Дипломдық жұмыс. Әл – фараби туралы мектеп оқушыларында көзқарас қалыптастыру

Әл – фараби туралы мектеп оқушыларында көзқарас қалыптастыру

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

І – ТАРАУ. ӘЛ – ФАРАБИДІҢ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ  ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ  ӘЛЕУМЕТТІК  ЖӘНЕ ИДЕЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ .

 

ІІ – ТАРАУ . ӘЛ – ФАРАБИДІҢ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ.

2.1. Әль – Фарабидің гуманистік  көзқарастары .

 

ІІІ – ТАРАУ . ӘЛ – ФАРАБИ ТУРАЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНДА КӨЗҚАРАС ҚАЛЫПТАСТЫРУ .

 

ҚОРЫТЫНДЫ .

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

 

КІРІСПЕ

 

         Әл – Фараби дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі екінші ұстазы атанған . Ол данышпан  философ, энциклопедист – ғалым , әдебиетші – ақын , математик . Әл – Фараби 870 ж. Арыс өзенің Сырдарияға құя беріс сағасындағы ежелгі Отырар қаласында дүниеге келген, Ол ең алғаш білімді қыпшақ тілінде Отырар қаласында алған , өсе келе сол замандағы ғылым мен мәдениет орталығы атанған Бағдад , Дамаск , Каир т.б. қалаларда білім  алады. Өзінің түркі тілімен қатар араб , араб , латын , санскрип тілдерін жетік білген .

         Әл – Фарабидің ғұлама ғалым ретінде зерттеу жүргізбеген , ат  салыспаған ғылым саласы жоқ деуге болады . Сондықтан Әл – Фарабиді отандық және шет елдік шығыстанушы зерттеушілер таяу және Орта шығыстың ең алғашқы әлеуметтік  саяси ғылымының негізін қалаушы ретінде таниды . Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орнын анықтау , ғылым мұраларын мұқият өте үлкен маңызды жұмыс . Сондықтан дүние жүзінің әр түрлі халықтарынан шыққан оқымыстылар  Фараби мұраларын  1000 жыл бойы тынбастан  зерттеп келеді. Таяу және Орта шығыс елдерінде кітап басып шығарудың басталуымен шығыс халықтарының тарихын , әдебиет , философия , философиялық шығармаларын , мәдениеті мен ескерткіштерінің қолжазбаларын басып шығару үшін көп жағдай жасалды . ХХ ғасырдан бастап бұрыңғы өткен ойшылдарымен оқымыстылардың шығармаларымен бірге Әбунасыр Әл – Фарабидінде трактаттары басылып шыға бастады . Ең алғаш 1905 жылы  белгісіз  каирлік кітап шығарушы Фарабидің ең үлкен және негізгі « Қайырымды қала тұрғындарының  көзқарастары туралы трактаты » деген еңбегін  басып шығарды . Кітаптың алғы сөзінде ескі әдебиеттерге сүйеніп берілген Фарабидің өмірі мен ғылым еңбектері  туралы бірқатар мәліметтер берілді .

         1907 жылы Каирде Фараби трактаттарының философиялық жинағы / Мажмуат фалсафа ли ибн Наф аль – Фараби /  8 шағын философиялық шығармаларынан тұратын еңбегі басылып шықты . Каирде 1909 , 1910 , 1916 , 1926 , 1948 жылдарда Фараби еңбектерін басып шығарды .

         Фараби мұраларын зерттеуде дүние жүзінің көптеген оқымыстылары еңбек етті . Олардың ішінде араб – парсы тілдерінде жазған  ибн әлнадим

/ 995 / , Әл – Байхоки / 1169 / , Ибн — әл Венике / 1484 / , Кам Сартон / 1927 / , түрік тілнде А. Сайылы мен  П. Үлкен / 1950 / жазған .

         Елімізде , шығыстану ғылымында  фарабитанушы зерттеу 1924 жылы атақты әдебиетші А. Саадиден басталған . С. Н. Григорян  / 1958 / еңбектерінде  : / VII – XVI ғ. Орта  Азия мен Иран философиясының  тарихынан » , « Таяу және Орта шығыс халықтарының  ортағасырлық философиясы » / Фарабидің әлеуметтік – саяси көзқарасы  қаралған . М. М. Хайруллаев өзбек тілінде / 1963 / жазған өзінің « Фарабидің Философия тарихындағы көзқарасымен оның маңызы »  және « Фараби :дәуірмен

уақыт » атты еңбектерінде оны өз дәуіріндегі  ұлы гуманист деп бағалайды .

          Ал қазақстандық философтар А. Х. Қасымжанов және  С. К. Сатыбекова өздерінің еңбектерінде Әл – Фараби гуманист  , ұлы ағартушы , ойшыл деп суреттейді . Шетелдік зерттеушілерден Әл – Фарабидің жалпы философиялық  шығармаларына арналған  И. Мадкура , Р. Вальцер , А. Эхаванидің еңбектері жатады . Неміс ғалымы Г. Леидің зерттеулерінде Фарабидің  саяси — әәлеуметтік көзқарастары  қысқаша талдау жасаған . Ал тәжік ғалымы Фарабитанушы  А. Д. Жахиддің еңбектерінде мемлекеттің теориясы  Фарабидің толығымен ашылған .

         Атақты шығыстанушы – зерттеушілер  И. Гольлцмер , М. Штайншипайдер , Дж. Сартон , Карра де Во , Н. Штайнер , Ф. Диетерицин , А. Мец , А. Массэ , А. О. Лери , Дж . Хоурони және де басқа ғылымдар  Араб халифатының идеялық  өмірі туралы , ондаған ой еркіндігі мен гуманизм туралы өз  еңбектерінде  көп жазған .

         Кейінгі жылдарда , аз уақыт ішінде елімізде Фарабидің өмірімен  өнерін  халыққа таныстыру , насихаттау жөнінде  едәуір істер істеліп жатыр . Сөйтіп , бүкіл Батыспен , шығысқа мәшһур , ғалымдар атасы Әбунасыр Фараби араға мың жылды салып барып , өзінің туған  отаны – Қазақстанға  қайта оралды . Мұның өзі осы заманда білім  биігіне көтерілген  қазақ халқының мәдени өсуінің , санасы артуының , өзін — өзі танудың бір жарқын  белгісі іспетті .

         Қазақстанда Фараби еңбектерін ең алғаш рет жинау , зерттеу , таныстыру жұмысын өз тарапынан мойнына алып , көп пайдалы іс атқарған  адам – Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының коореспондент – мүшесі , профессор Ақжан Жақсыбекұлы Машанов . Оның Фараби өмірі тарихи орны туралы мақалалары газет , журналдарда жарияланды , жинақтарда  шықты . Фарабидің ғылыми мұралары жөнінде ол әлденеше рет республика , бұрыңғы одақтық көлемде , халықаралық конгрестерде баяндама жасады . Фараби еңбегін алғаш рет қазақ тіліне аударғаны да мәлім. Фарабидің жер жүзі елдерінің кітапханаларында шашырап жатқан еңбектерін  іздестіріп тауып , бірталайының көшірмесін  алдырғанда профессор А. Машанов , ал 1968 жылы араб елдеріне саяхат жасап , араб ғалымдарымен кездесіп , Фарабидің Шам / Дамаск / шаһарындағы зиратын іздеп тауып , суретін түсіріп әкелді .

         Фарабитану мәселесі бізде жаңадан қолға алынып отырған мәселелердің ең ауыры және құрметтісі . Ауыр  дейтініміз , Фараби еңбектері әлі толығымен зерттеліп , қазақ тіліне аударылып болмаған . Құрметті дейтініміз  , Әбунасыр Әл – Фараби қазақ жерінен  шыққан  , аты әлемге  тараған , шығыстың Аристотелі . Оның еңбектерін  толығымен зерттеп  , өз  ана тілімізге  аударып , халыққа таныту , ғылымда пайдалану құрметті жұмыс . Сондықтан Фараби жайлы алдағы уақытта  да тың зерттеулер  жүргізіліп  , бұл  саладағы  ғылым жүйесіне көп жаңалықтар қосылады деп  сенеміз .

 

 

 

І – ТАРАУ. ӘЛ – ФАРАБИДІҢ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ  ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ  ӘЛЕУМЕТТІК  ЖӘНЕ ИДЕЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ .

 

         Орта  Азияның Араб  халифатының  құрамына кіруі  оның әлеуметтік – экономикалық және мәдени өмірінде үлкен өзгерістер жасады . Орта Азия әсіресе таяу және Қиыр шығыс мемлекеттерінің  арасындағы сауда – саттық қатынаста үлкен роль атқарды .

         ІХ – ХІІ  ғ.ғ. Отырар қаласы өзінің гүлдену дәуірінің шыңына жеткен қала болды . Отырар  Саманидтер мемлекеті  мен түркі тілдес тайпалардың шекарасында орналасқан еді . Өндіріс пен мәдениеттің өркендеуі бұл ауданда қала мен дала арасындағы сауданың дамуына жағдай жасады , бұл қала мен оның шаруашылықтарының  оданда күшті дамуына көмегін тигізді . Халифат әр түрлі бөлек феодальдық  мемлекеттерге  ыдырай бастады . Бұл мемлекеттер  Орта Азия , Иран , Сотүстік Африка , Испания жерлерінде құрылды . Мәдениеттің даму процестері  осы жаңадан құрылған мемлекеттерде тағы да жүздеген жылдар бойы дами түсті .

         VII ғ. екінші жартысы мен ІХ ғ. бірінші жартысында азаматтық , рухани білімдер / ғылымдар / қарқынды дамыды. ІХ ғ. өзінде табиғи  білімнің  / ғылымның / дамуы  күшейді . Үнді , Сирия , Грек тілдерінен медицина , астрономия , логика , психология және басқа да ғылымдар туралы еңбектер көптеп аударыла бастады . Бұған  халифтердің өздері көп жағдай жасады : Мажур / 754 – 776 / , Харон  ар – Рашид  / 786 – 809 / , Мамун  / 813 – 833 /

         Осы аудармашылық  жұмыстың арқасында ежелгі грек авторларының  көптеген еңбектері белгілі болды . Платон / « заңдары » / , «  Гиней » / , Аристотельдің  /  « Саясат » , « Категория » , « Этика » /  Гипократтың / « Острые болзни » / , Гоменнің  / « Ренесло » / Пталомейдің  / « Великое построения » / , Архимедтің  / « Соприкасающиеся окружности » / .

         Халиф Машунның билік ету тұсында « Ақылдылар үйі » / Байт ал – Хикма / өзінің гүлдену кезеңінде еді . Бұл ұй негізінен Харон ар – Рашид халифтың  тұсында   құрылған  үлкен кітапхана  қоры бар , астрономиялық обсерваториясы бар өзіндік ғылыми академия еді .

          Әл – Фарабидің өмірі мен философиялық , ағартушылық қызметі шаруалардың феодалдарға қарсы қозғалыстарымен бірге суреттейді . Жаулап алынған территориялар халық қозғалысшыларының орталығы болды . Закавказье , Иран ,  Орта Азия және Оңтүстік Қазақстанда наразылық  патриоттық сезімнің күшеюімен қатар жүрді . Қарсылықтың ең үлкені  және ұзақ жүргені қармат  қозғалысы  барматтар сесбасының құрамына  кіргендер еді . Қарматтар өздерінің діни – философиялық көзқарасында ақыл мен білімге көп жүгінді , сондықтан , оқымысты , мәдениетті адамдардың қолдауына ие болған .

         Феодализмге қарсы халық қозғалычстары , мұсылман діни басшыларының алдыңғы қатарлы ойшылдарға қатынасы  мен көзқарасы  мәдениеттің дамуын тоқтата алмайды . Керіссінше  ІХ – Х ғ.ғ. философиялық және табиғи ғылымға деген қызығушылық  арта түсті , исламмен қайшылық күшейді . Міне , осы жағдайлар негізінен ал – Фарабидің  идеялық көзқарасын қалыптастырды .

         Әртүрлі оппозициялық секталарға қарсы күрестің қажеттілігімен және исламдық білімнің негізін қорғау мақсатымен  мұсылмандық занатикалылық  ілім калам құрылды .

         Калам « улум ал – ислам » құрамына кірді , бұл дегеніміз « ислам туралы ғылымның » жалпы уақыты келе мұсылман идеологиялық құрыллысының ажырамас бір бөлімі болды.

         Ортағасырлық араб тілді ғылыммен  философияның дамуына халифат халқының  әртүрлі өкілдері  белсене қатысты . Өз заманының атақты оқымыстысының бірі , ортағасырлық математика ілімінің  негізін салушы  Мұхаммед  Ибн – Мұса аль – Хорезми / 783 – 850 ж./ болды , оның есімімен  « алгоритм » және « алгебра » терминдері және  « Астрономиялық ережелер »  , « Тригонометриялық ережелер » атты еңбектер байланысты .

         Хорезмидің жақын қызметкері ІХғ. – көрнекті астрономы Мұхаммед ал – Ферғани болды , ол да Орта Азияның азаматы еді . Оның « Астрономия кілттері » атты еңбегі астрономия ілімінің  дамуында  үлкен роль атқарды .

         Философиялық ойлардың дамуындағы негізгі кезең болып көрнекті философ , жаңа бағыттың  бастаушысы шығыстық аристотемизмдегі  —  Абу – Юсуф ибн исках аль Кинди / 800 – 819 / болды . Мұсылман авторларының мәліметтері бойынша ол білімнің әртүрлі саласына арналған 150 – дей еңбек жазған . Кинди философияның мәселелеріне байланысты  көптеген  трактаттар қалдырған . Кинди гректің философиялық ойларына үлкен құрметпен  қарады , әсіресе ол Аристотельдің философиясын насихаттауға , түсіндіруге , оқытуға ерекше ықылас қойды . Оның негізгі ізбасары Абу – Насыр әл – Фараби болды .

         Аристотельдің атағы ортағасырлық шығыста өте күшті болды , оған жалған шығармалар таңылып отырды . Аристотель Еңбектерінен және білімнің идеялық ойын түсінбей , оқымай ғылыммен айналысу мүмкін еді.

         Міне осылайша , шығыстың Аристотель ілімін   дамытушы  , белгілі шығыс философы Әл – Фараби « шығыс Аристотелі » аранды .

         Фараби өте бай творчестволық мұра қалдырды . Кейбір оқымыстылардың мәліметтеріне  қарағанда Фараби еңбектерінің саны 80 мен 130 аралығында болып есептеледі : Фараби шығармаларын  негізінен екі топқа бөлуге болады .

         І . Ежелгі грек философтарының  мұраларын таратуға , оқытуға арналған  еңбектері  ,трактаттары .

         ІІ . Ортағасырлық ғылым  мен философия мәселелері  туралы дербес трактаттары .

         Фараби Аристотельдің барлық логикалық трактаттарына түсіндірме шолу жасады / « Бірінші аналитика », « Екінші аналитика » , « Категория » ,

« Этикасына » , « Риторика » / .

         Абунасыр әл – Фараби шығармаларын мазмұны бойынша төмендегідей трактаттарға бөлуге болады.

І . Жалпы философиялық  мәселелерге  арналған трактаттар , яғни , тұрмыстың негізгі заңдары мен категорияларына арналған  талдаулар . Оған :

« Субстанция туралы сөз » , « Сұрақтың мәні » , « Заңдар туралы кітап » атты шығармалары жатады .

ІІ . Адамның танымдық / қасиеттері / қызметінің философиялық аспектісіне тракататтары , танымның  әдіс , форма , сатылары туралы . Оған « Ақыл – ойдың мәні туралы » , « Жастардың  ақыл – ойы туралы кітап » , « Логика туралы  қысқартылған үлкен кітапс » , « Логика туралы қысқартылған  кіші кітап » , « Пәннің мәні туралы трактат  атты шығармалары кіреді .

ІІІ . Философияның  және әртүрлі нақты ғалымдардың тематикасы , мазмұны және пәні туралы трактаттар оған :

« Философияның мәні туралы кітап » , « Ғалымдар классифификациясын анықтау туралы кітап » . « Философияны  оқып үйренгенге дейінгі нені  білу керек жөніндегі  кітап » атты шығармалары жатады .

ІV . Математика ғылымы бойынша еңбектер , яғни материяның сандық және кеңістіктік қатынастарын оқып , үйренуге  арналған трактаттар . Олар :

« Көлемі мен саны  туралы кітап » , « Кеңістік геометриясына кіріспе

кітабы » , музыка жайлы үлкен кітап ».

V . Адам организмі мен жануарлардың неорганикалық табиғатының құрылымы , материяның құрылымы мен түрлері жайындағы трактаттар :

« Вакуум туралы » , « Физиканың негізгі  туралы » , « Жануарлар органы туралы » , « Адам органы туралы » .

VІ . Лингвистика , Этика , Риторика , Каллиграфия туралы  шығармалары :

 « Хат өнері жайлы кітап » , « Өлең  мен риторика  жайлы кітап » , « Калиграфия жайлы кітап » .

VІІ . Қоғамдық – саяси өмірге , әлеуметтік құрылыстың ерекшеліктеріне , мемлекеттік басқару мәселелеріне , адамгершілік  және оның категориялары , тәрбие мәселесіне , саясат , этика , педагогика ,  юриспруденция басқа да қоғамдық ғылымдарға  арналған трактаттар . « Азаматтық саясат », « Бақытқа жету туралы  трактат » , « Соғыс пен бейбіт өмір туралы кітап » , « Қоғамды оқып үйрену туралы кітап » , Қайырымды қала тұрғындарының  көзқарастары туралы  трактат ».

         Кейбір мәселелерді түсінуге Фараби өз дәуірінен асып түсті , әйтсе де ол ортағасырлық фанатизмнен , феодалдық деспотизмнің ықпалынан арыла алмады . Бірақ , оның бұл кемшіліктері қателік емес , қайта оның ойшыл екендігін көрсетіп , әлемдік мәдениеттің дамуына қосқан үлесі . В.И. Ленин атап көрсеткендей : « Оның тарихи сіңірген еңбегі сонда , өзінің алдындағы  ізашарлармен салыстырғанда жаңа құнды міндеттер берді .

         Өктемдікті  айыптаудағы Фарабидің сіңірген тани  отырып  , тарихи  жағдайларға байланысты  шектеулігін көреміз . Ол қоғамдық құрылыстағы

« адамгершілік  қасиеттерді » айыптады , бірақ оның неден туындайтындығын  , түпкі себебін түсінбеді . Жоғары адамгершілік идея үшін күресуде ол бұл үшін ең бірінші  әлеметтік – экономикалық  база құру қажеттігін  түсінбеді .

         Сонымен бірге Фараби жеке  әлеуметтік топтардың арасындағы күрес туралы , « байлар мен кедейлер » арасындағы  айырмашылық туралы , адамды адамның қанауы мен әлеуметтік әділетсіздік  туралы айтқаны мен , ол мемлекеттік  құрылыспен  қоғамдық саяси өмірдің  дамуының  себептерін  түсінуден аулақ тұрды . Оның адамдардың адамгершілік және қоғамдық өмірі жайлы пікірімен адам қоғамының дамуы туралы пікірі көп жағдайларды абстрактылы түрде шектеулі болды . Фараби « идеялық » қаланың утопиялық сипатын жақын  арада болады деп есептеді .

         Бірақ  Фарабидің әлеуметтік  —  этикалық қоғамдық философиялық көзқарас жүйесінде  жаңа бағытқа жол ашты .

         Фараби қоғам мен мемлекет туралы діни – теологиялық  ілімнен бас тартты , қоғам мен мемлекеттің  ішкі заңдылықтарына сәйкес пайда болуы туралы теорияны ұсынды .

         Фараби қоғамның дамуын  бағыттайтын басты күш адамның  ақыл – ой мен көрегендігі деп түсіндірді .Құдайдың қоғамдық өмірге кедергі жасауын ол адамның белсенділігімен , білімге , бақытқа ұмтылуымен алмастырды . Ойшылдың  теориясында құдайдың еркі орнына адамның еркі , « ол дүниедегі » бақыттың  орнына бұл өмірдегі шын бақытты ұсынды . Орта Азия , Индия , Иран және  басқа шығыс халықтарының философия — әлеуметтік  ойларының жетістіктерін жалпылай отырып  ежелгі грециялық  философиялық қоғам туралы  ілімнің барлық мәселелерін қамтитын бірыңғай жүйесін жасады .

         Фараби ұлы гуманист болды . Ол соғыссыз  қайырымдылықсыз , қанаусыз , жалпыға бірдей  бақытты болашақты армандады . Әділеттіліктің , теңдіктің  , достықтың өзара көмектің , өзара құрметтіліктің , жоғары мәдениетті қоғамның  жерде орнауын армандады .

         Адамды жетіле түсуге , бақытқа , молшылыққа жетелеуді көздеген Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауды , мәдениетті , ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздаған гуманистік  идеяларды оның өз заманындағы шығыс елдерінің әрі дүние жүзі  халықтарының көкейкесті проблемаларымен үндесіп жатады . Сондықтан оның энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазіргі 20 ғасырдың  аяғындағы әлеуметтік өмір мен мәдениеттің ішіне ұласып кетеді . Фарабидің : « Бақытқа жету жолында барлық халық бір – біріне көмектесетін болса , жер беті түгелімен берекеге толады » — деген сөзі тап бүгінде өте актуалды .

         Ол адамның іс — әрекетінде интелекттің  / зиялылықтың / ролі аса зор деп бағалады . « Олардың ақыл – ойы халықтар арасыдағы ұрыс – жанжалдардың  пайдасыздығын ұғуға жетеді . Сондықтан олар ең жоғарғы игілікке жету жолында , / демек бақытқа жету жолында / бір – бірімен келісімге  келуі керек » , өйткені ненің жаман , ненің жақсы  екенін  тек қана адамның ақыл – ойы шешеді » дейді . Гуманизмді , халықтар достығын  насихаттап , адамның өзін , оның ақыл – ойын , қабілет пен жігерін  өте жоғары қояды , адамның шынайы бақытын тілейді , оларды тынымсыз іздену , оқу – үйрену арқылы өзін — өзі жетілдіруге шақырады . Тек адамның мінез – құлқына  байланысты  ғана одан жаман немесе жақсы қылық шығады » , — дейді .

          Өзінің көптеген шығармаларында Фараби білімдердің типологиясы туралы мәселеге  белгілі  бір жәйттерді талдау үстінде ішінара  қана  тоқталады . Өйткені  бір мәселе жөніндегі ол « Ғылымды классификациялау және анықтау туралы кітап туралы кітап »  / сөз / , / Китофи ихсо әл улум ва ат – таприб » яғни қысқаша « ЧХСО әл – улум » деп аталатын  арнаулы еңбек берді . Еңбек 5 үлкен бөлімнен тұрады . Онда Фараби  орта  ғасырдағы білімнің  классификациясын беріп  қана қоймайды , сонымен бірге барлық ғылым саласын  сипаттап соларды жан – жақты  талдап  берді . Мамандардың  пікірінше бір трактат аса үздік еңбек , оның құндылығы  ғылымдарға жасаған  талдаулы өзінен бұрыңғылардан  мүлде өзгешелігінде және оған мүлде жаңа тұрғыдан қарайтындығына ғана емес , ғылыми пролблемаларды қамту дәрежесі мен оларды  талдаудағы  тереңдігі жағынан « Чхсо — әл – улум » сол замандағы  теңдесі жоқ жеке – дара озық тұрған бірден — бір  терең мағыналы түсіндірілген әлгі ғылымдардың  мазмұнымен біте қайнап астасып  жатқан еңбек . Сондықтан ғылымның бұл еңбегін орта ғасырдың бейне бір энциклопедиясы іспеттес .

         Кіріспе бөлімінде Фараби бұл трактаттың мақсаты ғылымдарды  тетелестіре  тізіп атап шығу ғана емес , солардың мен тарауларының мазмұнына терең жеке- жеке талдау салыстырып , олардың қайсысы дәлелді , қайсысы пайдалы екенін   ажыратуға мүмкіндік алатын  болсын дегенді көздейді . Ғылымды білмей тұрып , өзін ғалым етіп көрсеткісі келетін , білгішситін дүмшелерді әшкерелейді . Ондайлардың  ғылымға  деген көзқарасы терең білімге зерек ақыл – ойына  сүйенбей , надандығын  , көрсоқырлығына  ғана сүйенеді . « Осы  кітаптың көмегімен жұрт ғылымдарды  өзара салысытырып  , олардың қайсысы құнды , қайсысы пайдалы , жетілгені , сенімдісі , күштісі қайсы , әлсіздеуі , мәні кемдеуі қайсы  дегенді  біле алады » дейді .

         Фараби ғылымдарды былай классификациялайды :

1 – бөлім . Тіл туралы ғылым . Ихсо — әл – улум осыдан  басталады . Оның 7 үлкен тарауы , бөлігі бар .

2 – бөлім . Логика . Фараби  логиканы ойлаудың заңдары мен ережелерін зерттейтін   теориялық пәндердің бірі  деп есептейді . Оның ғылымның  бір саласы деп сипаттап нағыз өнер деп түсінеді . Ол логиканың барлық бөлімдері мен бөлшектеріне талдау жасайды , логикалық  ойды жеткізудің әр алуан  жолдарын қарастырады , пәннің толық сипатын  береді , логиканың міндеті мен құрылымын көрсетеді .

3 – бөлім . Математика заттың сандық , кеңістік қатынастарын зерттейтін математиканы өз алдына дербес 7 үлкен бөлімге бөледі . І . Арифметика; 2 . Геометрия ; 3 . Оптика ; 4 . Жұлдыздар туралы ғылым ; 5 . Музыка туралы ; 6 . Салмақ туралы ғылым ; 7 . Механика .

4 – бөлім .Табиғи   және құдайы ғылымдар .

І . Фарабидің түсінігінше , табиғи ғылым , яғни физика – табиғат туралы , оның негізгі принциптері мен бөліктері туралы ғылым . Бұл ғылымның өзі 8 бөлімнен тұрады .

2 . Құдайы ғылым немесе метафизика . Оны құдайы ғылым / әл – иллаһи / деп қарағанымен , Фараби оны табиғаттан  жоғары  тұрған құбылысты ,  демек физиканың міндетінен тыс нәрсені зерттейді деп қарады .

         Жаратылыс тану ғылымдарының  ішінде  Фараби зманында медицина ғылымы жақсы дамыды .Антика заманы  мен орта ғасырларда философия мен медицина жөніндегі білім бір  —  бірімен  тығыз байланысты болатын . Көпеген  философтар дәрігерлікті , дәрігер  философияны қатар зерттейтін  . Фараби  творчестволық  мұрасында медицина саласынан  да еңбектер  бар . Олар ғылымның бұл саланың  теориялық  негіздерін , оның тарихын өте жітік білетінін  байқатады . Оның медициналық  — философиялық идеялары тек соңғы  кезде ғана совет ғылымдарының зерттеу  обьектісіне айналады . Оның  медицина проблемаларына арналған « Адам денесінің  органдары » , « Адам денесінің органдары жайында  Аристотельмен  келіспеуіне  байланысты  Галенге қарсылық » атты трактаттарының  орыс тіліне аударылып  басылып  шыққаннан бері зерттеле бастады . Өзбекстан Республикасының Шығыс тану институтында сақтаулы жатқан қолжазбалардың ішінде Фарабидің « Жануарлардың органдары / денесі / , олардың функциясы мен потенциясы » атты еңбегі бар екені айтылады .

         Медицина  пәнін , міндет пен мақсатын түсінуде Фараби  материалистік позицияда  тұрады . Бұл  тұрғыдан алғанда  ол орта ғасырдағы  ұлы ғалым , медик , көп томдық « медицина капондары » атты еңбектің авторы  Әбу Әли ибн Синаның тікелей алдында тұрған жол ашары болды . Мамандардың пікірінше , Ибн Сина медицинаның теориясын  жасауда Фарабидің жолын ұстап , оның негізгі идеяларын  қабылдаған .

5 – бөлім . Азаматтық  ғылым мен оның  бөлімдері , яғни мемлекет – қала туралы ғылым – « илм  мадапия »  демек қаланы  басқару туралы ғылым , юриспруденция және догматикалық құдайшылық  мұнда мемлекетті басқару проблемасы этика мен тәрбие мәселесі қаралады .

         Білімнің мазмұн – мағынасын анықтау және оған талдау жасау жөніндегі Фараби ілімі орта ғасырдағы ғылыми ой – пікірдің ең маңызды  жетістіктерінің бірі болды . Сөйтіп , ол білім салаларының  дамуында және оларды жүйелеуде елеулі роль атқарды . Фарабидің ғылымдарды жүйелеу жөніндегі теориялық – тарихи мәні  материалдық  заттардың  адамның  санасынан  тыс , өз бетімен дербес өмір сүретін және  белгілі бір қасиетке ие болып  тұрған құбылыс деп мойындауында , демек  мұның бәрі материалистік  көзқарасқа негізделген . Ғалымның зерттеулерінде ғылымның әр түрлі  саласы бірінен – бірі алшақтатылмайды , қайта өзара  байланыста талданады . Әрбір ғылым , материалдық заттың белгілі бір жағын , сапасын зерттей отырып  , ақырында бәрі  жиналып бүкіл болмысты бейнелеп береді .

         « Ғылымдарды талдау жөніндегі Фарабидің еңбегі « Ихо  әл – улум » ХІ – ХІІ ғасырларда көне грек , латын тілдерінде аударылды , сөйтіп Батыс Европа ғалымдары арасында жоғары бағаланды . Батыстың кейінгі зерттеушілері оның бұл трактатын  орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп атады . Фарабидің ғылымды талдау теориясы сан ғасырлар бойы ғылымның дамуына игі әсерін тигізді , ғылыми мәнін сақтап келеді » .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ – ТАРАУ . ӘЛ – ФАРАБИДІҢ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ.

 

         Фарабидің философиялық  еңбектерінде ең негізгі орындардың бірін  қоғамдық өмір туралы ілімі алады. Қоғамның шиеленістеріне  Фараби арнайы еңбектер  жазды .

         Фараби қоғамдық өмірдің шиеленісін зерттеуде  көптеген сұрақтарды көтереді . Олардың негізгілері мыналар :

1 / Қоғамдық  өмір туралы ғылымның мақсатын анықтау .

2 / Қоғамның  шығу тегі , құрамы , құрылысы және қоғамдық ұйымдардың түрлері және Фараби көзқарасы бойынша бұл сұрақтарда сынаудың дұрыс еместік теориясы .

3 / Қала – мемлекет , қалалық  / мемлекеттік / , ұйымдардың өмірі мен өзгешелігі , мемлекет және оны басқарудың түрлері .

4 / Қоғамдағы адамның орны мен міндеттері , оның қоғамдық қызметі , тәрбие және адамгершілік сұрақтары .

5 / Мемлекеттік ұжымның түпкі мақсаты , бақытқа жету әдісі және жолдары .

         Фараби өзінің қоғамдық  — саяси трактаттарында Аристотель мен Платонның саяси  және этикалық идеяларын кең түрде қолданғанын атап көрсету керек .

         Фарабидің ғылымдық мақсаты қоғамдық өмір ғылымның мақсаты мен пәнін  анықтаумен аяқталады . Қоғамдық өмір мәселелерін қарайтын ғылымға ол мыналарды жатқызады : илм аль – мадапия /  қалалық немесе мемлекеттік  ұйымдар туралы  ғылым / фикх / юриспруденцияны / және калам / құдайға сыйыну / :

  Фараби өзінің негізгі уақытын азаматтық ғылымға / илм аль – мадапия / арнады . Қоғамдық өмір мен мемлекет  проблемасына ол өзінің « Азаматтық саясат » , « Бақытқа жету туралы », « Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат » , « Мемлекеттік қайраткерлердің афоризмі »  және т.б. еңбектерін арнады .

         Фараби қоғамдық  өмірдегі ғылымның пәні және мақсатын былайша анықтайды : илм – аль мадапия – азаматтық ғылымды зерттейді .

         А) өмірдің әдістері мен сана қимылының түрлерін  дәстүр , адамгершілік , әдетімен табиғи бейімділігі .

         Б) мақсаты

         В) адамдарда көрініс беру .

         Г) адам үшін олардың сақталу және басқару  әдістері .

Саяси ғылым өмірдің әдісімен  қимылдарына ажырата отырып , осы өмірдің  әдісімен қимылы арқылы нағыз бақытқа жететіндігін көрсетті : қайырымдылық , ақылдылық , бұған қарама – қарсы зұлымдық .

         Азаматтық ғылымның міндеттеріне нағыз  бақытқа жеткізетіндігін  қайырымдылық қимылдары мен адамгершілік қимылдар жатады . Саяси ұйым басшының міндеті осындай адамгершілік қимылмен оның сақталуын қамтамасыз  ету болып  табылады . Бұл міндеттің орындалуы басшыдан мемлекетті басқару талап етеді , сонымен бірге басқару өнерінің білімділігін талап етеді .

         Басқарудың екі типі болады .

І . Нағыз бақытқа жеткізетін моральдық  белгілер мен өмірдің әдістерімен  орнатуға бағытталған ; мұндай басқарудағы мемлекет  қайырымды мемлекет  және мұндай басқарудағы қала да , оның халқы  да қайырымды болады .

ІІ . Басқару бойынша білімі жағынан кенжелеу мемлекет  болады ; бұл мемлекеттің қала тұрғындары да мәдениетсіз , білімсіз болады .

         Фараби қоғам мен индивид  гармониясының идеясын дамыта отырып , мынадай қортынды жасады : мемлекетке адам пайда келтіргенде  ғана күшті , дамыған мемлекет болады . Үлгілі мемлекет қандай болу керек ? Ондай  мемлекет  жетілдірілген , дамыған иерархиялық құрылыстағы мемлекет болу керек . Мұндай мемлекетте  « Әрбір адам » бір өнермен шұғылдануы керек , немесе сол өнердің болашақ  басшысы сол өнерді игеруі керек : Фараби Платон сияқты өзінің идеалдық мемлкетінде адамдарды сословиесіне байланысты кәсіптік белгісіне қарай бөлді . Жоғары сословиені « бақытты адамдар »  құрады , яғни  философтар – дейді Фараби басқа адамға бақытқа жететін  жолды көрсете алады . Яғни қаланың басшысы ретінде қоғамға керек . Мемлекет  бақытқа кенелетін екінші сословиелер дін қызметкерлері , шешендер , ақын – музыканттар , хат шеберлері , өлшегіштер . Үшінші сословиені Фараби « өлшегіштер » деп атады . Оларға : математиктер , геометриктер , дәрігер , астрономдар жатты . Төртінші « әскери адамдар » , бесінші қаланы байлыққа кеңелтетін « байлар » деп атап көрсетті .

         Бұндай идеялық мемлекетте адамның қоғамдық жағдайы  байлығына байланысты емес , оның біліміне байлаысты болады . Осы пікір арқылы Фараби ақша ауқатты қаланың басты шарты дегендерді айыптады .

         Платонның идеялық  мемлекетінде азаматтардың қызметтері бөлінді : философтар мемлекетті басқарса әскерлер оны қорғадығ, жер өндеушілер қол өнершілер тұтыну  өнімдерін  шығарады . Бірақ  Платонның міндеттері мен праволарды  иерархиялық бөлуі мемлекетте касталық бөлісті жандырады . Ол Фараби сияқты адам туылғаннан бақытты деген идеяны жақтады . Платон бойынша философтардың білімі философтардың сословиесі үшін керек , қолөнершілердің білімі  қолөнешілер  сословиесі үшін керек деді . Сондықтан бұл Платондық  иерархияда бір сословиеден екінші сословиеге өтетін мүмкіндікте , қозғалыста жоқ , ал мемлекеттің игілігі үшін ешқашан  бұзылмақ емес . Бұған қарама – қарсы Фараби білімі тәрбиеге байланысты , сыртқы жағдайға байланысты беріледі  деді .

         « Әр  адам өзінің  табиғаты , — деп жазды Фараби , — өзінің өмір сүруі және жетістіктерге  жетуі үшін көптеген қажеттіктерді зәру етеді , оған өзінің күші , жағдайы жетпейді , ал өзінің мұқтаждығын өтеу үшін жұрттардың  бірлестігінің , қоғамдастығының  әрқайсысының әр түрлі көмектерін қажет етеді , бірлестіктің барлық мүшесінің қызметі әркімге өзінің өмір сүруі және жетістіктерге жетуі үшін барлық жағдайды жасайды » .

         Осындай негізде Фараби адам қоғамы пайда болуының табиғи теориясын  ұсынды . Тек басқа адамдармен қарым – қатынаста ғана , әлеуметтік топта ғана адам өмір сүруі мүмкін . Адамдардың бірігуінің  себебі олардың материалдық және рухани қажеттіліктерін  қанағаттандырудағы мұқтаждығы болып табылады .

         Фараби адам қоғамының пайда болуында еңбектің маңызы мен ролін түсінбеді . Ол қоғамның пайда болуында материалдық  қажеттілікті  бірінші орынға қоя отырып , биологиялық көзқарасты жоққа шығарып қоғамның  мәнін ашуда алға қарай елеулі  қадам жасады .

Фараби  қоғамды ұлы , ортақ , кіші қоғам деп үшке бөлді . Ұлы  қоғамда жерде тұратын барлық адам біріккен ; Орта қоғамда жеке  халықтар біріккен ; ал кіші қоғам тек қана халқын ғана құрайды . Қала осы қоғамның алғашқы сатысы болып табылады . Халық қалалық бірігуге қарай бөлінеді . Ал адамзат қоғамы халықтарға қарай бөлінеді . Халықтар бір – бірінен үш белгісі арқылы ажыратылады  : табиғи әдеттерімен  дәстүрі бойынша  мінезі , тілі бойынша .

« Бір халық екінші халықтан үш белгісі бойынша : табиғи әдеттері , табиғи  мінезі , үшінші ойды білдіретін құралы тілі арқылы ажыратылады ».

Мемлекет туралы ілімінде Фараби  мемлекеттің ішкі және сыртқы міндеттерін анықтап көрсетеді . Мемлекеттің сыртқы міндетіне қайырымды қала тұрғындарын қорғау немесе елді сыртқы жаулардан қорғау , яғни қорғаныс ұйымдастыруды аттайды . Соғысты Фараби әділетті , әділетсіз деп бөлді . Әділетті соғыс игілікті мақсаттарға жету үшін жүргізіледі және де  онда қылмысты айыптау болады . Ал әділетсіз соғыстар қайырымды қала тұрғындарының мүддесіне бағытталады , яғни ол жеке басшылардың мүддесінен туындайды .

Мемлекеттің ішкі міндеті бұл тұрғындардың бақытқа жеткі жолын қараастырады : әділеттілік орнату , халыққа білім беру , тұрмыс туралы ілімге оқыту оларды адамгершілікке тәрбиелеу , бақытқа жеткізетін әдеттерді тарату болып табылады . Экономикалық мәселемен  шектелетін  мемлекет Фарабидің есептеуінше  мәдениетсіз мемлекет .

Фараби дін  бақытқа жетудің құралы деп түсінді. « Әр түрлі қайырымды  қалалар мен халықта әр түрлі дін болуы  мүмкін , бұлардың  бәрі дінге сеніп  мақсатына жетуге ұмтылады » .

Фараби өз трактаттарында қоғамдық саяси мәселе бойынша халық билігімен демократия жайлы айтады. Мәдениетсіз қалалардың барлық түріне қарама – қарсы қайырымды қалаға ең жақыны коллективті қала дейді . Бұл қаланың тұрғындары  барлық іс – қимылды тең құқылы , бұл  жерде бағыныштылар мен билік етушілер жоқ . Ал  қаланың басшылары құрметке иеленгендер ғана бола алады . Фараби  бостандықпен тең құқылыққа ықыласпен қарайды , бірақ басшысыз , оның өкіметінсіз жалпыға ортақ бақытқа жету мүмкін емес деп есептейді .

Фарабидің дәуірінде мемлекеттік басқарудың билік етуші  түрі феодалдық монархия болды. Онда бұқараны қатал қанау , елдердің арасында санысз тонаушылық соғыстар  болды. Сондықтанда Фарабидің басқарудың коллективік  , топтың  үлгісі туралы идеясы , демократиялық әділетті , ақылды басшы туралы идеясы , ол  заманда утопия —  қиял еді .

Фарабидің ойы бойынша қоғамның  жетілген алғашқы үлгісі болып

« қала » есептелді , ол одан төмен тұратын бірлестік мысалы ауыл тұрғындарының қоғамы , « толық емес »   қоғам болып есептелді . Село немесе ауыл қаланы барлық қажетті азық – түлікпен  қамтамасыз етеді . Фараби ауыл , селоның ролін толық  бағаламады . Мұның себебі оның уақытында  көзге түсерін  өзгерістердің  ең күштісіде , үлкеніде қалада болып жататын еді. Фараби қоғамында қоғам өмірінде қаланың ролі сауданың , мәдениеттің бастаған көзі еді .

Өзінің  « қайырымды » және  « қайырымсыз » қалалардың әр түрлі мінездемелерімен  классификацияларында Фараби қоғамның жетілдірілген  әлеуметтік құрылымы қайта жасады . Ол қала – мемлекеттің қоғамдық өмірінің толық мінездемесін  береді . Фараби  « адамның  жануарлар  әлемімен бөлініп тұратыны ақыл  ойы және тәнінің жетілдірілгендігімен , бірақта адам одан әрі жетіле түсу үшін ол тіл және әр түрлі  өнерге зәру » — деді .

Фараби өз қоғамындағы дамып танылған  өнердің әрқилы  түрлеріне көңіл бөледі . Олар жер шаруащылығы , малшылық , балық аулау , тігіншілік , бишілік өнері ,  дәрігерлік , шешендік , заңгерлік .

Фараби мемлекеттің міндетін және оның ішкі және сыртқы  міндеттерін толық анықтап береді .

Сыртқы міндеті мемлекеттің қайрымды қала тұрғындарын немесе мемлекетті сыртқы жануардан қорғау , яғни күшті қорғаныс ұйымдастырумен жүктеледі .

Ішкі  міндеті мемлекеттің  өз халқының  бақытқа жетуі үшін  көрнекті шараларды  іске асыру  керек :  Әділеттілікті  орнату , халықты оқыту , оларды керекті ғылыммен толықтыру оны  адамгершілікке  тәрбиелеу , қайырымдылықты тарату және ең жақсы бақытқа жеткізілетін  әдеттерді бойға сіңіру . Қалған мәселелердің бәрі – экономикалық және саяси мәселелер – негізгі міндетке бағынады , яғни адамдардың  бақытқа жетуі олардың рухани жетілуіне тәуелді . Экономика мен саясатты басты   міндет етіп  қойған мемлекеттерді Фараби қайырымсыз , мәдениетсіз деп аталады .

Фарабидің дінге қатысында  қызықтыратын мәселелердің бірі . Фарабидің  есебінше дін бақытқа жету үшін қызмет  ету керек . « Әрқилы қайырымды қалалар мен халықтардың әр түрлі діні болуы мүмкін , олар бәріде бір бақытқа сенеді және де бірі  мақсатқа ұмтылады ».

Фарабидің діни ілімдерге мұндай қатынасы , адамның бақытын діннің алғышарттарымен міндеттерінен жоғары қоюы  оның жалпы  философиялық  концепцияларымен туындайды . Дін мен мемлекеттің барлық шараларын ,  қызметін және адам бірлестіктерін барлық адамдардың бақытқа  жету жолына бағындыруы Фарабидің  орта ғасырдың ұлы  гуманисі екендігін көрсетеді .

 

 

 

 

2.1. Әль – Фарабидің гуманистік  көзқарастары .

 

Әбунасыр Әль – Фараби философиялық ойлаудың  обьектісі ретінде адам және адамзат қоғамы  мәселесін қарастырады . Бұл мәселені Алла шешті деп , ал оның жауаптарын Құран кітабында жазылған деп есептеген , ортодоксальды дін  иелеріне  қарама – қарсы Әл – Фараби философиялық көзқарастарды жақтады . Әл – Фараби дәуірі  кезінде философия алдында  бүтін гармониялық  екі абсолюттік қарам – қарсы бағытқа  бөлінбейтін құдайшыл адамзат  өмірінің тұрмысын құру  мәселесі тұрды . Осы мәселені шешуді Әл – Фараби бар ынтасымен рациональды білімнің бүкіл қоғамға және адамға қажетті екенін дәлелдеуге тырысты .

Әл – Фарабидің адамгершілік  қасиеттері ой – сана , бақыт және адамгершілік туралы өз еңбектерін байқатуға болады . Фараби дәуірінде экономика , мәдениет және ғылымның өсуі сол кездегі ойшылдардың адам санасының күшіне сенімін нығайтуға  әсер етті . Адамның талантын , білімін , оның дарындылығын  мойындау күшейді . Бір кедегі ертедегі грек философиясы революцияшыл  болды . Сол кезде антикалық орта өзінің тілінде өз ойын айта алды . Мысалы : адамға берілген анықтамада былай деген : « Жануар екі аяқты және түксіз » .

Фараби адамның тұрмысының мақсаты одан шығатын адамның ақылдылығынан  деп түсінді . Аристотель ізімен Әл – Фараби әрбір заттың табиғаты өзі қолданылатын тұрмыста алатын орнымен бағаланды деді . Ол адамның  ортада өзін еркін ұстау керек екенін айтты . Фараби адамдарды дүние танымда ерекше болды . Ол « адамдарды ақылды жануар » деді .

Фарабидің айтуынша   адам өзінің жетілу жолында « адамдықтың баспалдағынан » өтеді . Оның үш жолы бар :

• Потенциалды ақыл – ой .
• Игерілген ақыл — ой .
• Күшті аыл – ой .

Бұл адам ақылын жетілдіру идеясы  Фарабидің сологиялық теориясының  логикалық  тұжырымы .

Фарабидің « бақыт туралы ілім адамның өмірінің мүддесі » деген теориясы оның ақыл – ой туралы ілімінде жазылды . Фараби заманында бақыт туралы оның табиғаты туралы , оған да орын  алған ең маңызды мәселелердің бірі .

Бақыт ақыл – оймен , қайырымдылықпен негізгі катеогориясы және оның қоғамдық саяси сипаттағы « азаматтық саясат » , « бақытқа жету жолын көрсетілетін  кітап » , « Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы» сияқты шығармаларының басты тақырыбы болды .

« Адам үйлесімді өмір сүру үшін бақыт  қажет » — деді Фараби . Ол Платонның соңын ала бақыт неден тұрады , оның табиғаты қандай ? деген сұрақ бойынша  жауап іздеді .

Бақыт сұлулықты ма , байлықты ма , атақ – абыройды ма деген сұраққа жауап берді .

Фараби , Сократ , Аристотель , Платонның « адамның екі өмірі    болады » деген пікірімен келіспеді . Олар адмның бірінші өмірі жер бетіндегі өмірі , екіншісі  өлгеннен кейінгі өмірі . « Адамның аллғашқы және соңғы қызметі болады , соңғы  қызметі бұл өмірде емес , ол дүниеге сәйкес келеді . Адам бұл өмірде өзі қайырымды болмасада қайырымды  істер жасайды » . Фараби бойынша адамның қайырымдылық санасы бүкіл өмірінде  созылып , ал ол өлгенде аяқталады , сондықтан « Өмірді сүю қажет , өмір адамға қайырымдылық жасауға  , бақытқа жетуге мүмкіндік береді » . Сондықтан адам өлімнен  қорытпау қажет , ол дүниеде қайырымдылық  та , зұлымдылық  та жоқ .

Фараби баытқа жету заңында адамдардың теңдігін жақтады . Ол  , әрбір  адам туған кезден бастап бақытқа жетуге мүмкіндігі бар »  — деп есептеді . Фараби феодализм заманының өкілі ретінде бақыттың мынадай түрлерін айтты : көрінісі , саны , сапасы бойынша . Бақытты бұлайша бөле отырып ең бақытты адам ақылдылар , философтар деп  санады .Фараби бақыттылықты қайсы бір  әлеуметтік топтың өкілі екеніне қарамастан адамның білімділігімен байланыстырады Феодалдық топтың идеологы ретінде ол қоғамның  төменгі топтары бақыттан кенде  деген ойда болды . Бұған біз Фарабидің бақыт туралы ілімнің тарихи шектеулігін көреміз .

Аристотельдің санын ала  Фараби қайырымдылықты этикалық және рационалды деп бөлді . Этикалық қайырымдылыққа  ерлік , ақкөңілділік , әділеттілік , ал рационалды қайырымдылыққа ақылдылық , интелект / жан  —  жақтылық /,  мидың  өміршеңдігі жатады .

Бірінші бұл бөлу формальды түрде болды . / Осы арқылы / яғни қайырымдылық ілімі арқылы ойшыл этикалық және рационалдық адамгершілік пен  ақыл – ойдың байланысын көрсетіп оның кім танымаса  сынға алды . « Ақылдылар – деп Фараби зұлымдықтан қашатын , қайырымдылық жасай алатын адамдарды » — атады .

Егер осы « ақылдылық » этикалық мәнде болса , онда этикалық қайырымдылық ақылдылықтың белгілері болады .

Қайырымдылықты үйренуге  бола ма ? Бұл Фараби үшін өте маңызды мәселе болды  . Оның шешілуін адамның жеке қызметінің идеясымен адамшылықтың жоғарғы шыңына  — бақытқа жетуімен байланыстырады . Көне гректік философияда бұл мәселе Сократ , Аристотельді де ойландырғаны туралы бізге мәлім . Олардың бәрі де « шын және нағыз  қайырымдық адамға табиғат арқылы әсер етеді » деген  тұжырымдар жасаған.

Фараби жаңа туылған нәрестенің ақыл – ой , миы , таза болады , қайырымды және зұлымдықтың  ешқайсысын таңдай алмайды , қайырымдылық адамның  өмірінің процесінде жиналады деп есептеді . Фараби « адам ақылды немесе ақылсыз болып  пайда болмайды , ол туғаннан табиғатынан тігінші немесе хатшы бомайды » — деді . Ақыл өзінің ақыл – ойы арқылы  қайырымдылықпен зұлымдылықтың ара —  жігін  ажырата алады , ол қайырымды және зұлымдық істерді қайталай отырып нақтылы бір  мінездерді меңгереді .

Фараби  қайрымдылықты үйретуге  тәрбиемен оқудың маңызды роль атқаратын айтып өтті . Жақсы мінез  ақыл – оймен бірге қайырымдылықтың шарты болса , Фараби грек ақыл – ой иелері сияқты адамның қайырымды болуында оның сезімінінде  маңызды роль атқаратынын  атады . « Адам дүниеге келгенде таза  мектеп тақтасындай болады , тақта бетіне әр адам өз қолжазбасын жазып қалдырғандай  кішкене нәрестенінде таза санасына өсе келе әр нәрсе жазылады » — деді Фараби . Бұл оның еңбектерінде деп  аталды.

Орташа іс – қимылдарды Фараби адамның денсаулығы  үшін   пайдалы есептеді . Ол адамнан тәртіпті талап ететін шара сақтауға оқытты. Шара  / меры / сақталмаса – деді философ , адам ешқашанда бақытты бола  алмайды .

Еріктің күшімен еркіндіктің байланысы туралы Фараби ойының негізгінде адамның қайырымды болуы үшін  ең көректі еркіндігі  туралы терең гуманистік идея жатыр . Фараби « Кул » деген ұғымды  шектеулі түрде қарайды , оның әлеуметтік мазмұнын ашқысы келмейді . Фарабидің  ойынша  құл стоиктердің  / бірде материализмді , бірде идеялизмді жақтаушылар / пікірі сияқты сыртқы жағдайда ешқандай билігі жоқ . Стоиктер адамның еркіндігін  оның  іішкі тәуелсіздігін сақтауда деп біледі , ал Фараби болса адамның еркіндігі адамның еркіндігі  адамның қайырымды іс жасауға бағытталғанында деп қарастырды . Бұл екі жағдайда да құл туралы  түсінік шектеулі болды . Оның әлеметтік өмірі ескерілмеді бұдан шығатын қорытынды құл өзін өзгертіп , еркіндіктемін деп сезінсе болғаны . « Игілікті болып табылатын әрекеттер – екі қарамам – қарсы шектіңс арасындағы ұнамды істер  , ал ол екі шектің екеуі  де жаман әрекеттер :  біреуі – молшылық , екіншісі – тапшылық . Дәл сол сияқты қайырымдылықта  екі түрлі күйдің арасындағы рухани күйлер мен қасиеттері , ол екі шеткі күйдің екеуі де теріс жағдай : біреуі  — ысырапшылық , екіншісі – тапшылық . Мәселен таза ниеттілік бұл екеуінің   бірі —  құмарлық – ысырапшылық , екіншісі – тапшылық . Мырзалық – сараңдықпен ысырапшылықтың аралығы. Ерлік – ессіздік пен  қорқақтықтың аралығы . Қарапайымдылық – қасиет , бір жағынан , ұялшақтықтың аралығындағы  адамгершілік қасиет . Ізгілік – бір жағынан , мақтаншылықтың , менмендіктің , атаққұмарлықтың және екінші жағынан мүсәпіріліктің аралығы . Мейірбандық – шексіз ашу мен адамның мүлде еш нәрсеге ашуланбайтын күйінің аралығы . Ұялшақтық – бір жағынан ұятсыздықтың және , екінші жағынан , жасқаншақтық пен ұяңдықтың аралығы . Достық көңіл – жек көрушілік пен жармасақтықтың аралығы » .

Фарабидің ойынша  адам құдайдың араласуынсыз белсенді  түрде  еңбек етіп өзін жақсы үлгіде тәрбиелей отырып қайырымды бола алады . Фараби қайырымдылықты үйренудң маңызы туралы бір  жағынан ұятсыздық тың  және , екінші жағынан , жасқаншақтық пен ұяңдықтың аралығы . Достық  көңіл   —  жек көрушілік пен жарамсақтың аралығы ».

Фарабидің ойынша адам құдайдың арасуынсыз  белсенді  түрде еңбек етіп жақсы үлгіде  тәрбиелей отырып қайырымды   бола алады . Фараби қайырымдылықты үйренудің маңызы туралы жаза отырып , әрбір адам бақытты , бірақ оған жететін жолды біле алмайды . Бұл адамдар үшін мұғалім немесе басшы  , яғни бақытқа жететін  жолды көрсететін  адам қажет . Қайырымдылар әртүрлі әдіс бойынша бөлінеді : оқуы , тәрбиесі және сенімі бойынша . Осыларды пайдалану арқылы Фараби адамдарды халық , бұқара , ғалымдар деп үшке бөлді . Ғалымдар – қайырымдылықты меңгерген адамның таңдаулы өкілдері . Бұлар білімнің қайнар көзі бұқара сияқты қоғамдық пікірді танумен анықталады .

Фараби қайырымдылық  барлық адамдарға керек деп оқытты .

Ақыл – ой , бақыт , қайырымдылық Фарабидің ілімінде гуманистік принцип болып қарастырылады , оған адам өзінің жеке күші арқылы жетуге мүмкіндігі бар . Бұл мақсаттарға жетуге ұмтылатын жан ретінде адамды қарастыра отырып Фараби прогрестік даму идеясын алады . Ақыл  — ой , бақыт , қайырымдылық ,  « бостандық » , « теңдік » сияқты Фарабидің көзқарасында адамның тұрмысына қатысты . Білімнің бұл бағалылығын : қаырымды , ақыл – ой , ерік , бақытты болу үшін білу керек және тану керек . Білім – бұл барлық қоғам мен жеке адам үшін бағалықты  меңгеру құралы .

Фарабидің  адам концепциясы оның әр компоненттегі орын туралы  көзқарастық мәселенің шешілуімен байланысты : құдай – бейбітшілік — адам  — қоғам  және бұлардың арасында  құдайдың мәні туралы , құдайдың бейбітшілікке  қатынасы  туралы , олардың адамға ықпалы туралы , адамның табиғаты туралы бір – бірімен байланысты .

Әл – Фараби жаңа мәдениет жағдайда құдай  мәселесінің  шешілінің шектеулігін түсінді : құдайдың ашарлық концепциясында құранның концепциясымен салыстырғанда еш қандай өзгеріс болмайды , ал құдайдың мутазилиттік концепциясы  оны қанағаттандырмады . Алайда бұл құдайдың  мутазилиттік концепциясы  философияның талабына жауап бере алмады , сонымен бірге адам және адам қоғам арасындағы байланыстың қалай іске асырылатыны жөніндегі сұраққа да жауап бере алмады . Сөйтіп мутазалиттер  құдайдың бейбіт өмірге қатынасын қарастырмады , орта ғасырлық дәуірде негізгі көзқарастық мәселені ашық қалдырды . Мұсылман ретінде өз дәуірінің ұлы ретінде Фараби бір ғана құдайды танып « Құдай бар деген мәселені қойды ». Өз дәуірінің әлеуметтік мәселесін шеше отырып Әл – Фараби құдайдың жеке адаммен және қоғаммен байланысын  қалай  іске асыруын көрсетуге  тиіс болды .

Құдайды тану , құдай мен адамның қарама – қарсылығы туралы исламдық ілімді игерген гуманистік  көзқарастың дамуына жағдай жасады .

Фараби адамның жеке бас құндылығын  дәлелдеуді  алдына  мақсат  қойды . Сондықтан оның бұл мәселені  шешуі Фараби мен Плотиннің обьективтік – идеялистік құрылымына қарамастан , плотиндік шешуден өзгеше болды . Құдайды   түсінудегі өзгешілік тұрмыс пен өмір сүру туралы  мәселені шешуге әсер етті .

Әл – Фараби үшін  екі тұрмыс бар ? Олар жоғары орта және материалдық дүние – бір  — бірімен тең және бір – бірін толықтырып  отырады . Материалдық дүние әдемілікке , дауыс ырғағының дұрыстығына толы . Оның өмірі тұрмыстың  жоғарғы сферасына байланысты емес , ол өз заңы бойынша дамиды . Фарабидің ойынша құдай материалдық дүниеге араласпайды .

Фараби қоршаған орта екі себеп бойынша өмір сүреді : өмір сүруге , не өмір сүрмеуге мүмкіндігі бар . Фарабидің бұл тұжырымы  оның алғашқы , Құдай бар , оның  болмауы мүмкін емес » — деген тұжырымымен бесігі іспеттес .

Материалдық дүниенің дамуы төменнен жоғарыға қарай , төрт элементтен тұратын алғашқы материядан : от , су , жер , ауадан өсімдіктерге , жануарларға тұрмыстың сатысы адамға қарай жүреді .

Фараби төртеуінің арасуынан құралғанда элементтермен алғашқы материядан бөлінгендігін   көрсетеді . Күрделі араласудан  минералдар пайда болса , онда күрделі араласудан ақыл – ойдан  жүрдай  жануарлар пайда болады ; ол адам ең соңғы күрделі араласудан пайда болады .

Адамның денелік  және рухани тұрмысы болады . Фараби бұлардың арасындағы байланыстық материя мен форма арасындағы қатынаспен салыстырады . Материямен форманың бөлек өмір сүре алмайтығыны сияқты , денеде тәнсіз  өмір сүре алмайды. Материя формаға  қатынасында алғашқы болса , денеде тәнге алғашқы қатынасы болып табылады . Адамның орны  туралы Фарабидің ілімінде адамды табиғаттың бір  бөлігі ретінде  материалистік түсінудің тәсілін көреміз .

Жетілген  адам туралы ілімінде Фараби  , ойшылдық адамгершілік – этикалық  утопиясы толығымен көрінді . Оның әділ басқарушы және қайырымды қала  туралы ойы Таяу және Орта  шығыстың сол кездегі халқының  « әділ » « қала »  және әділ басқарушы » туралы  арманымен бірікті , Фараби қоғамындағы халықтар осы арманды іске асыру үшін феодалдарға  қарсы көтеріліске  шықты .

Әл – Фарабидің этикасының  ең жоғарғы категориясы – бақыт ,  өйткені басқа бірдене  үшін  емес , тек өзі үшін  қажет болатын игілік және ең жоғары игілік осы бақыттың бойына шоғырланған . Атап айтқанда  этика  және оның  практикалық  мағынасы осы шеңберде  ұштасады , дүниенің жалпы   үйлесімін , оның құрылысының   сұлулығын  ұқпайынша  шын бақытқа  жетуге болмайды .

Бірақ әділеттіктің о дүниеде қамтамасыз  етілу мүмкіншілігі , тіпті де бұл дүниедегі өмірге мейлінше жиренішпен қарау деген мағынада түсінілуге тиісті емес . Әл – Фараби былай дейді : « Қайырымды адам өзінің өлімін зорлап жеделдетуге тиісті  емес , өйткені  өмірге деген сүйіспеншіліктің өзі ізгіліктің  сарқылмас  көзі болып табылады » ,

Жеке бастың тұрғысынан қарағанда , бақыт дегеніміз , Әл – Фарабидің пікірінше , адамның  адамгершілігіне  негізденеді . Ол ұғымға зеректік пен терең ақылдылықтың үстіне , жақсы мінез – құлық та кіреді . Бұл соңғы қасиет адамның іс — әрекетінен тіпті тәуелсіз жатқан әуел бастан берілетін бірднене емес Жазу  өнерінде жетіле түсу шеберлікке жеткізетін сияқты , абзал іс — әрекеттерді үйрену , осыларды зорлау жолымен емес , қуанышқа кенелетін табиғи жолмен әдетке айналдыру жақсы  мінез – құлықты қалыптастырады . Мінез – құлықтар іс — әрекеттер арқылы және керісінше көрінеді .

         Ақыл – ой , адамгершілік  этикалық – адамгершіліктен айырғысыз нәрсе : ақылды , демек , ол адамгершілігі мол , қайырымды адам . Жетілу үшін өзіңе өзін барынша адал болуың қажет , мұның , әсіресе өз бойыңда бар абзал қасиетті тани білуге , соларға ие болуға және соны дамытуға қатысы бар .

         Фарабиді шығыстың Аристотелі деп танимыз. Ол ғылымның алуан түрлі саласын – философия мен логиканы , математика мен физиканы , астрономия мен ботаниканы , минерология мен лингвистиканы , медицина мен музыка зерттеумен қатар социологиямен этика , эстетиканың мәселелерін  де естен шығармаған .

         Этика Фараби мұрасының ішінде үлкен орын алады . Этиканы ол ең алдымен жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады .Сондықтан оның этика жөніндегі    концепцияларында жақсылық , мейірбандық басты роль алады. Жақсылық өмірдің мазмұн – мағынасының  бір бөлігі , сондықтан ол өмірмен біте қайнап жатыр , Ал жамандық жақсылық сияқты емес , ол болмыс жоқ жерден пайда болған  дейді . Ұлы ғалымның осынау этикалық ойларынан терең  гуманизмнің лебі еседі , ол адам баласын  жаратылыстың , бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы , сондықтанда адамды құрметтеу , қастерлеу керек деп түсінді . Бірақ жамандықты жақсылық жеңгенде ғана адам  баласы ізгі мұратына жетеді деп қарайды .

         Фараби бұл салада жасаған қорытындының басты түйіні – білім , мейірбандық , сұлулық үшеуінің бірлігінде Фарабидің гуманистік идеялары әлемге кең тараған  . Ол ақыл – ой мен  білімнің биік мәнін , халықтар арасындағы туысқандық принциптерін егіле жырлады , адамгершілік мораль мәселесін діни тұрғыдан берілетін  негіздеу тар шеңбердегі тайыз далбаса екенін көрсетті . Ол өз заманындағы  қоғамға тән феодалдық  моральдық жағымсыз жақтарын сынады . Оның еңбектерінде берілген көптеген этикалық  тұжырымдар қазіргі заман жағдайында да өзінің танымдық мәнін  жойған жоқ .

         Шешендік , өнер . музыка , поэтика т.б. жөніндегі  еңбектерінде айтылған көркемдік – эстетикалық көзқарастары әлі күнге мәнін жоймаған . Оның  ой – пікірлері принципті түрдегі аса маңызды зор эстетикалық ой- пікірлері ғасырлар  белесінен асып , біздің заманғка жетті , олардың әліде  мәні  зор . Фараби шешендік туралы былай деді : « Шешендік — әңгіме жүргізу қабілеті , оның көмегі арқасында қолдауды немесе аулақ  болуды  керек қылатын жеке мүмкін заттар жөніндегі әңгімелесушіні сендіру шеберлігі қалыптасады . Алайда мұндай қабілетті игі істер үшін , пайымдағыштар игі істер үшінде , ал сұмдар пасықтық істер  үшін пайдаланады ».

         Ұлы ойшылдың көз тіккен эстетикалық  проблемаларының ауқымы үлкен , шеңбері кең . Соны зерттеу үстінде ол өзінен бұрыңғы ұлы ойшылдардың прогресшіл дәстүрлерін бойына сіңіріп , ілгері  дамыта отырып , заман  талабына нақтылы  тарихи  байланыста Әбу – Наср әл – Фараби сан ұғымын оң нақты  сан ұғымына дейін кеңейту туралы аса маңызды идея ұсынды . « Ғылымдардың шығуы » деп аталатын трактатында  математиканың шығу тегі мен себептерін ашуға тырысады . « Евклидтің бірінші және бесінші кітаптарының кіріспелеріндегі  қиын жерлерге  түсініктеме » деп аталатын еңбегінде  математиканың  методология, мәселелері  жөніндегі құнды – құнды пікірлер айтқан . Ол ұзақ уақыт мінсіз , мүлтіксіз  саналып  келген  Евклид  . « Негіздерін » сынауға , өңдеуге , түзетуге болатынын  іс жүзінде көрсетіп , математиктерге дұрыс жол сілтеген. Әбу  Наср әл – Фараби  математиканың  философияның іргетасын қаласумен қатар , оны табиғат құбылыстарын  зерттеуге батыл ,  қолданудың  қасиеттігін іс жүзінде танытты .  Әбу  Наср әл – Фарабидің  пікірінше , математика анық , ақиқат білімді береді  және басқа  ғылымдардың дамуына   күшті  ықпал жасайды . « Астрологиялық болжамдарда да  не дұрыс , не

теріс »   деп аталатын еңбегінде ол ғылыми , астрологияны  астрономиядан  бөліп қарап , Аристотельдің логикалық шығармаларында айтылған  қағидалар мен жаратылыстану ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып , белгісіз ,  кездейсоқ құбылыстарды жағдайға сай  өзіндік жаңалықтарды  қосты . Эстетика  мәселесі жөніндегі  айтқан  соны пікір тың  идея , батыл тұжырымдар оның көптеген  шығармаларында кездеседі .

         Адамның бойына , халықтар мен қала тұрғындарына тән және бұл дүниеде тиесілі бақытқа жетуіне , о дүниеде асқан рахатқа  кенелуіне септігін тигізетін төрт түрлі  нәрсе  бар : теориялық ізгіліктер , ойшылдық ізгілік , этикалық  және практикалық  өнерлер .

          Теориялық  ізгіліктер дегеніміз – түпкі  мақсаты — өмірде бар нәрселерді  зерттеу  болып таьылатын және пайымдағы   мазмұны өзінің көздеген мақсаттарын ған қамтитын  білімдер .

         Ойшылдық  ізгілік   дегеніміз —  әлденедей бір ізгі мақматқа барынша көп пайда келтіретін ізгілік .

         Этикалық ізгілік дегеніміз – ойшылдық  ізгілікпен  біріккен табиғи ізгілік .

          Практикалық өнерге – екі түрлі әдіспен жетеді.

І . Иландырғыш нақыл сөз сезімге әсер ететін  нақыл сөз және басқа нақыл  сөздер әдісі арқылы жетеді .

2 . Өз еркімен , өз қалауы бойынша жөнге  келмиейтін және сөзге құлақ  аспайтын бүлікшіл , көнімсіз  қала  тұрғындары мен халықтарға  қолданылатын күштеу әдісі  арқылы  жетеді .

         Әйтседе  оның  негізгі эстетикалық – тнориялық  ой пікірлерінің негізгілері : « Риторика » , « Поэзия өнерінің каноны туралы »  , « Поэзия өмірі туралы » т.б. еңбектерінде жатыр .

         Музыка зерттеу  саласында Фараби әр алуан шығармаларда кездейсоқ  құбылыстарды  алдын ала болжауға болатынын немесе  болмайтынын ажыратуға тырысады .  Әбу  Наср әл – Фарабидің бұл пікірлерінің  кейіннен ықтималдар  теориясының  философия , логика , негіздерін қалыптастыруда  маңызы зор болды. Ол  математикалық , жаратылыстану  саласында  ірі еңбектер  жазған . . Әбу  Наср әл – Фараби  ежелгі гректің ұлы математигі  және астрономы  Птолемейдің «Алмагесіне » көлемді түсініктеме жазған . Бұл еңбек « Алмаске  түсініктеме » деген  атаумен  белгілі . Астрономия және  математика  тарихында  үлкен маңызы болған   Әбу  Наср әл – Фарабидың бұл трактаты тригонометрияны  дамытуға да игі ықпал жасады . Ол өзіне дейінгі  және  тұстас  математиктердің еңбектеріне  сүйене отырып  , тригонометрия сызықтар  жөнінде өз ілімін  жасады . Мұндағы  негізгі бір жаңалық   Әбу  Наср әл – Фараби  синус , косинус , синус – ферзус ,  тангенс , котангенс  сызықтарын  бірыңғай радиусы  тұрақты шеңбер ішінде қарастырады . Олардың арасындағы  бірсыпара  қатынастарды ашты ,  Әбу  Наср әл – Фарабидің   трактатын  матем , тарихшылары  осы уақытқа дейін атақты  Хорасан математигі  Әбу – л – Уфа  теліп келгені  анықталады . Әбу  Наср әл – Фараби  арифметиканың  саласында « Теориялық  арифметикаға қысқаша кіріспе »  деп аталатын  еңбек жазған. Музыка туралы зерттеу саласындағы  еңбектерінде  Фараби  музыканың  емдік қасиетін , жағымды  әсерін , жан – жақты дәлелдеді. Оның тәрбиелік мәні зор екенін баса айтты . Адамның музыка шығару қабілеті дәрежесін көрсетті , адамның жан дүниесіне жақсы , жаман әсер  ететін музыкалық жанрларға талдау жасады .

         Фарабидің қоғам , этика , эстетика жөніндегі пікірлерінің қалыптасуына  себеп болған жағдайлар ремсигі :

І . Фарабидің әлеуметтік – этикалық , эстетикалық ой – пікіріне көне грек заманының  ұлы  ойшылдары ықпал  етті . Бірақ   ол өзінен бұрыңғы ұлы ғұламалардың идеяларына сын көзімен қарады , олардың идеялистік , мистикалылық  пікірлерін қабылдамады . Әсіресе , Платонның мұндай жақтарынан бойын аулақ салды .

ІІ . Фарабидің әлеуметтік – утопиялық  идеясының , адам бойындағы ең жоғарғы  моральдық  қадір – қасиет туралы  көркемдік , сұлулық , парасат туралы  пікірлерінің қалыптасуына  оның туған жері Қазақстан мен Орта  Азияның бай ауыз әдебиеті , төлтума  мәдениеті , халықтардың азаттық жолындағы  күресі  , бостандық сүйгіш  ой – пығылы  ықпал  етті .

ІІІ . Оның   әлеуметтік – этикалық және эстетикалық  қөзқарастарына әсер еткен . Таяу  Шығыс пен Орта Азия халықтарының  ілімдеріндегі  прогресшіл  сарындар мен гуманистік  идеялар болды .

ІV . Фарабидің ғылыми мұралары орта ғасырдағы  олқылығы мен заманның  жемістері . Сондықтан  оның тұжырымдары мен әлеуметтік – этикалық  , эстетикалық концепциялары сол дәуірдің  дәстүріне , тәліміне  әуендес болып  келеді. Оның көптеген логикалық  , еңбектерінде математиканың  , логиканың элементтері де кездеседі . Әбу  Наср әл – Фарабидің   математика ,  идеяларын , мұраларын Әбу – л – Уфа , Әбу — Әли ибн Сина ,  Әбу Райхан Бируни , Омар Һайям , Роджер Бэкон , Леонардо да Винчи тәрізді  Еуропа ғалымдары  да көп пайдаланған . Физика саласындағы  Әбу  Наср әл – Фарабидің   көрнекті еңбегі « Вакуум туралы » деп аталады . Мұнда ол   вакуум жоқ екенін  ежелгі гректерде сирек кездесетін  тәжірибеге  сүйенеген логикалық  қорытындылар арқылы  дәлелдеуге тырысқан .Ғұламаның  ғылыми – философиялық  еңбектерін  байыптап  қайта қарау барысында оның педагогика тарихындағы  ұлы тұлғалардың  бірі болғандықтан көреміз . Ол – шығыс елдерінде  тұңғыш сындарлы   педагогикалық  жүйе жасаған  ағартушы  оқымысты . Оның пікірінше  , жас ұрпақтың  сана – сезімін қалыптастыру үшін үш нәрсенің ерекшелігін  жүйелеп , дәйектеп  алу шарт ; 1) баланың ішкі ынта – ықыласы , құмарлығы ; 2) ұстаздың шеберлігі , ар тазалығы ; 3) сабақ процесінің алатын орны . Ғалым дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесінің  ұқсастығына , оның бір – біріне тигізетін әсеріне  ерекше мән берді .

         Ол жалпы теориялық ой – пікірдің жетістіктерін жаңғырып , жетілдіре түсті . Халық даналығы туғызған данышпандық  пікірлерге  ден қойды  , сөйтіп өзінің философиялық  төл концепциясын  жасады .Қоғам туралы ілімді  , этика мен эстетиканы  дамытты .Аристотельдің  еңбектеріне  сүйене отырып , ол антика заманының   теориялық  азат ой – пікірлерін сыннан өткізіп  барып  бойына сіңірді , өз заманының ілімін белгілі  бір жүйеге  салды . Аристотельдің жаратылыс танудың ғылыми және стихиялық материалистік тенденцияларын мейлінше күшейтті. Фараби  Платонның идеалистік және мистикалық қателерін қабылдамайды .

         Ең бастысы , Отырардан  шыққан  ойшылдың  қоғам , этика , эстетика  проблемаларына арналған ғылыми  еңбектерінде Пифагорға тән цифрлық  мистиканың да , Платонның « Заңдар » деп аталатын  кесек еңбегінде  діни мифологиялық наным – сенімдерін  де әсері мүлде  жоқ . Платонның  діні мистикалық пікірлерін , атап айтқанда , барлық азаматтарға  ортақ мінсіз мемлекет құру , оның міндетті түрдегі діні болуы қажет  дейтін идеясына қарсы шықты .

Фарабидің пікірінше , дін  елдің ішіндегі ізгілікті  тәртіпті орнатушы күш бола алмайды . Өйткені оның негізгі  бөліктері философиядан алынған . « Философия ізгілікті діннің мазмұны  дәлелдеп  береді . Олай болса , елді басқару ісімен айналсу  діннің ішіне кіретін  мәселе болғандықтан , әлі философияға бағынды » :

Әбу Насыр  әл – Фарабидің өзінің « Риторика » , « Поэзия өнері

туралы »  Бақытқа жол  сілтеу »  туралы  трактаттарында этикалық , эстетикалық мәселелерге көңіл  бөліп , көркемдік , сұлулық , бақыт , мейірбандық туралы білім категорияларының  бетін ашып , солардың  негізін  дәлелдеп берді . Этиканы ол , ең алдымен жақсылық пен жамандықты   ажыратуға мүмкіндік беретін  ғылыми деп қарады . Сондықтан  оның этика жөніндегі тұжырымдамаларына  жақсылық  , мейірбандық  категориясы басты орын алады . Ғұламаның этикалық ойларынан терең гуманизмнің лебі еседі , ол адам баласын жаратылыстың , бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы , сондықтан   да оны құрметтеу , қастерлеу керек деп түсінеді . Фараби жасаған қорытындының басты түйіні – білім , мейірбандық , сұлулық  үшеуінің  бірлігінде . Фарабидің гуманистік идеялары әдемге кең тарады . Ол ақыл – ой мен білімнің биік  мәнін дәріптеді . Фараби көркемдік ,  сұлулық халқында былай  дейді : Ол — өмір шындығының өзіне  тән қасиетті , болмыстың , нақты құбылыстардың , әлеуметтік өмірдің көкейдегі елесі .Көркемдік тән мен жан қасиеттерінің сұлулығын  көрсететін белгі деп санайды .

Тек шын мәніндегі ғылым ғана , теориялық философия ғана  ел басқарушы әкімдердің  игі істерге қарай  бастайды , сөйтіп мемлекетті басқарудың ісін шыңына жеткізе жетілдіруге мүмкіндік береді , деп есептейді . Бұдан байқалатыны : Фараби діни көзқарастарға ашық қарсы шықпағанымен , ол ғылымды білімді діннен әлде қайда жоғары  қояды . Оның ілімі негізінен діни идеологияның ірге тасын шайқалтуға бағытталған . Ол халықты моральдық және интелектуалдық жағынан  өркендеп өсуге шақырады , бірақ адамның бақыты о дүниеде дейтін мүддесін  көздеген жоқ , адам  атаулының бәрі бұл  дүниеде  оқысын , үйренсін , еңбек етсін , жетілсін дегенді арман  етті .

Фараби жан – тәнімен ақыл – ойдың қорғаушысы  ақыл – ойдың қадір – қасиетін мадақтаушы , оны қорғаушы болды . Теориялық  таным проблемаларын қарастырғанда , логиканы негіздегенде және оны мазмұндағанда ғана емес , адамның іс — әрекетіне , ақыл – ойына  негізделген , өздігінен дамыған  философияның , этиканың , эстетиканың , жалпы ғылым атаулының  дінге байланыссыз – ақ дербес өмір сүре алатындығын дәледегенде оның рационалды ойшылдығы айқын көрінді . Ұлы ойшыл   шындықты босқа  іздеген жоқ , оны  адамның игілігі ,  бақыты үшін қолдануды армандады . Адамның  игілікке жету жолдары туралы  ойларын Фараби экономиданың  саясаттың , мемлекеттік құрылыстың , семьяның , тәрбиенің проблемаларын  рационалды түрде ұғу қажетігі сияқты мызғымас  берік негізге сүйенеді .

Мұсылман діні дәуірлеп тұрған орта ғасырда Фараби  қоғамды  ақылмен дұрыс асқарудың шарттары жөнінде батыл пікір айта  алды . Ол бақытты болуға лайықты , сол бақытын ол табуға тиіс , оны әуел бастағы  жұмысына жетуі керек , ал адам өз заманында жақсы  да дұрыс басқарылатын қоғамды ғана шын  мәнісінде бақытты өмір сүре алады дейді . Алайда Фараби адамның практикалық іс — әрекетіне үлкен мән бергенімен еңбектің ролі мен оның мәнін жете түсіне  алмады , тек еңбек  қана адамды жануарлар дүниесінен бөліп , оқшау шығарғанын ұғудан алшақ жатты . Адамзат  қоғамның өмір сүру керекті ең басты  жағдай  оның материалдық тұтыну қажеттері дегенді бірінші орынға қоя отырып , ол осынау маңызды проблема төңірегіндегі діни , теололгиялық биологияық  үзілді – кесілді теріске шығарды , сол арқылы қоғамның  мән мағынасын ашуда ілгері қадам басады .

Адамдар бір  — бірімен келісіп , тіл табысып  отыруы керек деп есептейді . Әділеттіктің   қалыптасқан  жоспарлы , универсал  заңдар болса оны мүлтіксіз орындау керегін заң шығарушылар талап етуін қажет деп есептейді . Ұлы ойшылдың заң күші туралы осы айтқандарында қоғамдық келісімдер туралы идеяның аллғашқы ұрығы жаққанын байқау қиын  емес . Бұл  идея Европа  кең кейін  өріс   алды . Кейбір шығармаларында  Фараби өз  тұсындағы қоғамды астыртын  ған сынап отырады , ондағы етек алған  озбырлықтар мен қаталдықты ақыл смен адамгершілік принциптерінің өрескел бұрмалануы деп түсіндіреді , әділеттіліктің , шын  мәнісіндегі бақыттың жоқтығын  , біреудің елін , жерін жаулап алуға олжадан  баюға құштарлық сезімі , айуандық , қараңғылық үстем қағам екенін айтады .

Өз заманындағы  қоғамды сынай отырып  , Фараби оны түбірімен қайта құруды талап  етпегенімен , соны жетілдіре түсуді жақтады . Ол уағыздаған  мінсіз мемлекет  / « Ізгілікті қала » / оның  өзі қиялдап армандаған  феодалдық қоғам болды да шықты , барлық  спецификалық  белгілері соған тән .Бұдан оның өз заманындағы философиялық  идеяның шеңберінен  шыға  алмағандығын , одан шығу да мүмкін емес екендігін көреміз . Ол идеялардың ауқымы сол заманның материалдық  жағдайы мен қоғамдық  саяси құрылысына  байланысты болатын . Осыған орай  Фарабидің әлеуметтік утопиясы оның феодалдық қоғам туралы түсініктерге негізделеді .

 

ІІІ – ТАРАУ . ӘЛ – ФАРАБИ ТУРАЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНДА КӨЗҚАРАС ҚАЛЫПТАСТЫРУ .

 

Әбунасыр Әл – Фарабидің  туған жері , ең алғаш білім алған елі Отырар  қаласы уақытысында ең мәдениетті  қалалардың қатарына енетін  еді .Оның ұлы ғалым , хаким болудағы бірінші қайнар көзі болған осы өз елінің мәдениеті . Оның екінші ғылыми ордасы – араб мәдениеті .

Әл – Фараби заманында  ислам мәдениеті өз шыңына  жеткен шағы еді. Грециядан  ІV – VI ғ.ғ. қуылған ғалымдар таяу  Шығыс пен Орта  Азия елдеріне келіп  паналады . Оларды  араб , парсы , түркі халықтары жақсы қарсы алды . Сонымен байланысты бұл елдерде  ғылымға деген ынта күшейді. Сол кезде ғылымға есігін  кеңінен ашқан ислам  діні  ғылымның дүниежүзілік туын жоғары көтерді .

Араб тілі халықаралық  ортақ тілге айналды .Ендеше оны араб тілді мәдениет деген дұрыс деседі . Өйткені ол мәдениеттің  дамуына  көп елдердің  ғылымдары да атсалысты . Солардың бірі біздің жерлесіміз  Әл – Фараби еді .

Әл – Фараби еңбектерінің көбісі араб тілінде жазылған . Оның елі Туран сол кездегі Бағдад халифатының құрамына кірген елдердің   бірі еді . Көп замандар бойында Әл – Фарабиді тек араб ғалымы  қатарында саналғаны осыдан . Тек кейінгі  кездерде туған елдері оны есіне ала бастады . 1950 ж. Стамбулда Түркияның  Шығыс зерттеушісі ғалымдары оның дүние салғанына 1000 жыл толуын еске алып өтті . Сол кезде оның бірсапыра еңбектері жиналған , мақалалар жазылған , библиография жасалған . Осы жұмысты  жазуда біз сол еңбектерді пайдаландық . Бірақ оның бәрі кейін болған оқиға өйткені , ол кезде мереке туралы біздер хабардарсыз  болдық . Тек кейін Әл – Фарабидің туғанына 1100 жыл толған мерекесіне дайындалған кезде 1970 ж. әлгі 1950 ж. Стамбул мерекесі жөніндегі мәлімет алдық .

Қазақстан ғалымдарының 20 жыл бойында тынбай еңбек етуінің арқасында  ЮНЕСКО кеңесі  Әл – Фарабидің мерекесі оның туған елінде ,

Қазақстанда тойлансын деген  қаулы алған . Сол бойынша мерей тойы 1975 ж. өткізілді .Халқымыздың рухани еңсесін көтеруге  оның зор әсері болды . Расында ғасырлар бойы жат елдің отары болып келген халықтан бір кезде дүние жүзіне мәшһүр болған ұлы ғалым – хаким адам баласының екінші ұстазы аталған кемеңгердің шығуы көктен түскендей еді .

Сол кейінгілердің үстем болып тұрған кезінде  Әл – Фараби мұрасын зерттеу жөнді қолға алынбады . Әсіресе оның ислами шындыққа сүйенген ең кеекті ілімдерін жариялауға жол берілмеді . Керісінше , оған жалған жала жауып  исламға қарсы етіп көрсетпекші болды . Осындай жағдайларда әрине , Әл  — Фараби туралы , оның тамаша ілімі туралы шындыққа жол ашылмады.

Тек  кейінгі жылдар ішінде ғана Әл –Фараби жөнінде шындыққа бет бұра бастадық .

Ұлы ұстаздық  өмірбаяны  еңбектері , оның мирасқоры бәрі әр жерде айтылып  , жазылып жүр , бірақ толық зерттеулер шықпай жатыр . Мысалы , 1100 жылдық мерекесіне арналған халықаралық ғылыми конференциясының  материалдары әлі күнге  жарық көрмеген .

Әл – Фараби өзінің табиғат туралы ғылыми еңбектерінде алдымен құран аяттарында  онан кейін пайғамбар сөзіне , онан  кейін өзінен бұрыңғы ислам  ғалымдарына  сүйенеді .Басқа тараптан кірген мәліметтерді Әл – Фараби ислам  елегінен  өткізіп барып талдаған . Мысалы , ғалымның алғашқы нұры жайында дәл сондай талдау   берілген .Нұр , сәуле , жарық  , жылу деген талдауларда Әл – Фараби  қазіргі  оптика ғылымының негізін салған .Ол сәуленің жиналу , сыну , тарау , шоғырлану заңдарын геометриялық дәлді әдіспен тапқан . Сәуленің  шоғырланған шұғыласын ол « мұхарақ » деп атаған  , яғни « күйдіру » — « оттық орын » деген сөз . Әл – Фараби бұл мәселені әрі қарай дамытып , өз қолымен ойыс / пара бола / айна жасап , линза жасап соларды қоланған .

Әл – Фарабидің осы саладағы  еңбектері Испанияда Европа тілдеріне  ХІ – ХІІ ғ.  бастап аударылған . Ол кезде Испанияда / Кордова / исламның екінші халифаты болғаны белгілі . Сол арқылы ислам ғылымы Европаның ғылымға  деген ынтасын оятты . Роджер Бэкон Әл – Фараби еңбегіне сүйеніп , Европаның барлық ғылыми бағытына реформа жасады . Оның замандасы ХІІІ ғ. ойшылының бірі Винтелло / Селезиялық поляк ғалымы /  Әл – Фараби мен Ибн әл – Хайсамның геометриялық оптикасын барлық ғылымның негізгі деп таныған .

Осы бағыт онан кейінгі көптеген европалықтарға әсер етті . Мысалы , Леонардо да Винчи , Н. Коперник , Г . Галилей , И. Кеплер , тағы басқалары сол бағытта болды .

« Мухарақ » / Шұғыла / деген түсінікті  Европа ғылымында бұрын болмаған . Оны бірінші рет И . Кеплер ХVІІ ғ. енгізген ,  арабшадан  мухарақты аударып « Фокус » атаған . Сонымен қатар оның астрономиялық заңдары шықты .

Әл – Фараби мол мирастарының барлық саласынан осы сынды бүгінгі ғылымға , бүгінгі өмірге байланысты зор мәселе табуға болады .Мысалы , астрономия , алхимия , математика , архитектура , музыка , социология тарауларында тамаша өрнектер бар . Соның ішінен бір ғана мысалдың атын      атайық . Орта Азия  мен  Қазақстанның орта ғасырдағы тамаша архитектуралық құрылыс – ғимараттары Әл – Фараби үлгісімен салынғаны айқындалып отыр . Мысалыға : Ахмет Яссауи , Шаһи – Зинда сынды тамаша ғимараттарда Әл Фарабидан қалған үлгілер қолданылғаны белгілі  болды .

Әл – Фарабидің адамдар арасындағы ғаделетті өмір сүрудің үлгісі бұл күнде нң керекті мәселе болыа отыр . Бұл жөнінде де біз Әл – Фараби үлгісіне сүйенуіміз керек.

Әбу Насыр Әл – Фараби — өз дәуірінің көрнекті ақындарының бірі . Бұл жөнінде Әл – Фараби замандастары   және  одан кейінірек өмір сүрген шығыстың көрнекті ақындары , әдебиетшілері және тарихшылары көптеген мәліметтер жазып қалдырған . Мәселен , белгілі араб тарихшысы Ибн Аби Усайба / 1203 – 1270 / және Ибн Халлихан / 1211 – 1282 / өздерінің еңбектерінде Әл  — Фарабидің араб , парсы   тіліндегі жазылған жырларынан үзінділер  келтірілген .

Кезінде араб тарихшылары Ибн  Халликан  жазып қалдырған Фараби бәйттерінің шумақтары қазақшаға аударылғанда былай оқылады .

   Бауырым , сен теріс жолға түскен жандарға ерме ,

   Олардан аулақ жүр , қашанда әділдік жағында бол .

   Бұл дүние – біз мәңгі тұратын мекен – жай емес,

   Әлемде ешкім  өлімді жеңе алмады . 

Сөйтіп , ақыл – парасат пен оқу ағарту ісінің жалынды күрескері  болған Фараби  зорлық – зомбылық атаулыға

Барынша қарсы шықты . Осы идеяны өз жырларына арқау етті . Ақынның гуманистік тұрғыдан   айтылған  ой – пікірлері бүгінгі оқырманды да таңдандырып , сүйсіндіреді .

Орта ғасырда өмір сүрген арабтың мәшһүр шайырлары мен тарихшыларының  еңбектерінде Әл – Фараби көп өлең жазған деген пікір айтылады .Белгілі Шығыстанушы Е.Э.Бертельс те осындай қорытынды жасайды .

Әл – Фараби өлеңдерінің негізгі  тақырыбы — өмірдің мән – мағынасы жайлы толғау , оқу мен білімді мадақтау ,  адамгершілікке шақыру .

Ақынның мына бір жырынан  Фараби поэзиясының бағыт – бағдарын , тынысын  айқын сезінуге болады .

Қашықтасың туған жер – қалың елім ,

Не бір жүйрік болдырып жарау деген .

Шаршадым мен қанатым талды менің

Шаңыт жолға  сарылып қарауменен .

  Әл – Фараби тағы  бір өлеңінде бұл ғұмырдың мәңгі еместігін айта келіп , жастық жүректің  жалынын осы өмірдің игілікті істерін атқаруға жұмсау керектігін аңғартады .

         Қағаздың түсіп бетіне,

         Сызықтай бейне тартылған .

         Тап  болып  жігер сарқылған

Кездейсоқ өмір өтіне .

Қайыспас тұрса нар тұлғаң .

Сонда да да беріп кетеміз ,

Жүректің отын молында

Арманды аңсап өтеміз

Біз ұлы Мұрат жолында .

Біз бір мейман бұл жайда аз – ақ күндік .

Болымсызға  таласып күн өткіздік .

Анталасып  аптықпа тар қапасқа

Адамға әлем мекен ол мәңгілік .

                            / А. Машанов , арабшадан аударған / .

Саусақпен санарлықтай бізге жеткен азғана жыр жолдарының өзінен оның зор шабытты , кең тыгысты , терең ойлы , нәзік сезімді , дарынды ақын болғанын аңғару қиын емес .

Әл – Фараби сонымен қатар тіл білімі туралы да көптеген зерттеулер жүргізген . Фараби негізінен тіл білімін жеті тарауға бөледі .

А) дербес және қарапайым сөздер мен сөйлемдер туралы ғылым .

Б) күрделі және құрамды сөздер мен сөйлемдер туралы .

В) тілдің заңы мен ережелері жайлы ғылым .

Д) емле  ережелері .

Е) дұрыс оқу ережелері .

Ж) өлең жазу , шайырлық туралы ғылым немесе пеоэтика

Фараби тіл білімі жөнінен өз тарапынан да , « сөз  бен әріп туралы »  , « жазу өнері туралы » , « Өлеңнің  ұйқасы мен өлшемі туралы » , « Өлеңнің ырғағы туралы » деген сияқты еңбектер  жазған .

Ғылымның даму тарихында жинақталған білім қорларын сұрыптап , реттеп  белгілі бір жүйеге салу тәртібі  ежелден келеді . Мұндай әрекеттер бір жағынан , ғылымдағы бар жоқты айқын  сезіп  , оны кемелдендіруге , дамытып , толықтыруға итермелесе  екіншіден ғылымның өзін түсінуді , түсіндіруде , пайдалануды  жеңілдететін еді . Міне , осылай  білімдердің белгілі бір  жүйемен  баяндалған  жиынтығы – энциклопедиялар жасау дәстүрі  пайда  болған .

Әбунасыр Әл – Фараби бұл тұрғыдан да қарап қалмай , өзінің ең атақты шығармаларының  бірі « Ғылымдар энциклопедиясы » деп аталатын трактатын жазған . Фарабидің бұл еңбегінен  ғылым тарихында алатын орны ерекше үлкен . Фараби трактатқа жазған  кіріспесінде  бұл еңбекті жазудағы мақсаты жөнінен былай дейді : « Бұл кітапта біз белгілі ғылымдардың әрқайсысын дара – дара саралап , мазмұнын толық баяндауды көздедік ; Сонымен қатар ол ғылымдардың бөліктері болса , оларды да атап , мазмұны келтірмекшіміз » . Бұл кітап негізінен мынадай алты  тараудан тұрады :

Фараби еңбектерін төмендегідей бөлімдерге бөлуге болады .

І . Жаратылыстану ғылымы  / Химия мәдениетінің керектігі туралы » , « Вакуум туралы трактат » , « Физика негізі туралы трактат » , « Адам ағзалары туралы трактат » т.б. /

2. Математикалық . / « Книга об объеме и количестве », « Книга введения к пространственной геометрии » , « Книга о правильных и неправильных положениях астрологии » т.б. /
3. Апологиялық және философиялық жүйелік құрылымын / ғылымның классификациясы туралы сөз » , « Философияның мәні туралы сөз » ,

« Философияның мәні туралы кітап » , « О  том  , что должно предшествовать изучению философии »         . т. б ./

4. Жалпы философиялық . / « Субстанция туралы сөз » , Заң туралы кітап » , « Существо вопросов » , « Уақыт туралы » , т.б. /
5. Гиесологиялық және психологиялық . / Логика кіріспе кітабы , « Книга доказательства » , « Разум и понятие » , « О душе » , « О силе души » , « Книга о разуме юных » , « Книга о разуме взрослых » . т.б./

6 . Саяси — әлеуметтік , этикалық , эстетиткалық және педагогикалық .

/ Қайырымды  қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат » ,

« Азаматтық  саясат » , « Книга указания пути к счастью » / « Книга достижения счастья » , « Соғыс және бейбіт өмір туралы » , « Қоғамды  оқыту кітабы » , « Музыканың үлкен кітабы » , « Книга о стихе  и риторике » , « Книга об искусстве письма » , « О словарях » , « Трактат о каллиграфий » . т.б.

Бабамыз  Фарабидің даналығы , ақылдығы , көрегендігі сонда , оның оқыту , тәрбие , білім беру туралы айтқан , жазып кеткен еңбектері осы күнге дейін  маңызын жойған жоқ . Қайта оны қайта қарап , жаңартып пайдалануға болады .Ұлы  ұстаздың тәлім – тәрбие жайлы қалдырған бай мұраларын мұқият зерттеп , терең тексеру арқылы осы күнгі педагогикалық  практикада жүзеге асыру керек . Әл – Фараби ұстаздық  ету туралы « Мұғалімдік – ұстаздық еткен адамның әдісі тым қатаң  болмасын және тым асыра босаңсытқан да болмасын . Егер тым қатты , үнемі ызғармен болса , онда оқушылар мұғалімін жек көретін халге  жетеді . Егер өте боса тып жіберген кішіпейілділік болса , онда оқушылар жағынан  мұғалімді елемеу , оның ғылымына селқос қарау қаупі туады . Ғылымды игеру үшін үнемі сол ғылымның жолында болу қажет және ғылымнан басқамен шұғылдануды азайту керек болады . Әр нәрседен шұғылдана беруден істе тәртіпсіздік  пайда болады » деп жазған . Фараби оқытуда аса қатаңдықтан да , аса жұмсақтықтың да дұрыс болмайтынын сынап , ортаны шектей шықпауды ұсынып оттыр . Бұл күні бүгінге дейін күшін жоймаған педагогикалық қағида . Ол ойды әр нәрсеге бөліп , жеңілтектікке салуында ғылым игерудің дұшпаны  деп дұрыс көрсеткен . Мәселен , оқып үйрену жаттап алу дұрыс па , жоқ түсініп алу дұрыс бола деген сұраққа мүмкін емес , ал оларды белгілі бір байланыстары арқылы ойда топтастырып түсініп , тоқып алоған жөн дейді .

Ұлы ұстаз ғылымдарды  меңгерудің , үйренудің қажеттігін дәріптеп қана қоймай , бұл мақсатқа  жетуге көмекші боларлықтай жетекші құралдар мен оқулықтар жасаумен де көп шұғылданған .

Қалай болғанда да Фарабидің ғылым жасау ісі орта ғасырдағы ең үлкен ғылыми табыстардың қатарына жатады . Бұл факт Фарабидің кемеңгерлігінің,  ойшыл – білімпаздығының тағы бір жетістігін , оның ескерілмейтіндігін көрсетеді .

Әл – Фарабидің бай ғылыми – педагогикалық мұраларын зер сала оқығанда Әл – Фарабидің Таяу және Орта Шығыстың ортағасырлық педагогикалық  аса көрнекті теоретигі мен практигі болғанын , педагогикалық  бастасаның / идеяның / бүкіл құрылысын құрғанын көреміз . Фараби бұл идеяда педагогиканың методологиялық  сұрақтарына , адамзат мәселесі және оның  тәрбиесі , тәрбиенің мәні мен құралы , білім беру және жеке адамның ғылыми көзқарасын қалыптастыру сұрақтарына толық жауап береді .

Әл – Фарабидің педагогикалық көзқарасына оның алдыңғы  қатарлы , прогрессивтік көзқарасы , білімі көп әсер етті . Соның ішінде оның өз заманындағы ілімінің негізгі салалары философия , логика , математика , ән өнері , астрономия әсер етті .

Ол тәрбие жүйесіндегі әсіресе , жастарды тәрбиелеуде бірінші орынға адамгершілік тәрбиесін қойды , және де оған қоса тәрбиенің басқа түрлерінде еңбек , дене тәрбиесі , эстетикалық  , гуманитарлық , патриоттық  тәрбиені қойды . Ғалымның педагогикалық жүйесінде озық дидактиканың негізгі принциптері , яғни ғылымилығы , көрнектілігі , жүйелілігі , оқыту арқылы тәрбиелеу орын алған .

Әл – Фараби Шығыста алғаш рет музыканың , әдебиеттің / ақындық , шешендік / білім беру және тәрбиедегі маңызды ролін ашты .

Әл – Фараби  өзінің « музыканың үлкен кітабы »  атты басты шығармасында педагогиканың өзекті сұрақтарына жауап берді : осында оның тәжірибелік – теориялық методы , оқулық жасаудағы өзіндік үлгісі туралы айтылады .

Оқулықтан   басқа Әл – Фараби оқу – педагогикалық еңбектерді және басқа түрінде де құрды , яғни комментаторлық  шығарма түрінде . Ол Шығыста ең алғаш гректің ертедегі ұлы философтарынын бай мұраларына / Аристотель , Евклид , Птоллмей / комментарий жасады .

Әл – Фарабидің әлеуметтік – этикалық идеясы өзіне педагогикалық , методикалық ілімдерді қоса  отырып Шығыстан да , Батыстан да Ортағасырлық халықтарының мәдени  тарихында елеулі орын алады . Осы елдердің көптеген атақты оқымыстылары , ғалымдары Әл – Фарабиді өздерінің ұстазы деп танып , оған « Екінші   ұстаз » деген атақ берді . Аристотельден кейінгі  Әл – Фарабидің « Перечисление наук » атты шығармасы одан кейінгі педагог – ғалымдардың педагогика мен дидактиканы  дамытуына үлкен әсерін тигізді . Бұл трактаттағы көрсетілген   әр ғылымға арналған тараулар , оларды оқудың тәртібі мен классификациясы аль – Хорезми , Ибн – Сина және басқада Шығыс оқымыстыларының   методологиялық , дидактикалық зерттеулерінің негізін қалады .

Өзбектің ұлы ақыны және жазушысы Әлішер Навои өзі туралы жазғанда : « Ғылымда мен  ерте заманғы ойшылдар  жасаған ілімнің бәрін оқыдым , яғни Аристотельден бастап Әл – Фарабиге дейін деп атап өтті .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ .

 

Қазақ әдебиеті , мәдениеті , тарихында Әбу – Насыр Әл – Фарабидің орны мен ролі бөлекше . Әл – Фарабиді Аристотельден кейінгі , « Екінші ұстаз »  деп атауда , солай тануда үлкен мән жатыр . Өзінің туған тілі – түркі тілін айырықша құрмет тұтқан Әбу – Насыр  Бағдат , Шам , Каир шаһарларында оқып білім алады . Ол араб , парсы , грек , латын , тағы басқада бірер тілді жетік білген . Оның басқада  ғылым салаларымен қатар әдебиет теориясы жөнінен қалдырған мұралары ұшан – теңіз . Оның трактаттары жүзден саналады . Олардың ішінде ақылдылық , данышпандық , пәлсапа , шешендік туралы жеке – жеке трактаттары бар . Сол  сияқты « Бақыт жолын көрсету » , « Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары » , « Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері » , « Бақытқа жету халқында » дегендей толып жатқан шығармалары – бізге ғана  емес , бүкіл түркі тамырлас халықтарға , адамзатқа ортақ мұралар .

Ұлы жерлесіміздің қай саладағы мұраларын да әсіресе оның  білім , ғылым үйренудің дұрыс  теориясы туралы еңбектерін  жан —  жақты  игеруде , оқып – үйренуде оның бүгінгі ұрпақтары – біздің  бойымызда ойсырапм жатқан  олқылықтарымыз көп – ақ . Бүгінгі ұсатаздар болсын   , студенттер мен оқушылар болсын  , оның аса терең мазмұны , кең мағыналы  , философиялық жағынан , теориялық тұрғыдан теңдесі жоқ тағылымды  еңбектерін жүйелі түрде  оқып – үйренумен кем айналысады . Қайбір саланы  алсақта да керемет еңбектер қалдырған ұлы жерлестеріміздің мұраларын былай  қалдырып , көбінесе батыстан шыққан ғалымдарға  көп жүгінеміз . Әрине оларда  аса керек , бәрін де өзінің саналы ғұмырын ислам діні мен ғылымды  бір бірінен айырмай , егіз өгізуге арналған ұлы бабамыз хижра жыл санауының 339 ж. ерешеп айында , Шам шаһарында  Дамаск қаласында  қайтыс болғанда  , оны сол елдің әміршісі  Сайф ад – Даула өз қолымен жерлеген . Ұлы ғалымның мүрдесі  Сириядағы  Баб әс – Сағир зиратында  жатыр . Ғалым мұраларының бізге жетуін төрт кезеңге бөлуге болады :

• Орта ғасырдағы араб , парсы және басқа тілдерде жазған ғұламалар арқылы  ( Ән – Надим , әл – Бейһақи  , ибн Сайид әл – Кифти , Хаджи Халифа  , Венике  , Камерариус , т.б.) ;
• Жаңа дәуір кезеңдеріндегі Батыс Европа мен Америка ғалымдары арқылы ( Леонардо да Винчи , Спиноза , И.Г.Л. Козегартен , Г. Зутер , Ф. Длетернуи , К. Брокель , Дж. Сартон;
• ХХ ғ әсіресе Кеңес одағы  шығыстанушы ғалымдары  С.Н. Григорьян , В. П. Зубов , А .Сагадеев , Ю. Завадовский , түріктер А. Сайылы , Х . Үлкен . т.б. ) ;
• Қазақстан мен Орта Азия оқымыстылары арқылы ( Ә . Марғұлан , А. Маманов , О . Жәутіков , А. Қасымжанов , А. Көбесов ,  М. Бурабаев , Ә . Дербісалиев . Қ . Жарықбаев , М. Хайруллаев т.б. ).

Фараби  өз заманындағы аса көрнекті  педагог – методист болған.  Ол оқыту , білім беру мәселелеріне үлкен назар аударып , бұл тұрғыда   көптеген түбегейлі де терең пікірлер айтқан . « Философтардың қойған сауалдарына жауаптар » деп аталатын еңбегінде ұлы ұстаз педагогикаға , оқу оқыту ісіне қатысты мәселелерге тоқталады .

Зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей ұлы ғалым және философ Әбу – Насыр аль Фараби   терең шын мәніндегі өз  дәуірінің рухына сай адамға деген гуманистік көзқарасты қалыптастырды . Адам мен қоғам сұрақтарын шешуде өз уақытысының  , ерте грек философиясының табиғи және  қоғамдық ғылымдардың ең алдыңғы жетістіктерін пайдаланды . Араб тілді философтардың арасындағы бірінші әлеуметтік – саяси ойшылы Әл – Фараби адам өмірінің  мәні , жер бетіндегі оның орны , қоғамдағы ролі және мемлекеттік  бірлестіктің табиғаты туралы зерттеп  жазып , өзінің исламдық  адам концепциясына деген наразылығын білдіреді .

Діни көзқарастардың  сол дәуірдегі билік жүргізіп тұрғанында Әл – Фараби адам мәселесін  шешуді тек адамгершілік тұрғыдан  шеше білді .

Адамзаттың  алдыңғы қатарлы табиғи ақыл  — ой жетістігі нәтижесіне сүйене отырып , Фараби табиғат алдындағы адамдардың  барлығының  бірдей екендігін және адамзат тұрмысының  тәуелсіздігі , іздемпаздық қабілетінің жоғарғы болуы , оның еркінің бостандығы және адамзат  өмірінің өзіндік құндылығы туралы бірқатар гуманистік пікірлерге тоқталды .

Әбу Насыр Әль – Фараби  мұраларының Қазақстанда түбегейлі зерттелуі ХХ ғасырдың 60 – жылдарында ғана қолға алынды . Оған алғаш бастамашы болған  қазақ ғалымдары А. Машановеді . Әбу Наср әл – Фарабидің  1100 жылдығына орай шығарылған  ЮНЕСКО  шешімі бойынша  1975 жылы Алматыда халықаралық конференция өткізілді . Бұл күндері ҚР ҒМ . – ҒМ – ның Философия және Фарабитану бөлімі жұмыс істейді . Мұнда ғұламаның қазірге дейін қазақ және орыс тілдеріне аударылып , ғылыми түсініктемелері мен алғы сөздері жазылып , 20 – дан астам трактаттары жарыққа шығарылды . Бұл бөлім Әбу Наср әл – Фароабидің диалектикасы , гносеологиясы мен әлеуметтік философиясы мәселелері бойынша  зерттеулер циклін жүргізіп келеді . Қаз МУ – де Фарабитану орталығы құрылған .

Әл – Фарабидің гуманизмі жаппай ағартушылық мақсатқа негізделеді . Өзінің адамға деген көзқарасында ол адамзат  атаулының барлығына ортақ  табиғи қатынас , саналы еңбек , қызмет тұрғысынан қарастыруды мойындады . Ежелгі Грецияның гуманистік ойларының үздік үлгілеріне сүйене отырып , Фараби оған бірқатар атап айтқанда  Платонның әлеуметтік – саяси  іліміне сын – ескертпелер енгізді .Оның ежелгі философтарынан  айырмашылығы ол « адам »деген этикалық ұғыммен шектеліп қана қоймады .

Адамзаттың білімге ұмтылу мүмкіншілігі туралы идеяны бекіте отырып , Фараби нәсілдік , әлеуметтік , діни , ұлттық белгілерінен тәуелсіз  жалпы адамзаттық гуманистік идеалды жоғары  көтерді . Мұнда оның « Қайырымды қала » және « жетілген адам » туралы шығармалары жатады .

Фараби адам туралы концепциясы Таяу және Орта Шығыс халықтарының ортағасырлық өкілдерінің : Ибн – Сина , Аль Бируни , Ибн – Баджа , Ибн – Туфейль , Ибн – Рушдтың философиясына елеулі әсер етті .

Фарабидің логикалық , әлеуметтік – этикалық , эстетикалық , гуманистік пікірлерімен жете танысу оның сан салалы мұраларын , оның дәуірін терең түсінуге мүмкіндік береді , оның ғылыми тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірдегі Шығыс пен Европа халықтарының эстетикалық , қоғамдық , этикалық , философиялық ой – пікірін және өнердің  дамуына ықпалын тигізді . Фараби өз  алдына жеке – дара тұрған үздік ойшыл , ғылым , энциклопедист , ақын , ұстаз  болды .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

І . Әл – Фараби. Философиялық трактаттар . 1972 . Алматы .

2. Әл – Фараби. Әлеуметтік трактаттар . Алматы . 1975 ж.
3. Әл – Фараби. « Математикалық трактаттар » Алматы . 1972 ж.
4. Әл – Фараби. « Дін туралы трактаттар » Алматы . 1975 ж.
5. А. Әлімжанов « Ұстаздың оралуы » . Алматы . 1983 ж.
6. Е. Жәнібеков . Фарабидің музыкасы , « Білім және еңбек » № 7 , 1968 ж.
7. Ш. Есенов , « Қазақтың ғылымы және ғалымдары » . Алматы . 1969 ж.
8. А. Көбесов . Біздің ұлы жерлесіміз — Әбунасыр Әл — Фараби , « Білім және

    еңбек » №6 ,1961ж .

9. А. Көбесов . Орта ғасырдағы қазақ ғалымдары . « Білім және

    еңбек » № 4 , 1964 ж .

10 . М. Бурабаев . Сөнбес жұлдыздар. Алматы .  1989 ж.

11. А . Х. Қасымжанов . Әл – Фараби . Алматы . 1979 ж.
12. Н . Нелімбетов « Ежелгі дәуір әдебиеті » Алматы . 1991 ж.
13. А. Көбесов . Фарабидің трогонометриясы . « Білім және  еңбек » № 1 ,

      1969 ж .

14. А. Көбесов . Фарабидің астрономиялық трактаты . « Білім және    еңбек »

      № 1 , 1968 ж. 

15. А. Көбесов . Фараби және математика ,  «  Білім және    еңбек » № 1 ,

      1967 ж.

16. А. Көбесов , Е. Жәнібеков . Фарабидің физикалық трактаты  , «  Білім  

     және    еңбек » № 3 , 1969 ж.

17. А. Көбесов. Фарабидің энциклопедиясы , «  Білім және  еңбек » № 5,   

      11 , 1969 ж.

18. А. Көбесов. Евклид « Негіздері » және Фараби , «  Білім   және    еңбек »

      № 4 , 1970 ж.

19. А. Көбесов. Птоломей және Фараби , «  Білім   және    еңбек »

      № 9, 1970 ж.

20. А. Көбесов , А. Ж. Машанов . Астрологиялық трактат , қазақ энциклопедиясы . І – том . 1971 ж.
21. А. Көбесов. Алмагеске қосымша кітап , қазақ энциклопедиясы . І – том .

      1971 ж.

22. Лен Нысаналин . Әбунасыр Әл – Фараби . « Трактат және өлеңдер » .

       А . 1974 ж.

23. Ә. Х. Марғұлан VІ – ХІІ ғасырдағы Қазақстан халықтары мен тайпалары   

       мәдениеті .Қазақ ССР тарихы , І том . Алматы , 1957 ж.

24. Жаман – Қазақстан газеті . Ақпанның 7 – сі , 1992 жыл . Алматы .

      А. Ж. Машанов. « Әл – Фараби – Ұлы ұстаз » .

25. А. Ж. Машанов. Әл – Фараби , « Қазақ ССР Ғылым Академиясының

       хабаршысы » , № 5 , 1961 ж.

26. А. Ж. Машанов. Фарабидің « Философияны үйрену үшін қажетті

      шарттар жайлы трактаты » , « Білім және еңбек » , № 1 , 1962 ж.

27. А. Ж. Машанов.Әбунасыр Фараби , « Орта Азия мен Қазақстанның ұлы

      ғалымдары » . Алматы , 1964 ж.

28. Р. Әбсаттаров . Фараби – феодализм сыншысы , « Білім және еңбек »

      № 4 , 1968 ж.

29. А. Ж. Машанов , А. Көбесов . Алмагеске түсініктеме , қазақ  

      энциклопедиясы . І – том .  1971 ж.

30. Қ. Нұрсұлтанов . Тағы бір Фараби , « Білім және еңбек » № 8 , 1968 ж.
31. М. Ө. Ысқақов . Шығыс ғалымдарының екінші ұстазы , 1967 ж.
32. М. М. Хайруллаев Әбу Насыр Әл – Фараби , М. 1982 ж.
33. М. М. Хайруллаев « Фарабидің философия тарихындағы көзқарасымен оның маңызы » . Ташкент . 1967 ж.
34. М. М. Хайруллаев « Фараби : дәуір мен уақыт » Ташкент . 1963 ж.