Дипломдық жұмыс. Ақша қаражаттары есебі мен аудиті («Оптика» АҚ мысалында)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

 УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

Факультет: «Қаржы және есеп»

Кафедра:  «Бухгалтерлік есеп және аудит»

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ  ЖҰМЫС 

 

 

 

Ақша қаражаттары есебі мен аудиті («Оптика» АҚ мысалында)

 

 

 

 

 

                                      Студент: 4 курс сыртқы бөлім,

                                     Байғазиева Айгул Жакенқызы

                                                                Мамандығы: «Бухгалтерлік есеп және аудит»

 

                 Ғылыми жетекші:

                                        аға оқытушы  Иманкулова Ш.А

 

                                                        Рецензент: ________________________

                                 Жұмыс қорғауға жіберілді:

                                              «____»_________________2006ж.

                         Кафедра меңгерушісі:

                                           э.ғ.к., доцент Міржақыпова С.Т. 

 

 

 

Алматы  2006ж.

Мазмұны

 

Кiрiспе………………………………………………………………………….

 

1-тарау Ақша қаражаттарының есебi бухгалтерлiк есеп нысаны ретiнде………………………………………………………………………….

1.1. Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы ……………………………..

1.2. «Оптика» АҚ жалпы эконмикалық сипаттамасы және есеп саясаты………………………………………………………………………….

 

2-тарау  Ақша қаражаттарының есебiн ұйымдастыру . ……………………..

2.1. Кассадағы қолма-қол ақшаның есебi…………………………………….

2.2.Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебi…………………..

2.3.Валюта шотындағы қолма-қол ақшаның есебi…………………………..

2.4.Банктегi арнайы шоттардағы қолма-қол ақшаның есебi…………………

 

3-тарау Ақша қаражаттары есебiнiң аудитi…………………………………..

3.1. Ақша қаражаттары есебi аудитiнiң мақсаты мен мiндеттерi……………

3.2.Касса операцияларының аудитi………………………………………….

3.3. Есеп айырысу шоттарының аудиті………………………………………………….

 

Қорытынды …………………………………………………………………………………………

Қолданылғын әдебиеттер тізімі ……………………………………………………………

Қосымша

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

       Бухгалтерлік есеп жүйесі Қазақстан Республикасының экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді. Бүгінгі күнде бухгалтерлік есеп басқару жүйесінедгі басты орынды алуда.

       Еліміздің экономикасындағы өзекті мәселелердің бірі бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына сәйкестендіру. Ол әрине халықтың жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің экономикалық тұрақты өсуіне әсер етеді.

Қаржы – несие институттары мен операциялардың қайта бағытталуына, кәсіпорындар өзара қатынас жүйесінің өзгеруіне байланысты бухгалтерлік есеп және есеп беру үздіксіз жаңарып отырады. Бухгалтерлік есеп, басқару үрдісінің бір бөлігі болып табылғандықтан ол маңызды ақпараттар алуға мүмкіндік береді.

       Бухгалтерлік есептің ерекшелігі операция сипатына, есеп жұмыстарын ұйымдастыруға, сондай-ақ бухгалтерлік және басқа да есеп құжаттарының мазмұнына байланысты.

Бұл дипломдық жұмыс ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, бухгалтерлік есепті түсініп, оны игеруге мүмкіндік береді.

Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Әрбір тарау халықаралық стандарт бойынша  бухгалтерлік есепті ұйымдастыру тәжірибесіне сәйкес келеді. Дипломдық жұмыс қолданыстағы заңдар мен нориативтік базаларға сәйкес жазылады.

       Нарықтық реформалар нәтижесінде отандық экономиканың түпкілікті өзгеруі іскер адамдардың – кәсіпкерлер, менеджерлер, қаржы қызметкерлерінің жұмысына маңызды өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді қажет етіп отыр. Бұл мамандардың көнеден келе жатқан бөлігі – бухгалтерлерге де тікелей қатысты.

       Әрбір кәсіорын шаруашылығының нәтижесінің көрсеткіштерін бір жүйеге келтіріп есепке алатын бухгалтерлік есеп анықталады. Шарушылық есептің негізгі мақсаты, сол құбылыстар нәтижесінің көрсеткіштерін топтап талдау жасап, олардың өзара бір-бірімен қандай байланыста екенін анықтап қорытынды жасау болып табылады. Одан ары осы анықталған шаруашылық есеп  көрсеткіштерінің адамзат қоғамының, өндіріс шаруашылығының өсіп-даму жолында қандай әсері бар екенін негізге ала отырып, сол   есеп  көрсеткіштерін тиімді әдіспен шаруашылықты басқаруға пайдалану болады.

       Шарушылық есептің мазмұнының негізін құрайтын – бухгалтерлік есеп. Бухгалтерлік есеп экономикалық ғылымдар ішінде бөлек ғылыми сала. Осы орайда, қоғамдық өндіріс процестері бухгалтерлік есепке алынатын бір тұтас тұлға деуге болады. Өйткені бухгалтерлік есеп қоғамдық өндірістің даму жолында жүйелі көрсеткіш – мәлімет ретінде қажет. Себебі, бухгалтерлік есеп болмаса, қоғамдық өндірістің өсіп дамуы мүмкін емес. Бухгалтерлік есептің негізгі міндеті халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу. Осымен  бухгалтерлік есеп бұл ұйымның меншіктік капиталы, активтері, міндеттемелері және қызмет ерекшеліктері туралы ақпараттарды, оны әр түрлі пайдаланушылардың: меншік иелерінің, инвесторлардың, банктердің, бақылаушы органдардың, акционерлердің және тағы басқа қолдануы үшін жинаудың, өңдеудің және берудің тәртіптелген жүйесі.

       Есеп тізімдемесі, журналдарда, ведомостарда, бастапқы құжаттарда шаруашылық операцияларын жаппай, үздіксіз құжаттық негізделген түрде көрсету тәсілі негізінде жасалады.

       Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің жүйесін құруды реттейтін құқықтық нормативтік актілер төрт деңгейді білдіреді.

1. «Бухгалтерлік есеп туралы» 26.12.95 жылы №2732 Заң күші бар Жарлық
2. Бухгалтерлік есептің стандарттары және 18.11.2001 жылы №6 Шоттардың бас жоспар – ұйымдарға шаруашылық операцияларды есепке алуда балама нұсқаларды көрсетуді білдіретін шаруашылық операцияларды есепке алу тәртібін анықтайтын ресми қағида.
3. Уәкілетті мемлекеттік орган — Қазақстан Республикасының Қаржы министірлігі бухгалтерлік есеп және аудит Департаменті бекітетін нұсқаулықтар, ақыл-кеңестер, нұсқаулар, басшылықтар, мұнда ұйымнан салалық тиістілігіне, мөлшеріне және өндіріс үлгісіне және басқа факторлеріне байланысты есепті ұйымдастырудың нұсқаулары ұсынылады.
4. Жоғарыда аталған құжаттарда ұйымның нақты қызмет ерекшеліктерін ескере отырып анықталған тәсілдерге қағидаларға және қағидаттарға негізделеген нормативтер мен нормалардың жүйесі, нұсқаулар, нұсқаулықтар, ережелер, бұрықтар, мұны ұйымның басшысы немесе оның меншік иесі келесі есепті жылға жасап, бекітеді.

        Қазіргі таңда ақша қаражаттар есебіне үлкен көңіл бөлінеді. Бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердіңтұрақты жүріп отыратын ақша қаражаттар айналымына байланысты. Өйткені барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарлы-материалды қорларды, шикізаттарды, қызметтер мен жұмыстарды сату және сатып алу арқылыөз жұмыстарын атқарады.

       Ақша қаражаттар есебінің негізгі мақсаты: толық және шынайы ақпаратпен ішкі қолданушыларды қамтамасыз ету, бухгалтерлік есепте ішкі және сыртқы қолданушыларға бақылау үшін қажет. Операциялар жүргізілген кезде Қазақстан Республикасының Заңдарының сақталуы және ақша қаражаттарының мақсаттылы қолданылуын қамтамасыз етеді.

Осы жоғарыда айтылғанның бәрі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға әсер етті. «Ақша қаражаттар есебі мен аудиті» оқулықтар мен «Оптика» Акционерлік Қоғамының  мәләметтеріне сүйене отырып жасалынды.

Бұл дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:

• ақша қаражаттарына жалпы сипаттама беру;
• есеп айырысудың нысандарын анықтау;
• «Оптика» Акционерлік Қоғамына экономикалық сипаттама беру;
• кассадағы қолма-қол ақша есебінің қалай жүргізілетінін көрсету;
• есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша есебінің қалай жүргізілетінін көрсету;
• валюта шотындағы қолма-қол ақша есебінің қалай жүргізілетінін көрсету;
• ақша қаражаттар есебі аудитінің мақсаты мен міндеттерін анықтау;
• касса операцияларының аудитін қарастыру;
• банк операцияларының аудитін қарастыру;
• «Оптика» Акционерлік Қоғамының ақша қаражаттар есебі талдауын жүргізу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-тарау  Ақша қаражаттарының есебi бухгалтерлiк есеп нысаны ретiнде

 

1.1. Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы.

 

          Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша  төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда  Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісінің  нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет   заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле бойынша шартты түрде пайдаланылады. . Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек.

          Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалардың арасындаесепайырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары_бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып бөлінеді.

           Корреспонденттік шоттар — банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады.

          Ағымдағы және жинақ  шоттары – бұл  да банктік шоттар, бірақ олар жеке және  заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.

           Шетелдік валютадағы қаржаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаудан сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.

           Субъект шоттарындағы қаражат олардың  иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың, мемлекеттің салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.

            Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, субъектінің басшысы белгіленген кезектілікпен жүзеге асады.

  Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланады.

 Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель; тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінң органдарының инкассалық жарлықтары болып табылады.

  Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын  талаптары мен міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.

   Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банк – алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде, авнстық төлемдер жасаған кезде  төлем тапсырмаларын  пайдаланады.

  Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі  төлем тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10күн бойы күшінде болады. Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі дана да толтырылады, біріншісі банкте қалдырылады да , оның электрондық көшірмнсі бенефициярға жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып қайтарылады.

 Төлем тапсырмасын – (№1 қосымша) толтыру кезінде келесі реквизиттері көрсетіледі:

• төлем тапсырмасының нөмірі;
• төлем тапсырмасының жазылған күні;
• жеке теңестірілген немесе теңдестірілген коды;
• жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
• бенефициардың коды және жіберушілердің коды – бұл кодтар екі символдан тұрады: біріншісі – резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканың секторын көрсетеді;
• бенефициар – аудару жаслған кезде ақша қражатын алушы;
• банк-алушы – банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы көрсетіледі;
• бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
• төлем тапсырмасының жазылған күні;
• жеке теңестірілген немесе теңдестірілген коды;
• жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
• бенефициардың коды және жіберушілердің коды – бұл кодтар екі символдан тұрады: біріншісі – резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканың секторын көрсетеді;
• бенефициар – аудару жаслған кезде ақша қражатын алушы;
• банк-алушы – банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы көрсетіледі;
• бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
• жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген банктік коды – филиаларалық айналымдарының коды;
• төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық белгілер, ал ол үш символдан тұрады;
• бюджеттік классификациясының коды – салықтарды кері қайтаруда қойылатын код;
• валюттелген күні — ақша қаражатын бенефициардың банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады.

Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді. Шаруашылық жургізуші субъектілердің арсындағы жасалған келісімдері бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.

Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылыды: аванстық  төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері.

       Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп жасалуы керек.

Субъктілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты жекелеген азаматтардың атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын, оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға  қаражат алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатындығы көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары  кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.

       Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жузеге асырудың бір тәсілі болып табылады, онда төлем чек беруші аттас құжатын ұстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылса да. Аталған міндеттемені орындау тек чекбойынша ақшаны алатын кезде ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі – депозиттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта банк өз клиенттеріне чек берушіге чегін төлеуді, яғни чек берушінің  міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын қояды  және қолдарында кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қиғашынан «бүлінген» деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.

Чекті тек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі, жазылған күнін  есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.

Банк чек берушіден чекті қабылдамауына болады, егер де мынадай жағдайларды анықтаса:

• егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
• чектің мерзімі өтіп кетсе;
• төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
• чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
• чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе;
• чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
• чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қлымен сәкес келмесе;
• чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
• чектің басқа да дефектілері бар болса.

Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады. Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады. Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:

біріншісі – банкте қалса;

екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;

үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі;

төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі.

Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке қайтарылады.

 

1.2. «Оптика» АҚ жалпы эконмикалық сипаттамасы және есеп саясаты.

 

       «Оптика» Акционерлік қоғамы заңды тұлға болып саналады. Қоғамның өз балансында есептелінетін жеке меншігі бар және ол өз атынан мүлік сатып алуына, міндеттемелер алуға, сотқа арыз беруге және жауапты болуға құқылы. Қоғам құрылған күнінен бастап құқықтар мен міндеттерге ие. Қоғамның өз мөрі бар, онда оның мекен-жайы мен белгісі көрсетілген. Қоғам ұлттық және шетелдік валютада шоттар ашуға құқылы.

Қоғамның құрылу мақсаты:

— табыс табу;

— оптика нарығының сұранысын қамтамасыз ету;

— тауарлар мен қызметтер нарығын үлкейту;

— акционерлер мен кллектив мүшелерінің сатудан табыс табу арқылы әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту;

Заңмен шектелмеген шаруашылық жүргізу үшін Қоғамның азаматтық құқықтары мен азаматтық міндеттері бар.

Қоғамның шаруашылық жүргізу нысаны мыналар;

— көзәйнектер, линзалар мен линза салатын ерітінділер мен күннен қорғайтын көзәйнектерді көтерме және бөлшектеп сату;

— көзәйнектердің жөндеуі;

— оптика қызметтері;

 

 «Оптика» АҚ-мының есеп саясаты

1.1. «Оптика» АҚ-мы ҚР-ның Әділет министрлігінде 1994 жылдың 15 наурызында тіркелген (тіркелу куәлігінің нөмірі №3163-1910-АО) Меншік түрі – жеке  меншік.

1.2. Атауы «Оптика» АҚ

1.3. Қоғамның акционерлері – жеке  тұлғалар

1.4. Негізгі шаруашылық түрі – оптикалық өнімдерді бөлшектеп сату.

1.5. «Оптика» АҚ өз шаруашылығын келесі құжаттар мен нормативтік актілер негізінде жүргізеді:

• «Оптика» АҚ жарғысы.
• ҚР азаматтық кодексі №409-1 01.07.99г (өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып);
• ҚР Заңы 13.05.2003ж №415-11 «Акционерлік қоғамдар туралы» (өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып);
• Өзге де заңдар, нормативтік актілер, нұсқаулар;

2. Басқару, ұйымдастыру құрылымы

2.1. «Оптика» АҚ-ның басқару  органдары мыналар:

Жоғарғы басқару органы – акционерлер жиналысы; атқарушы Президент.

2.2. «Оптика» АҚ акционерлер жиналысы мен президентінің өкілеттілігі ҚР-ның заңдарына және АҚ жарғысына сәйкес жүргізіледі.

2.3. Президент қарамағында: заң сұрақтары жөніндегі вице- президент, сату жөніндегі вице-президент және бас бухгалтер.

2.4. Сату жөніндегі вице-президенттің функциялары:

кәсіпорынның  қаржы жоспарын құру; меншікті айналым қаражатының  керектігін анықтау және нормативті есептеу.

2.5. Бас бухгалтердің атқаратын жұмыстары мыналар: ақша қаражаттары операцияларын бақылау; ақша қаражаттары қозғалысы туралы есепті құру; қаржы есебін талдау; салық саясаты мен салық есебін дайындау әдістерін анықтау, белгіленген мерзімде шаруашылық туралы толық және дұрыс ақпаратпен қамтамасыз ету; қаржы есебін уақытылы құру және ұсыну; өндірістік шығындардың есебі; бухгалтерлік жұмыстарды компьютерлендіру және бухгалтерлік есептің салаларын бір орталық жүйеге біріктіру; келіп түскен ақша қаражаттары мен тауарлы-материалдық қорлар есебінің дұрыс жүргізілуін бақылау; шығын сметаларын бақылау мен түгендеу жүргізу; ішкі аудит.

3. Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың құрылымы

3.1. «Оптика» АҚ бухгалтерлік есебі келесі нормативтік құжаттарға сәйкес орталық бухгалтерияда жүргізіледі:

 —  «Бухгалтерлік  есеп және қаржы есебі туралы» №2732 26.12.1995ж ҚР Заңына;

 — 29.10.02ж №542 қаржылық есепті дайындау мен ұсынудың концептуалды негізі;

 — Бухгалтерлік  есеп стандарттары;

 — Бухгалтерлік  есеп стандарттарына әдістемелер;

 — Бухгалтерлік  есепке алу шоттарының үлгі жоспары;

 — Бухгалтерлік  есепке алу шоттарының үлгі жоспарын қолдану түсініктемелері;

 — «Оптика» АҚ Есеп саясаты;

 —  «Оптика» АҚ жұмыс шоттар жоспары;

 — Әдістемелер, нұсқаулар мен басқа да бухгалтерлік есепті жүргізуге арналған нормативті актілер.

3.2. «Оптика» АҚ бухгалтерлік  есеп пен қаржы есебінің негізгі міндеті АҚ қаржы жағдайы туралы, шаруашылығы және қаржы жағдайындағы өзгерістері туралы толық және дұрыс ақпаратпен қызығушылығы бар тұлғаларды қамтамасыз ету.

3.3. Алдыңғы кезеңдегі қаржы есебін құрған кездегі қате табылған жағдайда, ағымдағы кезеңдегі таза табыс немесе зиянды есептегенде, түзетілген қате сомасы ескеріледі.

3.4. Ақ қаржылық есебінің негізгі сапа характиристикасы түсініктілігі, сенімділігі, салыстырмалылығы болып келеді.

3.5. «Оптика» АҚ есеп саясатында мына жағдайларда өзгертулер жүргізілуі мүмкін:

 — егер заңға сәйкес қажет болса, сонымен қатар бухгалтерлік есеп туралы заңға;

 — егер бұл өзгерістер «Оптика» АҚ қаржы есебі операцияларының одан да дәл болуына әкелсе.

4. Бухгалтерлік құжаттар

4.1. Бухгалтерлік жазулар щаруашылық операциялар жасалғаны тіркелген бастапқы құжаттардың негізінде жүргізіледі. «Оптика» шаруашылығы активтеріне әсер етуші барлық шаруашылық операциялар мен басқа да оқиғалар меншікті капитал, міндеттемелер, кірістер мен шығыстар бухгалтерлік есепте көрініу  тиіс. Бастапқы құжаттар «Оптика» АҚ  операция жасалған кезде құрылады, егер бұл мүмкін болмаса – операция аяқталғаннан кейін құрылады.

4.2. Бухгалтерлік жаулар қолмен және 1С:Бухгалтерия компьютерлендірілген есеп жүйесінің көмегімен жасалынады.

4.3. Бірыңғай шаруашылық операцияларына жиынтық есеп құжаттары ашылады. Жиынтық есеп құжаттарға бастапқы құжаттар қыстырылса, олар  дәлелдеу күшін сақтайды.

4.4. Бастапқы құжаттар мен бухгалтерлік есеп регистрларының мазмұны коммерциялық  құпияны құрайтын ақпарат болып табылады. Бұл ақпаратты «Оптика» АҚ басшыларының рұқсаты бар тұлғалар мен ҚР Заңына сәйкес мемлекеттік органда қызмет ететін тұлға ала алады.

4.5. Бухгалтерлік есеп құжаттарына қол қою құқығын және қол қою иерархиясын тұлғалардың қызметіне сәйкес «Оптика» АҚ басшылары белгілейді.

4.6. «Оптика» АҚ бастапқы құжаттарды бухгалтерлік есеп регистрлерін қағаз және электронды ұстаушыда, қаржы есебін, есеп саясатын, ҚР Заңында белгіленген уақыт аралығында сақтайды. «Оптика» АҚ құжаттарды сақтаудың келесі мерзімдері белгіленген (Кесте № 1)

«Оптика» АҚ құжаттарды сақтау мерзімдері

 

Кесте №1

№	Құжаттар атауы	Сақталу мерзімі
1	Кәсіпорынның қаржылық есебі мен оған түсініктеме: А. Жиынтық жылдық Б. Жылдық В. Тоқсандық Г. Негізгі құралдардың ескіруі мен қайта бағалануы жөніндегі актілер және ведомостар	әрқашан      әрқашан      5 жыл      5 жыл
2	Тұлғалық шоттар: А.Жұмыскерлер мен қызметкерлердің Б.Зейнетақы мен мемлекеттік пособия алушылар	75 жыл – «в»       5 жыл
3	Бұдан басқа да жоғарыда көрсетілмеген құжаттар	5 жыл

 

5. Түгендеу

       5.1. Бухгалтерлік есеп пен қаржы есебінің мәліметтері дұрыс болуы үшін                  «Оптика» АҚ мүліктер мен ақша міндеттемелерін тугендеу жылына бір реттен кем емес өткізіліп отырады.

       5.2. Түгендеу өткізу түріне байланысты жоспарлы және кенеттен болады.

Жоспарлы тугендеу «Оптика» АҚ белгіленген мерзімде өткізіледі :

• негізгі құралдар мен тауарлы-материалдық қорлады тугендеу жылдық бухгалтерлік есепті құрудың алдында бір реттен кем емес өткізіледі;
• «Оптика» АҚ ақша қаражаттары мен кассадағы ақша құжатарын тоқсан сайын бір рет түгендеу жүргізіледі.
• «Оптика» АҚ дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысуын тоқсан сайын бір рет түгендеу жүргізіледі.

Кенеттен түгендеу «Оптика» АҚ бірінші басшысының тапсырмасымен  жспарлы тугендеудің графигіне байланыссыз өткізіледі.

       5.3. «Оптика» АҚ міндетті түрде өткізілетін түгендеулер:

— материалдық жауапты тұлғаның ауысуына байланысты;

— тауарлы-материалдық қорлардың ұрлануы мен бүлінуі орын алғаны анықталғанда;

— Өрт, табиғи опат және басқа да зілзалалар болған жағдайда;

— Кәсіпорынды тарату кезінде ҚР Заңында белгіленген тарату балансын құру алдында.

       5.4. Түгендеу өткізу жауапкершілігі «Оптика» АҚ бас бухгалтері мен түгендеу комиссиясның міндеті. Комиссия құрамына мыналар кіреді:

Комиссия төрағасы – вице-президентАҚ

Комиссия мүшелері – АҚ филиалдарының меңгерушісі

                                             —  оптик-консультант

                                             —  бухгалтер

 

2-тарау  Ақша қаражаттарының есебiн ұйымдастыру .

 

2.1.Кассадағы қолма-қол ақшаның есебі.

 

       Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық жүргізуші субъектінің кассасы болады.

Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса опера-цияларын жүргізу тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбек ақы мен басқа да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынады.

       Кассадағы операциялар есебі 45-«Кассадағы қолма-қол ақша» бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:

451-«Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша» және 452-« Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол ақша» шоттарында жүргізіледі.

 «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшаның» есебі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі.

Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері №2 қосымша бойынша жүзеге асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны қабылдағаны туралы түбіртек беріледі. Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде кассир «Төлем таңбаларын анықтау тәртібін» басшылыққа алуға міндетті. Кассаға қабылданған теңге сомасы жазумен жазылып, тиын сандармен жазылады.

Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен  №3 қосымша немесе басшы мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордер-леріне қоса тіркелген құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті емес. Жеклеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оның кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен, тиынды – сандармен көрсетеді.

Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны алуға сенім білдірілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол тізімдемеге: «Сенімхат бойынша» деген жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс ордеріне немесе ведомостқа қоса тіркейді.

Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.

Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен сыйлықтар төлем тізімдемесі №4 қосымша бойынша таратылады, оның қас бетінде ақша бертін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен бас бухгалтер қол қояды.

Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-тегінің тұсына мөртабан соғады немесе «Депозитке салынды» деп қолымен жазып белгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі; тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома жөнінде жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса, төлем тізімдемесінде: «Тізімдеме бойынша ақша таратқан» деген жазу жазылады. Касса ордерлерінде өшіріп жазуға, бүлдіруге және түзетуге жол берілмейді.

Жазылған касса ордерлері немесе олардың орнына жүретін құжаттар кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол  кіріс және шығыс касса құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: кіріс және шығыс ордерінің толтырылған күні мен нөмірі, кассаға түскен және жұмсалған ақшалардың нысаналы мақсаты көрсетіледі. Егер ақша қаржаттарының нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде алатын болса,  кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек құжаттың  толтырылған күні, нөмірі мен сомасы көрсетіледі.

Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың рәсімдеген күнінде ғана жүргізіледі. Ордерді алған кассир басшы мен бас бухгалтердің қолдарын; олардың дұрыс рәсімделуін; ордерлерде көрсетілген қосымшалардың болуын тексеруге міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады немесе жазумен: күнін, айы мен жылын көрсете отырып «Алынды» немесе «Төленді» деп белгі соғады.

Касса операцияларының есебін кассир Касса кітабында №5 қосымша жүргізеді, ол нөмірленуге, тігілуге және оған сүргі салынуға тиіс; ондағы парақтар санын басшы мен бас бухгалтер қол қойып куәландырады.

Касса кітабының әрбір парағы тең екі бөліктен тұрады. Олардың бірін кассир бірінші дана ретінде толтырады және ол кітапта қалады; екіншісі көшіргі қағаз арқылы бергі және сыртқы бетін толтырады. Ол кассирдің есебі ретінде парақтың жыртпалы бөлігі болып табылады. Касса операцияларының жазбалары парақтың жыртпалы емес бөлігінің бет жағынан юасталады. Алдын ала парақтың жыртпалы бөлігі кітапта қалатын бөлігіне сай келетіндей етіп парақты қиылатын сызық бойымен қойғаннан кейін жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын бөлігінің бет жағына салып, парақтың жыртыл-майтын бөлігінің сыртқы жағынан көлбеу сызығы бойымен жазуды одан әрі жалғастырады.

Есеп бланкісі операциялар аяқталғанға дейін бір күн бойы жыртылмайды. «Соның ішінде жалақыға» деген жолдың бойында касса бойынша шығысқа есептен шығарылмаған жалақыға арналған төлем тізімдемелері бойынша сомасы да көрсетіледі.

Касса операциялары шағын болса, онда касса есебі 3-5 күнде бір рет жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге берілгені жөнінде құжаттың нөмірі, коррес-понденцияланған шоты, сомасы көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир берілген ақшаның жиынтығын шығарады және күн аяғында қалдықты есептейді. Өшіру мен ескертілмеген түзетулер енгізуге кітапта жол берілмейді. Түзетулерге кассир мен бас бухгалтердің қол қойылуы керек.

Кассирдің есебінде корреспонденцияланатын шоттарға белгі жасалады, содан соң оның деректері 451-«Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша»  шотының дебеті мен кредиті бойынша машинограммаға немесеесеп регистрлеріне көшіріледі.

Касса бойынша операциялардың , яғни 451 шоттың дебеті мен кредиті есебін кассир жүргізеді. Регистрлерге жазулар бухгалтерияға кассир есебінің түсуіне қарай жүргізіледі. Бірыңғай корреспонденцияланған шоттардың сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында есепті айдан кейінгі бірінші жұлдызына регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдің есебіне және Бас кітаптағы 451 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.

Кассаға ақша кірістелген кезде 451-«Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша»  шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттелінеді:

441-«Есеп айырысу шотындағы ақша» шоты – кассаға есеп айырысу шотынан алынған сомаға;

333-«Қызметкерлердің және басқа да тұлғалардың берешегі» қызметкерлердің есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, талан-таражға түскен сомалар және т.б. бойынша кассаға өткізілген қарыздар;

701-«Дайын өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыс» шоты материалдар,жұмыстар мен қызметтер үшін қолма-қол ақшамен есеп айырысқан кезде.

Кассадан ақша берілген кезде 451-шоты кредиттелінеді және мына төмендегі шоттар дебеттелінеді:

681-« Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есептесу» шоты – кәсіпорын қызметкерлеріне берілген еңбек ақысының сомасына;

 333-«Қызметкерлердің және басқа да тұлғалардың берешегі» шоты – кәсіпорын қызметкерлерінің есебіне берілген сомаға;

441-«Есеп айырысу шотындағы ақша» шоты – кәсіпорынның есеп айырысу шотына өткізілген, депозитке салынған жалақы және басқа да түсімнің сомасына.

 Валютамен есеп айырысуды жүргізген кезде субъектілер  452-«Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол ақша» шотын ашады.Валюта кассасындағы есеп субъект кассасындағы операцияларға ұқсас жүргізіледі, тек оның айырмашылығы мынадай: кіріс және шығыс касса ордерлерінде, касса кітабында каражаттарсомалары шетел валюталарымен және теңгеге айнал-дырылған түрінде көрсетіледі.

Валюта кассасы үшін жеке касса кітабы ашылады. Валюта операциялары үлкен көлемде жүргізілген кезде жеке машинограммалардың және басқа да есеп регистрлердің жүргізілуі мүмкін.

Валюта түскен кезде 452-шоты дебеттелінеді де және мына төмендегі шоттар кредиттеледі:

431-«Ел ішіндегі валюталық шоттағы ақша» валюта шотынан валюта түскен кезде;

301-«Алынуға арналған есептеулер» шоты – кассаға алынған валюта түсімінің сомасына;

725-«Бағам айырмашылығынан аланатын кіріс» шоты – тиісті шетел валюталарына қатысты теңге бағамының құлдырауы жағдайындағы бағам айырмашылықтарының сомасына;

333-«Қызметкерлердің және басқа да тұлғалардың берешегі» шоты – есеп беретін адамдардың кассаға өткізілген валюта түріндегі сомаларына.

Валюта кассасынан валюта берген кезде – 452-шот кредит-телінеді және мына төмендегі шоттар дебеттелінеді:

333-«Қызметкерлердің және басқа да тұлғалардың берешегі» шоты – есебіне берілген шетел валютасының сомасына;

431-«Ел ішіндегі валюталық шоттағы ақша» шоты – валюта шотына өткізілген валюта сомасына;

844-«Бағам айырмашылығы бойынша шығыстар» шоты – тиісті валюталарға қатысты теңге бағамының көтерілуі нәти-жесінде болған бағам айырмашылықтарының сомасына;

Субъектінің оперативтік кассасындағы қолма-қол ақшаның есебі. Қоғамдық тамақтандыру мен бөлшек сауда кәсіпорындарының ерекшелігіне байланысты олардан түскен түсімнің басым көпшілігі қолма-қол ақша каражаттары бойынша түсетіндіктен, оларға оперативтік кассасының есебін жүргізуге тура келеді. Оперативтік касса, әдетте, сауда залында орнала-сады. №1034 Қазақстан Республикасының  Үкіметінің қаулысына сәйкес, қолма-қол ақшамен есеп айырысатын барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің  Ережесі бекітілген. Аталған ережеде тыңшылық жадысы бар бақылаушы кассалық машинасын (ТЖБКМ) енгізуді ұсынған болатын.

ТЖБКМ көмегімен есептеуді жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарын сатып алушыларға бақылаушы-кассалық машинаның чегін беруге міндетті, өйткені ол сатушы мен сатып алушының арасындағы алып-сату келісім-шарты бойынша міндеттемелерінің орындалуын қуаттайды.

ТЖБКМ сатылып алынғанда оны тіркеуден өткізу үшін салық органына арыз жіберіледі. Оны тіркеуден өткізу үшін келесідей құжаттарды ұсыну қажет: арыз, заңды тұлғаның мемлемкеттік тіркеуден өткені туралы куәлігінің көшірмесі , БКМ паспорты; қолма-қол ақшаны тіркейтін журналы т.б. Салық органдары арыз бланкісінің дұрыс толтырылғандығын және БКМ-ның белгіленген талапқа сәйкес келетіндігін тексеріп есепке қояды, сосын ТЖБКМ-на карточкасын береді. БКМ-ның пайдалану мерзімі біткен соң салық органына қайтарылады. БКМ қондырған кезде салық органының өкілетті инспекторы  тыңшылықты жадында сақтайтын қондырғыға пароль енгізеді. Пароль шаруашылық жүргізуші субъектінің тіркеуден өткен салық органдарында сақталады.

Ақша операциялық кассаға түскен кезде 451-«Операциялық кассадағы қолма-қол ақша» аралық шоты дебеттеледі және мына шоттар кредиттеледі:

701-«Дайын өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан алынатын кіріс» шоттары және басқа да шоттар – кассаға алынған түсімнің сомасына;

 301-«Алынуға арналған есептеулер» шоты – сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің кассаға алынған сомаға.

Кәсіпорын кассасына түскен түсімді өткізгенде – 451 шоты дебеттеледі де, ал 451 шоттың «Операциялық кассадағы қолма-қол ақша» аралық шоты кредиттеледі.

 

2.2. Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебі.

 

Банкі шоттары теңгеменде, шетелдік валютасымен де ашылуы мүмкін. Банк келісім бойынша ағымдағы немесе корреспонденттік шоттарын ашқан кезже, шот иесінің пайдасына келіп түсетін ақшаны қабылдауды, оның өзіне немесе үшінші тараптарға  тиесілі ақша сомаларын аудару жөніндегі ұйғарымын орындауда және басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне алады.Банк шоттары бойынша жасалған келісім-шарты келесі мәліметтерден тұрады: реквизиттері; келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған нәрсесі; салық қызметі органдары берген салық төлеуші-шот иесінің тіркеме нөмірі; банктің көрсететін қызметінің шарты және оларды төлеу тәртібі. Келісімде жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар қарастырылуы мүмкін.

Банк пен Қазақстан Республикасының резиденті – заңды тұлға мен оның жекелеген құрылымдық бөлімшесі арасында келісім жасау үшін: қойылған қол үлгілері және мөр таңбасы бар құжаты; клиенттің салық есбіне қойылғанын растайтын, салық қызметі органдары берген, белгіленген үлгідегі құжаты; аудандықеңбек және халықты әлеуметтік қолдау бөлімі берген шаруашылық жүргізуші субъектінің Қазақстан Республикасының Зейнеткерлік қорына жарналар төлеуші ретінде тіркелгендігі жөніндегі фактісін растайтын белгіленген үлгідегі құжаты; мемлекеттік тіркеуден өткендігін  растайтын, өкілетті органдар берген белгіленген үлгідегі құжаттың көшірмесі немесе оған теңестірілген құжаттың көшірмесі; Қазақстан Республикасы заң тәртібімен бекітіліп, куәландырылған құрылтайшылық құжаттың көшірмесі тапсырылады.

Банкте жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер салымдарды салушылардан қабылдауға келісім-шартта көрсетілген тәртіпте, оларға марапаттау төлеуге және әрекет етіп тұрған заң актілері мен келісім-шартта қарастырылған тәртіпте және келісілген жағдайында салымдарды қайтаруға өз міндетіне алады.

Егер де банкте шот иесінің пайдасына жаңылыс аударылып кеткен ақша қаражатының фактісі анықталса, онда ол сол қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ қатесін жөндеуге құқылы. Бірақ бұл жағдай келісім-шартта қарастырылғаны жөн.

Банктегі шоттардың көшірмесін беру келісім-шартқа сәйкес банктер арқылы жүзеге асырылады.Банк шот иесіне олардың есеп шоттарының көшірмелерін беру қызметін элекрондық тәсілмен, егер бұл келісімде қарастырылған болса, арнайы адам жұмсау арқылы атқаруға құқылы. Банктердегі есепшоттары бойынша операцияларды тоқтату Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, шот иесінің ақша қаражаттарының жұмсалынбауына немесе алуға тыйым салу құқығы бар өкілетті органдардың тиісті шешімдерінің негізінде жүзеге асады. Банктегі есепшоттары бойынша операциялардың жаңартылуы осы шешімдерді қабылдаған тиісті органдардың жазбаша хабарландыруының немесе қаулыларының негізінде жүзеге асырылады.

Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жарлық капиталын төлегенін қуаттайтын құжаттарды ұсынуы тиіс, ол тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашады.

Есеп айырысу және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі құжаттар пайдаланылады.

Қолма-қол ақша жарнасына берілетін хабарлама. Шот иесінің банктегі шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұрығы. Хабарлама сиямен бір дана етіп жазылады; Қабылданған ақшаға банк түбіртек береді және ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.

Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 441-«Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шотында жұргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге беріледі, екіншісі – бет есебі болып қалады.

Көшірме атқарушының қойған қолымен және банктің «көшірме үшін» мөрінің таңбасымен расталынады.

Көшірмелердегі әрбір түзету атқарушы мен бас бухгалтердің немесе оның орынбасарының қойған қолдарымен куәландырылуы және банк мөрінің таңбасымен бекітілуі тиіс. Көшірмелерге қоса тіркелген құжаттарда көшірмеге  қол қойған операцияны жүргізуші қызметкердің қолымен бірге штамп және осы құжаттардың бет есебі бойынша келтірілген жазбалардың күні көрсетілген календарлық штемпелі қойылу тиіс. Көшірмелер бірінші немесе екінші болып қолқою құқығы бар адамдарға субъектінің келісімі бойынша бекітілген мерзімде беріледі. Көшірмелер субъектілерге почта арқылы жіберілуін немесе банк клиенттері үшін қолайлы жерде орналастырылған абоненттік жәшік арқылы жіберілуі мүмкін.

Банкінің қате аударған сомаларының мән-жайын анықтағанға дейін 441-«Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шоты кредитінен 334-«Өзге де дебиторлық берешек» шотының дебетіне есптен шығарылады, ал есепке алынған сомалар 441-шоттың дебеті және 687-«Өзгелер» шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Банк шоттары оның иесінің өтініші бойынша жабылады.

Заңды тұлға – шот иесін тарату немесе қайта ұйымдастыру кезінде, немесе заңды тұлғаның шотын бір жылдан астам, ал жеке тұлғалардың шотына үш жылдан астам кезінде ақша келіп түспеуіне байланысты банкі шоттары жабылады, ал басқа жағдайда оны жабуға тыйым салынады.

Банкідегі есепшот жабылғаннан кейін субъект осы жөнінде он күндік мерзім ішінде шот иеінің банкідегі есепшот жабылғандағы туралы хабарлама жасауы тиіс.

Есепшоты жабылған кезде сондай-ақ иесінің аты немесе есепшоттың нөмірі  өзгергенде – шот иесі қолдарындағы пайдаланбаған чектерді банкіге қайтаруы керек.

Есеп айырысу шоты бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс табады:

441-«Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі:

451-«Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша»  шоты – кассадан акеліп түскен түсім және депоненттелген еңбек ақы сомасы;

301-«Алынуға арналған есептеулер» шоты – сатылған өнім, жұмыс пен қызмет төлемақысына;

661-«Таурлық-материалдық қорларды бергені үшін алынған аванстар», 662-«Жұмыстарды орындағаны және қызметтерді көрсеткені үшін  алынған аванстар», «Алынған өзге де аванстар» шоттары – сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстарына.

441-«Есеп айырысу шотындағы ақша» шоты кредиттеледі де, мына шоттар дебеттеледі;

671-«Төлеуге шоттар» шоты – алынған өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушылар мен мердігерлердің акцептелген шоттарының төлемақысына;

451-«Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша»  шоты – еңбек ақыға, іс-сапарларға және басқа да шығыстарға жұмсауға арналған кассаға алынған сомасына;

141-«Еншілес ұйымдарға инвестициялар», 142-«Тәуелді ұйымдарға инвестициялар»,143-«Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға инвестициялар» – шоттары кәсіпорындардың жарғылық капиталына салынған инвестициялардың сомасына;

401-«Акциялар», 402-«Облигациялар». 403-«Өзге де қаржылық инвестициялар» шоттары – сатылып алынған акциялар , облигациялар, банктердегі депозитшоттарына салынған салымдарына;

351-«Тауарлы-материалдық қорларды жеткізгені үшін берілген аванстар», 352-«Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар» шоттары — жабдықтаушылар мен мердігерлерге төленген аванс сомаларына;

601-«Банктердің қарыздары», 602-«Банктен тыс мекемелердің қарыздары» шоттары – есеп айырысу шотынан өтелген банк несиелері мен заем қаражаттарының сомасына;

641-« Еншілес ұйымдарға берешек», 642-« Тәуелді ұйымдарға берешек», 643-« Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға берешек» шоттары – еншілес және тәуелді  серіктестерге есеп айырысу шотынан қарыздарды өтеуге;

633-«Қосылған құн салығы», 639-«Өзге де салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер» шоттары – салық бойынша бюджетке төлемдер төленгенде;

651-«Кепілдікті міндеттемелер» — жеке және мүліктерін сақтандыру бойынша қарыз сомасын төлегенде;

631-«Төленетін корпорациялық табыс салығы» — бюджетке корпоротивтік табыс салығын төлегенде.

 

2.3.Валюта шотындағы қолма-қол ақшаның есебі.

Резиденттер арасындағы жасалатын төлем операцияларының барлығы, нормативтік актілерде қарастырылғаннан басқасы, тек теңге түрінде жүргізілуі тиіс. Қазақстан Республикасындағы резиденттер және резидент еместер арсындағы валюталық операциялар Ұлттық банктің нормативті-құқықтық актілерінде, салық пен кеден заңдарында, қарастырылғаннан басқа жағдайларда, өкілетті банктер және банктік емес қаржылық мекемелер арқылы жүргізіледі.

Валюталық операцияларды жүргізу үшін 24 желтоқсан 1996 жылғы №54-1 «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы және 20 сәуір 2001 жылғы №115  Ұлттық банкінің Қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасында валюталық операцияны жүргізудің Ережесі» негіз болып табылады.

Қазақстан Республикасында валютаны реттеудің негізгі органы болып  Ұлттық банкі саналады. Кез келген валюталық операцияны өкілеттілігі бар банксыз жасауға рұқсат етілмейді. Осындай операцияларды жасау үшін өкілетті банктер заңды тұлғалар ұшін валюталық шоттар ашады.

Заңды тұлғалар – резиденттері өкілетті банктердегі шетелдік валютада және оларды жабуы 2 маусым 2000 жылғы №266 «Қазақстан Республикасының банктердегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртіптері туралы» Нұсқауда қарастырылған болатын.

Заңды тұлғалардың өкілетті банктердегі есеп шоттарына қолма-қол ақшасыз тәртіппен келіп түскен шетелдік валюта шектеусіз түрде есепке алынады.

Заңды тұлға-резиденттер, резидент еместердің пайдасына төлемдер жүргізген кезде, өкілетті банктерге тиесілі тәртіп бойынша әзірленген құжаттарды тапсыруы тиіс. Лицензия немесе бұл бойынша талап Ұлттық банкіде тіркелгені жөнінде куәлік талап етілетін операциялар жүргізілген жағдайда заңды тұлға-резиденттері өкілетті банкке тиісті құжаттарын тапсыруы тиіс.

Өкілетті банктер валюталық заңдарды сақтауға байланысты қосымша ақпараттар мен құжаттарды талап етуге құқылы.

Резиденттер мен резидент еместер арасындағы операциялар бойынша төлемдер екі жақтың кез келген валюта түріндегі келісімдері бойынша жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместердің өкілетті банктер арқылы жүзеге асырылатын ағымдағы операциялары шектеусіз жүргізіледі.

24 желтоқсан 1996 жылғы №54-1 «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарына және 31 наурыз 2001 жылғы №88 ҚР ҰБ басқармасының қаулысымен бекітілген «Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларын тіркеудің Ережелеріне» сәйкес қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін қарастыратын капитал қозғалысына байланысты операциялардың есебін жүргізу және ұйымдастырудың тәртібі сол аталған қаулымен белгіленген.

Капитал қозғалысымен байланысты Қазақстан Республикасының келіп түсетін 100 мың АҚШ долларынан астам немесе соған сәйкес басқа валюталық операцияларынан түсекен қаражаттар міндетті түрде тіркеуге жатады:

• резидент еместерден 120 күннен астам мерзімге алынған несиелер, лизингіні де қоса алғанда;
• резидент еместердің төлем ретінде интеллектуалды меншік объктісін толық әрі айрықша құнын берген жағдайда;
• резидент еместердің экспорттық-импорттық мәмілелеріне сәйкес алған несиелері;
• резидент еместердің төлем ретінде қозғалмайтын мүлікке қатысты мүліктік құқын берген жағдайда.

Бұл операцияларды тіркеу дегеніміз, ондағы тиесілі келісім-шарттарды тіркеу және әрекет етіп тұрған заңмен белгіленгендей, келісім-шарттардың тіркелген тәртібі бойынша нақты қражат қозғалысы туралы тоқсан сайын мәлімет беріп отыру болып табылады. Заңды тұлға-резидент өзінің келісім-шартын тікеген орны бойынша тіркелген келісім-шарттың әрекет етуі кезінде болған барлық өзгерістері мен қосымшалары туралы хабарлап отыруға міндетті.

Капитал қозғалысына байланысты қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін қарастыратын валюталық операциялардың түрлері тәртіп бекітілген келесі тәртіп бойынша жүргізіледі: 120 күннен астам мерзімге несиелер алу; 120 күннен астам мерзімге жасалынған экспорттық-импорттық мәмілелерге байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру; инвестициялар;мүліктік және қозғалмайтын мүліктерге қатысты басқа да құқықтарға төленетін аударымдар болған жағдайда жүзеге асады.

Заңды тұлғалар – резидент еместермен шетел валютасында есеп айырысулар олардың есеп шоттарындағы қолында бар валюталық қаражаттарының шегінде қолма қолсыз тәртіппен жүзеге асырылады. Валюталық қаражаттардың шығу тегі жариялы болуы және келесі көздерден заңды түрде алынуы тиіс: экспорттық валюталық түсім; жарғылық капиталға төленетін жарналар; резидент еместерге жәрдем беру; өкілетті банктерден, шетелдік банктерден, қаржылық мекемелерден және басқа шетелдік заңды тұлғалардан алынатын несиелер, сондай-ақ жеке тұлғалар-резидент еместер берген қарыздар; өкілетті банктер және айырбас пунктері арқылы ішкі саудада теңгеге сатып алынған валюта.

Заңды тұлға резиденттерінің банк шоттарында шетелдік валютасында қолма қол ақшасынан резиденттік емес еңбеккерлеріне жалақы төлеу үшін қызмет бабы бойынша еңбеккерлердің шетелдік іс-сапарларға шығуына байланысты кеткен шығыстарын жабуға алынуы мүмкін. Осы қаражатты алу үшін заңды тұлға резиденттері өкілетті банкісіне тиісті дәрежеде рәсімделген құжатты ұсынады.

Өкілеті банктер мен айырбас пунктері арқылы шетел валюталарын алып-сату арқылы екі жақты мәмілелер кезінде сатып алушылар мен сатушылардың өз беттерінше анықтаған бағамдық деңгейін алуға құқылы.

Резидент – заңды тұлғалар ішкі валюталық нарығында шетелдік валютаны және тек резидент еместермен есеп айырысу үшін шетел валютасында банкіден алған несие бойынша міндеттемелерін орындайды. Шетел валютасында несиелер қолма қол ақшасыз тәртіппен беріледі.

Валюта шоты бойынша жасалынатын оепрациялар мына төмендегі құжаттармен рәсімделеді;

• банк мөрімен және кассирдің, орындаушы мен бақылаушының қойған қолдарымен куәландырылған банктік валюталық кіріс ордері валюталық шығыс касса ордерін толтыру үшін негіз болып табылады;
• қолма қол валютаны беру Тапсырмамен рәсімделеді. Банк куәландырған тапсырманың көшірмесі валюталық кіріс касса ордерін толтыру үшін негіз болып табылады;
• шетелдердегі бенефициарға валюта қаражаттарын аудару « Аударға берілетін өтінішті» жазу арқылы рәсімделеді;

Валюта шоттары бойынша операциялардың есебі 431-« Ел ішіндегі валюталық шоттағы ақша» және 432-«Шетелдегі валюталық шоттағы ақша» — шоттарында жүргізіледі.

Аталған және басқа да құжаттарың негізінде банк валюталық шотының бет есебіне тиісті жазуын жазады, ал оның көшірмесі кәсіпорынға жіберіледі.

Валюталық шот оның иесінің өтініші бойынша жабылады, содан соң осы өтінішін өзіне қызмет көрсететін банк мекемесіне жіберіледі. Шот жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің атауы өзгерсе немесе шоттың нөмірі өзгерген жағдайда шот иесі валюталық шоттағы қаржының қалдығын растайтын құжатты өтінішке қоса тіркеуге міндетті.

Валюталық бақылаудың негізгі бағыты операциялардың қолданылып жүрген заңға сай келуін, шетел валютасымен төлеудің негізділігін тексеру; валюталық операциялар бойынша, сондай-ақ резидент еместердің Қазақстан Республикасының валютамен операцилары бойынша есепке алу мен есеп берудің толықтығы мен нақтылығын тексеру болып табылады.

 Валюталық бақылау Қазақстан Республикасында валюталық бақылау органдары және агенттері арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының заңына сай валютаны ретке келтіру міндеттерін жүзеге асыру құқығы бар Мемлекеттік органдар, Қазақстан Республикасындағы валюталық бақылау органдары болып табылады.

Алған лицензияларына сәйкес операциялар жүргізген кезде валюталық заңның сақталуын бақылау міндеті жүктелген өкілеттіктеріне берілген банкіден тыс қаржы мекемелері мен өкілеттігі берілген банкілер валюталық бақылаудың агенттері  болып табылады.

Валюталық бақылау органдары өз міндеттерін жүзеге асыру үшін валюталық бақылаудың агенттерін жұмысқа тартады және олардың тиісті тапсырмаларды орындауы үшін біршама құқықтарды береді.

  Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асырып жатқан резидент те, резидент емес те республиканың заңымен белгіленген тәртіппен осы операцияларға қатысты ақпараттар мен тиым салынған құжаттарды валюталық бақылау агенті мен органдарына беруге міндетті: өзінің үй-жайына, құжаттарға және автоматталған базалық мәліметтерге кіруін қамтамасыз етуді; тексеру барысында да, сондай-ақ олардың нәтижесі бойынша да түсінік беруге; валюталық бақылау органдарының талаптарын орындауы тиіс.

Шетел валютасын сатып алу. Заңды тұлға-резиденттер шетел валютасын ішкі саудада тек резидент еместермен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін және міндеттемелерін орындау үшін, сондай-ақ заң актілерінде қарастырылған басқа да жағдайларда ғана сатып ала алады.

Заңды тұлға-резиденттер шетел валютасын сатып алуға тапсырысты әзірлеу кезінде сатып алу мақсатын көрсетуді, сондай-ақ резидент еместермен есеп айырысуда жүзеге асырудың қажеттілігін растайтын құжаттарды қоса тапсыруы немесе өкілетті банктерден алынған несиелер бойынша міндеттемелерді орындауды және осы валютаны, егер ол өз мақсаты бойынша пайдаланылмайтын болса, онда сатып алынған күннен бастап, отыз күннің ішінде ағымдағы нарықтық бағамы бойынша ішкі валюталық саудада сатуға тек банкке ғана өкілеттік берілген.

 Заңды тұлға-резиденттердің ішкі валюталық саудада сатып алған шетел валютасы резидент емеске немесе валютаның заңды тұлғаның есепшотына қосылған күннен бастап, отыз күннің ішінде өкілеттік банкке аударылуы тиіс.

Заңды тұлға – резидент толықтай немесе жартылай сатып алған шетел валютасын отыз күннің мерзімі өткенше пайдаланбаса, онда ол ішкі валюталық саудада міндетті түрде сатылады.

Заңды тұлға-резиденттерге валюталық операциялар бойынша көрсетілген банктік қызмет түрлеріне банктер арқылы тараптардың келісімі бойынша ұлттық немесе шетел валютасы түрінде төлемақы алады.

Теңгемен алынған несиелерді, сондай-ақ олар бойынша пайыздар мен басқа да төлемдердің шетел валютасымен орнын жабуға тыйым салынады.

Тауарлар экспорты төлем, сондай-ақ несие немесе инвестиция ретінде заңды тұлғалар-резиденттер арқылы алынған болса, онда ол осы резиденттің 24 наурыз 1997 жылғы №130 шетел валютасын пайдалануға байланысты қызметін лицензиялау тәртібі туралы Ережеге сәйкес өкілетті банкілер арқылы төлем жасалынады.

 Заңды тұлға – резиденттердің пайдасына тарту, қайырымдылық-жәрдем жасау, қайырымдылық жарналар және басқа да түсімдер ретіндегі шетел валютасы олардың өкілетті банкілері арқылы төленеді.

Өкілетті банкілерден шетел валютасын сатып алған кезде келесі шоттар коррепонденциясы қарастырылады.

431 және 432 шоттарының дебеті келесі шоттардың кредитімен коррепонденцияланады:

452-«Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма қол ақша» — валюталық кассадан валюталық шотқа өткізілген валютаның сомасына;

301-«Алынуға арналған есептеулер» шоты – тиелген өнім. Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін төленетін валюталық қаржы келіп түсті;

725-«Бағам айырмашылығынан аланатын кіріс» шоты – шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысты бағамының өсуінің нәтижесінде пайда болған оң бағам айырмашылығының сомасына.

431 және 432 шоттарының кредиті келесідей шоттардың дебетімен коррепонденцияланады:

452-«Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма қол ақша» — валюталық шоттан валюталық кассаға алынған валютаның сомасына;

671-«Төлеуге шоттар» — жеткізілген материялдық қорлар, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет үшін шетелдік фирмалардың инвойсы төленді;

844-«Бағам айырмасы бойынша шығыстар» — шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысты бағамының төмендеуінің нәтижесінде пайда болған теріс бағам айырмашылығының сомасына.

 

 

 

 

2.4.Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарын есепке алу.

 

Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі 42 «Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша» деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

421-«Аккредитивтердегі ақша» шоты. Бұл шота аккредитивтегі ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивт көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.

Аккредитивтің келесі түрлері ашылады:

жабылатын; қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және трансферабельдік болып бөлінеді.

Жабылатын аккредитивті ашқпн кезде банк-эмитент орындаушы банкке аккредитивтің сомасына тең ақша сомасын оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен келіседі.

Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен лдын-ала келіспей-ақ жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенфициар банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.

Қайтпайтын аккредитивте банк-эмитенттің барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға жатпайды.

Бенефициар аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын аккредитив.

Трансферабельдік аккредитив – бұл бенфициардың өзінен басқа бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.

Аккредитив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар мен төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет.

Аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар тауарларды тиеген соң, тауарлардың тиелгені жөнінде және басқа да аккредитивтің шарттарында көзделген құжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив бойынша төлемді растайтын құжаттар жабдықтаушы арқылы банкке аккредитивтің мерзімі өткенге дейін ұсынылуы және аккредитивтің барлық шарттарының орындалғанын айғақтауы керек. Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда аккредитив бойынша төлеу жүзеге асырылмайды.

Бенефициар банкісі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайдалануын бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген көлемде ақша төллейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыста делдалдық ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.

Егер аккредитивтің шарттарында уәкілетті сатып алушының келісімі көзделген болса, онда акцептік жазбаның бар болуы және уәкілдің қолының ұсынылған үлгіге сәйкестігі тексеріледі.

Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-көлік құжаттарының нөмірі, тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта квитанциясының нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі немесе толтырылған күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе шот-тізбесін төлеуге беруге болмайды.

Жабдықтаушы арқылы банкіге реестрдің үш данасы ұсынылады, олардың ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот-тізбесінің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының қаттамасымен және банкінің белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.

Аккредитивті қолма қол ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді.

Егер аккредитивтің шарттарымен уәкілетті сатып алушының акцепті көзделген болса, онда аталған тұлғалар атқарушы банкіге келесі құжаттарды: төлқұжат немесе оны алмастыратын құжат; банкіде жоқ болған жағдайда өз қолының үлгісін;  іс-сапар куәлігі немесе аккредитив ашқан ұйым берген сенімхат ұсынуға міндетті.

Аккредитив есебінен төлеу үшін, акцептелінген шоттар тізбесінде немесе тауарлы-көлік құжаттарында өкілеттік берілген тұлға акцепт жөнінде жазбаны береді.

Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде атқарушы банк банк-эмитентті хабардар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкте пайдаланылмаған сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитив тің сомаларына банк-эмитенттен мәлімдеме келіп түскен күні кеітіледі. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде банк-эмитентке хабарлама жіберіледі.

Банктің кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа барлық бенефициарға түскен шағым банктің қатысуынсыз тараптардың өз арасында қаралады.

Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің есебінен ұсынылған болса 601 «Банктердің қарыздары» шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 441 «Есеп айырысу шотындағы ақша» шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар кредиттеледі де, 421 «Аккредитивтердегі ақша» шоты дебеттеледі.

Жабдықтаушылар шотын төлеу 421 шотың кредиті бойынша және 671 «Төлеуге шоттар» шотының дебеті бойынша көрсетіледі; пайдаланылған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері қайтару 441,431,432,601 шоттарының дебеттерінде және 421 шоттың кредитінде көрсетіледі.

Банктерге комиссиондық төлемдері төленген кезде 821 «Жалпы және әкімшілік шығыстар» шоты дебеттеледі де, 441 шоты кредиттеледі.

422 «Чек кітаапшаларындағы ақша» шоты бойынша есеп айырысу чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің шот есебінен қаражатты алушының шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы қағазға толтырған клиенттің өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.

Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген кезде 422 шот дебеттеліп, 431,432,441,601 шоттары кредиттеледі.

Кітапшалардағы чектерге төлем жасалуы үшін чектер чек ұстаушылар арқылы банкке чек реестрімен ұсынылады. Чек кітапшаларын есеп беруге жабдықтаушыларға және басқа тұлғаларға беру кезінде 334 «Өзге де дебиторлық берешек» шотының, «Өздеріне берілген чек кітапшалары бойынша есеп беретін тұлғалар» деп аталатын аналитикалық шоты дебеттеліп, 687 «Өзгелер» шотының «Чек кітапшалары бойынша есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу»  деп аталатын аналитикалық шоты кредиттеледі. Төленген чектердің сомасына 687 шоты дебеттеліп, 422 шоты кредиттеледі.

423 «Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша» шотында айрықша сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және жұмсалатын қаражаттар.

424 «Банктердегі өзге де шоттардағы ақша» шотының субъектінің құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша қаражатары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-тарау. Ақша қаражаттарының есебінің аудиті

 

3.1. Ақша қаражаттарының есебі аудитінің мақсаты мен міндеті.

 

Транзиттік экономика жағдайында функционалды аудиттің өте өзекті бағыты – ағымдағы активтің ең жылжымалы және толық өтімді элеменнтері қатарына жататын ақша мен оның баламаларының төлеу циклі мен қозғалысыын тексеру болып табылады. Ақшалай операциялар қарқынды кең ауқымды сипатта. Дәл осы учаскеде үлкен резервтер мен әр түрлі бүрмалаулар жасырынған.

Ақшалай және кассалық-банктік операцияларды жүргізу заңнамалық, жалпы ммлекеттік, ведомствалық және басқа нормативті актілермен жеткілікті түрде қатаң реттелген. Сондықтан төлеу циклі функционалды аудитін өткізуге дайындық кезінде қабылданған заңдардың, стандарттардың, бухгалтерлік есептің, аудиттің, ақша тасуын, қолданылуын, қаржылық бақылаудың нормалары мен ұйымдастыру ережелерінің талаптарын мұқият оқып-білу қажет. Операциялық аудитор кәсіпорынның төлеу мен қозғалыс циклін есептеу мен бақылау жүргізудің сапалы жақтары туралы анық тұжырымдамаларын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық сипаттағы көптеген заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық, қаржылық, есептік, экономикалық мәселелерді шешудің баламалы мүмкіндіктерін қарастырған жөн.

Дегенмен жалпы аудитте ақшалай операцияларды тексеру мен ревизиялау тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жалпы әдістері арқылы жасалса да, бұл операцияларды уақтылы және тиімді атқаруға ерекше көңіл аударатын төлеу циклінің функционалдық аудитінде бұлар шынында жеткіліксіз. Сондықтан ғылыми зерттеулердің күн талабына сай бағыты ақшаны басқарудың функционалдық аудитінінің ерекшетәсілдерін анықтау мен ізденістерін талдау болып саналады.

Ақшалай ағымның төлем мен қозғалысы циклі функционалдық аудитінде экономикалық талдау, бақылау мен статистиканың классикалық әдістерімен қатар сарапшылық бағалау, жай және күрделі процент есептеулері, дисконттау, интегралды, сараланған және матрицалық тәсілдер, желілік, желілік емес және өсіңкі бағдарламалау әдістерін, операцияларды, ойын теорияларын, шешім қабылдау және т.б. кеңінен қолданылуы керек. Функционалды аудиттің арнайы әдіс тәсілдерінің көмегімен ақшаны басқару мен құнды қағаздардың тиімділігін арттыру мен ұйымдастыруды жақсартудың әр түрлі резервтерін ашуға болады. Мәселен, инкассация мен төлемді тездету, флоутты, электронды ақша аударуды, сейф жүйесін, репо мәмілесін, бақылау шегі теориясын және т.б. ең көп шамаға молайту сияқты тәсілдерді дұрыс және уақтылы қолдану нақты ақша мен құнды қағаздарды шапшаң және ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді.

Операциондық аудитор төлем мен ақша қозғалысы циклін функционалды аудитін өткізгенде мынларды анықтайды:

• касса-банк операцияларын атқаратын қызметкерлердің сандық және сапалық құрамы;
• касса-банк құжаттарын жасап, өңдейтін адамдар үшін есеп пен ақша бақылауды әдістемелік және ереже белгілейтін қамтамасыз етудің бар-жоғы;
• бұл жұмыс учаскесінің қызметкерлері кімге есеп береді;
• касса-банк және басқа ақшалай операциялардың дүрыстығын кім, қашан және қалай тексереді?
• Кәсіпорында кассадағы ақшаның бар-жоғын кенеттен тексеруді жүйелі жүргізуге арналған тұрақты жұмыс істейтін комиссияны тағайындау туралы басшының бұйрығы бар ма?
• Бұл бұйрық орындала ма, кассаны кенеттен тексеру, актілері бар ма және олардың мазмұны қандай?
• Аналитикалық және синтетикалық есеп, шаруашылық-ішілік бақылау мен ақшалай операцияларды жедел қлдау жолға қалай қойылған?

Осыларға сүйене келіп, төменгі кестеде ақша мен олардың баламаларының төлемі мен қозғалыс циклі функционалды аудитін өткізу бағдарламасының ықтимал нұсқаларының бірі келтірілген:

Кесте №2

 

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері, бағалаудың критерилері мен тәсілдері
1.Ақшалай операцияларды атқаратын қызметкерлер құрамын білу	Кадр бөлімінің мәліметтері, білім мен біліктілік туралы куәліктер, жұмыс өтімі, зияткерлік және іскерлік қасиеттері т.б.
2.Ақша алу, сақтау және қолдану үшін әдістемелік, нормативті және мате-риалдық базамен қам-тамасыз етуді тексеру	Заңнамалық актілердің, стандарт-тардың, нормалардың, ережелер-дің, нүсқаулықтың, құжат бланкі-лерінің, касса, сейф бөлмелерінің, күзет дабылдамасының бар-жоғы
3.Операцияларды құжат-тық рәсімдеу мен ақша басқару жағдайын алдын ала шолудың дұрыстығын тексеру	Кірістік және шығыстық кассалық ордерлерді тіркеу журналы, ақша-лай қаражаттың қозғалысы есебі кітабы, бастапқы құжаттар және т.б.
4.Ақша қозғалысы жөнін-дегі операцияларды көрсе-тудің дұрыстығын, толық-тығын, дәлдігін тексеру	Төлем тапсырмалары мен талапта-ры, журнал ордерлер, тізімдемелер, сенімхаттар, вексельдер, бланк көшірмелері, чек түбіртектері және т.б.
5.Кассаны түгендеу мен кассалық операцияларды, ақшаны, құнды қағаздарды және қатаң есептегі бланкілерді тексеру	Кәсіпорын басшысының тұрақты жұмыс істйтін комиссия мен кассирді тағайындау туралы бұйрықтары, жеке материалдық жауапкершілік туралы шарт, кассаны түгендеу актісі, кірістік және шығыстық ордерлер (КО-1, КО-2), кассалық құжаттарды тіркеу журналы (КО-3), касса кітабы (КО-4), кассир қабылдаған және берген ақша есебінің кітабы (КО-5), аванс есебі, журнал-ордер 1, 1 тізімдеме, Бас кітабы, 401-403, 411, 421-424 шоттары және т.б.
6.Ақшаның сақталуы мен мақсатты пайдалануын тексеру
7.Касса-банк операцияла-рын атқару мен есеп сақ-тау шарттарын айқындау үшін тексеру, байқау және тестілеу
8.Банк операцияларын, құжаттардың түгелдігі мен анықтығын тексеру
9.Ақшаны есептен шыға-ру, кассалық және қаржылық тәртіпті сақ-тауды тексеру
10. Инкассо қолданудағы, есеп айырысудың аккреди-тивтік және чектік түр-лерінің, құрылымдық бө-лімшенің ағымдағы басқа шоттарын ашудың дұрыс-тығы мен заңдылығын тексеру	Банк көшірмелері мен бастапқы құжаттар, оларға тіркелген; аккредитивтер, чек кітапшалары, төлем тапсырмалары, пошта аударымының түбіртектері, 1 – 3 журнал-ордерлері; 1,2,3 журнал-ордерлеріне тізімдемелер. Қолда-ныстағы заңнамаларға нормативті-анықтама ақпаратының, тізімде-мелік нұсқаулықтар, стандарттар мен ережелердің сәкес келуі
11. Жол-жөнекей ақша сомасының шынайылығы, өнімді және басқа іс-әрекетті, жұмысты және көрсетілген қызметті өткі-зуден түскен түсімнің түгелдігін тексеру	3 журнал-ордер, 3 журнал-ордерге 1 тізімдеме, 411 «Жолдағы ақша» шоты бойынша Бас кітап, шот-фактуралар, тауарлық-көліктік жүкқұжаттар, қабылдау-тапсыру актілері және басқа бастапқы құжаттар
12. Баланс көтсеткіштері-нің Бас кітап мәліметтері-нің сәкестігін тексеру	Баланс, 401-403, 411, 421-424, 431-432, 441, 451-452 шоттар бойынша  Бас кітап
13. Ақша қозғалысының синтетикалық және анали-тикалық есебін жүргізу дұрыстығын тексеру	Бас кітап, 1-4 журнал-ордерлер, 1-3 журнал-ордерлердің тізімдемелері, касса кітабы және ақша қозғалысы туралы басқа құжаттар
14. Қысқа мерзімді инвестициялар бойынша операциялардың дұрыс-тығын тексеру	Акциялар, облигациялар, депозит-тік сертификаттар,  депозиттер, бондар, қазынашылық вексельдер, опциондар, варранттар, фьючерстік мәмілелер

 

Ақшалай қаражатпен, әсіресе оның жылжымалы бөлігі – қолма-қол ақшамен жасалатын операциялар – міндетті тұтастай тексеруді талап етеді. Ықтимал бұрмалаулар мен қызмет бабын теріс пайдалану – касса-банк операцияларын бақылаудың маңызды міндеті.

Іс-тәжірибеде кездесетін, жасалу тәсілдері бойынша касса-банк операцияларының атқарылуы мен шот төлемдері процесіндегі қызмет бабын теріс пайдалану мен бұрмалаулар былайша жіктеледі:

1. Рәсімделген құжаттармен және қолхаттармен жасырылған және ештеңемен жасырылмаған ақшалай қаражаты тікелей ұрлау.
2. Банктен, әртүрлі тұлғалар мен ұйымдардан кірістік ордерлер бойынша, басқа ұйымдардан сенімхат бойынша түскен ақшаны кіріске алмау және иемдену.
3. Кассадағы ақшаны есептен шығару; бір құжатты қайтадан пайдалану; кассалық құжаттар мен есептерде жиынтықты дұрыс есептемеу.
4. Ақшаны жалған құжаттар бойынша негіссіз есептен шығару сомасын көбейтіп, заңды рәсімделген құжаттардағы жалғандық
5. Әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға заңды есептелген соманы сіңіріп кету, соның ішінде еңбекақыны, депонентті соманы негіссіз иелену.
6. Контрагенттермен дайын өнім, тауар үшін қолма-қол ақшамен есеп айырысу, бақылаушы-кассалық ақпараттарды қолданбай, жұмыс орындау мен қызмет көрсету.

Мұндай бұрмалаулар мен теріс пайдаланулар кассирді дұрыс іріктемеу,тәжірибесіз және сенімсіз, кассаны жүйелі тексермеу, ішкі бақылаудың нашарлығы және тағы сол сияқты салдарынан болады.

Төлем циклінің функционалды аудитінің күрделі учаскелерінің бірі – кассалық операцияларды тексеру. Ең алдымен кассадағы кассалық операцияларды кім және қалай атқаратынын білу керек. Тексерудің қорытындылары аудитор, бас бухгалтер және кассир қол қоятын акті жасаумен рәсімделеді. Ақшалай қаражаттың немесе ақшалай құжаттың және басқа құндылықтардың артық шығуы немесе кем шығуы анықталған жағдайда кассирден жазбаша түсініктеме алу керек. Ақшалай қаражаттың көп жетпеуі табылғанда, аудитор кәсіпорын басшысына кассирді тексеру анықталғанша міндеттерінен шеттету туралы мәселе қояды.

Жол-жөнекей ақша есебі аудитінде бухгалтерлік есепте саналатын сомалардың шынайылығын, контрагенттер аударған, алайда тексерілетін кәсіпорынның есеп шотына есепті айда түспеген сомалардың қалайша көрсетілуін тапсыру керек.

Бұрмалаулар мен теріс пайдаланулардың алдын алу үшін мыналар талап етіледі:

• банктегі есеп шот бойынша жазбаларды көшірмелерге тіркелген негіздемелермен үнемі салыстыру;
• жабдықтаушылармен құжаттарды қарама-қарсы тексеру өткізіп, құжаттарды рәсімдеуге талапты арттыру;
• дебиторлармен және кредиторлармен, қызметкерлермен және басқа контрагенттермен есеп айырысуларды қайта тексеруді жүйелі жүргізу.

 Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін сараптау іс-тәжірибесін талдау есептеулерді жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың ақшасын басқаруды жақсарту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Ақшаның есеп шот бойынша қозғалысын төлеу циклін тексеру үшін кәсіпорын банк көшірмелері мен бастапқы құжаттардың мәліметтерін салыстыру қажет. Сонымен бірге көшірмелердің өңделетіндігін, құжаттардың нөмірленетінін, ақшаны есептен шығару толық, жеткілікті расталғандығын тексеру керек. Алынған ақпаратты мынадай тәртіппен топтастыруға болады:

Кесте №3

Банк көшірмелері			Растайтын құжат				Айқындалған айырмашылықтар
№,ай-күн,ж.	Маз-мұны	Сома	№,ай-күн,ж.	Мазмұны	Сома	Сома		%
1	2	3	4	5	6	7		8

 

 

Сол уақытта қолма-қол емес ақшалай, қаражаттың қозғалысы  бойынша операцияларды көрсетудің ұсынылған тәртібінен айырмашылықтарды айқындау қажет. Бұл мақсаттар үшін шығатын мәліметтерді мынадай пішінде көрсетеді:

Кесте №4

 

Опера-циялардың мазмұны	Банк көшірмесі			Бухгалтердің мөліметтері бойынша		Аудитордың мәліметтері бойынша
	Құжат №	Ай-күн,жыл	сома	Шот-тың Д-ті	Шот-тың  К-ті	Шот-тың Д-ті	Шот-тың  К-ті
1	2	3	4	5	6	7	8

 

 

Тағы бір өрескел қате – ақшаны кәсіпорын кассасына кіріске алмау. Тексеру кезінде аудитор бар ақшаның қозғалысын талдауы, іс жүзінде жасалған төлемді дебиторлық борышты өтеу сомасы мен касса есебіне алынған сома арасындағы айырмашылықты анықтауы керек.

Түсімді банкке тапсырудың мерзімділігін мұқият зерттеп, бақылау және оның әр түрлі қажеттіліктерге шығыс жағдайларын анықтау керек. Бұл мақсаттар үшін мәліметтер жинау мен өңдеуді мынадай кесте көмегімен іске асырады:

Кесте №5

Ай, күні,ж.	Ақша қозғалысы
	Түсу				Шығыс
Ай, күн, жыл	өнім үшін	Жұмыс пен көрсетілген қызмет	Басқа-лары	Бар-лығы	Банкке тапсы-рылды	Кәсіп-орынның қажеттілігіне	Жаб- дықтау-шыларға	Барлығы
1	2	3	4	5	6	7	8	9

 

 

Тексерудің жеке объектісі – нақты мақсаттарға, сонымен бірге еңбекақы төлеуге, іссапар шығыстарын жабуға, шаруашылық қажеттіліктерге және т.б. чек кітапшасы бойынша банктен алынған ақша қозғалысы .

Тексеруде ақша алу мен істен шығу туралы мәліметтерді салыстыру қажет. Мұндай ақпаратты мынадай кестеде орналастыруға болады

 

Кесте №6

 

Есеп-ті кезең	Еңбекті өтеу бойынша шығыстар			Іссапар шағыстары			Шарушылық шығыстары
	Банк-тен алынды	Касса-дан берілді	Ауыт-қулар	Банк-тен алынды	Касса-дан берілді	Ауыт-қулар	Банк-тен алынды	Касса-дан берілді	Ауыт-қулар
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10

 

Кәсіпорынның кассадағы ақшасы қозғалысын анықтап, оларды кіріске және шығысқа алудың уақтылығы мен толықтығын, мынадай кестені тіркеуді қолдана отырып, техникалық және мазмұнды қателерді табу үшін бухгалтерлік есепте операциялардың көрсетілуі дүрыстығын тексеру керек:

 

Кесте №7

 

Операциялар мазмұны	Кассалық  ордер			Бухгалтердің мәліметтері бойынша		Адитордың мәліметтері бойынша
	№	дата	сома	Шот   Д-ті	Шот  К-ті	Шот   Д-ті	Шот  К-ті
1	2	3	4	5	6	7	8

 

 

 Кассалық тәртіпті сақтау мен төлем циклі функционалды аудит бағдарламасын түп-түгел орындау үшін тестілеу өткізуге болады. Сұрақтар тізбесін тексеруші аудитор кәсіпорындағы нақтылы жағдай мен көлем циклі функционалды аудиттің қойған мақсаттарына сәйкес қалыптастырады. Тестілеу ішкі бақылаудың жағдайын анықтауға, ақшаның сақталуын қамтамасыз етуге, бухгалтерлік есепте кассалық операцияларды түгел және анық сенімді көрсету үшін талдауға мүмкіндік береді.

Мұндайда төлеу циклі мен ақша басқарудың тиімділігін бағалаудың балдық, индекстік немесе процедуралық тәсілдері қолданылуы мүмкін. Мысалы, бағалаудың  балдық тәсілінде «иә» жауабы үшін ақша қозғалысын ұйымдастыру деңгейіне байланысты 1-ден 3 балға дейін қойылады, ал «жоққа» — 0 балл. Субъектінің ақшасын аудару жағдайын тестілеу қорытындыларын жалпы бағалауда қойылған балдар сомасы бойынша: 50 балға дейін өте төмен; 54-65 төмен; 66-80 орта; 81-90 жоғары; 91балдан жоғары өте жоғары.

 

                   3.2.Касса операцияларының аудитi

 

Кассада сақталатын ақша 451 «Ұлттық валюта түрінде кассадағы қолда бар ақшалар» және 452 «Шетелдік валюта түрінде кассадағы қолда бар ақшалар»  45 бөлімшесінің «Кассадағы қолда бар ақшалар» шоттарында ескерілуге тиісті. Осы шоттардың дебитіне кассаға түсетін ақша, ал кредитіне – кассалық есептен шығатын ақша жазылады. Бұл шоттар бойынша жазбалар кірістік және шығыстық кассалық ордерлер негізінде жасалады.

Кассалық операцияларды аудиторлық тексеру бағдарламасы төменгі кестеде ұсынылады:

Кесте №8

 

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері
1. Ақша мен кассадағы басқа құндылықтардың бар-жоғы мен жағдайын түгендеу	Касса ревизиясы бойынша комис-сияны тағайындау, кассирді тағайындау туралы кәсіпорын бас-шысының бұйрықтары; кассирмен материялдық жауапкершілік туралы шарт, кассалық құжаттар (КО-1, КО-5), аванстық есептер, кассаны түгендеу актілері, 1 тізімдеме, 1 журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
2. Кассалық операциялар-ды құжаттық рәсімдеудің дұрыстығын тексеру	Кассалық құжаттар (КО-1, КО-5), аванстық есептер, кассаны түгендеу, 1 журнал-ордерге 1 тізімдеме, Бас кітап және т.б.
3. Қолма-қол ақшаны кіріске алудың мерзімділі-гі мен толықтығының дұрыстығын тексеру	Банк көшірмелері, чек кітапша-лары, заңды және жеке тұлға-лармен шарттар, банк көшірмеле-ріне тіркелген бастапқы құжат-тар кассалық құжаттар (КО-1, КО-5),  1 журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
4. Ақшаны шығысқа есеп-тен шығарудың дұрыс-тығын тексеру	КО-1, КО-2, КО-3, КО-4, КО-5, 1 журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
5. Бухгалтерлік есептегі шоттарда операцияларды көрсетудің дұрыстығын тексеру	Бастапқы құжаттар, 1 журнал-ордерге 1 тізімдеме, 1 журнал-ордер, Бас кітап және т.б. Анали-тикалықкестені әзірлеу және тұжы-рымдар мен ұсыныстарды негіздеу
6. Кассалық операциялар аудитінің қорытындылары бойынша  тұжырымдар мен ұсыныстарды әзірлеу	Кассаны тексеру актісі, ескертулер, оларды жою жөніндегі ұсыныстар

 

Кәсіпорынның кассадағы ақша қозғалысын ішкі бақылаудың болмауы немесе жеткіліксіздігін білдіретін белгілер мыналар:

• кассадағы ақшаны толықтай парақтап қайта санау мен басқа құндылықтарды тексеретін кенеттен болатын ревизияның ксіпорында жолға қойылмауы;
• кәсіпорында тексерудің мерзімділігін белгілейтін басшы бұйрығының жоқтығы;
• кассаға ревизияны немқұрайды өткізудің барлығы – ревизия өткізетін комиссияға тұрақты тек бір адамдардың ғана тағайындалуы, банкнотты парақтап қайта санауды айғақтайтын, ревизия комиссиясы актісіне тіркелген жұмыс жазбаларының болмауы және т.б.
• кәсіпорын басшысы өкімінде көрсетілмеген бас бухгалтер мен кәсіпорын басшысын жанай өтіп, басқа адамдарға кірістік және шығыстық құжаттарға қол қою құқығын беру;
• кассир ауысқанда кассаға ревизияны сырт көзге ғана өткізу;
• штатта кассирдің болмауы, бұл функциялар кәсіпорын басшысының жазбаша өкімінсіз есеп қызметкеріне жүктелсе;
• кассирмен толық материялдық жауапкершілік туралы шарттың жоқтығы;
• мұндай процедура ол үшін әдеттегідей екендігін дәлелдейтіндей кассирдің кассаны ревизиялауға дайындығының болмауы.

Касса мен кассалық операциялардың аудиті негізінде үш бағыт бойынша өтеді: қолма-қол ақшаны түгендеу; оларды түгел және уақтылы кіріске алуды тексеру; ақшаны шығыстарға есептен шығарудың дұрыстығын тексеру.

Жалпы алғанда касса мен кассалық операцияларды тексергенде келесі әдіснаманы қолдануға болады:

1.Кассаны түгендеу аудитордың тексеру орнына келгенінеде бірден өткізіледі. Оны өткізуге дейін аудитор мыналарды анықтауы тиіс: кәсіпорында басшысының кассадағы ақшаның бар-жоғын кенеттен тексеруді жүйелі жүргізу үшін тұрақты жұмыс істейтін комиссия туралы бұйрығы бар ма, бұл бұйрық орындала ма? Кассаны кенеттен тексеру актілері бар ма және олардың мазмұны қандай; тексерілетін кәсіпорынға бір кассир немесе бірнеше кассир қызмет көрсете ме, кассир тек тексерілетін кәсіпорында ғана жұмыс істей ме немесе өз міндеттерін басқа ұйымдарға қызмет етумен қоса атқарады ма, кассирді тағайындау туралы бұйрық және кәсіпорын әкімшілігі кассирмен жасасқан материалдық жауапкершілік туралы шарт бар ма, кассир кассалық операцияларды жүргізу ережелерімен танысты ма?

2. Кассаға тексеруді жүзеге асырғанда, аудитор мынадай шарттарды сақтауға міндетті: тексеру құрамында кәсіпорынның кассир мен бас бухгалтері міндетті түрде кіруге тиісті, кәсіпорын басшысы тағайындаған тұрақты жұмыс істейтін комиссия мүшелерінің қатысуымен жүргізіледі; кассаны тексеру кезінде кассаға бөгде кісілерге кіруге рұқсат етілмейді және кассадан тыс операциялар тоқтатылады.
3. Кассаны тексеру мүмкін болмағанда немесе бірнеше касса болғанда олардың барлығын аудитор мөрлеп жабады. Кілт кассирде қалады, ал мөр аудиторда болады. Бұл бір кассадағы ақшаның жетіспеушілігін басқа кассадағы бар ақша есебінен орнын жабу мүмкіндігін болдырмау мақсатымен жасалады.
4. Кассир түгендеу комиссиясының қатысуымен соңғы күндегі кассалық операциялар жөнінде есеп жасайды. Кассалық кітап бойынша ақша қалдығын шығарады. Барлық кірістік және шығыстық құжаттар касса есебіне кіргізілгені, кассаны түгендеу сәтінде кіріске алынбаған және есептен шықпаған ақшалай қаражат жоқ екендігі жайлы қолхат береді. Бұл қолхат кассаны түгендеу актісі түрінің тақырыптық бөлігіне кіреді.
5. Касса есебіне бас бухгалтер қол қояды және тиісті шоттар мен бухгалтерлік регистрде ақша қозғалысы туралы операцияларды көрсету үшін бухгалтерияға беріледі.
6. Кассадағы бар ақшаны жекелеген түрде немесе банктік орауда тұрғанына қарамастан түгел қайта санау жүргізіледі.
7. Мұндай міндетті процедура кассада сақталатын (пошта маркілері, мемлекеттік баж маркілері, вексельдік маркілер, жолақы билеттері, төленген авиабилеттер, төленген, бірақ әлі демалыс үйлеріне, санаторийлерге берілмеген жолдамалар және т.б.) ақшалай құндылықтар мен басқа да құндылықтар бойынша жүргізіледі.
8. Ақша мен құндылықтар екі мәрте саналады: алдымен кассир, сосын комиссияның басқа мүшесі санайды. Аудитордың өзі бұл аудиторлық процедураның дұрыс өтуіне бақылау жасауға тиіс. Ақшалай қаражаттар атаулы құн бойынша ескеріледі.
9. Ақшалай құжаттар аудитінде мыналарды тексеру керек: бұл құжаттар іс жүзінде бар екендігін, билеттер мен жолдамалар кімдерге арналған және қандай қаражат есебі дұрыстығын тексеру қажет. Олардың есебі ақшалай қаражат қозғалысы жөніндегі кітапта жазылуы тиіс. Ақшалай құжаттардың түсуі мен есептен шығарылуы кассалық кірістік және шығыстық кассалық құжаттармен рәсімделуі тиіс. Осылайша, кассир ақша жөніндегі сияқты ақшалай құжаттар қозғалысы бойынша да есеп жасайды және оны бас бухгалтерге тапсырады.
10. Түгендеу жүргізу кезеңінде кассада ішінара төленген тізімдемелері болуы мүмкін. Аудитор бас бухгалтер мен кассирге оларды белгіленген тәртіп бойынша жабуды, оларға кірістік ордер рәсімдеуді және кассирге оны есепке енгізуді ұсынуға тиіс. Егер кассаны тексеру еңбекақы беру кезеңімен тұспа-тұс келсе, тізімдеме бойынша көптеген адамдарға әлі төленбесе, бұл тізімдемелер кассир есебіне кірмеуі мүмкін. Кассалық есепке енбеген, ішінара төленген шығыстық кассалық құжаттар ретінде актіге жазылады. Мұндай жағдайда әрбір төлем ведомосінде еңбекақы қандай реттік нөмір бойынша және оның жалпы сомасы көрсетіледі. Көрсетілген жазба кассирдің, бас бухгалтердің және аудитордың қолдарымен расталады.
11. Тиісті тәртіппен рәсімделмеген кассалық шығыс ордерлері мен ведомостері, сондай-ақ әр түрлі адамдардың қолхаттары ақтаушы құжаттар ретінде есепке алынбайды және кассадағы бар қалдыққа кіргізілмейді. Мұндай құжаттар табылғанда аудитор кассаны тексеру актісінде ақша кімнің өкімімен, қашан, қандай мақсаттарға және қандай сомада берілгенін көрсетумен бұл бұрмалауды атап өтеді. Кассада бар барлық ақша мен басқа құндылықтар осы кәсіпорынға тиесілі деп саналады, өйткені кассада басқа субъектілердің ақшасы мен басқа құндылықтарын сақтауға тыйым салынады.
12. Ақша мен басқа құндылықтарды санау аяқталған соң алынған сома бухгалтерлік есепте жазылып қойылған қалдық жайлы мәліметтермен салыстырылады.
13. Ақшалай қаражатты тексеру жасайтын аудитор бір мезгілде касса бөлмесі ақша сақтауды қамтамасыз ету, техникалық нығайту мен күзет-өрт дабылы құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сай болуын тексереді. Мұндайда анықталған бұрмалаулар түгендеу актісінде көрсетіледі.
14. Іс жүзінде ақшаның және олардың баламалары бар болуын тексеру қорытындылары комиссияның барлық мүшелері қол қоятын түгендеу актісімен рәсімделеді. Ол үш данада жасалады: бір данасы кәсіпорын бухгалтериясына беріледі, екіншісі кассирде қалады, үшіншісі аудиторда сақталады. Ай соңында актіде есептелген барлық ақшалай қаражат енімді сақталуда тұр деген кассирдің қолхаты келтіріледі.
15. Кем шығу табылған жағдайда аудитор кассирден кем шығудың пайда болу себептерін жазбаша түсіндірме жазуды сұрайды. Елеулі кем шығу немесе қызметті теріс пайдалану анықталғанда аудитор бұл жайында кәсіпорын басшысын хабардар етеді және кассирді дереу тексеру аяқталғанша қызметтен босату және істі тергеу органдарына беруді ұсынады.

Ақша жалған құжатсыз тікелей ұрлау ісі кассаны тексергенде кассадағы барды түгендеу жолымен анықталады. Кейде ол шын мәнінде кассир, не болмаса басқа лауазымды қызмет адамы жасаған ысырапты жасыратын лауазымды қызмет адамының қолхатымен бүркемеленеді. Сондай-ақ, қылмыстың ең қарапайым түрі болып саналатын қаражаттықымқырудың  бүркемеленбегендері де болуы мүмкін. Ақшаның кем шығуы бөгде адамдардың кассаны бұзу арқылы ақшаны ысырап қылу мен ұрлауы салдарынан ғана болмауы мүмкін, ол басқа заңсыз операцияларды уақытша заңсыз қарызға ала тұрумен де байланысты болуы ықтимал. Мұндай бұрмалаулар мен қызметті теріс пайдаланулар кассирді дұрыс таңдамау, кассаны жүйелі түрде тексермеу және ішкі бақылаудың нашарлығының салдары болып табылады.

Ақшаны касса бойынша кіріске алмау алынған соманы тікелей шығыстарға есептен шығармаумен немесе кірістік операцияларды жасырумен байланысты. Есеп шоттан алынған ақшаны кассаға кіріске алмау жағдайлары өте жиі кездеседі.

Аудитор банктен чек бойынша аалынған ақшаны кіріске алудың толықтығы мен уақыттылығын чек түбіртектерінде жазылған ұқсас сомамен, банк көшірмелерімен және кірістік кассалық ордерлермен салыстыру жолымен тексеруі тиіс. Кейбір аудиторлар банктен алынған қолма-қол ақшаны кіріске алудың түгелдігін тек қана түбіртектері бойынша тексергенде қате жібереді. Мұны сондай-ақ банк көшірмелері бойынша да жасау қажет. Егер көшірмелерде тазартып өшіру, түзеу іздері бар болса, сондай-ақ қалдықтар айырмасында банктен ағымдағы немесе есеп шоттан көшірмелер алып, тексерілетін кәсіпорынның бухгалтериясындағы жазбаларды көшірме мәліметтерін салыстыру керек. Қатаң есептегі құжат деп саналатын банктегі шоттан көшірме мұқият бақылауды талап етеді. Сондықтан есеп көшірме мазмұнына байланысты болатын кассир мен басқа тұлғаларға көшірме алуды сеніп тапсыруға болмайды. Кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес кәсіпорында қолма-қол ақшаны қабылдау, кәсіпорын басшысының жазба өкімімен бұған уәкілетті адам мен бухгалтер қол қойған кірістік кассалық ордерлер бойынша ғана жасалады.

Көрсетілген қызметтіөтеу, борыштың орнын жабу, материалдарға, пәтер ақысын төлеу және т.с.с. тәртібімен  кірістік кассалық ордерлер бойынша алынған ақшаны кіріске алмау қызметкерлердің және басқа адамдарды өтелмеген берешегін талдау мен тексеру арқылы ашылады. Есеп шотардағы төленген соманы иемдену нәтижесінде ешқандай берешекті мойындамайтын тұлғалардың өтелмеген берешек сомасы қалуы мүмкін. Мұндай адамдар мен есепті жүйелі түрде салыстыру мен олардан бұл жайлы сұрау оңды нәтижелер бере алады. Сондай-ақ,  кірістік құжаттарды тіркеуді тексеру мен тіркелген құжаттарды төленген құжаттармен салыстыру да есептерді бақылаудың ықпалды тәсілі болып табылады. Кірістік ордер бойынша алынған ақшаны иемденудің жеңілдететін жағдайлар тұрғысынан алғанда, кассалық одерлерді төлеушінің қолына төленгенге дейін тіркеудің болмауы немесе толық еместігін, уақытылы салыстырмау мен борышты өндірмеу екендігін баса айту қажет. Белгілі бір нөмір берілетін кассалық одерлерді тіркеу журналында  кірістік және шығыстық  одерлерді дұрыс тіркеу, бухгалтерияға төленбеген кірістік одерлерді қайтаруды бақылау жазбалардың анық сенімділігін арттырады және қызметті теріс пайдалануды болдырмайды.

Басқа кәсіпорындардан алынға ақшаны иемдену болдырмау, ең алдымен, барлық мүмкін жағдайларда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу ісін талап етеді. Тәжірибе көрсеткендей, бұл ережені бұрмалау қызметті теріс пайдалануды туындатады.

Кассалық тәртіпті бұрмалау жағдайлары байқалғанда ол міндетті түрде тексерілуге тиісті. Сонымен бірге, едәуір сомадағы қолма-қол ақша алған немесе салған кәсіпорындармен есептесулерді салыстырған жөн.

Басқа кәсіпорындардан ақшалай сома алуға арналған сенімхаттарды тіркеуді және сенімхаттарды іс жүзінде қолдануды тексеру де қызметті теріс пайдаланудың бір жолы болып саналады.

Ақша мен шығыстарды есептен шығару жөніндегі кассалық операциялар мүмкіндігінше тексерілуге жататын барлық кезең ішіндегі кассалық есептерге тіркелетін құжаттар бойынша тексеріледі. Тексеруде кассалық операциялар бойынша есептік құжатаманың мынадай пішіндері қолданылады: КО-1 «Кірістік ордер», КО-2 «Шығыстық кассалық ордер», КО-3 және КО-3а «Кірістік және шығыстық құжаттарды тіркеу журналы» пішіндері. Ақша қабылдау мен берудің ордерсіз рәсімделетін құжаттары, КО-4 «Кассалық кітап», КО-5 «Кассир  қабылдаған және берген ақша кітабы» пішіндері, есептік регистрлер қолданылады.

Мұндайда кассалық құжаттарды рәсімдеуге назар аударылады: әрбір құжатты алушылардың қолхаттары бар ма, құжаттар – кірістік – «Алынды» мөртабанымен, шығыстық – «Төленді» мөртабанымен, ай-күні, жылы көрсетіліп, жабыла ма, оларды тазартып өшіру мен түзету іздері жоқ па? Тексеру іс-тәжірибесі көптеген кәсіпорындарда кассалық құжаттар сапасыз жасалатынын, көбіне кірістік және шығыстық құжаттарда кассаға ақша салған немесе кассадан ақша алған жауапты адамдардың қойылған қолдары және басқа да міндетті деректемелердің жоқ екендігін көрсетеді. Мұндай құжаттардың күші жоқ деп, ал олар бойынша операциялар – негізсіз деп саналады. Егер мұндай жәйттар анықтаса, аудитор шұғыл шаралар қолдану мақсатымен кәсіпорын басшысын және бас бухгалтерді бұл жайында хабардар етуге тиіс.

Тексерудің келесі кезеңінде мыналарды анықтау керек: бұл ұйымда кірістік және шығыстық ордерлерді тіркеу журналы белгіленген түрде жүргізіле ме, барлық кассалық құжаттар журналда тіркелген бе, кассалық ордерлерде қалдырылып кеткен нөмірлер жоқ па, ақшалай қаражаттың түсуі мен жұмсалуы жөніндегі операциялардың барлығы нөмірленуге, жіппен қайымдалуға, сургучты мөрмен басылуға тиісті парақтар саны кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтердің қойылған қолдарымен куәландыруға тиісті кассалық кітапта жазылған ба? Кассир жұмыскүні соңында сол күнгі операциялардың жиынтығын кассалық кітапта есептеуге және келесі күнге ақша қалдығын шығаруы тиіс. Ол кассалық кітаптағы жазуларды екі парақта бір мезетте көшірме қағаз арқылы жүргізуге тиіс. Кітаптың бір парағы жыртылмалы, оны кассир күн соңында басқа барлық кірістік және шығыстық операциялар бойынша санақ ретінде тапсыруы тиіс.

 

     3.3.  Есеп айырысу шоттарының аудиті.

 

 Ақшалай қаражат аудитінде банктік операцияларын тексеруге көп назар аударуды талап етеді. Қолданылып жүрген заңнамаларға сәйкес кәсіпорындар өзінің ақшалай қаражатын қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Банк мекемелерімен есеп айырысу ағымдағы, корреспонденттік, жинақ шоттарында ақша сақтауға, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен, оларды өтеумен және қайта рәсімдеумен, шоттарда жаңылыс жазулар жөніндегі талап-тілекпен байланысты туындайды. Кәсіпорындар арасындағы банк мекемелері арқылы есеп айырысулар есептесудің қолма-қол ақшасыз түрі бойынша атқарылады.

       Банктік операциялар аудитінің бағдарламасы төменгі кестеде көрсетілген:

 

Кесте №9

 

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері
1	2
1. Кәсіпорынның банктегі есептік, ағымдағы, валюталық және басқа да шоттар бар екендігін айқындау	Тестілеу материалдары
2. Банктегі ақша шоттарын-дағы операциялардың заңды-лығын, анықтығын және шаруашылық мақсатқа сәйкес-тілігін тексеру	Заңды және жеке тұлғалармен шарттар, үкім қағазы және талап арыздар
3. Шотқа түскен ақшаны кіріске алудың дұрыстығын, уақтылығын және толықтығын тексеру	Банктің ақшалай-есептік құжаттары тіркелген көшір-мелері, 2 журнал-ордер, 2 журнал-ордерге №2 тізімде-ме, Бас кітап, баланс және т.б.
4. Ұсынылған шоттарға тө-ленген қаржының дұрысты-ғын, толықтығын және сәйкестігін тексеру	Банк көшірмелері мен бастапқы құжаттар
5. Бюджетке салық және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдер аударудың уақтылығын тексеру	Төлем тасырмалары мен талаптары
6. Банктен алынған және кассаға кіріске алынған, сондай-ақ оларды мақсатты пайдалануын тексеру	Кірістік ордерлер, кассалық құжаттарды және т.с.с. тіркеу журналы
7. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және әр түрлі кредиторлармен, соның ішінде банкпен несиелер бюджетпен салықтар бойынша есеп айырысудың мерзімін өткізіп алу себептерін анықтау	Өтемділік коэффициенттері, қаржылық тұрақтылықты есептеулер, шот-фактуралар, 1 – 3 журнал-ордерлер және оларға тізімдемелер
8. Кәсіпорындармен әрбір қолма-қол ақшасыз есетесу бойынша шарттық өзара қарым-қатынастардың сәйкестігін тексеру	Контрагенттермен шарттар, төлем тапсырмалары, банк көшірмелері, анықтамалық-нормативті ақпарат
9. Құжаттар мен жазбаларда көретілген ақшаның бар екендігі мен қозғалысы туралы мәліметтердің сәйкестігін тексеру	Бастапқы құжаттар, журнал-ордерлер, чек кітапшалары, Бас кітап
10. Банк операциялары бойынша шот корреспонден-цияларының  дұрыстығын тексеру	Бухгалтерлік есепке алу шоттарының анықтамасы және корреспонденциясы

 

 

Ағымдағы шоттағы операциялардың аудитінде келесі жағдаяттарға назар аудару қажет:

1. Ағымдағы шот ашылған банк мекемесі.
2. Соманың банк көшірмелері бойынша, оларға тіркелген бастапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкестігі.
3. Көшірмелерге тіркелген бастапқы құжаттарда банк мөртабанының бар болуы; жасалған операциялардың дұрыстығын анықтау мақсатымен банкте қарама-қарсы тексеру өткізіледі.
4. Банкке тапсырылған қолма-қол ақшаның және басқадай ақшалай қаражаттың кәсіпорнының ағымдағы шоттарына дұрыс және толық есепке алынуы.
5. Ақшалай қаражатты акцептелген төлем тапсырмаларымен байланыстың пошта бөлімшесі арқылы аударудың дәйектілігі, сондай-ақ аударым алушылардың тізбеде көрсетілген пошталық мекен-жайының анықтығы.
6. Теңгені конвертациялауға байланысты операцияларды есепте көрсетудің дұрыстығы.
7. Бухгалтерлік өткізбе желілердің банктік операциялар бойынша дұрыстығын, бұл операциялар бухгалтерлік есепте тиісті шоттарда көрсетілген бе? Бухгалтерлік есеп бойынша өндіріс шығынына есептен шығару операцияларына ерекше көңіл бөлу керек.
8. Банк көшірмелерінің және парақтық нөмірленуі мен шоттағы қаражат қалдығын ауыстыру бойынша анықталатын құжаттардың толық сенімділігі. Банктің бұрынғы көшірмесіндегі кезең соңының қаражат қалдығы шот бойынша келесі көшірмедегі кезең басының қаражат қалдығына тең болуы тиіс. Егер банк тізімдемесінде ескерілмеген түзетулер мен тазартып өшірулер табылса, банк мекемесінде ыңғайласпа тексеріс өткізу керек.

Банк көшірмелерін тексеру банк құжаттарының мәнділігі бойынша зерттеп білумен үйлесуі тиіс. Сонымен бірге аудитор мыналарды анықтаы керек: заңсыз банктік операциялар жасала ма, мысалы, тексерілетін кәсіпорынмен ешқандай шарттық қатынастары жоқ, басқа кәсіпорынның борышын өтеу немесе басқа кәсіпорынның тауарсыз есеп айырысулар бойынша төлеу; кіріске алынған және төленген материалдық құндылықтардың түгелдігі мен уақтылығы; несие немесе қарыз алуға, сондай-ақ қаржылық жағдай мен қаржыландыру көзі тұрғысынан қарыз алуға ұсынылған құжаттардың анықтылығы; қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін банктен алынған чек кітапшалары есепте дұрыс көрсетілген бе және заңды қолданыла ма; олар есеп беретін адамдарға қолхат арқылы беріле ме,  есеп беретін адамдар  чек кітапшаларын қолдану туралы есеп жасай ма, айналымдар мен сальдо есеп беретін адамдардың арнайы шоттар бойынша айналымдар мен сальдо есебіне сәкесе ме.

Аудитор жабдықтаушыға борышты өтеу үшін ақша аударудың қаншалықты нақтылығы мен негіздігін тексеруге тиісті. Кәсіпорындар, мәселен, сауда кәсіпорнына сатып алынған азық-түлік тауарларына ақша аударуды мүмкін, ал шын мәнінде қоймаға түспеген немесе құжатта көрсетілген ассортименттен басқасы түскен оқиғалар болады. Кәсіпорындар орындалмаған құрылыс-монтаж және жөндеу жұмыстары үшін, сондай-ақ делдалдарды «құтқару» мақсатымен жеткізіп берілмеген техника үшін ақша аударатын жағдайлар да аз емес. Сондықтан банктегі ақшалай қаржат шоттары бойынша операциялар ревизиясында қарама-қарсы тексерулер, әсіресе, біртектес операциялар бойынша өзара байланысқан бастапқы құжаттарды мұқият тексеріп өткізу талап етіледі.

Валюталық шоттағы операциялар аудитінде төменде келтірілген ерекше жағдайлармен сұрақтарға мұқият көңіл бөлу және анықтау керек:

1. Валюталық шот ашылған банк мекемесін.
2. Банк көшірмелері бойынша оларға тіркелген сома бастапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкес келе ме?
3. Сыртқы экономикалық істердегі есеп айырысу түрлерін қолданудың негізділігі.
4. Валюталық шотты ашқаны үшін комиссиялық сыйақы төлеудің дұрыстығы.
5. Валютаны сату мен сатып алу операцияларын есепте көрсетудің дәлдігі.
6. Есепте бағамдық айырманы анықтау мен көрсетудің дұрыстығы.
7. Бухгалтерлік өткізбелерді жасаудың жүйелілігі. Банк көшірмесіндегі жазбалардың 2 журнал-ордер мен Бас кітап жазбаларына сәйкестігі.
8. Резидент болып саналатын ұйым-экспортерлердің валюталық түсімін уәкілетті банктегі валюталық транзиттік шоттарға қосудың толықтығы мен уақтылығы.
9. Экспортерлерде ҚР Ұлттық банкінің рұқсатынсыз ашылған шетелдік банктегі есептерінің бар болу фактісінің тексеруі.
10. Экспортерлердің өзіндік валюталық түсімін қолданудың дұрыстығы, шетелдік валютаға алынған қолма-қол шетелдік валюта мен материалдық құндылықтың сақталуы.
11. Түсетін тауарлардың сату бағасы мәміледе қарастырылған құнға негізделіп, кәсіпорындағы кіріске алу, кеден төлемі, көлік шығыстары мен сатып алу, тасымалдау жөніндегі басқа шығындар ай-күн, жылындағы импорт бойынша кәсіпорынның тауар сатып алу кезіндегі талаптарын орындау.
12. Тауар алмастыру операцияларын жасағанда, қаржылық нәтижелерді анықтау мен өткізудің есебі жүктің кеден декларациясында көрсетілген ай-күн, жылға және мәміледе қарастырылған құн бойынша жасалуын.
13. Салық салу мақсаты үшін түсім мәміле сәтінде қолданылатын өнімнің нарықтық бағаларына сүйеніп, есептелген деңгейден төмен болмауын қадағалау және т.б.
14. Аудитор банктегі: 421 «Аккредитивтердегі ақша», 422 «Чек кітапшаларындаға ақша», 423 «Карт-шоттардағы ақша», 424 «Банктердегі басқа да шоттардағы ақша» 42 бөлімшесінің «Банктердегі аккредитивтегі, чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттардағы ақша қаражаттары» арнайы шоттардағы ақша есебін ұйымдастырудың дұрыстығын тексеруге ерекше назар аударғаны жөн.

Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі қажет:

а) егер есеп айырысудың бұл формасы шартпен белгіленсе және жабдықтаушы сатып алушыны есептесудің   есеп айырысудың аккредитивті түрін қолданудың дұрыстығы мен заңдылығына көзін жеткізсе. Әрбір аккредитив тек бір ғана  жабдықтаушымен есептесуге арналған. Ол пошта немесе телефон бойынша ашылады. Аккредитивтің іс-әрекет ету мерзімін тараптар келісім-шартта белгілейді. Аккредитивтен қолма-қол ақшамен төлеуге қолданыстағы заңнамамен тыйым салынған;

ә) мекен-тұрағы бойынша дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшенің ағымдағы шот ашуының заңдылығы мен дұрыстығы. Ағымдағы шоттарды есеп шот ашуға мүмкіндік беретін белгілері жоқ кәсіпорындар: өндірістік және ғылыми-өндірістік бірлестіктердің өндірістік бірліктеріне; олардың мекен-тұрғынынан тыс жерлерге орналасқан; кәсіпорынның шаруашылық есептегі басқа бөлімшелеріне ашылады;

б) дара балансқа бөлінген құрылымдық бөлімшелерден баланстар мен басқа қажетті құжаттар ұсынылған ба?

в)  дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшелер шығынын негізгі өндірістің шығыстары немесе айналым шығындары құрамына енгізудің негізділігі;

г) банктен алынған депозиттік сертификаттардың бар болуын;

ғ) бухгалтерлік өткізбе желілердің жасалу дұрыстығын, сонымен қатар 421 – 424 шоттардағы «Банктердегі аккредитивтегі, чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттардағы ақша қаражаттары» 42 бөлімшесінің, 3 журнал-ордері жазбаларында және Бас кітапта ескерілетін операциялар бойынша банк көшірмелеріндегі жазбалардың сәйкестігі.

Егер арнайы шотта шетелдік валюта есепке алынса, онда олар жөніндегі операциялар валюталық шот жөніндегі тәртіппен атқарылады.

Аудитор жол-жөнекей ұлттық және шетелдік валютадағы қаражаттың кәсіпорынның ағымдағы шотына немесе басқа шотқа есепке қосу үшін банк кассасына, жинақ кассасына немесе пошта бөлімшесінің кассасына салынған, бірақ белгілеуі бойынша әлі есепке алынбаған ақшалай соманың қозғалысы туралы ақпаратты оқып-білу керек. 411 «Жолдағы ақша» шоты бойынша есепке алу үшін банк мекемесінің, пошта бөлімшесінің түбіртектері, банк инкассаторларына тапсыруға арналған ілеспе тізімдеме көшірмелері негіз болып саналады.

Жолдағы ақша аудитімен бухгалтерлік есепте 411 «Жолдағы ақша» шотында есептелетін соманың шынайылығын, сондай-ақ бухгалтерлік өткізбе желі құрудың дұрыстығын және бастапқы құжаттардың 3 журнал-ордерде және Бас кітапта осы шот жөніндегі жазбалардың сәйкестігін тексеру қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Осы дипломдық жұмысты жазу барысында кіріспе бөлімінде қарастырамын деген сұрақтар толық ашылды деп ойлаймын.

Дипломдық жұмыстың «Ақша қаражаттар есебі мен аудиті» атты жұмысты жазуыма себеп болған жағдай, бұл қандай да бір кәсіпорынның қаржылық жағдайы жақсы көрсеткіштерді көрсете алудың негізі ақша қаражаттарын дұрыс және тиімді пайдалануындаболып табылады, сонда ғана сол кәсіпорынның жұмысы және басқарушының жұмысы нәтижелі екенін көре аламыз. Сондықтан қандай да бір  кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдардың қызмет түрлерін, қаржылық жағдайын, тұрақтылығын, өтімділігін, төлем қабілеттілігін және тағы басқа да көрсеткіштерін біз қаржылық есеп беру нәтижесі негізінде көре аламыз. Мысалы кәсіпорынның балансы – бұл сол кәсіпорынның айнасы деп айтуға болады деп ойлаймын. Сонымен, осы акционерлік қоғамның баланс көрсеткіштері қоғамның жағдайының жақсы және жаман әсерлі жақтарын талдай отырып, кәсіпорынның, жаман жақтардағы қателіктерінің қайталанбауы үшін, ол жақсы жақтардан айырылмауға тырысатын болу керек.

Осы сияқты аудиттің атқаратын қызметі өте зор деуге болады және осыған көз жеткізіп отырмыз. Мысалы, акционерлік қоғамның төлем қабілеттілігі ақша қаражаттар мен қысқа мерзімді міндеттемелердің қатынастары негізінде көрінеді. Бұл дегеніміз ақша қаражаттар көп болса, қысқа мерзімді міндеттемелерді жаба алатынымыз аннық емес пе. Сондықтан да қандай да шаруашылық қоғамның мақсаты табыс табуды көздейді.

Сондай-ақ ақша қаражаттар есебін ұымдастыру және дұрыс жүргізудің маңызы зор екенін көреміз. «Оптика» акционерлік қоғамы өз  ақша қаражаттар есебін жақсы ұйымдастырған. Оған дәлел ақша қаражаттар аудиті тоқсан сайын жүріп отырады.

       Бұл дипломдық жұмыс тараулары толықтай ашылды деп ойлаймын.

       «Ақша қаражаттар есебі мен аудиті» тақырыбына дипломдық жұмыс. Оқулықтар мен «Оптика» АҚ мәліметтеріне сүйене отырып  жасалынды. Бұл жұмыста ақша қаражаттарына түсініктемелер берілді. Ақша қаражаттары қалай және қандай заңдарға сәйкес жүргізілетіні анықталды.

       Бұл тақырыпты қарастыра отырып ақша қаражаттар есебінің үздіксіз және шынайы жүргізіліп отыруының маңызы зор екендігін білдік.

«Оптика» АҚ жұмысын бақылай  келе мынаадй қорытынды жасадық:

1. «Оптика» АҚ бухгалтерлік есепті жүргізуде 1С:Бухгалтерия бағдарламасының соңғы версиясын (7,8) қолдануын қажет деп есептейміз.
2. «Оптика» АҚ ақша қозғалыстары күнделікті болып жатқаннан соң кассир кассалық есепті күнделікті жасап отыру қажет.
3. Банктегі шот көшірмелерін мұқият тексеріп, табылған қателерді банкке дер кезінде хабарлап отыруы керек.
4. Бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуін тексеру үшін және де ақша қаражаттарының мақсатты пайдалануын қадағалап отыруға АҚ аудитті жыл сайын дәстүрлі түде өткізіп отыруы қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1.Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 1қаңтардағы «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар жарлығы.

2. Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 28 қаңтардағы «Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту мен жетілдірудің 2000-2030 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» туралы жарлығы.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 20 қарашадағы «Қазақстан Республикасы аудит» туралы заңы (2001ж. Енгізілген толықтырулар)
4. «Қазақстан -2030» Стратегиялық бағдарлама, Алматы, 1997-2002ж.
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары мен ұсыныстар,Алматы,1998ж.
6. Әбдіманапов. «бухгалтерлік есеп теориясы». Алматы,1995ж.
7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003ж. 24 қаңтардағы №91 қаулысы.
8. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002ж. 11 қаңтардағы №41 қаулысы.
9. «Оптика» АҚ есеп саясаты.

10.Стандарты по аудиту РК, Алматы,1995ж.

11. Радостовец В.К. ,Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет на предприятии», Изд. «Центраудит – Казахстан», Алматы, 1998ж.

12.Ажибаева З.Н., Укашев Б.Е. «Бухгалтерлік есеп теориясы». Алматы, 1999ж.

13. 13. Бабаев Ю.А. «Теория бухгалтерского учета», Москва, «Аудит»,1999ж.
14. Тулегенов Е.Т., Бралиевв Н.Б., Стороженко Л.А., Матвеева И.А. «Бухгалтерские информационные системы» , Алматы, Экономика, 1999г.
15. Дюсембаев К.Ш. «Теория аудита», Алматы, 1995г.
16. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия», Алматы, 1998г.
17. Тасмаганбетов Т.А., Тлеужанова М.А., Омаров А.Ш., Мурзагалиев Ж.Н., Юсупова Н.П. «Анализ и аудит в системе управления предпринимательской деятельностью», Алматы, 1999г.
18. Кеулімжаев К.К. «Қаржылық есеп» , 2002ж.
19. Радостовец В.К. ,Родостовец В.В. «Финансовый и управленческий учет», Алматы, 2003г.
20. «Бюллетень бухгалтера» № 24,26,31,41. 2004-2005г.
21. Абленов Д.О. «Аудит негіздері», Экономика, Алматы, 2005ж.
22. Ажибаева З.Н. «Аудит», Экономика, Алматы, 2004ж.
23. Назарова В.Л., «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов», Экономика, Алматы, 2003г.
24. Кеулімжаев К.К., Ажибаева З.Н, Құдайбергенов Н.А. «Қаржылық есеп». Экономика, Алматы, 2001 г.
25. Абдыманапов А., «Концептуальные основы и принципы бухгалтерского учета» Алматы, 2003 г.