Дипломдық жұмыс: Алакөл суқоймасындағы мөңке балығының сипаттамасы

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

 

Биология факультеті           

 

Зоология және Ихтиология кафедрасы          

 

 

 

 

 

 

Дипломдық жұмыс       

 

 

Алакөл суқоймасындағы мөңке балығының сипаттамасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны:                                      

 

 

Кіріспе ……………………………………………………………………………………………………….3

 

1.Әдебиетке шолу 

1.1. Мөңке балығының систематикасы ……………………………………………………..

1.2.Алакөл суқоймасының физика-географиялық ерекшеліктері мен зерттеу ауданының биотоп сипаттамасы ……………………………………………………..

1.3.Алакөл суқоймасындағы мөңке балығы популяциясының пайда болуы мен қалыптасуы ………………………………………………………………………………………….

1.4.Мөңкенің пайда болуынан кейінгі түр аралық қатынастартардың   

өзгеруі …………………………………………………………………………………………….

 

2.Материалдар және әдістер ………………………………………………………………………

2.1.Биологиялық талдау әдісі

2.2.Морфологиялық талдау әдісі

 

3.Нәтижелері және оны талқылау……………………………………………………………….

3.1.Мөңке балығының салыстырмалы биологиясы ……………………………….

3.2. Мөңке балығының салыстырмалы морфологиясы……………………………

 

Қорытынды ………………………………………………………………………………………………..

Әдебиеттер тізімі ………………………………………………………………………………………..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе                          

 

Мөңке балығы Қазақстандағы ең кең тараған түрлердің бірі. Республиканың солтүстік облысында – бұл бағалы кәсіптік түр, балық үлесінің мөлшерін анықтауышы. Тоған шаруашылығында — бұл, ереже бойынша тез жыныстық пісіп – жетілетін, баяу өсетін, арам балық. Өте жиі мөңкенің өсу қарқын көлемін форма типімен байланыстырады. Демек гиногенетикалық формасы – тез өсетін особтары, екіжынысты – баяу өсетін. Бірақ, өте жиі бұл көзқарас дұрыс емес /1/.

Алакөл көліне 1973 жылы Бұхтарма суқоймасынан әкелініп жерсіндірілген. Алғаш жерсіндірілген суқоймасы Сасықкөл көлі болды /2/.

Отырғызылған уақытта мөңке өрістеуде сазан мен талма балықтарымен бәсеке жағдайына түсті; қоректік объекті үшін – шөпті биотопта талма мен қамыс алабұғасымен, ашық бөлімде сазанмен. Сондықтан ол өзінің санын көксеркенің тұщы су бөлігіндегі жүйеде талма мен алабұғаны жойған соң ғана өсіре бастады /3/.

Мөңке балығы Алакөл көлінде соңғы жылдары ең көп тараған балық түрлері болып табылуда, көпшілік жағдайда биомассасы мен саны жағынан жағалау сызығы бөлімінде басымырақ болып келеді .

Алакөл көлінде мөңке балығының өзара дене қалпымен, көк етінің түсімен және кейбір морфологиялық айырмашылықтарымен ерекшелінетін екі түрі бозша мөңке Carassius gibelio (Bloch)  мен қытай мөңкесі Carassius auratus (Linnaeus) кездеседі /4/. Қытай мөңкесінің көк етінің түсі тек қара түсті болады, бозша мөңкеде айтылған белгі ашық сұр түстен, қара түске дейін ауытқиды. Сонымен қатар соңғы жылдары бұл түрлердің арасында гибрид түзілуде /1/.

Бұрынғы зерттеулердің негізінде көк ет түсінің  тұқым қуалайтындығы дәлелденді (толық емес басымдылық принципімен), сондықтан түрлер популяциясының талдауындағы феномы болуы мүмкін. Осыған байланысты берілген этапта бозша мөңкенің көк етінің түсі сұр (ашық түстен қара сұр түске дейін) деп, қытай – қою қара, ал олардың гибридтері – қара түс деп санаймыз.

Арнайы зерттеулер арқылы бозша мөңкенің популяциясы ереже бойынша диплоид – триплоидты жинақпен болатындығы дәлелденді /5-6/, сондықтан бұндай популяцияда аталықтарының үлесі шамалы.

Көп жылдық бақылаулар мөңкелердің сұр құрсақты түрлеріндегі аталықтарының үлесі төменділігін көрсетті. Көк ет түсінің қараюына қарай -аталықтарының үлесі ұлғаятындығы бақыланды /7-8/.

Қолдағы материал бойынша Алакөл жүйесі көлдеріндегі мөңкенің популяция ішілік құрылымы қиын екендігін аңғаруға болады. Соңғы жылдардағы белгіленген өсу қарқынының айтарлықтай ауытқуы, өсу формасының болуына мезейді.

Осы түрдің орналасуы, барлық мәліметтерден көрінгендей, алғашқы кезеңде қосымша жүйеде өтті, ашық бөлімге ол шөпті биотопты меңгергеннен кейін ғана көшті. Кәсіптік жағынан мөңке балығының алғаш Қошқаркөлде көрінгені түсінікті – салыстырмалы кіші суқоймада дамыған қосымша жүйесімен, және шөп басқан биотоп айтарлықтай ауданымен /9/.

Алакөл көлінің шығыс бөлігіндегі сұр, қою қара, қара түсті құрсақты мөңкелердің морфологиялық белгілерін талдауы, әр топтағы балықтар шегіндегі бір аудандағы, бұл топтардың ең төмен дифференциациясының болуын көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Әдебиетке шолу

 

                         1.1.Мөңке балығының систематикасы

 

 

                             Класс: Osteichthyes – сүйекті балықтар

 

Отряд: Cypriniformes – тұқытәрізділер

 

                             Тұқымдас: Cyprinidae – тұқылар

 

                              Туыс: Carassius – мөңкелер   

 

                              1.Түр: Carassius gibelio (Bloch)  

 

                              2.Түр: Carassius auratus (Linnaeus)

 

 

1.2.Физика – Географиялық ерекшеліктері мен зерттеу ауданының биотоп сипаттамасы.

 

Алакөл көлі көлдер тізбегінің түйіні болып табылады. Б.К.Терлецков  бойынша Балқаштан басталып, Қытай териториясында Эби-Нормен аяқталады. Олар оңтүстік-шығыс Қазақстандағы біратаулы ойпаттың дәл ортасында дерлік орналасқан, және солтүстіктен Тарбағатай жотасымен, оңтүстіктен – Жонғар Алатауымен, шығыстан- Барлық жотасымен шектеледі. Алакөл көлдер тобының ішіндегі ең батысында орналасқан Сасықкөл көлі болып табылады, шығысқа қарай Қошқаркөл көлі жатыр, оңтүстік шығыста – Алакөл көлі. Суы мол кезеңдерде олардың арасында тұрақты қатынас қалыптасады /10/.

   Алакөл көлі  Алакөл жүйесіндегі ең ірісі болып табылады. Ең төменгі бөліміндегі Алакөл ойпатында орналасқан. Өзіне суды тек өз үстелуінен ғана емес, Алакөл тобындағы басқа да ірі көлідерінен жинайды. Көл ағынсыз, дұрыс емес алмұрт тәрізді, солтүстік – батыстан, оңтүстік – шығысқа созып жатыр.

 60 – жылдардың басында оның ең жоғарғы ұзындығы 104 км  құрады, ең жоғарғы ені 52 км(орташа 25,5 км), жағалау сызығының ұзындығы – 384 км, судың беткі ауданы – 2560 км² (аралдармен қосқанда – 2686 км²), орташа тереңдігі – 22,1 м, ең үлкен тереңдік – 54 м, су салмағының көлемі – 58,56 млрд. м³ /11/.

Көлдің жағалауы тегіс және ширек борпылдақ қалдықтармен қаланған. Тек оңтүстік, және сирек, шығыс жағалау көлмен шайылған, және ұзындығы 9 м жыралары болады. Жағалаудан ұзын, тар жырақтар бөлінеді, соның арқасында өз уақытында Гурге деген атау алған (монғолша Гурге « өткел көлдер» деген мағынаны білдіреді), су деңгейі төмендеген уақытта кейбір жырақтар бір жағалауды екіншісімен қосатын өткелді құраған /10/.

Алакөл көліне 15–тен аса ағыстар қосылады, оның негізгі алтауы болып табылатыны: Үржар өзендері (көлдің беткі ағынының 50%-і), Қатынсу (8,8%), Эмель (27,4%) солтүстікте пен солтүстік – батыста және Жаманаткөлде (5%), Ырғайты мен Жаманты (8,8%) – оңтүстік пен оңтүстік – батыста. Одан басқа да оны көктемгі уақытша су ағындары мен жылғалар, мол грунт сулары толықтырып отырады. Көл суы тұздылау, көк – жасыл түсті (V-VI Форель – Уле шкаласы бойынша), мөлдірлігі 4-6 м, (жағалауда 1.5-3 м)  /12/.

            Көлдің орталық бөлігінде, солтүстік – шығыс жағалауға жақын үш аралдан тұратын кіші гірім архипелаг орналасқан ( Үлкен Аралтөбе, Орташа және Кішкене Аралтөбе ). Олар полезойлық туыстармен құралған және тік, ал оңтүстік – шығыста — құламалы жағалау.

            Көлдің терең бөлігі тағатәрізді аралдарды оңтүстік – батыстан қоршаған. Ең ұзын тереңдік (54 м) Кішкене Аралтөбе аралынан  оңтүстік – батысқа қарай 5 км жерден табылды /11/.

Алакөл көлінің түбіндегі қалдықтар алуан түрлі. Грунттың түріне байланысты келесі биотоптарға бөледі: сұр балшықты биотоп (көл ауданың 54%-і, оның терең бөлігінде орналасқан, және  оңтүстік – шығыстан солтүстік – батысқа созылып жатыр),лайлы құм биотопы (ауданның 30%-і көлдің солтүстік – шығыс пен батыс аудандарының үлкен бөлігін алып жатыр) қара лай биотопы (ауданының 7%-і тар жол-жол түрінде, көлдің солтүстік, батыс, оңтүстік  жағалауларын қоршаған) лайлы құмдақ биотопы                          (ауданның 4%-і біріккен бөлімдерден құралған, көлдегі аралдардың архипелагынан солтүстікке қарай және Сарытүбек мысының оңтүстігінде орналасқан),  тасты-галечникті биотоп (көлдің оңтүстік және батыс жағалауындағы аралдардың литоральді ауданында орналасқан) /13/.

            Биотопты « экологиялық қатнастағы бөлімдердің бірегейлігі» ретінде анықтаудан өзгеше, критери ретінде су қозғалысын,минерализациясын, тереңдігін,шөп басып кетуін қолдану ақылға сиымдырақ болар еді. Олардың ішінде негізгісі біздің көзқарасымыз бойынша судың минерализациасы  болып табылады. Судың стандартты тұщы, тұздылау, тұзды болып бөлінуіне байланысты Алакөл көлінің барлық зерттелген бөлімдері келесі биотоп топтарына бөлуге болады:

1.Тұщы сулы  жоғарғы өзен (таулы бөлім).

2.Тұщы сулы орташа ағысты өзен.

3.Тұщы сулы өзеннің шөп басқан сағасы мен шығанағы, сонымен қатар арналы көлдер.

4.Тұздылау сулы бөлімдер, шөп басып кеткен.

5.Тұзды сулы бөлімдер, ереже бойынша, ашық.

Бірінші  топқа өзеннің таулы бөлімдері суының өте қатты ағыстарымен кіреді. Грунты тасты болып келеді. 1996-2000 жылдар аралығында мұндай бөлімдер зерттелмеген десе де болады. Екінші топқа Эмел мен Қатынсу (Қатынсу өзені Көктал ауылынан басталып Эмел өзенінің сағасынан Май-Талғазы заставасының ауданына дейін ) өзендерінің ортанғы бөлімдері кіреді. Жағалауы құламалы, жиірек әртүрлі шөптер және ағаш бұталары  басып кеткен. Өзеннің арнасы бірге, орнына қарай бірнеше салаларға тармақталады.   Судың саяз жерінде түбі құмды, немесе құмды-саз балшықты. 0.5-тен 2м. дейін шұңқырлары болады. Эмел өзенінде шұңқырдың тереңдігі 4м. дейін жетеді.

Үшінші топқа бірнеше әртуысты бөлімдер кіреді: Қызылең арналы көлдері мен Сычевск көлшігі, Жолдыөзек шығанағы, Эмел өзенінің ескі сағасы, Кіші – Алакөл шығанағы, Кеңесбай шығанағы. Шығанақтар негізгі акваториядан ұзын құмды енсіз жарты аралдармен және қою қамыс өскіндерімен бөлінген. Өзен суының тұрақты ағып келуі осы бөлімдегі судың аздаған (оларды қоректендіру өзені дәрежесінде)минерализациялануын туғызады. Түбі – лайлы, сұр, немесе қара күкіртсутекті балшықтан, жиірек – құмды болып келеді. Жағалауын қалың қамыс жапқан, түбінде — өлген және өлетін тамырлары. Шығанақтың айтарлықтай бөлігін батқан жұмсақ су өсімдіктері алады. Шығыс Жолдыөзек шығанағы  қазіргі уақыттағы және ескі арналарды қосатын Қатынсу мен Эмел өзендерінің атырау жүйесіндегі бөлігі болып табылады. Арналы бөлімдерде айтарлықтай 5.2м. дейінгі тереңдіктер болады. Кіші гірім сулардың  ауданы аз. 1997 жылы оған Эмел өзенінің ескі сағасышықты. 2002 жылы шығанаққа оған тек Қатынсу өзенінің сағасы шықты. Қазіргі уақытта  Эмел өзенінің сағасы  Алакөл өзенінің ашық ауданына шығады.

Төртінші  биотоп тобы сол сияқты көлге құятын өзендер мен тоғандармен байланысты, бірақ бұл бөлімнің суы тұздылау және алдыңғы бөлімдерге қарағанда  түбіндегі  шөп басқаны да маңызды емес. Бұл топқа мынадай бөлімдер жатады: ескі (1997) Қатынсу сағасы, Жарбұлақ, Жарбұлақтық және Қарабұлақтық көптеген тоғандарының шығысы,  саға алды (Зелененьнкий шығанағы, Писки аралындағы акватория) және сағалы ( Рыбачьи ауылындағы ерін, Ұялы мен Бесқопа өзендерінің сағасы) Үржар өзені бөлімі. Түбі сазды, немесе қара лайлы өсімдік қалдықтарымен жабылған. Суы тұздылау.

Бесінші биотоп тобы – тұзды сумен. Түбі ірілеу құмды немесе тығыз сұр лаймен құралған, өсімдік қалдықтарымен әлсіз  жабылған, аралдардың түбі тасты аздаған бөлімі құмды. Бесінші топқа Эмел мен Қатынсу өзендерінің сағасына жақын теңіз бөлімдері,Жарбұлақ шығанағы, Онағаш, Қарасу және тасты аралдар жатады.

Зерттеулерге жағалаулар, сонымен қатар қамыстың әртүрлі өсінділерімен және суға батып өсетін өсімдіктермен жағалаудан алыс акватория бөлімдері қамтылды. Су тереңдігі әр түрлі бөлім аудандардағы бақылауларда 1.5-тен 3.8 м. дейін жетті.

Сасықкөл көлі — көлемі жағынан екінші көл. Орташа көпжылдық дәрежесі бойынша, әдетте, 350.5 мБС белгісін қолданады. Осындай белгіде оның ауданы 736 км² (ұзындығы – 49.6, ені – 19.8 км, ең үлкен тереңдігі – 4.7м, орташа – 3.32) . Көл ағынды, батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Тереңдік жағалаудан біртіндеп ұлғаяды, ең жоғарғы – шығыс бөлігінде. Түбі тегіс, батыстан шығысқа қарай аздап еңістеу. Көлдің жағалау сызығы қатпарлы. Оңтүстік – шығыста жартыарал Аралтөбе беріледі,екі терең сулы шығанақ Бөрген мен Жартас түзетін /12/.

Сасықкөл көліне үш ағын сулары құйылады: оңтүстік – шығыста Тентек өзені, солтүстікте – Қаракөл өзені, батыста – Ай өзені. Негізгі ағыс Ай мен Қаракөл өзендері, су аз жылдары булану мен өзенің төменгі транспирациясына жұмсалады.

Сасықкөл көліндегі су деңгейінің көтерілуі наурыз айында басталады (сирек сәуірде). Жылдық жоғарлау мамырда байқалады. Жаздық – күздік деңгейінің төмендеуі қазан – қарашаға дейін жалғасады. Жылдық амплитуда деңгейі 50-ден 98см-ге дейін өзгереді, орташа 68см  /13/.

Сасықкөл көлі тұздылығынан бірегей деуге болады, үш негізгі биотопқа бөледі: сұр лай (көл шұңқырындағы ең төменгі бөлігі, су акваториясының 61%-і), құмды лайлы (судың таяз жерінен тереңдігіне дейін 1.5-2.0м) және құм — акваторияның 20-30%-і,  құм – лайлы биотоп алдыңғы екеуінің ортасында орналасқан және өтпелі болып келеді /11/. Бұдан басқа қосымша жүйедегі акватория зерттелді, жоғары сатылы су өсімдіктерінің қалың өсуімен сипатталады. Грунт қара балшықты күкіртсутектің иісімен.

Басқа да ең маңызды балықтардың көбейюіндегі абиотикалық факторға гидрологиялық режим кіреді. Әр жылда негізгі су ағысы атырауда оң немесе сол тармақтан өтеді, бұл балықтардың атыраудағы әртүлі орналасуын, осы немесе басқа өрістеу бөлімін қолданғанын және олардың жайылым ареалдарына орын ауыстырғанын анықтайды.

Табиғи режимде ең жоғарғы су шығыны көптеген өзен бассейндерінде мамыр айының басында байқалады, одан кейін су тасқынының салыстырмалы ақырындап толқынның төмендеуі жүреді, маусым айының ортасына дейін жалғасады, қар қорының мөлшеріне және қар еруінің қарқынына байланысты. Бұл осы жерде мекендейтін көптеген балық түрлерінің өрістеуіне жағдай жасады /14/.  Тентек өзенінің ағысын қалыпқа келтіруге байланысты, дауалдағы судың айтарлықтай бөлігімен жер суару, су тасу кезеңі айтарлықтай қысқарды. Одан басқа су тасқыны қалай тоқтаса солай   жыралардағы ағын баяулайды, жоғарғы сатылы су өсімдіктерімен жабылады, қамыс қалқымаларымен толып, нәтижесінде оттегі мөлшері төмендейді. Су атырауларындағы гидрологиялық режимнің бұзылуы балықтарды бұл ауданнан кетуіне мәжбүрлейді. Су аз жылдары су тасқынының қысқаруы балықтардың көбеюіне кедергі келтіреді, әсіресе сазанға /15/.  Зерттеу нәтижесінде Тентек өзенінің атырауындағы балықтардың қалыпты көбеюінің және өрістеуінің шетеуші факторы гидрологиялық және температуралық режим болып табылады. Су температурасының төмендеуі өрістеу уақытын кейінге ысыруы мүмкін, көлдегі қосымша жүйелерінің айтарлықтай шөп басуынан және гидрохимиялық режимнің нашарлауының салдарынан сазан өрістемейді.

Қошқаркөл көлі   Сасықкөл мен Алакөлдің арасында орналасқан. Көлдің ауданы (орташакөпжылдық дәрежесімен белгілегенде 349.8мБС) – 120км² (ұзындығы – 18.3, ені – 9.6км, ең үлкен тереңдік – 5.8м, орташа – 4.07). Көлдің формасы элипстәрізді, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған, ағынды. Көлдің жағалау сызығы аз жырымдалған. Көл тереңдігі біртіндеп ұлғаяды, ең жоғарғы тереңдік оңтүстік – батыс бөлігінде. Түбі тегіс.

Қошқаркөл көлінің түбіндегі қалдықтар бәрі дерлік бірдей. Бұл жерде үш негізгі биотоп бөлінеді – құмды-лайлы, құмды және сұр лай. Сұр лай биотопы көл шұңқырының ең төменгі бөлімін алады – акваторияның 62%-і. Құмды биотоп судың таяз жерінен басталып 1.5-2м тереңдікке дейін созылады, оның ауданы – акваторияның 20-30%-і. Құмды-лайлы биотоп өтпелі болып келеді.

Қошқаркөл көлінің өз ағыстары жоқ,  негізінен Сасықкөл көлінен қоректенеді, фильтрация жолымен жағалау толқыны және беткі құйма  арқылы. Сасықкөл деңгейінің төмен кезеңінде беткі ағыс тоқтайды. Көл ағысы Ұялы ағысы арқылы  Ұялы өзеніне одан ары Үржар өзеніне т.б. ағыстар арқылы жүзеге асады /10/.

Сасықкөл мен Қошқаркөл көлдерінің жылулық режимі ұсақ суқоймаларға тән болып келеді. Көктемгі – жазғы судың жылуы наурызда басталып маусымның екінші жартысына дейін жалғасады. Мұздан тазару кезеңінде су температурасы 1-3-тен 7-10º-қа дейін  ауытқиды, жоғарғысы шілденің аяғында аталады (28-29º). Бірінші мұз қату қарашаның аяғында көрінеді, қату процесі 7-11 күнге созылады. Мұздың ең үлкен қалыңдығы ақпанның екінші жартысында жетеді (орташа 60-62 см). Ақпанның соңы – наурыздың басында мұз жабындысының күші азая бастайды. Сәуірдің басында көл түгелдей мұздан тазарады /14/.

Су биотоптарында ( ст. К5және К6), су өсімдіктерімен жабылған жерден ары қосымша жүйелерде маусым айының басында, диоксидті көміртектің өте жоғары концентрациясы 52.8-61.6 мг/дм³-ге дейін табылды, бұл осы бөлімнің жоғарғы температурада құрылымы тығыз өзгеріс жүріп сазға айналғанын көрсетеді. Осы станцияда судағы оттегінің ең төменгі концентрациясы – 4.7-5.7 мг/дм³ тіркелді. Басқа станциялардағы суларда оттегі режимі гидробионттар жағдайына жеткілікті болды – 8.3-тен 10.2 мг/дм³ дейін.

Жалаңашкөл көлі – Алакөл  суқоймалар жүйесіндегі мөлшері жағынан төртінші. Судың беткі ауданы – 37.5 км², ұзындығы – 9 км, ені – 5.8 км. Жағалау сызығы тегістеу. Жағалау төмен, орнына қарай сазды, қамыспен жабылған. Лай сұр, майтектес, кейбір жерде қара өсімдік қалдықтарымен.

Көл қоректі негізінен грунт суларының есебінен алады. Суы көп жылдары көл суларын жағалау су тасқыны арқылы Жаманөткел жырасымен Алакөлге қарай жібереді. Көлдегі су деңгейінің көтерілуі наурыз айында басталады. Жылдық жоғарлау сәуір – маусымда байқалады. Күзгі – қысқы деңгейінің төмендеуі қазан – қарашаға дейін жалғасады. Су деңгейінің жылдық амплитудасы 42-89 см /13/.

Жаланашкөлдегі көктемгі – жазғы көлдегі судың қызуы ақпанның аяғы мен наурыздың басы. Су температурасы мұздан тазару кезеңінде 1-3-тен 7-10º- ға дейін ауытқиды. Ең жоғарғысы – маусымның аяғында белгіленелі – шілденің басында жағалауда 24-26º- қа жетеді, бұны осы суқойманың грунт суымен қоректенуінен деп түсіндіру керек шығар. Жаланашкөл көлі 1-2 күн ішінде қарашаның басталуына дейін  қатады. Ақпанда мұздың қалыңдығы 90 – 100 см-ге жетеді. Мұздан аршылу мен тазару наурыздың аяғында       жүреді  /14/.

 

1.3.Алакөл суқоймасындағы мөңке балығы популяциясының пайда болуы мен қалыптасуы.

 

Алакөл көліне 1973 жылы Бұхтарма суқоймасынан әкелініп жерсіндірілген. Сасықкөл көліне алғаш жерсіндірілген./1/ Мөңкені жерсіндіруде негізінен қосымша жүйедегі суқойманы меңгеру мен балық өнімін толықтыруға есептелген /15/. Бұл көлге осы түрдің өсімдікжегіш балықтарды тасу кезінде Алматы тоған шаруашылығынан 60 – 80-ші жылдары түсу мүмкіндігін шектеуге болмайды /16/.

Қысқа мерзімде мөңке балығы жүйедегі негізгі суқоймалардың барлығына таралды (Алакөл, Сасықкөл және Қошқаркөл) және отырғызыл – ғанына 4 жыл өткен соң кәсіптік қатарға енді. /17/.

Жалаңашкөл көліне мөңке 1989 және 1997 жылдар аралығында енді. Көл жүйесінде мөңкенің тез таралуы сол жердегі тұрғындардың тоған қазуға, оны тасымалдауға мумкіндік берді /18,19/.

80-ші жылдардың аяғы мен 90-ы жылдардың басы кезеңінде мөңкенің аулау көлемі мен аулаудағы үлесі біртіндеп өсті. Осы түрдің жоғарғы аулануын бүкіл жүйеде 1989-1990 жж. келеді, 700 тонна мөңке ауланған. 80-ші жылдардың аяғында мөңкенің негізгі салмағын Қошқаркөлден алынды, келесіде – Алакөлден. Одан ары аулау көлемі кенет жылына 150-200 тоннаға дейін төмендеді, бұл санының төмендеу апатына байланысты емес, кәсіптің аз рентабельдігімен және сол уақыттағы мөңкеге деген тауарлық сұранысының төмендігімен түсіндіріледі. 1997-1998 жж. мөңкенің қоры өспеді және оның  бүкіл жүйедегі аулануы жылына 70 тоннадан аспады.

Алакөл көлдерінде мөңке балығы  2000 жылдары барлық дерлік биотопты мекендеген, ең тұздыланған жерден басқа /18/.  Ең көп саны қосымша жүйедегі шөп басқан биотопта жетеді, ереже бойынша ол жерде саны мен биомассасы бойынша басымды болып келеді /2,18 /.

Әр көлде жерсіндіру кезіндегі алғашқы уақытта аталықтарының үлесі артқан. Егер басында барлық көлдерде мөңке үйірінде тек аналықтары белгіленсе /19/, кейінгі жылдары аталықтарының үлесі Сасықкөл көлінде 14.5%-тен Алакөл көлінде 45%-ке дейін ауытқиды /18/.  Жыныстық пісіп жетілу мерзімі қарау кезеңінде барлық көлдерде бір бағытта төмендеу жағына қарай өзгерген.

Жерсіндіру барысында өрістеу уақытының және ол жүретін жағдай диапазонының біртіндеп кеңейгені да байқалды. 1981-1984 жж. мөңкенің өрістеуі 16-17ºС су температурасында басталатын және мамыр айының басы мен маусымның  аяғы кезеңінде жүретін /19/. 1985-1992 жж. өрістеу жуықтап сол уақытта, бірақ 13-14 ºС – та басталды. 1997-1998 жж. өрістеудің басы  сәуірдің басы  мен  аяғына  келді,  ал  аяқталуы  – тамыздың ортасында /2,18/.

  Алғашқы аққыш аналық 1998 жылы судың 11 ºС температурасында ұсталынған /2/.

Мөңкенің ұзындықта өсуінің көрсеткіштері 1980-1997 жж. кезеңінде біртіндеп төмендеді. 2000 жылғы мәліметтерде де Алакөл көліндегі берілген мәлімет қазіргі уақытқа дейін сақталғанын көрсетті. Материалдарды екі жерден Кеңесбай мен Жолдыөзек шығанағынан алынған талдау уақытында олардың алғшқысы – балықтың алғашқы жылынан бастап, ал екіншісі – төртінші жылынан бастап, 1995 жылғы мөңкенің генерациясы  1993-1994 жж. салыстырғанда ұзындық өлшемі төмен екендігі белгіленді. Қошқаркөл көлінде 1998 жылы кіші жастағы мөңкелердің генерациясының ұзындық өлшемінің  көрсеткіштерінің кейбірі өскендігін байқады /23/. Жүйедегі барлық көлдердегі мөңкеге соңғы жылдары ұзындыққа өсуінің айтарлықтай ауытқушылығы тән /7,20,21,22-24/.

 

        Кесте 1. Жолдыөзек шығанағынан алынған бозша мөңкенің әр түрлі генерациясының ұзындыққа өсуі

(кері есептеу, 2000 ж. жиналған)

миллиметрмен

Генерация	11	12	13	14	15	16
1993	41.8±1.6	78.7±2.6	111.4±2.9	142.5±3.0	168.7±2.4	191.6±2.3
1994	43.9±1.1	80.9±1.6	113.7±2.0	140.6±2.0	163.9±2.1	182.0±2.5
1995	40.8±1.0	77.7±1.7	108.9±1.8	134.4±1.6	155.2±2.0	—

 

        Сасықкөл көліндегі мөңкенің жастық құрылымының өзгеруі ересек балықтар үлесінің жиналуы мен үйірдің қартаюы барысында жүрді. Жастық құрамы бойынша материал Қошқаркөл мен Алакөл көлдерінде онша көп емес, бірақ олардың өлшемдік құрылысын талдай отырып, мөңке популяциясының қалыптасу барысында осы суқоймада өлшем қатары кеңейе түсті, ең ірі көлемді балықтардың үлесі көбейіп, ал көпсанды өлшем кластары оңға ысырылды. Соңғы ұзындық өсудің төмендеу көрсеткіштері ересек жастағы балықтардың үлесінің жоғарылағанын көрсетеді.

 

          Кесте 2. Кеңесбай шығанағынан алынған бозша мөңкенің әр түрлі генерациясының ұзындыққа өсуі

      (кері есептеу, 2000 ж. жиналған)

миллиметрмен

Генерация	11	12	13	14	15	16
1993	41.1±0.8	77.9±1.3	109.9±1.6	138.3±1.8	165.2±1.8	187.1±1.9
1994	35.8±1.2	67.6±1.9	94.7±2.2	119.9±2.3	142.1±2.1	160.1±4.3
1995	37.3±1.2	69.0±2.1	96.3±2.1	120.3±2.0	—	—

 

2000 жылғы алынған мәліметтер Алакөл көлінің өлшемдік және жастық құрылысының өзгеру бағыты сақталуда екендігін көрсетті. Жолдыөзек шығанағындағы ауданның мөңке балықтары 1997 жылға қарағанда 2000 жылы ірі көлемді және ересек жасты особтарының өскендігін белгіледі (3-4 кесте). Соған байланысты орташа жасты және орташа мөлшерлі балықтардың аулаудағы үлесі ұлғайды.

 

Кесте 3. Жолдыөзек шығанағы ауданындағы 1997 және 2000 жж. мөңкенің ғылыми аулаудағы мөлшерлік құрамы

пайызбен

Жыл	Ұзындық, l, см												lср	N
	7-	9-	11-	13-	15	17-	19-	21-	23-	25-	27-	29-
1997	—	—	14.3	47.1	24.9	7.4	2.6	2.6	2.1				14.5	189
2000	0.2	0	0.8	4.3	23.8	44.6	22.8	2.9	0.6				17.9	509

 

Кесте 4. Жолдыөзек шығанағы ауданындағы 1997 және 2000 жж. мөңкенің ғылыми аулаудағы жастық құрамы

пайызбен

Жыл	Жасы						Орташа жасы	N
	2+	3+	4+	5+	6+	7+
1997	—	86.2	11.6	2.1	—	—	3.16	189
2000	0.2	0	17.4	57.5	24.4	0.6	5.08	509

 

Осы жолмен, Алакөл жүйесіндегі  әр көлде мөңкені жерсіндіру барысында аталықтарының үлесі өсе бастады, жыныстық жетілудің көлемі мен ұзындық өсуінің көрсеткіштері төмендеді, ересек балықтардың үлесі ұлғайды. Биологиялық параметрлердің жалпы өзгеруі  Алакөл жүйесіндегі әр түрлі көлдегі популяцияның қалыптасу процесі бір тізбекпен жүргенін айтуға  болады.

Көптеген биологиялық көрсеткіштердің бір бағытта өзгеруін, барлық көлдердегі бақылаулар, популяцияның тұрақты құрылысы әлі де болса суқоймалар жүйесінің ешқайсысында аяқталмағанына куә болады /2/. Белгілі дәрежеде бұл мекендеу орталығының тұрақсыздығынан, жиірек су режимінің тұрақсыздығынан, Алакөл көлінеің ихтиоценозына балықтың жаңа түрінің пайда болуынан, сонымен қатар соңғы онжылдықтағы кәсіптік қысым дәрежесінің өзгеруіне байланысты.

Мөңкенің мекендеу жағдайының ерекшеліктері жүйедегі әр көлде популяция қалыптасу процесінің әр түрлі жылдамдығын көрсетеді. Қошқаркөл көліндегі мөңке популяциясының 1993 жылы басқа сапалы сатысына шықты, бұған жасының ұзаруы мен жыныстық жетілудің мөлшерінің өсуінің басталуы меңзейді /2/. Соңғы жылдары ұзындық өсу көрсеткіштерінің ұлғаюының басталуы да соны айтады  /23/.

Өрістеу кезеңінің созылуы, соңғы жылдардағы үштен екіге жуық вегетациялық маусымды құрайды, барлық көріністер, Алакөл көлдеріндегі мөңкенің саны ұлғаюмен соның салдарынан өрістеу ауданының жеткіліксіздігімен түсіндіріледі.

Қолдағы материал бойынша Алакөл жүйесі көлдеріндегі мөңкенің популяция ішілік құрылымы қиын екендігін аңғаруға болады. Соңғы жылдардағы белгіленген өсу қарқынының айтарлықтай ауытқуы, өсу формасының болуына мезейді  /9/.

Осы жолмен мөңке Алакөл жүйесіндегі көлдер ихтиоценозына шектеумен кіріп, алуан түрлі биотоптарды мекендеп, және популяция ішілік топтар қатарын құрды. Шөп басқан биотоптарда басымдылық көрсетіп, мұнда өрістейтін көптеген балық түрлері орналасқан, жүйеде мекендейтін,   және вегетациялық маусымның айтарлықтай бөлігінде көбейіп, мөңке жас шабақ кезінде бәсекелестік қатнасқа түсіп олардың санының толығуына кедергі келтіре алады. Соңғысы оны Алакөл көліндегі ихтиоценоздарды құрайтын маңызды етіп қояды.

 

1.4.Бозша мөңкенің пайда болуынан кейінгі түр аралық қатынастардың өзгерісі

 

Осы түрдің орналасуы, барлық мәліметтерден көрінгендей, алғашқы кезеңде қосымша жүйеде өтті, ашық бөлімге ол шөпті биотопты меңгергеннен кейін ғана көшті. Кәсіптік жағынан мөңке балығының алғаш Қошқаркөлде көрінгені түсінікті – салыстырмалы кіші суқоймада дамыған қосымша жүйесімен, және шөп басқан биотоп айтарлықтай ауданымен.

Отырғызылған уақытта мөңке өрістеуде сазан мен талма балықтарымен бәсеке жағдайына түсті; қоректік объекті үшін – шөпті биотопта талма мен қамыс алабұғасымен, ашық бөлімде сазанмен. Сондықтан ол өзінің санын көксеркенің тұщы су бөлігіндегі жүйеде талма мен алабұғаны жойған соң ғана өсіре бастады. Шексіз аулаудан және гидроқұрылыстың көбею жағдайын нашарлатуынан, нәтижесінде сазан саны күрт төмендеуден кейін мөңке кәсіптік маңызы айтарлықтай артты /3/. Бұл түрдің кәсіптік аулауда пайда болуы Сасықкөл мен Алакөл көлдерінде 80-і жж. ортасына немесе сазанның төменгі сандық кезеңіне сәйкес келеді. Осы кезеңде мөңкенің қоректік спектрі жеткілікті алуан түрлі болды, бірақ оның ішінде басты орында бентос болды /19/.  Барлық көрсеткіштерге қарағанда, 80-і жылдары кезеңінде бентофагтардың қоректік бәсекесі әлсіз болды, олардың салыстырмалы сандарының төменділігінен. Сол уақытта пелагикалық бентофаг – сазанның санының төмендеуі мөңкенің біртіндеп оның қоршаған ортасын иемденуге жол берді. Мөңкенің пелагиал ихтиоценозына енуі әсіресе Қошқаркөлде төзімдірек болды, мұнда ол биомассасы бойынша басымдырақ.        

 

 

 

 

 

 

 

2.Материалдар мен әдістер

 

Материалдарды жинау аулардың әр көлемдегі көзшелерімен ( 20см, 30см, 40см, 50см, 60см. 70см), белгіленген станцияларға жаз мезгілінде екі қатар 12 сағатқа қойылу арқылы, күз мезгілінде зерттеулерге дәлірек мәлімет алуға бақылау ауларды бір қатарға қойылды. Сонымен қатар қазір өзекті мәселе болып отырған санының азаюына байланысты, бізде кейбір станцияларда зерттеу жұмысына қажетті материалдардың саны кем болғандықтан кейбір жетіспегендерін балықшылардың ауларындағы балықтармен толтырылды. Сол жиналған балықтарға зерттханалық жағдайда 35 данасына пластикалық және өлшемдік белгілері бойынша морфологиялық талдау жүргізілді.

 

2.1.Биоанализ                       

 

Биоанализ әдісі өзіне келесі реттік жазуларды кіргізеді:

1. Алынған орны. Суқойманы көрсету (өзен, тоған, көл, теңіз, немесе теңіз бөлігі), балық ауланған жерді.
2. Алынған уақыты күні, айы, жылы, жинаушының және өлшеушінің аты-жөні, фамилиясы. Балықтың тұрғылықты жердегі аты. Ғылыми атын (латыншасын) қарап отырған объектінің балықтар системасында анық анықталған жағдайда ғана беру керек.
3. L-балықтардың жалпы ұзындығы немесе абсолютті ұзындығы. Тұмсығынан бастап құйрық қанатының ең ұзын жеріне дейінгі өлшем;
4. l- дене ұзындығы, Тұмсығының жоғарғы жағынан құйрық қанатының негізіне дейін, яғни құйрық қанатынсыз ұзындығы;
5. Балық салмағы (г немесе кг). Балық салмағы алдымен ішкі құрылысын алмай, бүкіл балықты өлшейді (Q – жалпы салмағы), сонымен қатар ішкі құрылысынсыз салмағы (q-ішкі мүшелерінсіз).
6. Жынысын анықтау – барлық балықтарды зерттеуде міндетті түрде. Аталықтары ♂ белгіленсе, аналықтары ♀ белгіленеді. Егер балық жас және қарулы көзбен жынысын анықтай алмаса, онда сәйкес кестеге juv деп жазылады (қысқартылған juvenalis), жас деген мағынаны білдіреді.

 

2.2.Морфологиялық анализ

 

Морфологиялық өңдеуді И.В.Правдиннің (1966) әдісі бойынша жүргіздік. Пластикалық және өлшенетін белгілері бойынша жұмыс жасадық. Жұмысқа керекті белгілері келесі кезек бойынша:

Жасы- систематикалық жұмыста салмағы сияқты маңызы бар;

l.l. бүйір сызығы  – балық денесінің бүйіріндегі қабыршақтарының саны; 

D — aрқа қанатының сәулелерінің саны. Арқа қанаты (қысқартылған dorsalis ) бұтақталмаған сәулелерін рим цифрымен, бұтақталған сәулелерін араб цифрымен белгілейді;

А (analis қысқартылған) aналь қанаты –Арқа қанатына сәйкес болады;

Сонымен қатар басқа да қанаттарының белгіленуі: кеуде– P (Рectoralis),

Құрсақ – V (Ventralis), және құйрық – С (caudalis);

сn — тұмсығының ұзындығы, немесе көзінің алдына дейінгі ұзындық. Көзінің алдына дейінгі – тұмсығынан бастап, көзінің алдыңғы шетіне дейінгі ұзындық.

H – денесінің ең биік жері;  

 h – денесінің ең кіші жері;

 no көзінің диаметрі – көзінің көлденең ұзындығы;

cp немесе lc басының ұзындығы – тұмсығынан бастап желбезек қақпасының аяғына дейінгі ұзындық;

 lm басының желке жағынан өлшенетін ұзындығы  – басқы нүктесі басқаңқасының аяқталған жерінен тік қарама-қарсысына дейінгі өлшем;

о – көзінің горизантальді ұзындығы;

 hc – басының ұзындығы;

lr – тұмсығының ұзындығы

рo — басының көз артынан кейінгі өлшемі  – көзінің артынан, желбезек қақпасының аяғына дейінгі өлшем;

h маң. маңдайының ұзыныдығы – көзінен бастап, маңдайының жоғарғы нүктесіне дейінгі өлшем;

HTT – денесінің ең қалың өлшемі;

hTT – денесінің ең жұқа өлшемі;

Д – негізінің ұзындығы, негізінен бастап соңғы сәулесіне дейінгі ұзындық;

Д – ең үлкен ұзындығы, ең үлкен сәулесінің ұзындық өлшемі;

А – негізінің ұзындығы;

Р, Vұзындықтары, яғни – олардың орналасқан жерінің алдыңғы жағынан, ең ұзын сәулесінің ұшына дейінгі өлшем;

P-V – бір қанатының бекітілген нүктесінің алдыңғы жағынан, екінші қанатының бекітілген нүктесінің алдыңғы жеріне дейінгі өлшем;

aD – тұмсығынан арқа қанатының басына дейін;

pD – арқа қанатының аяғынан құйрық қанатына дейінгі өлшем;

aA – тұмсығынан бастап аналь қанатының басына дейінгі өлшем;

aV – тұмсығынан бастап құрсақ қанатына дейін;

ap – басынан бастап кеуде қанатына дейін;

V-A – құрсақ қанатының басынан аналь қанатының басына дейін;

 

io – көз аңғарының арасы;

ld – арқа қанатының негізінің ұзындығы;

hd — арқа қанатының биіктігінің ұзындығы;

la — аналь қанатының негізінің ұзындығы;

ha- арқа қанатының биіктігінің ұзындығы;

lp – кеуде қанатының ұзындығы; 

lv – құрсақ қанатының ұзындығы; /25/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Нәтижелері және оны талқылау

 

3.1.Алакөл көліндегі мөңке балығының салыстырмалы биология- лық  сипаттамасы

 

Мөңке балығы Алакөл көлінде соңғы жылдары ең көп тараған балық түрлері болып табылуда, көпшілік жағдайда биомассасы мен саны жағынан жағалау сызығы бөлімінде басымырақ болып келеді.

Алакөл көлінде мөңке балығының өзара дене қалпымен, көк етінің түсімен және кейбір морфологиялық айырмашылықтарымен ерекшелінетін екі түршесі бозша мөңке Carassius gibelio (Bloch)  мен қытай мөңкесі Carassius auratus (Linnaeus) кездеседі /4/. Қытай мөңкесінің көк етінің түсі тек қара түсті болады, бозша мөңкеде айтылған белгі ашық сұр түстен, қара түске дейін ауытқиды. Бірақ кейбір мәліметтерде /1/, қою қара түсті особтар бірнешеуі ғана кездесті. Сонымен қатар соңғы жылдары бұл түрлердің арасында гибрид түзілуде. Бұрынғы зерттеулердің негізінде көк ет түсінің  тұқым қуалайтындығы дәлелденді (толық емес басымдылық принципімен), сондықтан түрлер популяциясының талдауындағы феномы болуы мүмкін. Осыған байланысты берілген этапта бозша мөңкенің көк етінің түсі сұр (ашық түстен қара сұр түске дейін) деп, қытай – қою қара, ал олардың гибридтері – қара түс деп санаймыз.

Арнайы зерттеулер арқылы бозша мөңкенің популяциясы ереже бойынша диплоид – триплоидты жинақпен болатындығы дәлелденді /5-6/, сондықтан бұндай популяцияда аталықтарының үлесі шамалы.

Көп жылдық бақылаулар мөңкелердің сұр құрсақты түрлеріндегі аталықтарының үлесі төменділігін көрсетті. Көк ет түсінің қараюына қарай -аталықтарының үлесі ұлғаяды /7-8/. 2001 ден 2005-ке дейінгі жылдары аталықтарының салыстырмалы саны айтарлықтай өсуі жүрді. Сонымен қатар, берілген белгі мөңкелердің көк еті қою қара түстісі 2005 жылы 70 %-ке жетті, ал сүр түсті мөңкелер – 44,5% (1-ші сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 –ші сурет. Алакөл көліндегі әр түсті құрсақты мөңкенің популяциясындағы аталықтарының салыстырмалы саны (с-сұр, қ-қара, ққ-қою қара), 2001-2006жж.

 

 

  Ескеретін қызық жағдай, Алакөл көліндегі әр бөліміндегі алынған  көрсеткіштері бірдей уақытта көрінбей, басында аталық үлесінің ұлғаюы акваторияның шығысында, содан кейін батыс пен солтүстік бөлігінде болды (Кесте 5). 2006 ж. оңтүстік бөлігінде қара және қою қара құрсақты балықтардың ішінде аталықтарының үлесі 40%-тен аспады.

 

 

Кесте 5. Алакөл көліндегі 2001-2006жж. әр түсті құрсақты мөңке популяциясындағы аталықтарының үлесі.

 

 

Көл аудандары	Көк етінің түсі	2001	2002	2004	2005	2006
Солтүстік бөлігі	сұр	—	—	13,8	41,9	10,3
	қара	—	—	26, 9	69,0	10,3
	Қою қара	—	—	66,0	87,8	23,1
Батыс бөлігі	сұр	0	0	0	66,7	42,2
	қара	0	8,86	6,7	56,6	54,8
	Қою қара	31,43	45,5	43,6	52,9	55,1
Шығыс бөлігі	сұр	—	—	33,3	—	30,8
	қара	—	—	66,7	—	38,1
	Қою қара	—	—	66,7	—	33,3
Оңтүстік бөлігі	сұр	—	—	—	—	0
	қара	—	—	—	—	33,3
	Қою қара	—	—	—	—	40,0
Ескерту – мәліметтер жоқ

 

 

Әдетте, мөңке популяциясындағы аталықтар үлесі қолайсыз жағдай туғанда ұлғаяды.

Мөңкенің  мекендеу жағдайының нашарлау күйін нақты себебін анықтау өте қиын. Бірақ, талданған балықтардың жасын ескере отырып, 80% 3-5 жастағы балықтар құрайтынын (2-ші сурет), ген құрылысына Алакөл жүйесіндегі көлдердің жағалау алдылық бөлігі мен қосымша жүйелерін инсектицидтермен өңделгенінің әсері деп болжауға болады. Нақ 2000-2002 жж. кезеңінде шегірткенің орын ауыстыруына қарсы тығыз күрес жүргізілген.

Алакөл көліндегі мөңкенің популяциясы ұзындығы 90-250 мм, салмағы  24 – 500 г. балықтармен, және олардың өлшемдік құрылымы оның акваториясының әр бөлігінде ауысады (3-ші сурет).

Ең ұсақ мөңкелер Алакөл көлінің солтүстік бөлігінде болды, модалді өлшемдік 120 – 140 мм. класспен. Бұл фактіні, мүмкін Қамысқала ауылына жақын ихтиофаунаға түскен айтарлықтай кәсіптік қысыммен түсіндіруге болатын шығар. Көлдің батыс және шығыс бөліктеріндегі кәсіптік қысымның төмендеуі салдарынан модалді класстың мөлшері балықтың ұзындығы    140-

160 мм. ұлғайды. Көлдің оңтүстік бөлігінде әр түсті құрсақты мөңкенің модалді классы өзгермеді, бірақ, ірі көлемді балықтардың үлесі ұлғайды.

Өлшемдік сипаттау талдауы және қондылығығы бойынша дәл айырмашылығын көрсетті Алакөл көлінің оңтүстік бөлігіндегі қою қара құрсақты мөңкелердің ұзындығы, дене салмағы және қоңдылығынан (Кесте 6).

 

 

Кесте 6. Алакөл көлінің 2006 ж. әр түсті құрсақты мөңкенің ұзындығы, салмағы, қоңдылығы.

 

 

Көк ет түсі	Параметрі	Солтүстік бөлігі	Батыс бөлігі	Шығыс бөлігі	Оңтүстік бөлігі	СШ	СБ	СО	БШ	ОШ	ОБ
Сұр	Ұзынд., см	150,2±5,8	144,8±2,2	151,7±6,1	213	-0,2	0,9	—	-1,1	—	—
	Салмақ, г	115,9±14,8	94,3±4,7	109,7±13,3	330	0,3	1,4	—	-1,1	—	—
	Қоңд., F	3,0±0,04	2,9±0,02	3,0±0,1	3,41	0,0	2,2	—	-3,5	—	—
Қара	Ұзынд., см	146,2±5,3	148,3±3,9	143,0±3,2	164,0±17,4	0,5	-0,3	-1,0	1,1	1,2	0,9
	Салмақ, г	99,0±12,9	105,5±8,8	92,4±5,8	168,3±65,7	0,5	-0,4	-1,0	1,2	1,2	0,9
	Қоңд., F	2,9±0,04	3,0±0,04	3,1±0,1	3,2±0,1	-1,9	-1,8	-2,8	-0,9	0,7	1,9
Қою қара	Ұзынд., см	133,8±4,4	140,4±1,3	149,0±5,3	170,8±6,2	-2,2	-1,4	-4,9	-1,6	2,7	4,8
	Салмақ, г	77,7±7,0	84,6±2,8	102,6±10,7	146,2±19,1	-1,9	-0,9	-3,4	-1,6	2,0	3,2
	Қоңд., F	3,0±0,1	2,9±0,02	3,0±0,1	2,7±0,05	0,0	1,0	2,7	-1,0	-2,7	-3,7
С — Қ	Ұзынд., см	0,5	-0,8	1,3	—
	Салмақ, г	0,9	-1,1	1,2	—
	Қоңд., F	1,8	-2,2	-0,7	—
С-ҚҚ	Ұзынд., см	2,3	1,7	0,3	—
	Салмақ, г	2,3	1,8	0,4	—
	Қоңд., F	0,0	0,0	0,0	—
Қ — ҚҚ	Ұзынд., см	1,8	1,9	-1,0	-0,4
	Салмақ, г	1,5	2,3	-0,8	0,3
	Қоңд., F	-0,9	2,2	0,7	4,5

 

 

Бірақ, көк ет түсінің әр түрлі түсімен балық түстері жас топтары шегімен аз ерекшеленді, Алакөл көлінің солтүстік бөлігіндегі қара және қою қара құрсақты мөңкелерді қоспағанда (t_st = 3,2). Қою қара түсті мөңкелердің ішінде Алакөл көлінің әр бөлігіндегі, суқойманың солтүстік және батыс бөлігіндегі балықтардан дәлелденген ерекшелік  табылды (t_st = 2,7)  (Кесте 7).

Осы жолмен биологиялық сипаттауды түйіндегенде, Алакөл көліндегі мөңке популяциясы күрделі құрылысты. Популяцияның құрылысын зерттеу- дің  жалпы әдісі  белгі-маркерді іздеу болып табылады, сол немесе басқа  популяция ішілік топтарды сипаттайтын. Бозша мөңкеге қолданатын жетік белгі болып оның құрсағындағы көк етінің түсі. Жоғарыда бірнеше рет айтылғандай көк етінің түсі ашық мөңкелер ішінде аналықтарының үлесі үлкен. Әр түсті құрсақтылардың жыныс қатнастарының талдауы көрсеткендей  біздің жинау жұмыстарында мөңкелердің көк етінің ашық түсінде аналықтар үлесі жоғары. Бұдан басқа 2001-2005 жж. кезеңінде бөлініп алған топтар ішіндегі аталықтарының үлесінің жоғарылығын көрсетті, бұл шегірткелердің миграциясына қарсы инсектицидтермен даланы өңдеу жұмыстарымен байланысты болуы мүмкін.

Әр жас топтарындағы балықтардың ұзындық ерекшелігі бойынша  талдау жұмысы, әр түсті көк етті мөңкелердегі сияқты, сондай-ақ  Алакөл көлінің әр бөлігіндегі, негізінен дифференциация табылмағанын көрсетті.

Толығымен, Алакөл көлінің оңтүстік бөлігіндегі мөңкелер негізгі биологиялық көрсеткіштері бойынша бірнеше рет ірілеу болып шықты.

 

 

Кесте 7. Алакөл көлінің әр бөлігіндегі, әр түрлі құрсақпен әр жастағы балықтардың ұзындығы және қою қара құрсақты балықтар үшін  Стьюдент (t_st) коэффициенті.  

 

 

Құрсағының түсі		Жасы
	Параметрі	2+	3+	4+	5+	6+	7+	8+
Батыс бөлігі
Сұр	Орташа	—	117,2	137,8	153,1	179,5	187	—
	±m	—	2,4	1,5	1,5	4,7	—	—
	n	—	9	46	17	11	1	—
Қара	Орташа	113	114,5	138,8	159,9	183,8	181,0	—
	±m	—	1,4	1,8	4,5	1,6	6,9	—
	n	1	4	16	7	5	2	—
Қою қара	Орташа	—	116,9	138,2	154,4	183,8	190,0	—
	±m	—	1,0	1,0	1,1	1,6	5,9	—
	n	—	21	97	28	5	2	—
Солтүстік бөлігі
Сұр	Орташа	—	114,5	134,3	159,6	185,0	214,0	237
	±m	—	7,4	2,8	4,9	5,0	13,6
	n	—	4	21	7	2	3	1
Қара	Орташа	—	128,0	133,0	169,5	174,3	—	—
	±m	—	6,1	2,7	5,6	8,3	—	—
	n	—	3	16	6	3	—	—
Қою қара	Орташа	—	101,3	133,7	150,5	—	—	—
	±m	—	5,7	4,6	9,0	—	—	—
	n	—	3	17	6	—	—	—
Шығыс бөлігі
Сұр	Орташа	—	—	138,6	163,0	187,3	—	—
	±m	—	—	2,6		2,3	—	—
	n	—	—	9	1	3	—	—
Қара	Орташа	—	—	137,3	152,8	194,0	—	—
	±m	—	—	1,9	1,6	—	—	—
	n	—	—	16	4	1	—	—
Қою қара	Орташа	—	110,0	138,8	153,8	184,0	216,0	—
	±m	—	—	2,5	1,7	—	—	—
	n	—	1	9	6	1	1	—
Оңтүстік бөлігі
Қою қара	Орташа	—	—	140,1	160,6	185,2	226,0	250
	±m	—	—	2,0	1,5	2,0	—	—
	n	—	—	7	11	5	1	1
tst	запад — север	—	2,7	1,1	-1,3	-0,8	-2,0
	запад — восток	—	—	-0,2	0,3	-0,1	—	—
	запад -юг	—	—	-0,8	-3,3	-0,5	—	—
	север -юг	—	—	-1,3	-1,1	—	—	—
	север — восток	—	-1,5	-1,0	-0,4	—	—	—
	юг- восток	—		-0,2	0,3	-0,1	-4,4	—

 

 

 

3.2. Алакөл көліндегі мөңке балығының салыстырмалы морфологиялық сипаттамасы

 

   Мөңкелердің морфологиялық белгілерін екі ауданнан: Алакөл көлінің оңтүстік және шығыс бөлігінен талданды. Екі аудан да жуықтап алғанда суы бірдей минерализацияланған  Кіші Алакөл  шығанағының оңтүстік соңы — 3327 мг/дм3 және Жолдыөзек шығанағының шығыс бөлігі 3699 мг/дм3.

Көлдің шығыс бөлігіндегі мөңкелер құрсағының түсі барлық спектрлі ашық сұрдан қою қара түске дейін кездесті. Оңтүстік бөлікте жиі қою қара түсті құрсақты особтар, морфологиялық белгілері бойынша Жолдыөзек шығанағынан алынғандармен салыстырылды.

Айта кететін жәй, Алакөл көліндегі шығыс бөлігіндегі ашық түсті құрсақты мөңкелер пластикалық  белгілері бойынша басқа балықтардан ұзынырақ құйрық қалақшаларымен және постдорсальді қашықтық үлкендігімен  ерекшеленді (Кесте 8), соның салдарынан жұп және тақ қанаттары алға жылжыған. Сонымен қатар  АР,  AV, және  AD қашықтықтары сұр құрсақты балықтарда қара және қою қараға қарағанда кіші болып шықты.  Бұдан басқа, бұл балықтарда дене ұзындығы үлкендігімен басының ұзындығы айтарлықтай кіші болып шықты, ал бас бөліміндегі көзінің арты қысқа. Осылай бола тұраәр түсті құрсақты балықтың басындағы басқа индекстері ерекшеленбеді. Айтарлықтай ерекшелік тек басының ұзындығы мен антевентральді қашықтық. Біз басында гибрид қатарына енгізген қара құрсақты балықтар тобын ашық құрсақты балықтардан көп ерекшеленді, қою қара түсті құрсақты балықтарға қарағанда.

Берілген талдау мөңкелердің бүкіл үйірінің сол немесе басқа дәрежедегі гибридизацияға бейімделгіштігін, құрсағының түсіне тәуелсіз, куә бола алады. Өлшенетін белгілердің зерттеуіндегі дәлелденген ерекшеліктердің болмауы да осыған куә бола алады (Кесте 9).

Гибридизация процесіне қарамастан ашық түсті құрсақты мөңкелер аз қозғалғыш, бұған тақ қанаттарының салыстырмалы кіші ауданы, негізі мен биіктігінің ұзындығы бойынша есептелген индексі  дәлел бола алады. Зерттелген ашық түсті құрсақты мөңкелер арқа  қанаттарының негізі ең қысқа болды (36.8%).

Соған қарамастан, жалпы дене ұзындығы, ең үлкен дене биіктігі мен тақ қанаттарының биіктігінен құралған hD мен hA ашық түсті құрсақты мөңкелерде ең төмен болып шықты, және 72,6%, қарсы қою қара және қара түсті құрсақты балықтарға 73.5 % мен 73,9%, бұл аз қозғалысына дәлел бола алады.

Алакөл көлінің оңтүстік бөлігіндегі қою қара түсті құрсақты мөңкелер шығыс бөлігіндегі аналогиялық балықтардан көптеген пластикалық белгілерімен ерекшеленді,  шығыс бөлігіндегі әр топтағы балықтарының өзара ерекшеліктеріне қарағанда (Кесте 8).

Бұл балықтар көзінің үлкен өлшеміндегі басының  және дене биіктігінің қысқа өлшемінде, бұл судың лайлануына байланысты бейімделу  реакциясының нәтижесі болуы мүмкін.

Сондай-ақ Алакөл көлінің оңтүстік пен шығыс бөлігіндегі мөңкелердің екі өлшемдік белгілері бойынша ерекшеленді (Кесте 9). Кіші Алакөл  мөңкелерінде желбезек өскіндері аз болды, бұл анағұрлым қорегінің ірілігін дәлелдейді. Одан өзге арқа қанаттарының соңғы бұтақталмаған сәулесінде көп тісшелері болды, оның биіктігінің төменділігіне қарамастан.

Осы жолмен, Алакөл көлінің шығыс бөлігіндегі сұр, қою қара, қара түсті құрсақты мөңкелердің морфологиялық белгілерін талдауы, әр топтағы балықтар шегіндегі бір аудандағы, бұл топтардың ең төмен дифференциациясының болуын көрсетеді. Өлшемдік және пластикалық белгілер бойынша ерекшелік талдауы Алакөл көлінің әр бөлігіндегі мөңкелердің арасындағы жекеленген белгілер бойынша дәлелденген ерекшеліктердің көптігін көрсетеді, бұл қоршаған ортаның өзгерісіне бейімделгіштігінен болуы мүмкін, локальді топтың болуына дәлел.

 

Кесте 8. Алакөл көлінің шығыс және оңтүстік бөлігіндегі әр түрлі құрсақты мөңкелердің пластикалық белгілері мен дәлелді ерекшеліктері.

 

 

Белгілері	Алакол көлінің шығыс бөлігі, Құрсағы қою қара, n=6			Алакол көлінің шығыс бөлігі, Құрсағы қара, n=12			Алакол көлінің шығыс бөлігі, Құрсағы сұр, n=7			Алакол көлінің оңтүстік бөлігі, Құрсағы қою қара, n=10			tst
	M ± m	σ	CV	M ± m	σ	CV	M ± m	σ	CV	M ± m	σ	CV	с-қ	с–ққ	қ-ққ	Ш-О
Q	103,7± 20. 4	45,5	43,9	94.7±4.4	14,7	15,5	129,1±24,2	59,4	46,0	106,8±7,9	23,6	22,07	1,40	0,80	0,43	0,14
l	145.0±9.6	21,6	14,9	141.4±2.6	8,8	6,2	155,9±10,1	24,7	15,9	151,1±3,9	11,7	7,73	1,38	0,80	0,33	0,62
H	39.8±0.5	1,2	3,0	39.5±0.5	1,8	4,5	39,2±0,4	1,1	2,8	38,0±0,4	1,2	3,27	0,45	0,96	0,48	2,76
h	14.8±0.2	0,5	3,3	15.0±0.2	0,7	4,6	14,5±0,2	0,6	3,8	14,2±0,2	0,5	3,43	1,68	0,84	0,82	2,22
lc	28.9±0.4	0,9	3,0	29.0±0.4	1,2	4,2	27,9±0,2	0,5	1,9	26,9±0,4	1,2	4,48	2,54	2,21	0,20	3,53
hc	23.6±0.3	0,6	2,5	24.5±0.3	1,0	4,1	24,1±0,5	1,2	4,8	23,1±0,3	0,9	4,06	0,65	1,00	2,26	1,20
о	5,8±0,2	0,3	6,0	5,8±0,1	0,4	6,2	5,9±0,3	0,7	11,4	6,5±0,2	0,7	11,2	0,10	0,30	0,34	2,36
lr	6.6±0.3	0,6	8,5	7.1±0.2	0,6	9,0	7,0±0,32	0,8	11,3	6,7±0,2	0,6	8,56	0,21	0,83	1,33	0,30
po	15.2±0.3	0,7	4,4	15.2±0.4	1,2	7,9	14,5±0,3	0,6	4,4	13,9±0,3	1,0	7,35	1,59	1,82	0,03	2,92
hлба	2.3±0.3	0,6	25,7	2.2±0.1	0,5	20,8	2,2±0,1	0,1	5,9	2,5±0,1	0,3	13,15	0,21	0,63	0,47	0,51
io	9.6±0.3	0,6	5,8	9.7±0.1	0,4	4,1	9,4±0,2	0,5	5,1	10,2±0,3	0,9	8,83	1,20	0,75	0,13	1,52
aD	50.8±0.4	0,9	1,9	50.6±0.4	1,5	2,9	49,5±0,6	1,4	2,9	49,5±0,6	1,9	3,80	1,51	1,76	0,26	1,62
pD	19.4±0.8	1,9	9,6	19.7±0.4	1,5	7,5	20,5±0,8	1,9	9,5	21,2±0,5	1,5	7,14	0,90	0,96	0,30	1,81
pl	14.9±0.6	1,3	9,1	15.1±0.4	1,3	8,4	16,3±0,8	1,9	11,4	15,8±0,7	2,1	13,26	1,35	1,44	0,35	1,03
аР	29,0±0,6	1,3	4,5	28,6±0,3	0,8	2,9	28,0±0,4	0,9	3,2	27,6±0,5	1,4	4,9	1,34	1,40	0,58	1,84
aV	49.4±1.1	2,5	5,1	48.5±0.5	1,5	3,1	46,7±0,7	1,8	3,8	47,1±0,7	2,2	4,63	2,22	2,06	0,72	1,62
aA	76.2±0.7	1,5	2,0	76.0±0.6	1,8	2,4	75,1±1,1	2,6	3,5	73,5±0,6	1,9	2,62	0,70	0,80	0,20	2,85
PV	21.4±0.7	1,6	7,7	20.9±0.3	0,9	4,4	21,1±0,3	0,8	3,6	21,6±0,3	1,0	4,8	0,28	0,38	0,53	0,32
VA	30.6±0.4	1,0	3,3	30.1±0.3	1,1	3,7	30,4±1,0	2,5	8,1	29,4±05	1,6	5,46	0,23	0,23	0,89	1,78
ld	37.4±0.5	1,0	2,8	37.9±0.6	2,0	5,4	36,8±0,7	1,6	4,5	36,2±0,5	1,4	4,00	1,24	0,75	0,67	1,79
hd	17.5±0.6	1,4	8,2	18.1±0.4	1,2	6,6	17,9±0,7	1,8	9,8	17,3±0,4	1,2	6,67	0,24	0,50	0,92	0,15
la	11.1±0.3	0,8	6,9	11.7±0.4	1,4	12,0	11,3±0,4	1,1	9,7	11,1±0,4	1,1	9,83	0,67	0,22	0,98	0,01
ha	16.2±0.6	1,5	9,0	16.3±0.4	1,3	8,3	15,5±0,7	1,8	11,5	14,7±0,3	1,0	7,09	1,04	0,77	0,16	2,07
lp	18.3±0.4	0,9	5,1	18.3±0.2	0,8	4,3	18,9±0,3	0,8	4,1	18,1±0,4	1,1	5,92	1,62	1,11	0,12	0,37
lv	20.9±0.7	1,6	7,9	20.9±0.3	0,8	4,0	20,8±0,6	1,5	7,2	19,5±0,4	1,1	5,43	0,17	0,04	0,09	1,72
Ескерту:         1- с –құрсағы сұр;                    2 -қ – құрсағы қара                    3 -ққ – құрсағы қою қара

 

 

 

Кесте 9. Алакөл көлінің шығыс және оңтүстік бөлігіндегі әр түрлі құрсақты мөңкелердің өлшемдік белгілері мен дәлелді ерекшеліктері.

 

 

Белгілері	Алакол көлінің шығыс бөлігі, Құрсағы қою қара,n=6			Алакол көлінің шығыс бөлігі, Құрсағы қара, n=12			Алакол көлінің шығыс бөлігі, Құрсағы сұр, n=7			Алакол көлінің оңтүстік бөлігі, Құрсағы қою қара, n=10			tst
	M ± m	σ	CV	M ± m	σ	CV	M ± m	σ	CV	M ± m	σ	CV	с-қ	с–ққ	қ-ққ	Ш-О
Dбұтқталм.	18.0±0.2	0,5	3,0	17.9±0.2	0,6	3,6	17,4±0,4	0,9	5,3	18,0±0,2	0,5	2,77	1,04	1,26	0,40	0,17
br	46.0±1.9	4,2	9,1	44.1±0.8	2,6	6,0	44,6±1,7	4,3	9,6	41,6±0,6	1,7	4,12	0,25	0,56	0,94	2,24
ll	29.3±0.4	0,8	2,8	29.8±0.2	0,6	2,1	29.7±0.4	1,0	3,2	29,3±0,7	1,3	4,30	0,08	0,71	1,02	0,04
Dтісшел.	15.8±0,3	0,8	4,8	15.3±0.4	1,2	8,0	15,3±0,2	0,5	3,2	17,0±0,3	0,9	5,5	0,09	1,40	1,17	2,53
p	13.8± 0.5	1,2	8,5	14.2±0.3	0,8	5,9	14,3±0,4	1,0	6,7	41,6±0,6	0,7	4,95	-0,26	-0,69	0,57	-1,85
Ескерту:       1 –с – құрсағы сұр;                  2 – қ – құрсағы қара                  3 – құрсағы қою қара                  4 – Ш- Алакөл көлінің шығыс бөлігі                  5 – О- Алакөл көлінің оңтүстік бөлігі

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Осы жолмен сипаттауды түйіндегенде, Алакөл көліндегі мөңке популяциясы күрделі құрылысты. Популяцияның құрылысын зерттеудің  жалпы әдісі  белгі-маркерді іздеу болып табылады, сол немесе басқа  популяция ішілік топтарды сипаттайтын. Бозша мөңкеге қолданатын жетік белгі болып оның құрсағындағы көк етінің түсі. Жоғарыда бірнеше рет айтылғандай көк етінің түсі ашық мөңкелер ішінде аналықтарының үлесі үлкен. Әр түсті құрсақтылардың жыныс қатнастарының талдауы көрсеткендей  біздің жинау жұмыстарында мөңкелердің көк етінің ашық түсінде аналықтар үлесі жоғары.

Берілген талдау мөңкелердің бүкіл үйірінің сол немесе басқа дәрежедегі гибридизацияға бейімделгіштігін, құрсағының түсіне тәуелсіз, куә бола алады.

Әр жас топтарындағы балықтардың ұзындық ерекшелігі бойынша  талдау жұмысы, әр түсті көк етті мөңкелердегі сияқты, сондай-ақ  Алакөл көлінің әр бөлігіндегі, негізінен дифференциация табылмағанын көрсетті.

Гибридизация процесіне қарамастан ашық түсті құрсақты мөңкелер аз қозғалғыш, бұған тақ қанаттарының салыстырмалы кіші ауданы, негізі мен биіктігінің ұзындығы бойынша есептелген индексі  дәлел бола алады.

Мөңкенің популяция жағдайын тұрақты деп бағалауға болады. Қошқаркөл мен Сасықкөлдегі мөңкелердің орташа мөлшері Алакөлге қарағанда  жоғары болып шықты, бұл мәлімет осы көлдердің жоғары өнімділігіне дәлел бола алады. Сонымен қатар Қошқаркөл мен Сасықкөлде бұл түрдің санының өсуі жүріп жатыр, басқа түрлердің санының төмендеуіне байланысты мөңке балықтары ашық акваторияны меңгеруде. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      Қолданылған әдебиеттер:

 

 

1.Скакун В.А. О двуполых и однополых формах серебряного карася // Экосистема и рыбные ресурсы водоемов Казахстана.- Алматы, 1995. С. 47-51.

2.Стрельников А.С. Акклиматизация рыб в Алакольских озерах // Биологические основы рыбного хозяйства водоемов Ср. Азии и Казахстана: Материалы XV научной конф. 9-11 октября 1986 года. — Ашхабад, 1986. — С. 361-363.

 

3.Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбохозяйственных водоемов Казахстана и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ, № ГР 0194РК00040. — Алматы, 1998.- 112 С.

 

4.Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов  Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР (промежуточный) / НПЦРХ. — Алматы,2005.-138 С.

 

5.Скакун В.А., Горюнова А.И. Об особенностях цвета перитонеальной выстилки серебряного карася (Carassius auratus gibelio Bloch) в связи с диплоидно-триплоидным комплексом его популяций некоторых озер Казахстана // Tethys aqua zoological research. Volume 2 – Almaty: “Tethys”, 2003. — С. 185-190. (ISBN 9965-9176-9-8)

 

6.Янкова Н.В., Маурина Т.Н. Анализ генетической структуры популяции серебряного карася  заморного озера западной сибири и сравнение морфологии его ди- и триплоидной форм // Биология внутренних вод: проблемы экологии и биоразнообразия ./ XII  Междунар. конф. молодых ученых. 23-26 сентября 2002 г.- Борок. Россия: Тез. Докл.- Ярославль. 2002. — С. 158-159.

7.Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет ОНИР (промежуточный) / НПЦ рыбного хозяйства. № ГР 0101РК00134. — Алматы, 2003. — 109 С.

 

8.Амиргалиев Н.А., Тимирханов С.Р., Альпейсов Ш.А. Ихтиофауна и экология Алакольской системы озер. Алматы, Бастау, 2006.-116 С.

 

9.Логиновских Э.В. Выживание в воде оз. Алаколь беспозвоночных Каспийского реликтового комплекса // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их использование. Алма-Ата, 1972.- С. 84-88.

 

10.Тютеньков С.К., Амиргалиев Н.А., Лопарева Т.Я., Диканская А.Г., Дюсенгалиев Т. О выживании мизид в воде солоноватых водоемов Казахстана // Биологические основы рыбного хозяйства водоемов Средней Азии и Казахстана.- Фрунзе, 1981.- С. 376-379.

 

11.Эпова Ю.В. Макрозообентос Алаколь – Сасыккольской системы озер // Тр. Алакольского заповедника. Алматы, 2004.- С. 137-172.

 

12.Китаев С.П. О соотношении некоторых трофических уровней и «шкалах трофности» озер разных природных зон: Тез. докл V съезда ВГБО, Тольятти, 15-19 сентября 1986 г., ч.II – Куйбышев, 1986. – С. 254-255.

 

13.Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / НПЦ РХ. – Алматы, 2005. – 163 С.

 

14.Стрельников А.С. Акклиматизация рыб в Алакольских озерах // Биологические основы рыбного хозяйства водоемов Ср. Азии и Казахстана: Материалы XV научной конф. 9-11 октября 1986 года. — Ашхабад, 1986. — С. 361-363. 

 

15.Биоэкологический мониторинг главных рыбопромысловых водоемов Казахстана и реализация его результатов с учетов приоритетов рыбного хозяйства за 1994 год. Раздел: Озера Алакольской системы: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНИИРХ.- NГР0194РК00043. — Алматы, 1994.- 88 С.

 

16.Тимирханов С.Р., Галущак С.С., Щербаков О.В. Ихтиофауна и рыбохозяйственное использование р. Каракол // Selevinia – 1994, -Вып. 4, — С. 29-34.

 

17.Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбопромысловых водоемов Казахстана и рекомендации по использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНИИРХ.- № ГР0194РК00040. — Алматы, 1997. — 160 С.

 

18.Оценить состояние рыбных запасов в водоемах Казахстана, разработать прогноз возможных уловов и производства товарной рыбы на 1991 год. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНПОРХ.- NГР01900040725.- Алма-Ата, 1990.- 38 С. 

 

19.Оценка рыбных запасов Алакольских озер, пути улучшения воспроизводства и эксплуатации в условиях ухудшения водного режима в результате зарегулирования стока рек: Отчет о НИР (заключит.) / КазНИИРХ — N ГР 79080468- Балхаш, 1984. -174 С.

 

20.Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбохозяйственных водоемов Казахстана и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Озера Алакольская система: Отчет о НИР (заключит.) / КазНИИРХ, № ГР 0194РК00040. — Алматы, 1995.- 168 С.

 

21.Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбопромысловых водоемов Казахстана и рекомендации по использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: //Отчет о НИР (промежуточный)  — Алматы, 1999. — 71 С.

 

22.Биоэкологический мониторинг главных рыбопромысловых водоемов Казахстана и реализация его результатов с учетов приоритетов рыбного хозяйства за 1994 год. Раздел: Озера Алакольской системы: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНИИРХ.- NГР0194РК00043. — Алматы, 1993.- 120 С.

 

23.Оценить состояние рыбных запасов в водоемах Казахстана, разработать прогноз возможных уловов и производства товарной рыбы на 1991 год. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНИИРХ.- NГР01900040725.- Алматы, 1997.- 125 С.

 

24.Диканский В.Я. Биологическое обоснование на вселение леща в озеро Алаколь. – КазНИИРХ.- Алматы, 1986 .- 6 С.

 

25.Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. М.: Пищевая промышленность,1966.-376 С.