұзақ құс жолы» фильмінің түсірілу тарихына, қилы тағдырына арналған.

«Айқын» газетінің 2007 жыл 16-наурызындағы санында Роза Рақымқызының «Қолаңшаш арулар құрметке бөленді» деген шоу-қойылымды нысана еткен рецензиясы жарияланды. Осы жылдың 15-наурызында Мүсірепов атындағы Жастар және балалар театрының сахнасында қойылған қойылымды баяндайды.  [16]

 «Қазіргі қазақ баспасөзіне жаңа жанрлар легі (кейде ұмытылған жанрлар жаңғырып) келіп жатқаны прогрессивті тенденция. Әлбетте жанрлар дүниесіне фетиш ретінде қарауға болмайды. Публицистика жанры әдебиет категориясының да аса күрделі тарихи күретамыры, оның белгілері, сипаттары өзгермей тұрмайды.» [17] Жанр – диалектикалық категория болғандықтан, оның заманамен біртұас организм ретінде бірге құбылып тұрады. Кешегі кеңестік баспасөз социалистік еңбектің екпінділерін көбірек насихаттау арқылы қарапайым халық санасында үлгі аларлық образ қалыптастыру керек болғанда, очерк жанрының дәуірі жүрді. Ал бүгінде түрлі реформаларды басынан кешіріп, енді ғана орныға бастаған біздің қоғамға кемшіліктердің сынап-мінейтін, келеңсіздіңтермен күресетін проблемалық мақала, проблемалық корреспонденция секілді жауынгер жанрлар сап басына шықты.

«Айқын» – заманауи публицистика миссиясын орындап жүрген азулы басылымдардың бірі. Ақпараттық нарық және еркін бәсекелестік жағдайында бұқаралық ақпарат құралдарына деген талап еселеніп, журналистің әдістемелік мәдениетіне, әлеуметтік шындық фактілерін саралау, олардың өзара байланысын ашу, жинақталған эмпирикалық материалды бере білу, проблема тұжырымын көрсету, болжау жасауына деген талап өсті.

Бұл ретте журналист шығармасын дайындау жеңіл, көздеген нысанасын дәл табуы үшін бір шарт орындалғаны – шығарманың нақтылы жанры сақталғалғаны абзал. Айта кетерлік бір нәрсе, «Айқын» басылымы бір мәселені тақырып етіп, оның беру формасын жартылай мақала, жартылай сұхбат етіп жібереді. Ондай мысалдарды жұмыс барысында көптеп келтіреміз. Бұл тек «Айқынның» емес, елдегі барлық орыс және қазақтілді басылымдардың шығармашылығында белең алған тенденция – жанрлар вариациясы.

          Мақаланы қазақ журналистикасы теориясының зерттеушісі Т. Қожакеев «Жас тілшілер серігінде»: «Мақала – бас мақала, насихаттық мақала және проблемалық мақала деп бөлінеді» деген. Қоғамдық жағдайдың өзгеруіне орай, нақтысы, «жоғарыдан төмен» басқару – әкімшіл-әміршіл жүйенің күйреуімен жетекші партияның сойылын соғатын, бас партияның тыныс-тіршілігіне арналып жасалған жанр – «бас мақала» жанрлық категориясы да қолданыстан шығарылды. Демек, бұл тараудың міндеті уақыт тезінен өтпей, газет бетінен ізі көшкен ескі жанрлар мен уақыт, заманның қажетін өтеу үшін келген жаңа сарбаз жанрлардың «Айқындағы» сипаты жөнінде болмақ.

Талдамалық жанрлар жүйесіндегі аса маңызды категориясы – мақала – әлеуметтік шындық проблемасын ғылыми түрде бағалап, түйсініп, теориялық тұрғыда жинақтау арқылы жасалады. Мақала – түрлі ақпарат көздерінен – журналистің жеке бақылауы барысында, кездесу, БАҚ материалдары, редакцияға жазылған хат және т.б. жолмен алынған фактілердің баяндау ауқымының масштабтық тұрғыда кеңейтілген түрі. Мақала мәтінінің құрлымы – жеке фактілер арасындағы байланыстың себеп-салдарын анықтауға сүйенген талдау, қорытындылау, түйіндеу, дәлелдеулер жүйесінің кешені. Мәтін таза ғылыми лексика интонациясын сақтайды, публицист құрлымының нақты, логикалық-түсіндірмелік, категориялық аппаратпен байланысы көрініп тұрады.

Корреспонденция фактіге құрылған болса, мақалада факті иллюстрациялық рөлге ие, демек, оларды алмастыруға болады, бірақ проблема, құбылыс сол қалпында сақталады. Қазірде (кеңес үкіметінің кезіндегі) насихаттық материалдар ғылыми, техникалық ойдың ілгерілеуінің көрсіні ретінде ғылыми-көпшілік мақала түрінде баспасөз бетінде жүр. Ал аса маңызды мақала түрі проблемалық мақала – автордың көтерген мәселесін жан-жақты, терең зерттеуін, біліктілікті, батылдықты талап ететін мақала түрі.

Мақаланың ерекше категориясына түрлі оқиғаға жедел үн қатуға мүмкіндік беретін, оларды түсіндіретін, бағалайтын публицистикалық комментарий жатады. Мақала үш бөліктен тұратын құрлымға ие [18]: тезис (кіріспесі) – дәйектер (негізгі бөлімі) – қорытынды (қорытындысы). Публикацияның өне бойында антитезис пен антиаргументация (қарсы дәйектер) де болуы мүмкін. Олардың міндеті –  өзара қарама-қайшы көзқарастарды, пікірлерді, бағаларды ашық көрсету. Ең басты мәтін түзуші операцияға нақты проблемалық ситуацияны шешуге бағытталған нақты бағдарламаны ұсыну жатады. Ал композициялық буындарға мыналар енеді: проблемаға «ену» → сипатталып отырған оқиғаға қатысты кем дегенде екі пікірді қатар қоюды көздеген «проблеманы көтеру» сатысы → тезис пен антитезис қақтығысы («оқиға дамуының» баламасы) → мәселені  тезис пен антитезисті салыстыру арқылы шешуден алынған ұсыныс (синтез) → жұмыс идеясын түйсіну мен балама проблемалық ситуацияларды бағалау үшін керек, жинақталған «образдық бағдар» беру.

Талдамалық жанрлардың бір түрі – корреспонденция. Бұл жанрда салыстырмалы түрде аса көлемді емес масштабта алынған өзекті мәселе талданады. Корреспонденция – жеке ситуацияның зерттелуі емес, оның негізінде ағымдағы шындықтың даму заңдылығы болып табылады. Корреспонденция ақпараттық – шетелдік тілшілердің хабарламалары, жаңа құбылыс жөнінде, ғылыми жаңалық, тың өндірістік тәжірибенің ашылуы туралы баяндама. Ол кері қойылған ақпаратқа (заметка) ұқсайды. Бірақ төңкерілген лидтен қамту материалының кеңдігімен, нақты бір тақырыптың табиғи дамуын баяндауымен айырықшаланады. Талдамалық корреспонденция – бейнелеп отырған құбылыстың (ситуация, мәжіліс) себептерін ашады. Ол ақпараттық корреспонденциядан сыни болмысымен өзге. Материалда фактіні талдау негізінде жаңа мәселелер көтеріледі, әлеуметтік-экономикалық, саяси өмірдің өткір сауалдары талдауға алады. Кейде журналист оқырманымен бірге фактілердің бір тобын қатар қойып, олардың салыстырып, бағалап, талдайды, корреспонденцияның мұндай түрін – корреспонденция-толғаныс деп атайды.

Корреспонденцияға қойылатын талаптарды Т. Амандосов кеңестік идеологияны басшылыққа ала отырып: «Ерінбей ізденсең, қолыңа алғалы отырған мәселеңе бар шабытың мен шын назарыңды аудара кіріссең, оған терең ой жүгіртіп, ондағы үлкенді-кішілі деректерді жинақтағанда өз ойыңды тек партиялық тұрғыдан түйіндей білсең ғана жазған корреспонденцияң маңызы мен мәні жағынан әрі құнды, тілі мен көркемділік жағынан әрі тым әсем боп шығады» деп, көрген-түйгенді патртиялық сүзгіден өткізуді міндеттейді. Бұл ереже бүгінгі күннің талаптарына еш сай келмейтін, ескірген қағида. Сондықтан газеттің заманауи жанрларын ресейлік авторлардың еңбектері бойынша талдаған жөн.

«Шолу» жанры кез-келген көлденең оқиғаға емес, назар аударуға тұрарлық белгілі бір кезең аясында жүзеге асырылған, кезеңдік сипаты бар, тарихи маңызды оқиғаға қатысты материалдар қолданылады. «Шолудың» артықшылықтары: белгілі бір оқиға жөнінде толыққанды ақпарат береді,оқырманның уақытын үнемдеуіне жағдай туғызады, салмақты қорытынды жасалады, журналистік пайым болады. Шолу белгілі бір хронологиялық мерзім аясындағы оқиғаларға, науқандық іс-шараның қорытындысы, бағалау түрінде беріледі. Шолу объектісі ретінде – саясат, экономика, ауылшаруашылығы, әдебиет, газет материалдары, телевизиялық бағдарлама, т.б. алынса, сипаты жағынан шолу мемлекет аясындағы, халықаралық; апталық, айлық, жылдық; ақпараттық, талдамалық деп жіктеледі.  [19] Газет жанрлары бір-бірінен баяндау стилімен, әдеби берілу әдісімен, композициясымен, тіпті көлем-пішінімен өзгешеленеді. Жанрлардың басты үш топқа жатады: ақпараттық, талдамалық және көркем-публицистикалық. Мұның ішіндегі талдамалық жанрларға 2006 жылы жарық көрген «Практическая журналистика Казахстана» деген мақалалар жинағына  енген «Жанры журналистики» мақаласында Светлана Познякова былай анықтама берген:

«Талдамалық жанрдағы материалдарда «Неге?», «Бұдан қандай қорытынды шығады?» деген сауалдарға жауап берілуі тиіс. Фактілер алдымен баяндалады, сосын жинақталады да нақты бір проблеманы көтеру, жан-жақты қарастыруға, талқылауға қолданылады.» [20] Сондай-ақ автор талдамалық жанрлардың қазіргі отандық баспасөз тәжірибесіндегі үлгілері ретінде мыналарды келтірген: 1.Корреспонденция; 2.Мақала; 3.Журналистік тексеріс; 4.Мониторинг; 5.Рейтинг; 6.Рецензия; 7.Шолу; 8.Эксперимент; 9.Хат. [21]  Кейінгі авторлар баспасөз жанрлары жүйесіне енгізген жаңа типтердің бірі – «журналистік тексеріс». Бұл қазақстандық журналистикаға толық ене қоймаған жанр. Журналистің өзекті тақырыптың, даулы оқиғаның, қылмыстық оқиғаларға қатысты фактілерді құзырлы органдардың араласуынсыз  жинап, өңдеп, саралап, жауабын табуды мақсат еткен материалы» [22] Бұл жанр жалпы қазақ журналистикасында енді ғана дамып келе жатыр, оның ішінде «Айқын» газетінің жеке тәжірибесінде кездеспейтіндіктен, біз оған кең тоқталмайсыз, әрі мысал да келтірмейміз.  «Тексеріс» айдарымен берілетін материалдарға келетін болсақ, онда түбегейі тексеріс емес, стандартты, көпке мәлім, қарапайым адам да қол жеткізе алатын ақпарат пен қарапайым мақалаға тән шағын ізденіс қана жүргізіледі. Мәселен, газетің 2006-жылдың 15-шілдесінде «Тексеріс» айдарымен журналист Рауан Есқалидың «Инвестор ірі кәсіпорынды шығынға белшесінен батырды» мақаласы берілді. Мақалаға «тексеріс» айдарын таққызып тұрған мына деректер болса керек: «Бір жылдың ішінде бұл кәсіпорында өндіріс  көлемі  бес,  еңбекақы    2,5   есеге   дейін   күрт   азайып      кеткен,   өткен  жылы    комбинат   жарты    миллиард  теңгеге   29 мың  тонна  ұн  үктірсе,   биыл  14 млн.  теңгенің  ғана  өнімі өндірілген. Жыл басынан бері  комбинатта   48 адам     қысқарған, ал  өзі де  аз жалақы   жұмысшыларға   уақытылы   берілмей   келеді.» [23] Алайда бұл мысалдан журналистік тексеріс жанрының атасы В. Гюнтердікіндей ізденістің ізін де көріп тұрған жоқпыз.

«Мониторинг – жекелеген құбылыстардың, оқиғалар мен фактілердің даму дмнамикасын жүйелі түрде тіркеу, кейде авторлық (маманның) комментариімен толықтырылады.» Бұл жанр «Айқынның» тәжірибесінде бар, онда молынан кездеседі.

«Рейтинг – оқиғалар, тұлғалар мен топтардың түрлі көрсеткіштер бойынша иеленген деңгейлік көрсеткіштері». «Айқын» 2007 жылға дейін мемлекеттік шенеуіктердің айлық рейтингін жариялап отырды. Сол себепті бұл «жанрды» газет қолданысында бар деуге болады.

Рецензия – көркем немесе ғылыми туындыны, қоғамдық-саяси, техникалық әдебиетті, театр қойылымы мен кинофильмді, телевизиялық бағдарламаны, көркем жәрмеңке мен концерттік қойылымды, музыкалық туындыны сынау, бағалаудан тұратын талдамалық жанрлар жүйесіндегі ерекше категория. Бұл – шындық оқиғаға, оқылған, көрілген дүниеге деген көзқарас.

Зерттеу объектісі тұрғысынан рецензия әдеби, театр, музыкалық, көркем және кинорецензия деп бөлінеді. Ал көлеміне қарай грандрецензия (олар негізінен маманданған, салалық басылымдарда, мысалы, «КиноMAN») және шағын рецензия (кез-келген қоғамдық-саяси сипаттағы басылымдарға берілетін шағын көлемді, мәселен, жарты беттік) деп бөлінеді. Ал қарастыратын туындыларының санына қарай монорецензия және полирецензия деп бөлінеді. Рецензия нысаны [24] ретінде профессор Қожакеев:

• саяси-ғылыми кітап рецензиясы;
• көркем рецензия;
• театрлық туынды рецензиясы;
• кино рецензиясы;
• музыкалық рецензия;

–        көркемөнер шығармасын қарастырған. Алайда рецензияның басты функциясы кең шеңберде қарастырғанда, қоғамның мәдени өміріндегі жаңа бір құбылысқа үн қату, баға беру, жұртшылық назарын аудару болғандықтан, рецензия жанрының нысандары кейіндері мәдени, әдеби ортадағы жаңа үрдіс салдарынан туған туындыларды да қамтуға тиіс деп жүр

В. Ворошилов, А. Тертычный секілді бірқатар теоретиктер. Біз осы

заманауи тенденцияларды ескерген ғалымдардың пікіріне қосылып, тележобалардың рецензия жанры нысаны болуын құптаймыз.

 «Эксперимент – журналистің ситуацияны модельдеу арқылы проблеманы іштей бақылауы». Эксперимент «Айқында» сирек те болса, кездесетін жанр. 2005-жылы 16-қарашада студент Өркен Бисеновтің «Қайыршының бір күні» деген эксперименті жарияланды. Автор мақаласын жазу үшін бір күн бойы қайыр тілеп отырып, қайыршыға деген қоғамның қарым-қатынасының психологиялық аспектісін сипаттайды. [25] Сондай-ақ, көшедегі тәртіп сақшыларының құқайын, қайыршылар арасындағы орын, клиент үшін күрестегі өзара бәсекелестікті айшықты дәлелдермен суреттейді.

«Хат жанры – автордың жекелеген тұлғаның назарын бір мәселеге аудару үшін, жауабын алу мақсатымен жазылатын материалдардың жанры» дейді автор. Хаттар қазақ баспасөзінде аса қат емес. Алайда, көбіне жеке тұлғалар арасында емес, мүдделері ортақ топ алдынан жолданып жатады.      Мәселен, газет бетінде 25 адамның атынан қазақ тілі проблемасына арналған «Тамырсыздық – қоғамға үлкен қауіп» [26] деген тақырыпта хат жолданды. Хат елбасынан бастап, ұлт болашағына бейқам қарамайтын барлық ықпалды тұлғаға арналған.

Бүгінде баспасөздің талдамалы жанрларын жіктеу, тәжірибеге жаңадан енген түрлерін көрсету, оларға анықтама беруде ресейлік автор озық дегенмізбен, олар ұсынған нұсқалардың арасында да азын-аулақ өзгешеліктер кезедеседі. Мына кестеде ресейлік автор М. Кимнің талдамалық жанрларды жіктеген үлгісін көрсеттік [27]:

 

 

 

 

Газеттік журналистиканың заманауи жанрлар жүйесі

 

ЖАНР АТАУЛАРЫ	ҚАРАСТЫ-РАТЫН ОБЪЕКТІЛЕРІ	МАҚСАТЫ	ЖҮЗЕГЕ АСУ ФОРМАСЫ
КОРРЕПОН-ДЕНЦИЯ	Жекелеген ситуациялар  немесе әлеуметтік тәжірибе құбылыстары	Әлеуметке тәжірибедегі түйткілдердің жеке бөліктерін мысал түрінде беру арқылы орын алу себебін түсіндіру	Нақты ситуацияны талдау және  бағалау
МАҚАЛА	Нақты көріністегі шындық	Кез келген проблемалық ситуацияны шешудің іс жүзіндегі мүмкіндігін дәлелдеу	Теориялық және эмперикалық талдау әдістері
РЕДАКЦИЯ-ЛЫҚ МАҚАЛА	Шешім	Оқырман санасында редакциялық саясат жөнінде пікір қалыптастыру	Ғылыми (талдау, синтез, индукция. дедукция) әдістер
КОММЕН-ТАРИЙ	Ұстанымдар	Белгілі бір мәселе жөнінде қоғам пікірін түзеу үшін нақты идеялық-саяси мүдде аясына  оқиғаны тікелей түсіндіру	Ғылыми (талдау, синтез, индукция. дедукция) әдістер
ЕСКЕРТПЕ	Нәтижелер	Сыни пікірге  қоғамда орныққан реакцияны жариялау	Талдамалық әдістер
ЭКСПЕ-РИМЕНТ	Модельденген ситуация	Ситуацияны модельдеу арқылы проблеманы іштей зерттеу	Эксперименттік әдіс
ДӨҢГЕЛЕК ҮСТЕЛ	Ұстанымдар	Проблемалық ситуацияны жан-жақты талдау	Салыстырмалық әдіс
САУАЛНАМА	Пікірлер	Оқырман мен журналистің диалогы негізінде жекелеген мәселеге бүтін қоғамның көзқарасын білу	Әлеметтану әдістері
ҮНҚАТУ	Пікірлер	Редакция ұстанымын бекемдеу үшін оқиғаға деген журналистің де, оқырманның да пікірін беру	Салыстырмалық әдіс
МОНИТО-РИНГ	Пікірлер	Құбылыстардың даму динамикасын кейде авторлық комментарий қоса, жүйелі түрде тіркеп отыру	Әлеметтану әдістері
РЕЙТИНГ	Пікірлер	Оқиға, тұлға, адамдар тобының түрлі талаптар бойынша көрсеткен көрсеткіштерін жіктеу	Әлеметтану әдістері: әлеуметтік көрсеткіштерді топтау, эксперт түсіндірмесі
БОЛЖАУ	Болжамдық түіндер, гипотезалар	Құбылыс мәртебесін, оқиғаның даму   бағытын болжау	Болжамдық   әдістер
РЕЦЕНЗИЯ	Ғылыми, көркем немесе қоғамдық-саяси туынды	Көпшілік аудиторияның өнер туындысын қабылдауын жеңілдету және оның көркемдік деңгейі жөнінде пікір қалыптастыру	Нақты өнер туындысын өнертанушылық тұрғыда тәптіштеп талдау
ШОЛУ	Мәдениет пен өнер маржандары	Рухани өмірдің маңызды процесі – көркем туындыға ықпал етудің стратегиялық сипатын және әлеуметтік тәжірибедегі қат мәселелерді шешуде мәдениеттің мол байлығын қолданудың әмбебап үлгілерін түзу	Өнертанушылық талдау
ХАТ	Байланыстар	Оқырман өз пікірін білдіру және оның дұрыстығын қалың бұқара алдында дәлелдеу	Оқырман аудиториясымен жұмыс
ЖУРНАЛИТІК ТЕКСЕРІС	Ақиқат өмір	Даулы оқиғалар, қылмыстық істердің  шешіміне қатысты өзекті сауалдарға тың жауап іздеу	Әлеметтану әдістері
ЕСЕП	Құрылтай, конференция дипломатиялық қабылдаулар, жиналыстар және т.б.	Орнаған ситуацияда идеологиялық сүзгіден өткен, қолданылуға тиіс әрекет бағдарламасын құру	Оқиғаның публицистік интерпритациясы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II Тарау «Айқын» басылымы: тақырып және талғам

2.1. Талдамалық жанрлардың жазуындағы

шеберлік мәселесі

«Бүгінде құрғақ ақпараттың заманы өткен. Ендігі мәселе, журналист мақала жазғанда терең аналитикалық барып, өзіндік ой-түйіндері болмаса, еңбегі бағаланбайды, құны төмендейді. Оқырмандарын тартпайтын сұрқай материал жазу – абырой әпермейтін нәрсе. Жазу өнерін толық меңгеру үшін заңдылықтарды, әсіресе, публицис-тикалық жанрлардың жан-жақты білудің, оның ерекшеліктерін сезінудің маңызы зор» [28], –  дейді доцент Т. Бекниязов.

Кей жағдайда материалдың фактілерге байлығынан да жазылу шеберлігінің бірінші орынға шығып кететінін мойындауымыз керек. Шеберлікті біреулер табиғи дарынмен байланыстырады. Ал біз шеберлік деп шартты түрлі мақала құрлымының теориялық талаптарға жауап бере алуын айтамыз.  Қоғамдағы, әлемдегі құбылыстар жөнінде терең білім иесі бола тұрып, қайшылықтардың қайнар көзі мен конфликтілердің мәнін аша алуы үшін журналист әлеуметтік шындықты талдайды. Бұл – талдамалық жанрға барар жолдағы алғышарт. Журналистика теориясын зерттеуші мамандар талдаудың мына түрлерін көрсетеді:

• саяси талдау – қоғамдағы саяси күштердің жағдайын, саяси лидерлердің ұстанымын, партиялар, биліктің, әскери құрылымдардың қадамын талдай келе, журналист олардың себебін ашады, даму бағытын болжайды. Қоғамда орнаған саяси тәртіпті өзгерту мақсатында түрлі саяси институттар мен әлеуметтік күштерге деген талаптарды белгілеп, жағдайды әлеуметтік тұрғыда, мүдделі топтардың мақсатына сай етіп шешудің іс жүзіндегі шешімін ұсынады;
• экономикалық талдау – бұл талдау жалпы экономикалық (нарықтық сана қалыптастыруға бағытталған аймақ, сала, мемлекет, кәсіптің жеке түрінің экономикасын талдау, кәсіптің өркениетті үлгісін насихаттау, отандық кәсіпкерлікті әлеуметтендіруге ұмтылу, түрлі қоғам топтарының, әлеуметтік таптардың экономикалық мүдделерінің балансқа икемдеу), қаржылық (банк жұмысын талдау, олардың рейтингін, сенімділігін белгілеу), өндірістік-техникалық (техника мен технологияның рөлін, мекеме ұжымының өндірістік жұмысындағы еңбекті ұйымдастыру мәселесі) және коммерциялық (кәсіпорынның қаржы айналымын бақылау, еңбек өнімділігін талдау) түрде көрінеді;
• экологиялық – талдау өзегі – постиндустриалды қоғамда адамның өмір сүре алуы. Ол соған қатысты түрлі мәселелердің шешімі арқылы жүзеге асады;
• құқықтық – қоғамдағы құқықтық ахуалды тексеру, құқықтық нормалардың орындалу деңгейін талдау;
• спорттық – спортшылар әзірлеу мәселесін зерттеу, жаттығулар барысында алыған потенциалдық мүмкіндікті анықтау, болашақ спорттық жетістіктерді болжау;
• Тәрбиелік – қоғамдағы әдептілік деңгейін белгілеу, жеке тұлғалар іс-әрекеті мен белең алған құбылыстарды талдау;
• Әлеуметтік – негізінен, сайлау кампаниясы кезіндегі қоғам пікірі болашақ қадамдарды дұрыс жасауға мүмкіндік беретін қорытындыларды алу талдау;
• Статистикалық – статистикалық көрсеткіштер – қатыстық және салыстырмалы өлшемдер, қорытынды көрсеткіштер – журналистік материал дайындауда аса маңызды тірек болатын талдамалық материалдар;

Осы аталғандармен қатар талдаудың өзге де түрлері бар. Біз олардың жұмысымызда мысалдар арқылы дәлелдемейтіндіктен және тақырыбымызға қатысы шамалы болғандықтан терең тоқталмай, тек атап өтелік – әскери, өнертанушылық, тарихи, психологиялық және көркем талдау бар [29]

Негізі талдамалық жанрдағы материалдың қайсыбірін алмаңыз, онда жекелеген фактілер талданады, журналистің жеке сүзгісінен өтеді. Ал осы процес жүзеге асуы үшін алдымен фактілердің бағаланатыны анық. «Бағалау» факторының мәні – қарастылып отырған құбылысқа тікелей және салыстырмалы баға беру арқылы оның қажеттілік деңгейін көрсету. Осы ретте біз орыс баспасөзінің теориясына көп еңбек сіңірген ғалым А. Тертычныйдың «фактіні бағалау» ұғымын қалай түсіндіргеніне келейік.  БАҚ материалындағы фактіні – журналистиканың жаны десек, бағалау әдісін – журналистиканың нәрі деуге келеді. Бағалау әдісінсіз түсіндірме, рецензия секілді жанрдағы материалдарды әзірлеу мүмкін емес. Бағалау болмаса, журналистика фактілердің жүйесіз жиынтығына айналар еді. Құбылыстарды бағалай білмей, журналистік шеберліктің шыңына шыға алмайсыз. [30]

Бағалаудың түпкі мәнін ұғу үшін, оның түрлі үш түрлі көрінісін салыстырып көрелік: біріншіден, ол іс жүзінде, ақыл-оймен жұмыс кезінде туындайтын, арнайы тілдік актілер арқылы берілетін сезу, қабылдау, түйсіну қалау тұрғысынан алғандағы адамның ішкі мәдениетіне сүйенген тұлғалық, субъективтік таңдауы. Екіншіден, әлеуметтік құбылыстарға, адами әрекеттерге, олардың мәнін, моральдың қалыптасқан нормалары мен принциптеріне сәйкестігін анықтаудың үлгісі ретінде белгілі. Үшіншіден, бір адамның немесе заттың маңызы, деңгейі, құндылығы жөніндегі пікір. Осы үш анықтаманы қоса алғанда, бағалаудың барлығына ортақ сипаты келіп шығады – бағалау қандай да бір феноменнің қандай да бір құндылыққа (критерийге, масштабқа) сәйкестігін, я болмаса, сәйкес емес екенін көрсететін, демек, оның маңыздылығын нұсқайтын пікір. Журналистикадағы бағалау факторы қолданыс ортасына қарай: саяси, экономикалық, моральдық, техникалық, медициналық, спортық, экологиялық, құқықтық деп жіктеледі. Тәжірибемен байланысы тұрғысынан теориялық (теориямен сәйкестігі) және практикалық (жүзеге асу мүмкіндігі) деп бөлінеді. Қоғамдық маңыздылығына қарай, дара (жеке тұлғаға қатысты) және әлеуметтік (қоғам үшін маңызды).

Сондай-ақ, бағалау абсолютті және қатыстық деген де түрлерге бөлінеді. Абсолюттік бағалауда өзге құбылыстармен салыстырылмай, құбылыстың жеке өзіне қатысты құндылығы бағаланады. Мысалы, абсолюттік бағалау былай болады: жақсы ат, керемет сурет, мейірімді адам, сенімді жар, қабаған ит; ал қатыстық бағалау белгілі бір құбылыстың өзге бір ұқсас құбылыспен салыстырғандағы деңгейін көрсетеді: мына алма анаған қарағанда тәттірек екен, мына автокөлік, алдыңғысына қарағанда нашар екен, я болмаса пәлен поэма алдыңғысына қарағанда дұрыс шығыпты.

Бағалау ішкі және тысқы беп бөлінеді. Затты көздеген нысанаға қол жеткізу құралы ретінде маңыздылығы тұрғысынан бағаласақ, мәселен, автомобиль құраудың жаңа технологиясы сапалы бола тұрып, оны құрауға кететін уақытты он бес пайыз тиімді пайдалануға мүмкіндік береді десек, ол затты сырттай бағалау болады. Ал енді затты өзгелерімен бірге алып, оның ең озық үлгіге жақындау деңгейіне қатысты былай бағаласақ: автомобиль құраудың жаңа технологиясы бар көрсеткіштері жағынан елімізге бар әдістерден тиімді.

Беру сипатына қарай бағалау мынадай түрлерге бөлінеді: сапалық, мөлшерлік; Ал енді бағалаудың тіліне келсек, ол: рационалды және эмоционалды деп бөлінеді.

Кеңес өкіметі тұсындағы журналистер кеңестік шындықты көлегейлеп, аудиторияға билік қолымен жасалған жасанды шындықты күштеп қабылдатуға тырысқан кеңестік-партиялық журналистикамен жақсы таныс. Кеңестік тәртіп күйрегеннен кейін, тек қана объективті шындық береміз деген үміт пайда болды. Әрине, өтпелі кезеңде посткеңестік журналистика сұмдық ауыр кезеңді басынан кешірді. Оның себебі, кейбір журналистердің бостандықты жүгенсіздікпен (анархиямен) шатастыруынан ғана емес, ар-намысын ақшаға айырбастауымен да ұғындырылды.

Ақпарат БАҚ жүзінен көрінбестен бұрын журналистің жеке бағалау сүзгісінен өтеді. Фактілер теңізінен журналист өзіне қажетті, ең маңызды, ең ерекше, ең қызық дегенін таңдайды. Мұндағы басты шарт, таңдалып алынған жеке бір факті арқылы бұқара бүкіл әлемнің күйін ұғына алуы керек. Фактілер – шындықтың ажырамас атрибуты. Ол журналист жәрдемімен көрінеді. Құбылысты объективті беру, оны бағаламау деген сөз емес. Журналист алдымен өзінің ішкі бағасын анықтауға ұмтылуы керек. Автор позициясын,  дәйектемесінің сипатын, толықтығын, қисынға сәйкестігін анық байқауға болады. Нағыз журналистің бағасын аудитория барынша әділ, қандай да бір әрекетке негіз етіп алуға тұрарлық баға ретінде қабылдайды.

Бағалау пәні немесе бағаланатын құбылыс: қарапайым және күрделі деп бөлінеді. Қарапайым құбылысқа – бір емес бірнеше рет бағаланған типтік оқиғалар мен жағдайлар мысал бола алады. Мәселен, жаңа жылдың тойлануы, жаз маусымындағы күн райы, спорттағы жеңіс, я жеңіліс. Бұл құбылыстың кез-келгенін аудитория үшін нақты да түсінікті етіп бағалап берудің қиындығы жоқ. Ал енді су жаңа, қолданыста, тәжірибеде әлі болып көрмеген құбылысты бағалау – күрделі бағалау. Мысалы, өткен бір жылдағы елімізге Рим папасы келгені белгілі. Католик шіркеуінің папасы бұрындағы елімізге тізгін бұрмағанын ескерсек, ол құбылысты журналистің бағалауы – күрделі бағалау. Сол сияқты бір жыныстылар некесіне баға беру, өзге планеталықтармен қарым-қатынасты бағалауда журналист өз біліміне, кәсіби білігіне сүйеніп, материалында оған баға беруі тиіс. Бұл жерде журналистің кәсіби шыңдалу деңгейі анық сезіліп тұрады. Күрделі бағалауға объекті болардық келесі жағдайларды да тыс айналуға болмайды: ЖОО жүргізіліп жатқан реформалар, құқықтық мемлекет құру идеясы немесе еліміздің ұстанған бағыты – азаматтық қоғамға өту – бұлардың маңыздылық деңгейін бағалай алу үшін журналист өте білікті маман, жан-жақсы сауаты бар, қоғамда болып жатқан құбылыстардың ретін, заңдылығын таразылай алатын парасатты азамат болуы керек.

Енді «Айқын» газетіндегі талдамалық материалдардың теориялық құрлымына үңіліп, материал үйлесіміне қойылатын критерилерге сәйкестігін тексеріп, олардың жазылуындағы шеберлік мәселесіне жеке мысалдар келтірейік. «Ой академиясы» бетіндегі Роза Рақымқызының «Меценаттық өнерді өркендете ме?» тақырыбындағы мақаласын талдайық. Өнерді ілгері сүйреуге оған қаржылық қолдау көрсетіп жүрген тұлғалар мен топтардың жәрдемі қаншалық тиіп жатыр? Мақала өн бойында осы сауалға жауап іздейді. Кешегі кеңестік жүйе күйрегеннен кейін ұлтымыздың талантты перзенттерінің қамқорсыз қалғаны елдегі дәулетті кісілердің меценаттықпен айналысуына түрткі болды. Бірақ, автор қазақ өнеріне жасалып жатқан қамқорлықтың шикілігін шімірікпестен ашып көрсетеді: «Ауырдың астымен, жеңілдің үстімен» жүріп пайда тауып, кездейсоқ байығандар мырзалық танытса, елдің, өнердің жағдайын ойлағандықтан емес, ең әуелі өздерінің атағын шығару үшін ақша шашады.»[31] Автор тарихтағы небір атымтайлар П. Третьяков, А. Морозов, Т. Щукин, С. Мамантовтардың жанкешті жанаршырлығын  атап, «жомарттық табиғаттан берілетін қасиет» деген тоқтамын шегелеу үшін ауыздан-ауызға көшіп, аты аңызға айналған Атымтай Жомарт туралы аңызды да келтіре кетеді.

 2007-жылдың 2-ақпанында студент Диас Нұрақынның «Жетісу төсіндегі ұлы дүбір» [32] деген тақырыптағы корреспонденциясы жарық көрді. Корреспонденция негізгі нысан етіп өткен ғасырда атағы жер жарған Қарқара жәрмеңкесін алған. Жалқыдан жалпыға немесе индукция заңдылығы бойынша осы жәрмеңкені сипаттай келе, автор оның тарихи маңызын, қазіргі күндегі жәрмеңкелердің сипатын қоса келтіреді. Осындай жас тілшілердің ізденімпаздығы газет оқырмандарының алғысына бөленіп жүр. «Айқынның» 2005-жылғы 2-желтоқсанындағы санында Гүлнәр Жұмабайқызының «Бала өмірге қаңғыбас боп келмейді» мақаласы басылды. Мақала, аты айтып тұрғандай, қоғамымыздағы қаңғыбас балалар мәселесін арқау еткен. Автор алдымен цифрларды сөйлетеді.  Бүгінде еліміздің түкпір-түкпірінде 16 000 бала ата-анасыз тәрбиеленіп жатқандығын, 3000-ға жуық баланың із-түзсіз жоғалғанын, 5000 ата-ананың құқынан айрылғанын келтіреді. Артын ала осыншама баланың ата-ана жылуынан айрылғандығының әлеуметтік себебін іздейді: «Қазір адамдардың психологиялық және әлеуметтік құндылықтары өзгерген. Бұрынырақта отбасы, бала, шаңырақтың шаттығы деген мәселе бірінші кезекте тұрса, қазір оқу оқып, білім алу, жалақысы жоғары қызметке тұру, карьера қуу, көңіл көтеру «маңызды» және басым болып саналады». [33] Автор қоғам психологиясында жаңсақ рефлекстердің орнығуын қаңғыбас балалардың пайда болуына соқтырып отырған негізгі фактор деп атады. Әрі қарай жетімдік күйін кешіп жүрген балалардың ел келешегіне келтірер кесапатын: «Жетімін жылатпаған, оған бүкіл ағайын-туыс, тіпті ауыл болып қол ұшын беріп, қамқорлығына алатын қазақ елінің бүгінгі ұрпағы өзінің төл перзентінен жеріп отыр. Бұл – өте қынжылатын және алаңдайтын ахуал» деп көрсетіп, жетімін жерге тастамаған қазақи сананы қайта оятуға шақырады. Мақала қаузаған тақырыбының табиғатына сай сөз орамдарымен, стильдік боямасымен және фактілік қорымен үйлесімді шыққан.

Осы жылдың мамыр айында тұсаукесері өткен «Сұлу мен суретші» драмасына газет тілшісі Қаншайым Байдәулетқызы «Сұлуын іздеген суретші» деген тақырыппен рецензия жазды.

Көлемі жағынан – шағын рецензия. Жазушы Талаптан Ахметжанның театрлық туындысының жалпы мазмұнын баяндай келіп, алдымен, драма авторының, сосын қоюшы режиссері Нұрқанат Жақыпбайдың пікірін келтіреді. Соңынан өзінің авторлық пайымын жасайды: «Режиссердің ойынша, «бұл өмірде шынайы махаббаттың болуы мүмкін емес. Болған күннің өзінде, екі адам бірін-бірі қанша жақсы көріп қосылса да, сезімдерін тіршіліктің күйбеңі өшіріп тастайды. Сондықтан адамдардың махаббаты – тек қиялда, қосылмауында және екінші өмірінде». Қалай десек те, «махаббатсыз дүние бос». Адамдар мейлі қосылсын, қосылмасын, сол махаббатқа деген сенімімен өмір сүретіні анық. Сол себепті де, повесте ең соңында суретші қайтыс болатын болса, мұнда екеуі арғы дүниеде кездеседі…» [34]

«Айқынның» 2006-жылдың 27-маусымындағы санында журналист Жігер Сәрсеновтың «Кеш қалып жүрсіз бе?» деген тақырыптағы мақаласы жарияланды. Бірнеше жанр элементінің бір мақалада тоғысуының бір мысалы – осы. Анығын айтсақ, материалды рецензияға да, ақпараттық корреспонденцияға да жатқызуға болады. Рецензия деуге материалдың өне бойындағы: талдау объектісі ретінде жеке бір телевизиялық бағдарлама алынған. В. Ворошиловтың «рецензия – дайын туынды жөніндегі ойлар, берілген баға» [35] дейді. Олай болса, аталған материалда ол шарт орындалған: «Бағдарламаның қазақы иісті бойына сіңіре отырып, ұлт мүддесін жақтап, өнім жасауға талпынғандығы шынымен, құптарлық. Мысалы, биыл шетелдіктердің елімізден бала асырап алуы үлкен мәселеге айналған тұста «Кеш қалмаңыз» да «Жетім көрсең, жебей жүр» деген тақырыбын халыққа ұсынғаны естеріңізде болар. Тағы бір айта кетерлігі, қазақы менталитетімізге қатысты алуан түрлі дау-дамайлар мен кері имидждегі пікірлерді де талдап-таразылауға көрсетілім өз пайдасын тигізіп жатыр десек, артық айтпаспыз. Асылы, қазақы нәр мен ұлттық діңгекті шайқалтпау жолында жеңіл де жайдары, әрі шымбайға да бататындай ток-шоу ұйымдастыра білу – «Кеш қалмаңыздың» негізгі ұстанымы». [36]

Автор материалда қоғамдағы жаңа құбылысты жеткізген. Оны хабарама түрінде де беруге де болады. Бірақ, материалды қамту ауқымының кеңдігі мен оқиғаның даму үрдісін сатылы баяндауы – хабарлама (заметка) аясынан шығарып, ақпараттық корреспонденцияға айналдырып отыр. Сонымен, бір материалда қос жанр элементтері тоғысты. Бұл ретте, Темірбек Қожакеевтің мына пікірі арқылы мәселенің басын шешіп алуға болады: «Материалдың жанрлық ерекшелігін ажырату үшін онда қай жанр элементі көп кездессе, сол жанр материалына жатқызу керек.» [37] Ендеше, Жігер Сәрсеновтың «Кеш қалып жүрсіз бе?» материалын рецензияға жатқызуға болады.

Мәдениет тақырыбын жазатын Қаншайымның проблемалық мақалалары тәуірлеу шығады. Ал кино, театр туындысына арнаған рецензиясынан шеберлік іздері байқала бермейді. Бұл ретте Роза Рақымқызының рецензиялары көздеген нысанын дөп басып, туындының сырлы суретін, әділ бағаласын беріп жатады. Рецензия, ең алдымен жоғары эстетикалық талғамды керек ететін жанр болғандықтан, қаламы төселген, өнер, мәдениет тақырыбының білгірі Роза Рақымқызының қатарластарынан оза шабуының себебі түсінікті шығар. 

 Шолпан Құрманбайдың 2005-жылдың 10-сәуіріндегі «Адамға клон-көшірме керек пе?» мақаласын атауға болады. Мақала адамды клондаудың пайда-зиянын безбендейді. Автор түрлі дерек көздерінен клондау тәжірибесінің қашан басталғанын, қазіргі жетістігі жөнінде мол ақпарат алып, оны мақаласының фактілік нәрі еткен. Әлемде клондау операциясы шоу-бизнестің тулағына айналып, ғылым өркендеуіне пәлендей пайда беріп жатпағандығын айтып, оның біздің елге қажеттігін анықтау үшін профессор Мәкен Тайшыбаевтың пікіріне жүгінген. Мақалада бірізділік бар. Айтпақ ойы айқын, әрі сүйенерлік дерегі мол. Тақырып «Зертхана бетіне» нағыз лайық. Дегенмен, алыстан сермеп, әріден орағытатын қазақ баспасөзінің жұқпалы дерті бұл авторды да тыс айналмапты. Айталық, орыстардың «Аргументы и факты» газеті осы тақырыпқа соққан болса, шыр айналдырып әкетіп, клондаудың тарихын екі ауыз сөйлеммен беріп, көрінген фактіні айналсоқтамай, «тоқ етерін» бірақ берер еді. Бірақ бұл тек «Айқын» емес, бүкіл қазақ газеттерінің материалды берудегі мызғымас формуласына айналып алды.

Эмпирикалық ақпаратты журалист 3 дерек көзінен алады: индивидуалды (адам), ұжымдық (ұжым), деректемелік (ресми және өзге де құжаттар, БАҚ материалдары).

Журналистік мәтін құрудың басты үш әдісі бар: біріншісі – адам, мекеме, фирма немесе партияның іс-әрекетін бірер ауыз сөйлеммен беру; екіншісі – құбылыстардың өзара байланысын аудиторияға таным элементтерінің жиынтығы ретінде беру; үшіншісі – өз зертеуінің әрбір қадамын сипаттау – мәтінге репортаждық сипат береді. Алайда ол материал құрлымын күрделендіріп жібереді.

Журналистер, әдетте, құр фактілерді жинап берумен шектелмей, оларды өзгелерімен салыстыруға, талдауға, проблема шешімін табуда өз әдісін нұсқайды. Ақпараттық жанрларға қарағанда, талдамалық жанр материалдары фактілік материалы, ойы, өмірлік маңызы бар құбылыстарды зерттеу тұрғысынан алғанда кеңірек келеді. [38] Бір уақытта типтес фактілердің жиынтығын қарастыра отырып, автор оларды жинақтап, порблеманы шешудің барлық аспектісін береді. Талдамалық жанрлар таным пәні, объектіні беру, нақты міндеті, танымдық-тәрбиелік міндеттемесі жағынан, шындықты ашудағы кеңдігі жағынан, әдеби-стилистикалық құралдарының сипаты мен көркемдік-бейнелік әдістері жағынан өзгеше келеді.  Талдамалық жанрлардың құрлымына келсек, олардың күрделі болатыны журналист жоғары талғамды, ретті жүйелеуді, түрлі негіз бойынша топтау немесе жіктеуді, арасындағы байланыстың себеп-салдарына үңілуге сұранып тұрған фактілердің үлкен тобымен жұмыс істейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Талдамалық материалдардың актуальды тақырыптары

Публицистика әлеуметтік, қоғамдық, саяси мәні бар бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерін көтеретін, көпшілікке сол кезеңдегі басты міндеттерді аңғартып, саяси-әлеуметтік оқиғалардың сыр-сипатын ашып береді. Публицистика – заман тарихы, дәуір тынысы, өмір шежіресі. [39] Олай болса, «Айқын» газетіндегі публицистиканың да тақырыптық тұрғыда өте бай екенін басып айта аламыз.

Талдамалық жанрдағы мақалалар салмақты, қоғам үшін маңызы бар мәселелерді арқау ететіндіктен, қоғамда жүріп жатқан кіші-гірім саяси реформалардан бастап Қазақстан қоғамының басты беталыс бағыты – азаматтық қоғам құру идеясы «Айқын» газетіндегі публицистиканың алтын қазығына айналды. Саясат, әлеумет тақырыбындағы жарияланымдардың дерлігі осыдан өріс алады. «Демократияландыру процесінің жүруі БАҚ-тан ажырағысыз. БАҚ өзара бәсекелесе отырып, қоғамдағы бостандық индикаторының қызметін атқарады. Баспасөз еркін, алуан пікірлергі толы болғанда ғана демократия орнауы мүмкін». [40] Ендеше, ақпарат құралдары елімізді демократияландыруды жүзеге асыратын басты институт.

«Өтпелі кезеңде әлеуметтік топтардың біріне шектен тыс жағдай жасалып, екінші бірінің мүддесі аяқ асты етілуі – сөз бостандығы ұғымын журналистер қауымының әрқалай түсінуінен болады. Бұл уақытта көтерілетін тақырыптардың заманның өзі айшықтайды», – дейді Засурский.  [41] Ендеше қазақ баспасөзін, оның ішінде «Айқын» басылымындағы талдамалық материалдардың тақырыптарын тәуелсіздігін алғанына небәрі 16 жыл болған жас елдің қазығын қатты, босағасын бекем етуге, елдігін, ұлттығын нығайтуға бағытталған тақырыптар дей аламыз.

Еліміздің егенмендік алып, нарықтық экономикаға негізделген демократиялық қоғам орнату бағытындағы даму жолымызды айқындаған бүгінгі заманда публицистикаға объективті тұрғыдан толыққанды зерттеу жүргізуге мүмкіндік тууда. Публицистиканың қоғамдағы рөлі орасан зор. Ол кез-келген мәселеге қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы қоғамдық санаға ықпал жасайды. Қалың бұқараға қаратып айтылатын, көтерліген мәселе туралы пікірді иландырып, ұйытып, әсерлі жеткізетін публицистиканың орны ерекше екенін айрықша еске саламыз. [42] Олай болса, журналистика пәрменділігімен қабысып жаткан актуальлдылық мәселесі нақты мысалдардан іздейік. Газет бетіндегі проблемалық мақалалар күнделік туындап отырған проблемаларды сөз етіп, сыни сарында жазылады. Газеттің 2007-жылдың 1-маусымындағы керекулік автор Бейбіт Бөженнің «Қимақ мәдениеті құрылыстың астында қалғалы тұр!» проблемалық мақаласы шықты. Мақаланың өзегін құрап тұрған факті – Павлодар қаласына іргелес орналасқан Кенжекөл ауылының маңынан табылған біздің дәуірімізге дейінгі VІІІ-ІX ғасырларға тиесілі тарихи жәдігер, яғни қимақ жауынгерінің тері белдігінің темір бөліктері. Осы маңызды жәдігерді сөз ете келе автор бұл маңайдан осыған дейін де сол дәуірге тиесілі бұйымдардың табылғанын айтып, Павлодар – «Пашаның» жері емес екендігіне молынан дәлелдер келтіреді. «Кенжекөл ауылы жақын болашақта қаланың бас жоспарына сәйкес элиталық ауданға айналады деген сөз бар. Сондықтан да қазір бұл аймаққа түрлі коммуналдық желілер тартылуда.

… Құрылыс жүргізіліп жатқан аймақта Қимақтардың қаласы болуы мүмкін, деген долбарлар да жоқ емес. Өйткені түрлі тарихи жәдігерлердің осы дәуірге тән белгілері соңғы кезде көптеп кездесуде. Егер оларды тауып, зерттеу қазір қолға алынбаса, Павлодар қазақтың жері екендігін дәлелдейтін фактілерді мәңгілікке жоғалтып алу қаупі төніп тұрғандығын да жасырмауымыз керек.»[43],– деп, мақаланың проблемалық екенін анық аңғартады. «Айқын» газеті өз ұжымының мақалаларымен шектелемей, жекелеген салалардың мамандары – білікті авторлардың мақалаларын да газетке жариялап, басылымның имиджін күшейтіп отырады. Академик, агробиология және экология институтының директоры Рақымжан Елешевтің «Экономика» бетінде жарияланған «Мемлекет бөлген ақшаны ауылға тура жеткізетін механизм жоқ» деген мақаласы соның айғағы.

«Ауыл шаруашылығы саласының деңгейін өсіруге мемлекет тарапынан  2000 жылы – 27 млрд, 2003 жылы – 39, 2004 жылы – 48 млрд, 2005 жылы – 58 млрд теңге бөлініпті. Осындай қомақты қаржының бөлінуі нәтижесінде осыдан он жыл бұрынғы кезеңмен салыстырғанда, бүгінгі жағдайымызға шүкіршілік етуге болады Кеңес өкіметі кезіндегідей, мемлекет асырайды деген дайын асқа тік қасық психологиясынан арылтты…» дей келе, автор өз саласын бес саусақтай білетін маман ретінде мынадай қорытындылар жасайды: «Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның даңқын әлемге астық шығарғанын ешкім ұмыта қоймаған шығар. 25-35 млн гектар егістік алқабымыз болса, оның 20 миллионнан астамына дәнді дақыл себілді. Оның гектарынан орта есеппен 7-8 центнерден өнім алып жүрдік.» [44] «Айқынның» 2007-жылдың 1-маусымындағы санында газеттің астанлық тілшісі Сейтақ Айбатырдың «Кең көрме залы керек» деген тақырыптағы порблемалық мақаласы жарық көрді. Автор өз мақаласында Қазақстанның Алматы, Астана сынды ірі қалаларында ірі көрме залдарының жоқтығын проблема етіп көтереді.

«Айқынның» толғағы жеткен мәселелерге дер кезінде қалам түрте білетін журналисі Төреғали Тәшеновтің мақалалары да осы күннің өткір проблемаларын көтере алатындығымен ерекше. 2005 жылдың 31-желтоқсанында Т. Тәшеновтің «Экономика бетінде» жарияланған «Ауыл жылы ауылға не берді?» мақаласы шолу жанрында жазылған. Олай дейтініміз, мақала барысында үш жылға белгіленген ауылды қолдау жылдарының барысында істелген шаралардың қорытындысына шолу жасалған: «ауыл шаруашылығы саласына 200 миллиард теңге (басында 147,5 миллиард теңге жоспарланған) қаражат жұмсалыпты, соның нәтижесі қандай?

«…Елбасының биылғы Қазақстан халқына арнаған Жолдауына сәйкес, 2005 жылы «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» туралы Заң қабылданып, қолданысқа енгізілді. Ауылдық аумақтарды дамыту ісіне былтыр 51,3 миллиард, соның ішінде республикалық бюджеттен 19,9 миллиард, жергілікті бюджеттерден 25 миллиард теңге бөлінген. Соның арқасында үш жылда ауылда 208 мың қосымша жаңа жұмыс орындары ашылып, даму әлеуеті төмен ауылдардың саны 108 елді мекенге немесе 23 пайызға қысқарды. Қазір республикадағы 7751 елді мекеннің экономикалық даму деңгейі бойынша 1204-і жоғары даму әлеуетіне ие, 5625 елді мекен орташа, 595 ауыл даму әлеуеті жағынан төмен деңгейге жатады. Ауыл жылдарында республикалық бюджеттік бағдарламалар есебінен лизингке 2840 комбайн мен трактор және басқа да ауыл шаруашылығы техникалары берілді. 25 машина-технологиялық станса (МТС) құрылды.

2005 жылы ауыл халқына шағын несие беруде 925 миллион 845 мың теңге жұмсалды. Жеңілдікті негізде несие алған ауыл тұрғындарының саны – 9,5 мың. 820 миллион 895 мың теңге – ауыл шаруашылығын, 83 миллион 25 мың теңге – егіншілікті дамытуға, 21 миллион 925 мың теңге – басқа бизнес салаларына жұмсалды». [45]

 Газет ұжымында дәл бүгінгі күні күйіп тұрған актуальды тақырыптарды жазбай тани алатын журналистері бар. Солардың бірі – Кәмшат Сатиева. Кәмшаттың ел есінде қалған елеулі мақаларынан: «Шамиль Басаев қалай өлтірілді» [46] және «Адамды алалаудың ирандық нұсқасы» [47] материалдарын атауға болады. 2005-жылдың 1-ақпанында саяси тақырыпта жазатын тілші К. Сатиеваның «Қай жерде майлы құймақтың иісі шықса, сол жерде Джордж Сорос жүреді» деген тақырыптағы проблемалық мақаласын жариялады. Саяси аренада «қамқоршы» Соростың атына арнайы тіркелген бұл тіркесті Ресейдің Украинадағы елшісі Виктор Черномырдин Джорж Сорос Украинаға келе жатыр дегенді естігенде айтқан болатын.

Жалпы саясат сахнасында кез-келген қамқорлықтың, шектен тыс мейірбандықтың артында үлкен саясаттың, мысықтілеу топтың отыратыны үйреншікті жайға айналды. Осы ретте автордың  қоғамдағы актуальды мәселеге ден қойып, Соростың Қазақстандағы миссиясының да өзіндік астары болар дегенді аңғартады: «Грузияның бұрынғы президенті Эдуард Шеварднадзе Грузиядағы «мақпал төңкерісін» ұйымдастыруға Соростың тікелей қатысы бар» деп оған кінә артқан. Шеварднадзенің айтуынша, Сорос Югославиядағы секілді үкімет басына басқа біреулердің келуі мен сайлау өткізу үшін алдын ала ауқымды тұжырымдама жүйелеген. Расында, үкімет ауысқаннан кейін Соростың Грузиядағы ұйымдастырылған төңкерістің сәтті өткенін мақтан тұтқандығы баршаға мәлім». [48]

 «Корреспонденцияға материал жинау жеңіл-желпі үш-төрт факті, я болмаса естіген-білгендерді жинау деген ұғым емес. Кореспонденцияның газет бетінен көрнекті орын алуы, оның жоғары дәрежеге көтерілуі – оған керекті деректерді жинау ісін шебер ұйымдастыруға байланысты. Оның да әр түрлі жолдары бар: жеке адамдармен сөйлесу, объектіні аралау, жиналыстарында болу, қатардағы жұмысшылардан алған фактілер мен басшылар берген фактілерді, документтік деректермен өзара салыстыру. Бұл жұмысты жүргізу үстінде журналист мұқият болумен бірге қате жібермеуге міндетті», – дейді Тауман Амандосов. [49] Осы теория жайын естен шығармастан тұрып, басылым бетіндегі бір материалды мысалға алайық.  «Айқынның» 2006-жылғы 12-маусымында журналист Ләззат Биланның «Жер сататын алаяқтар шенеуіктердің шекпенінен шыққандар» деген тақырыптағы проблемалық корреспонденциясы «Құқық бетінде» жарияланды. Корреспонденцияның берілу формасы мен фактілерді іріктеуде журналистің шеберлігі мен мол ізденісі анық байқалып тұрды. Сондай-ақ, материал корреспонденцияға қойылатын басты талап бойынша «жалқыдан – жалпыға» қарай ойысқан. Мәселен, материал былай басталған: «Дүйсенбі күні «Шаңырақ» ықшамауданы мен Боралдай елді-мекені арасындағы бос жатқан маңнан жерді бөліп берем деп бір әйел елу шақты баспанасыз жанды бастап, іске кірісіпті.» [50] Әрі қарай автор әйел іс-әрекетінің заңға қайшы екендігін дәлелдеп, қылмыстың мән-жайын одан да кең шеңберде қарастырады. Нәтижесінде жаңағы әйелдің артында оралмандарға баспана беруді мемлекет атынан жүзеге асыруға құқылы «Тамсан» ЖШС тұрғандығын, ал бұл мекеменің құжаттық мәселелерін «Тұрғын үй» департаменті шешіп беріп отырғандығын дәлелдейді.

БАҚ институты «төртінші билік» аталуының бір себебі пәрменділігі болса, аталған мақала осы міндетті толық ақтаған болуы керек. Неге? Жалған құжаттармен сатылған баспаналар және соның салдарынан көтерілген «Шаңырақ», «Бақайдағы» даулы оқиғаға осы мақала тұздық болып, көп кешікпей Алматы қаласы «Тұрғын үй» департаментінің директоры Нұғман Асқаровтың қызметінен кетуіне де жанама себеп болды.

Бұл корреспонденция «Риэл­­торлар қызметі туралы» заң жо­ба­сын жасау керектігі талқы­ланған дөңгелек үстел өткізілігеннен кейін көтерілді. Демек, нақ уақтысында өзекті мәселе уақыт құрғатпай қолға алынған. Бұл корреспонденцияға қойылатын теориялық талаптардың бірі.

Алдымен мәжіліс депутаты Аманжан Жамаловтың заң жобасын қабылдау керектігі жөніндегі пікірін берген. Заң, ең алдымен қарапайым халық мүддесін қорғайтынын айта келе депутат көрші Қырғызстанның өзінде мұндай заң жұмыс істеп отырғанын мысалға келтіреді. Осыдан кейін автор өз сөзін сабақтайды: «Алматы қаласының өзінде 500-ге жуық риэлторлық компания бар көрінеді. Сарапшылардың айтула­рына қарағанда, бұл тек «санаққа» кіргендері ғана, ал нақты қанша бар екендігін анықтау мүмкін емес. Осындай келеңсіздіктерді болдырмас үшін Қазақстанға «Риэлторлық қызмет туралы» заң керек екендігін сөз болып отырған салалар басшылары енді ғана түсінген сияқты. Бір қызығы, «нарық-нарық» дейміз, сол нарық­тың ең маңызды бағыттарының бірі саналатын тұрғын үй сауда-сат­тығы осы күнге дейін бірде-бір заң­мен қорғалмай келгендігі былай тұрсын, олардың Үкіметпен еш байланыссыз өз алдына дербес жұмыс істеп келгендігі таңғал­ды­рады», – деп, заңның керектігін қуаттайтын дәйектерін тоғытады. Сосын «Софья» риэлторлық компаниясының қызметкері Жансая Азатқызының пікірін қосқан.

Материалдың құрлымын сипаттап шықтық. Енді осы материалды негізге ала отырып, «Айқын» газетінде қалыптасқан аса өзекті материалдардың «берілу» үлгісін сызбанұсқа түрінде көрсетейік.

 

	МАТЕРИАЛДЫҢ МАЗМҰНЫНАН ҚЫСҚАША ХАБАР БЕТЕРІН ШАҒЫН ТҮСІНІКТЕМЕ (МАЙЛЫ ҺАРІППЕН ЕРЕКШЕЛЕНЕДІ.)

 

 

 

 

 

МАҚАЛАНЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІГІ. МҰНДА АВТОР ДӘЙЕГІ МЕН ДӘЛЕЛІ, ҰСЫНЫСТАРЫ, ФАКТІЛЕР, СТАТИСТИКАЛЫҚ ДЕРЕКТЕР БЕРІЛЕДІ, ОЙЫ ҚОРЫТЫНДЫЛАНАДЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалпы, тақырып саласына қатысы бар маманның пікірін – осы күні тек «Айқын» емес, көптеген газеттер (сондай-ақ телехабарлар да) берген мақалаларының міндетті атрибутына айналдырды. Ол, біріншіден білікті маман пікірі арқылы автор көтерген мәселенің шырайын кіргізсе, екіншіден, оқырманның сенімділігін арттырады. Сол себепті, кейінгі жылдары баспасөзде етек алған бұл тенденцияны құптарлық деуге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Жұмыстың кіріспесінде бітіру жұмысы сауалнама әдісі бойынша газет оқырмандары арасында сұрау жүргізіп, жалпы газетке, ондағы талдамалық материалдарға қатысты жұртшылық пікірін анықтау арқылы газеттің бүгінгі даму тенденциясын белгілегендігіміз жөнінде айтқан болатынбыз.

САУАЛНАМА БАРЫСЫ

Зерттеу барысында 100 оқырман арасында сауалнама жүргізгенімізді айтқан болатынбыз. Сауалнамаға қатысқандардың жас ерекшелігі мен білім деңгейі әртүрлі, бәрінің ортақ сипаты – «Айқынның» оқырмандары. Сонымен сауалнамада «Газет көтерген тақырыптарын жеріне жеткізіп жаза ала ма?», «Газет қандай тақырыптарды қамтымай жүр?», «Газеттен қандай өзгерістер күтесіз?» деген 4 сауалға жауап алынды.

САУАЛНАМА ҚОРЫТЫНДЫСЫ

Бірінші сауал бойынша оқырмандардың 58 пайызы «Газет көтерген тақырыптарын жеріне жеткізіп аша алады» деп санаса, қалған 42 пайызы керісінше ойлайды. Ал «Газет нендей тақырыптарды қамтымай жүр?» дегенге оқырмандар тым көп ұсыныс жасады. Біз соның ішінен салмақты дегендерін берелік: 40 пайызы – «үкімет билігіне қатысты сыни мақалалары жоқ» десе, 18 пайызы – «шетел жаңалықтары аз» деген шешімде, енді 14 пайызы газет бетінде қызықты «журналистік тексеріс жоқ» екендігіне қынжылды. Соңғы сұрақ – «Газеттен қандай өзгерістер күтесіз?» дегенге сауалнамаға тартылған адамдар пікіралуандығы тұрғысынан басты 5 топқа бөлінді. 38 – жаңа редактордың келуімен газет әдебиет тақырыбына мол орын береді; 21 пайызы – газетте ешқандай өзгеріс болмайды; 18 пайызы – газет мақалаларының сапасы артады. 15 пайызы – өзгертсе, газет тысқы пішінін өзгертеді, 8 пайызы – газет елбасының 2012 жылғы сайлауының қамына келер жылдан бастап кіріседі;

Сонымен, газет оқырмандарының пікірі әр алуан. Газетте көтерілмей жүрген тақырып – үкіметтің сыналуы, шетел жаңалықтары және журналистік тексеріс дейді. Бұл «кемшіліктер» газеттің бағытына, яғни бейтараптығына, жеделдігіне орай көп көтерілмейді. Ал жаңа өзгерістердің енуіне келгенде, көп оқырман әдебиеттанушы Б. Омардың газет басшылығына келуі – газеттің тұтас бағытына ықпал етеді деген болжамы шындыққа келе қоймас, тек мәдениет бетінде жақсы дүниелердің көрінуі мүмкін.

Қазақстанның әлемдік ақпараттық кеңістікке енгені ешқандай дау тудыра алмас. Қазір тап сондай процесс біз қалайық, қаламайық, елімізде жүріп жатыр. Ақпарат құралдарының рөлін зерттеуші ғалымдар қазір ақпараттық қоғам деген тезисті ұсынып отыр. Ол АҚШ-та дайындалатын ақпараттың өз елі үшін де, өзгелер үшін де рөлі артып отырғандығынан туындауда.

Коммунистік баспасөздің негізін қалаушылардың бірі – Ленин «Газет – үгітші, насихатшы және ұйымдастырушы» десе, қазақ баспасөзінің қамын жеген қамқоршысы Ахмет Байтұрсыновтың «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деген ұлағатты сөзі нағыз демократиялық қоғамның баспасөзінің нышаны береді. Дәл қазір біз мемлекеттігімізді қалыптастыру процесін бастан кешіріп жатырмыз. Қоғамда демократия толығымен орнап қойды деп айту ертерек, біз соған бара жатқан елміз. Батыстағы бірқатар ел бұл жолдан баяғыда өтіп қойған. Саяси реформалар аяқталып үлгерген, әлеуметтік мәселелер де жетекші мәнге ие емес. Оларда шоу-бизнес, спорт, табиғи апаттар, атыс-шабыс сарынындағы ақпараттар сұранысқа ие болса, бізді бірінші кезекте елдік мәселелер толғандырып тұрмағы тиіс. Біздер үшін қоғамдық пікірді таратып қана қою – аз, оны қалыптастыра да білуіміз керек. Өкінішке қарай, елдегі кейбір ақпарат құралдары арасында оқырман, көрермен пікірімен санаспау, өз идеясын зорлап таңу пиғылы басым болып барады. Кез-келген газеттің ұстанған бағыт-бағдары болады. Өзіндік ерекшеліктеріне қарай өз аудиториясын табады. Ағылшын премьер-министрі болған Уинстон Черчилль демократияны: «Көптеген кемшіліктері болса да, ешкім одан асқан артық ештеңе ойлап тапқан жоқ» деп дәл анықтаған. Сөз бостандығын ұлтпен ойнауға пайдаланып, елдің рухани-мәдени болмысына қайшы айғай-шуға  тиісті тосқауылдың болмағы шарт. Сондай-ақ, бұл мылтықсыз майданда  жауапкершілікті мемлекеттің мойнына алуы – жеңіске апарар жалқы жолы.

Демократиялық қоғамның басты ерекшелігінің бірі – таңдаудың болуы. Яғни адамдар арасындағы қатынастарда  екі немесе одан да көп пікірдің өмір сүруіне мүмкіндік беріледі. Баспасөз бостандығы жоқ жерде басқа еркіндіктер бекер әрекет тудырады.  Біз – жаңа тұрпат, тың мазмұндағы мемлекет құру процесін бастан кешіріп жатқан елміз. Ендеше бұқаралық сипаты бар ақпарат көздерінің Қазақстанның әлемдік дидарын қалыптастыруда, ішкі әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани және оқу-ағарту салаларындағы өзгерістерді қарапайым халыққа түсіндіруде алатын жетекшілік мәні өте зор.

Бүгінгі тіршілік кестесі тым шапшаң түрленіп жатыр. Оның бұрыннан санамызда қалыптасқан бояуы, өрнектері күрт ыдырап, жаңа түс, жаңа белгілерге көшті. Өң түгіл түсімізге енбеген осындай соны үрдістерді дағдымызға айналдырып, өмір салтымызға ендіріп жатқан – уақыт дейтін құдірет. Оның тәуелсіз Қазақстан журналистикасына да алып келген жаңалығы жетеді[51].

Көп жыл «Мегаполис» апталығының саяси шолушысы болған Айгүл Омарова бір мақаласында былай дегені бар: «Қазақстандағы талдамалық журналистика қалың оқырман қауымының түсінігіне ауырлығымен ерекшеленеді. «Республика» газеті берген мақалаларының тең жартысы шет сөздері мен терминдер. Журналист талдамалық мақалаға қалам тербеу үшін өз туындысын маман емес, қарапайым адам оқытинын ұмытпасын!» [52] депті. Автор орыс баспасөзін мысалға алғанымен, көпшілік мүддесін екінші орынға ысырып тастайтын қазақ газеттері де бар. Осы ретте, «Айқынның» жарияланымдары көпшілік аудиторияға ұғынықты, жұмбақталған, терминдерден тау тұрғызарлық мың қатпардан ада. 

Ал енді кемшін тұстарын атар болсақ, журналистердің қайбір мәселені көксесін жеке ізденіс жүргізіп, тер төкпей интернет ақпараттарын шапанын теріс айналдырып бере салуға әзір тұрады. Бүгінгі күні қазақ баспасөзінде интернетті пайдалана білу – басылым мәдениетінің бір өлшеміне айналды. Өкінішке қарай, «Айқынның» дайын интернеттік деректермен тұтас беттерді толтыратын да кездері болады. Мысал келтірсек, «Мәдениет» бетінің «Руханият» деген бағанындағы қысқа хабарламалар тұтас интернеттегі дайын ақпараттардың көшірмесі. Біздіңше, интернет журналистиканың жауы емес, жанашыры. Тек оны пайдалана білу керек. Көлемді зерттеу жүргізгенде, материалдың фактілерін интернеттен алуға болады. Ал сыпыра көшіргенді бүгіндері есті оқырман жазбай таниды.

Сонымен бітіру жұмысы барысында «Айқын» газетінің шығармашалығына жасалған аз-кем ізденісімізді қорытындылайық. Қазақстан ақпарат кеңістігіндегі жаңа леппен келген газет несімен ерекшеленді? Біріншіден, «Айқын» газетінің жұртқа ұсынған ақпараты қызыл сөз, қызба ой, қырқай ақылгөйсуден ада. Бүгінде батыс баспасөзі тәжірибесі барысында сұрыпталып алынған, ақпарат берудің ең оңтайлы формасы «төңкерілген пирамида» газет материалдарының негізгі көрініс табу формасына айналған. Екіншіден, біреудің сойылын соғып, қолшоқпарына айналып, ақиқатты бұрмалаудан, біржақтылықтан аулақ. Қайбір талдамалық материалдарда журналистерінің ұстанымдары  бейтарап. Үшіншіден, «Айқын» ел ішінде, әлемде бүгін, дәл осы сәтте болып жатқан саяси, экономикалық, мәдени т.б. оқиғаларға байланысты сол күні, сол сәтте беделді, дуалы ауыз саясаткерлер мен экономистердің, білікті мамандардың пікірін жинақтап беріп, қоғамдық пікірге қозғау салып отыратын ширақ басылым. Төртіншіден, биліктің немесе қожайынның басқан-тұрғанын тізбелеп мақала беру «ауыртпалығынан» ада, тәуелсіз әрі аптасына үш реттік жиілікпен шығатын салиқалы газет болғандықтан, 8-12 бет көлемінде «Айқын» оқырманды баурап алатын сан түрлі қызық тақырыпты қамтуымен ерекшеленді. Бесіншіден, және ең бастысы, «Айқынның»  ұстанымы – айқын ақпарат тарату, оқырманға біреудің немесе өзінің пікірін таңу емес!

 

СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ  

 

1. Құрастырған: С. Дәуітұлы, Қ. Сахов, Ү. Сұхбардина

          Қазақ. – А.: Қазақ энциклопедиясы, 1998ж. 10-11-бет

2. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. – М.: Наука, 1979г. 15-бет
3. Құрманбай Ш. Айқын «Алтын жұлдызды» жеңіп алды

          //Айқын, 13.04.2006ж

4. Козыбаев С., Нода Л., Рожков А.

          Журналисты  Казахстана. Энциклопедия. – А. 2006г. 22-бет

5. Тәшенов Т. Ұшатын табақша Байқоңырды неге төңіректей береді?, //Айқын 01.08.2005ж.
6. Сарманов А. Рахат Әлиевтің ісі, //Айқын 05.2007ж.
7. Алматы бәрінен де алда, //Айқын 30.03.2007ж
8. Рақымқызы Р. Жамбылдың дастандары – дайын фильм…,

           //Айқын 16.03.2006ж.

9. Ворошилов В. Журналистика – 4-басылым

          Спб Издательство Михайлова, 2002ж.  97-бет.

10. Айтжанбайқызы Г. Қазақ шынымен кәрі ұлт па?, //Айқын 12.05.2006ж.
11. Аханбайқызы А. Бар қазақтың жеңгесі Салтанаттай болсайшы…,

          //Айқын, 24.08.2006ж.

12. Тәшенов Т. Мен көрген Жұматай, //Айқын 03.03.2007ж.
13. Батырхан Т.  Жақсылықтың жансыры, //Айқын 28.03.2007ж.
14. Тәшенов Т. «Жаралы сезім» қазақ киносын жарқ еткізді,

          /Айқын 05.05.2007ж

15. Аханбайқызы А. Ұзақ құс жолы – қазақ мінезінің айнасы,

       //Айқын 03.03.2007ж

16. Рақымқызы  Р. Қолаңшаш арулар құрметке бөленді,

          //Айқын 16.03.2007ж.

17. Қамзин К. Қазіргі публицистиканың жаңа нышандары,

          //ҚазҰУ Хабаршысы 1997ж. №1

18. Ворошилов В.Журналистика – 4-басылым

          Спб Издательство Михайлова, 2002ж.  222-бет.

19. Ворошилов В.Журналистика 4-басылым

          Спб Издательство Михайлова,  2002ж.  218-бет.

20. «Практическая журналистика Казахстана» А. Medianet 2006ж. 97-бет
21. «Практическая журналистика Казахстана» А. Medianet 2006ж. 108-бет
22. «Практическая журналистика Казахстана» А. Medianet 2006ж.     108-бет.
    • Есқали Р. Инвестор ірі кәсіпорынды

          шығынға белшесінен батырды, //Айқын 15.07.2006ж.

23. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. – А.: 1991ж. 220-бет
24. Бисенов Ө. Қайыршының бір күні //Айқын 25.10.2005ж.
25. Тамырсыздық – қоғамға үлкен қауіп //Айқын 16.03. 2007ж.
26. Ким М. Н. Жанры современной печати. –

          Спб Издательство Михайлова.: 2004г. 19-21 бет

27. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық шеберлігі. –

          А. Қазақ университеті, 2004ж. 139-140 беттер

30. Ворошилов В. Журналистика – 4-басылым

Спб Издательство Михайлова,  2002ж.  200-бет.

31. Рақымқызы Р. Меценаттық өнерді өркендете ме?,

//Айқын, 2005-жыл, 6-мамыр

32. Нұрақын  Д.  Жетісу төсіндегі ұлы дүбір //Айқын, 02.02.2007ж
33. Жұмабайқызы Г. Бала өмірге қаңғыбас боп келмейді

//Айқын, 02.12.2005ж.

34. Байдәулетқызы Қ. Сұлуын іздеген суретші //Айқын, 30.05.2007ж.  
35. Ворошилов В.Журналистика 4-басылым

Спб Издательство Михайлова, 2002ж.  201-бет.

36. Сәрсенов Ж. Кеш қалып жүрсіз бе? //Айқын, 27.07.2006ж.
37. Сонда
38. Ворошилов В. Журналистика – 4-басылым Спб 2002ж.  220-бет.
39. Жақып Б. Журналистика және публицистика: салыстырмалы талдау

// ҚазҰУ Хабаршысы Журналистика сериясы  2005/2 5-бет

40. Козыбаев С. СМИ и демократия

 // ҚазҰУ Хабаршысы Журналистика сериясы 2003/14, 21-бет

41. Засурский Я. Закономерности и тенденций развития журналистики в переходный период  //Журналистика в переходный период М. 1998/3
42. Сақ Қ. Публицистика – сөз өнерінің бір саласы

//ҚазҰУ Хабаршысы,  2006, №2 29-бет

43. Бөжен Б. Қимақ мәдениеті құрылыстың астында қалғалы тұр!

//Айқын, 01.06.2007ж.

44. Елешев Р. Мемлекет бөлген ақшаны ауылға тура жеткізетін механизм жоқ //Айқын, 02.02.2006ж
45. Тәшенов Т. Ауыл жылы ауылға не берді? //Айқын, 31.12.2005ж.
46. Сатиева К. Шамиль Басаев қалай өлтірілді //Айқын, 10.07.2006ж.
47. Сатиева К. Адамды алалаудың ирандық нұсқасы //Айқын, 25.05.2006ж.
48. Сатиева К. Қай жерде майлы құймақтың иісі шықса, сол жерде Джордж Сорос жүреді  //Айқын, 01.02.2005ж.
49. Амандосов Т. Қазақ Совет баспасөзінің жанрлары, –

Мектеп А., 1968 ж. 100-102 бет

50. Билан Л. Жер сататын алаяқтар шенеуіктердің шекпенінен шыққандар //Айқын, 12.07.2006ж.
51. Омашев Н. Ақпарат әлемі I том. – А. Қазығұрт, 2006ж. 74-бет.
52. Практическая журналистика в Казахстане – А. Medianet 226-бет

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. – М.: Наука, 1979г.
2. Амандосов Т. Қазақ Совет баспасөзінің жанрлары, –

А.: Мектеп, 1968 ж.

3. Омашев Н. Ақпарат әлемі I том. – А.: Қазығұрт, 2006ж.
4. Ворошилов В. Журналистика 4-басылым. –

Спб.: Издательство Михайлова,  2002ж.

5. (Авт. ұжымы) Практическая журналистика Казахстана. –

А.: Medianet 2006ж.

6.   Төрегелді Бекниязов Журналистің шығармашылық шеберлігі. –

А.: «Қазақ университеті» 2004ж.

7. М. Н. Ким Жанры современной печати. –

         Спб.: Издательство Михайлова, 2004г.

8. Т. Қожакеев Жас тілшілер серігі. – А.: Білім 1991ж.
9. Құрастырған: С. Дәуітұлы, Қ. Сахов, Ү. Сұхбардина  Қазақ. –

           А.: «Қазақ энциклопедиясы» 1998ж.

10. С.К. Козыбаев, Л.П. Нода, А.В. Рожков

          Журналисты Казахстана. Энциклопедия. – А.: 2006г.