Дипломдық жұмыс: Алакөлдің көпжылдық су деңгейі режимі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

 

 

География факультеті

 

Құрлық гидрологиясы кафедрасы

 

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

 

Алакөлдің көпжылдық су деңгейі режимі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РЕФЕРАТ

 

Дипломдық жұмыс 57 беттен, 13 суреттен, 11 кестеден және 12    қолданылған әдебиеттен тұрады.

Жұмыс барысында қолданылған негізгі сөздер: Алакөл жүйесі көлдері, Сасықкөл, Қошқаркөл, Тентек өзені, ғасырлық тербелістер, ауа температурасы, гидрометеорологиялық факторлар, термикалық режим, су деңгейі, бекет графигінің нөлі, өзен ағындысы, су режимі, ғасырлық және ғасырішілік тербелістер, айналым, ырғақ, синфаздылық, жиынтық жауын-шашын, ылғалдылық, терраса, су жары, модульдік коэффициент, ағынды, нормадан ауытқулар, тербелістер амплитудасы, т.б .

Жұмыстың мақсаты Алакөл жүйесі көлдерінің көпжылдық деңгейлер жүрісінің сипаттамаларын анықтау болып табылады. Практикада көпжылдық деңгейлер жүрісінің сипаттамаларын анықтау үшін көптеген әдіс-тәсілдер  кең қолданылады. Солардың ішінде, су деңгейлерінің мәндері жетіспеген жағдайда оларды қалпына келтіру әдісі, т.б. жатады. Біз су объектісіне қатысты су деңгейлері, ауа температураларының сипаттамалары және жиынтық жауын-шашын мәндерін өзара байланыстыра белгілі бір заңдылықтардың бар екенін анықтадық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

         б.   

	КІРСПЕ………………………………………………………………………………………..
1	АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ……………………………………………………………………….
1.1	Табиғи жағдайы…………………………………………………………………………..
1.2	Климаты………………………………………………………………………………………
1.3	Радиациялық теңдестігі ……………………………………………………………….
1.4	Ауа темпратурасы………………………………………………………………………..
1.5	Ауа ылғалдығы ……………………………………………………………………………
1.6	Топрағы және өсімдік жамылғысы ……………………………………………….
1.7	Атмосфералық жауын-шашыны ………………………………………
1.8	Жел режимі ……………………………………………………………………………
2	АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН МОРФОМЕТРИЯСЫ
2.1	Гидрогеологиясы …………………………………………………………………..
2.2	Қар жамылғысы …………………………………….
2.3	Термикалық режимі …………………………………………………………………….
2.4	Мұздық режимі …………………………………………………………………………..
2.5	Мұз қалыңдығы …………………………………………………………………………..
3	АЛАКӨЛДІҢ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР МЕН БАЛҚАШ КӨЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР……..
3.1	Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің байланысы……………………….
3.2	Алакөл деңгейлерінің гидрометеорологиялық факторлармен байланысы
3.3	Көл деңгейлерінің өзен ағындысымен байланысы…………………..
3.4	Алакөл деңгейлерінің жауын-шашындар мен ауа температурасымен байланысы…………………………..…………………………………..
4	ТАРИХИ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША АЛАКӨЛ ЖҮЙЕСІ КӨЛДЕРІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ҒАСЫРЛЫҚ ТЕРБЕЛІСТЕРІ…………………………………………………………
4.1	Алакөл жүйесінің солтүстігіндегі көлдер (Қошқаркөл, Сасықкөл)…….
4.2	Қошқаркөл………………………………………………………………
4.3	Сасықкөл…………………………………………………………………
4.4	Орташа көпжылдық ең жоғарғы және ең төменгі көл деңгейлері……….
	ҚОРТЫНДЫ………………………………………………………………………………….. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………
	ҚОСЫМША……………………………………………………………………………………

 

КІРІСПЕ

 

Дипломдық жұмыстың мақсаты Алакөлдің көпжылдық су деңгейі режимін зерттеу болып табылады. Практикада су деңгейі режимдерін зерттеу үшін түрлі формулалар, соның ішінде эмпирикалық формулалар кең қолданылады.

Бізге берілгені метеорологиялық элементтердің, яғни жауын-шашынның орташа көпжылдық мәндері, ауа температураларының сәуір-қыркүйек айларындағы орташаланған мәндері және су деңгейлерінің көпжылдық максимум мәндері.  

Осы үш параметрді өзара сәйкестендіру үшін А. Шренк, В.И. Коровин, А.В. Шнитников, Р.Д. Курдин, т.б. зерттеуші ғалымдардың Әрбір онкүндіктің соңына теориялық формула арқылы және Ф.И.Быдинның эмприкалық формулалары бойнша мұздың қалыңдығын анықтаймыз

Есеп жүргізу әдістерінің орташа қателіктерінің абсолюттік мәндерін есептегеннен кейін, қарастырылған формулалардың өзенің берілген пункіті үшін мұз қалыңдығының есептеуге қолдануға болатындығына немесе қолдануға келмейтіндігіне талдау жасаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

 

1.1 Табиғи жағдайы

 

Алакөл бассейіні Қазақстанның оңтүстік шығысының көп бөлігін алып жатыр. Бассейн таулы және жайылмалы болып екіге бөлінеді. Бұл аймақтың орографиясы мен геологиясы өте күрделі және биктік белгісінің үлкен амплитудасы әрқилы және күрделі екендігін көрсетеді. Алакөл ойпаты өзіндік орографиялық аудан құрайды, ал табиғи климаты құрғақ жазықтыққа кіреді.

Алакөл-Қазақстанда көлемі жағынан екінші көл және республикамыздағы жалғыз суы терең, тұйық көл. бұл көлдің суының көлемі Балқаш көлінің су көлемінің жартысымен бірдей.

Алакөлдің жағалық сызығы үлкен тілімділігімен ерекшелене отырып, көптеген жарты аралдарды шығанақ және бұғаздарды құрайды. Ең ірі бұғаз Кіші-Алакөл, көлдің оңтүстік шығыс шетін алып жатыр. Көлдің оңтүстік батыс және оңтүстік шығыс жағалауы біршама құламалы және биік болып келеді, ал солтүстік батыс жағалауы өте биік емес.

Алакөл қасындағы көлдерден тереңдігімен, түбінің күрделі релеьефімен, сансыз аралдарымен, қайраңдар және шығанақтарымен ерекшеленеді. Көлдің терең сулы зонасы оңтүстік батыстан, солтүстік шығысқа созылып жатыр. Алакөлдің түптік шөгінділері солтүстік көлдерге қарағанда түбінің рельефінің өте күрделі орналасуымен, жағаларының құралуымен, сансыз сағаларымен, соның ішінде көлге қиыршық және жұмыр тастарды әкелетін сағаларымен, қарқынды желді, толқындарымен және желді ағынды жүйелерімен ерекшеленеді.

Алакөлдің түптік шөгінділерін Т. Р. Омаров алты типке бөлді, жағалық зоналарында ұсақ және орташа құм түйршіктері, және қиыршықтас пен жұмыртас басымырақ. Олар Жаманты өзенімен ағып келеді. Бұл шөгінділер көлдің жанынан 12 метр тереңдікке дейін таралған жол-жол кірмемен  кескінделген. Аралтөбе аралында қиршықтасты шөгінділер кездеседі. Көлдің лайлы құммен жаблған оңтүстік батыс бөлігі сублиторальді зона болады. Профундальды бөлігі көлдің терең жерлеріне тән. Бұл жағдайлар Кіші-Алакөл және Ұржар өзені маңында кездеседі.

 

1.2 Климаты 

 

Қарастырып отырған аудандардың климаты негізінен құрғақ континентальды және климаты оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгеріп отырады. Жазықтықтарда, таулы, шоқы аудандарында ауа темпратурасы тәуліктік және жылдық өзгеріп отырады. Бұл жердің қысы ұзақ әрі суық және жазы ыстық, құрғақ. Климат ерекшелігі таулы аудандарда біркелкі емес. Климаты тау жыныстарының орналасуына және жауын-шашының биктік бойнша өзгеруіне, ауа темпратурасына, ауа ылғалдығына , желдің жылдамдығының бағытына байланысты. Таулы және биік шоқы шыңдарында теңіз деңгейінен биктік пен рельеф формасына байланысты орта. Таулы белдеу өзіндік климат құрайды. Жоңғар Алатауының климаты әртүрлі [9].

 

1.3 Радиациялық теңдестік

 

Мұнда жазық аудандарда жылдық мезгілі радиациялық теңдестік 150 ккал/см². Ал ұсақ шоқы және тауға жақын аудандарда бұлттар ұлғаятын жоғарғы қабаттарда жабуына байланысты радиатсиялық теңдестік азаяды. Мұнда шамамен 125 ккал/см². Негізі көбінесе радиациялық теңдестік тауға түсетін радиацияға байланысты күз мезгілінде, қазан, ақпан айларында өте жоғары болады, ал сәуір айынан қарашаға дейін аз болады. Наурыздан маусымға дейін жазық аудандарда қарама-қарысы шашыранды радиацсия болады. Себебі ерімей жатқан қарлар мен мұздықтарға байланысты шашыранды радиация жарық аудандарда жылы және суық қыс мезгілінде болады. Мерзімдік қайтымды радиациялық балансқа бақылау желтоқсан айында жүргізіледі. Ең жоғарғы көрсеткіші қаңтар айында байқалады. Оңтүстік далалы жарық аудандарда анықталған температура илберциясы            солтүстікке сәйкес келеді.

 

          1.4 Ауа температурасы   

 

Жылдық ауа темепратурасы солтүстік аудандарда 2-5 ⁰С-ге дейін жетеді. Ал Алакөл маңы жазық аудандарында 5-10 ⁰С-ге дейін жетеді. Солтүстік аудандарда ауа темепратурасы бірдей болып ерекшеленеді. Ал таулы аудандарда ауа температурасы -50 ⁰С, ал оңтүстік   жазық    аудандарда

-45 ⁰С құрайды.

Қыста оңтүстік жылы аудандарда күн жылына бастайды. Бұл көбіне қайталанып отырады, қаңтар, ақпан айларында кейде 3 күнге, кей жылдары 7-10 күндерге созылып кетеді. Жылдық тербелісте орташа тәуліктік температура 3 ⁰С-ден 10 ⁰С-ге дейін, ал максимальді температура қаңтарда  12 ⁰С-ге дейін жетеді. Осы аудандарда ауа температурасының қарқынды өсіуі көктем мезгілінде байқалады. Орташа температура ең ыстық айларда шамамен 25 ⁰С-ді құрайды. Ал биктігі 3000 м жерлерде орташа температурасы 7-10 ⁰С-ді құрайды. Ал орташа жылдық орташа амплитуда тербелісі, ауа температурасы осы жабық аудандарда 35-45⁰С-ді құрайды.

Жоңғар Алатауы бөктеріндегі таулы аудандарда жазыққа қарағанда кіші ауа темпратурасы қалыптасады [9].

 

1.5 Ауа ылғалдығы   

 

Жазық аудандарда жылы мезгілдерде су буының көп болуына байланысты жылдық орташа абсолютті ылғалдық 5-5,5 мб құрайды. Ал жазық тасты жерлерде 6-6,5 мб құрайды. Ал ылғалдығы жоғары аудандарда 7-8 мб. Бұл құбылыс таулы аудандарғада тән.

Алакөл маңында ылғалдылықтың жылдық  абсолиютты   амплитудасы 6-7 мб. Бұл аудандарда максималды ауа ылғалдығы қаңтар, ақпан айларында байқалады. Орташа жылдық ауа ылғалдылығы солтүстікте 6мб, ал оңтүстікте 9 мб құрайды.  Ал қыс мезгіліндегі тапшылық солтүстікте 0,3-0,7 мб, оңтүстікте 0,8-1,7 мб мөлшеріне сәйкес келеді. Орташа жылдық тапшылық таулы аудандарда ауа ылғалдылығының биіктігінің өсуіне байланысты азайып отырады. Ал шамамен 6-8мб құрайды. Ауа ылғалдылығы жер бедеріне байланысты болады [9].

 

1.6 Топырақ және өсімдік жамылғысы

 

Топырақ және өсімдік жамылғысы жалпы аудандарда таралуы бойынша біркелкі емес. Ал жер бедерінің орналасуына байланысты және морфометриялық сйпаттамасына тығыз байланысты.

Алакөл маңында көбінесе сазды топырақ яғни батпақтар басым болады. Бұл жалпы аудандарда сазды, құмды далалық топыраққа тән. Солтүстік аудандарда ұсақ өсімдіктер басым, мысалы, жусан, бетеге, изен, қырықбуын т.б. Алакөл, Сасықкөл маңы негізінен қамыс, қоға тәрізді өсімдіктерге бай. Бұл жерлерде сазды батпақтар, құмды топырақтар, сары топырақ басым. Бұл жерлер қиақ, ши, теміртікенге бай, тауда қарағай,емен, қайың, шырша, терек ағаштары өседі.

 

1.7 Атмосфералық  жауын-шашын

 

Бұл аудандарда атмосфералық жауын-шашын бірдей емес. Бұл аудандардың солтүстігіне атмосфералық жауын-шашын аз түседі. Оның мөлшері шамамен 150 мм. Алакөл маңында атмосфералық жауын-шашын мөлшері 200-250 мм құрайды. Таулы аудандарда 2-3 есе көп түседі, жазық аудандарда құмды жерлер көп болғандықтан су тапшылығы басым.

Жоңғар Алатауында ең үлкен жауын-шашын мөлшері, жаз мезгілінде әр түрлі байқалады. Жер бедері әр түрлі болғандықтан жауын-шашын түсуі бір келкі болмайды. Жауын-шашынның ең көп түсуі солтүстік Алакөл маңында және таулы аудандарда көктем мезгілінде байқалады. Ең аз жауын-шашын жаз, күз айларында байқалады [9].

Жауын-шашын мөлшері теріскей Жоңғар Алатауында 70-80% мөлшерін құрайды, орташа  таулы аудандарда қыс айларында 60% құрайды. Максималды жауын-шашын мөлшері Жоңғар Алатуаының ең биік шыңдарында байқалады.

 

1.8 Жел режимі

 

Жел құрлыққа қарағанда ірі суаттарда, көл бетінде едәуір көп болады. Бұл құрлыққа қарағанда су бетінде кедір-бұдырлықтың аздығынан болады. Ауа ағысының ұзақ жүрісіне байланысты желдің жылдамдығы бәсеңдейді және жағадан 1-2 км аралығында тоқтап қалады.

Барлық Алакөл көлдері үшін су бетінен желді күшейтетін орын болуы керек, Жоңғар қақпасынан шыққаннан кейінгі ағынның кеңеюі Алакөлдің оңтүстік шығыс бөлегінің желінің жылдамдығын азайтады, ал ағынның қозғалысы су бетінің әсерін ұстап қалады. Көлдің үстіндегі ағынның таралуы болмаған кезде жел жақтағы жағадағы желдің жылдамдығы ық жағадағы желдің жылдамдығын көбейту керек.

Алакөл ойпатының желдің режимі күрделігімен, өзіне тән ерекшелігімен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер жалпы синоптикалық процестердің әсер етуімен және жергілікті желдің туындауынан ауданның күрделі орографиясынан желдің өзгеруін анықтайды.

Алакөл ойпатының оңтүстік шығыс шетінде Жоңғар қақпасы аудандарында еліміздегі белгілі дауылды жел «жел полюсы» орын алады . Евгей желіне тудыратын негізгі процес болып Қазақстанның батыс аудандарындағы антициклонның басым болуы, оның негізгі орталықтары оңтүтік батыс және шығыс аймақтар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН МОРФОМЕТРИЯСЫ

 

Алакөл ойпаты-аллювиалды қалыңдығымен және көлдік шөгінділермен толтырылған тектоникалық тау аралық майысқан жер.

Оның жазықтық, түптік бөлігі төрттік және адам да ерте Балқашпен Алакөл ойпаты бір, кезінде кетілген Алакөл суатында қалыптасқан. Қазіргі кезде өзендердің және желдің жерінен орталық бөліктерде тектоникалық құрылыстардың жерінен сылуынан түбі қайтадан құралған.

Алакөл көлі төрт үлкен көлдің 95 %-ы  су массасын құрайтын терең ағынсыз көл. Аймақтың көлденең өсінен бастап жоғары жағынан бастап аз сулы, ағынды көлдер орналасқан. Солтүстікте Қошқаркөл және Сасықкөл, оңтүстігінде артық суын Алакөл көліне құятын Жалаңашкөл [7].

Көлдерге негігілері Тентек, Ұржар, Қатынсу, Емел өзендері құяды. Тентек өзені беткі жиынтық сағалардың 40 %-ын беріп, Алакөлдің орталық бөлігіне жалпы үш көлге тең кең атырау құрады. Алакөл көлінің оңтүстік шығыс және оңтүстігінде құрғап қалған қалған өзендер қатары байқалады.

 

 

2.1 Гидрогеологиясы

 

Алакөл ойпаты табиғи және геологиялық құрлымы жағынан жер асты суларының құрылуына көп ықпал келтіреді. Жер асты суларының негізгі қоректену көздері Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Барлық-Майлы таулы аудандарында және тау етегі шелифтерінде кездеседі.

Алакөл қазаншұңқыры төрттік және шөгінді-төрттік кезеңдегі суды жақсы өткізетін борпылдақ шөгіндімен орталық бөлігіне дейін қамтылған. Геофизикалық зерттеулердің деректері бойынша жер асты суының көлемі 1000 метрден асады.

Гидрофизиктердің айтуы бойынша Алакөл ойпатының және ол жердегі көлдердің жер асты суларымен қоректенуі гидрогеологиялық жағыдайының біршама жақсарғанын көрсетеді таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашының фильтыратциясы жерінен тектоникалық бөліну мол аудандарда жарылған сулар түзіледі. Бұл сулар біртіндеп өзен аңғарларына келеді де, біртіндеп Алакөл ойпаңына кетеді.

 

 

2.2 Қар жамылғысы

 

Алакөл, Сасықкөл ойпаңдарында түсетін қар жамылғысы қараша, желтоқсан айларында байқалады. Жоңғар Алатауының солтүстік теріскей беткейлерінде артық су қоры көп. Таулы аудандарға сондай-ақ қар жамылғысы көп түседі және еру уақыты науырыз, сәуір айлары. Қар жамылғысының тығыздығы қыстың болуына байланысты. Қыс қатты болған жылдары оның тығыз орналасқаны байқалады. Таулы қыраттарда қардың қалыңдығы 0,20 метрге жетеді. Ал биіктеген сайын өсе түседі. Ең жоғарғы тығыздық Жоңғар Алатауының мұздықтарында 2-3 есе көп болады. Максимальді су қоры қар жамылғысында тепе-тең емес. Таудың солтүстік батыс теріскейінде су қоры 500мм-ды құрайды. Қар жамылғысының еруі наурыз айында байқалады. Бұдан биік 2000-3000 м бикте қар жамылғысының еруі шілде, тамыз айларына дейін созылады. Жазық Алакөл ойпатында қардың еруі сәуірде айақталады.

 

         

           2.3 Термикалық режимі

 

Алакөлдің термикалық режимінен жылу баланысын анықтаудың негізгі факторы болып су массасының тереңдігі, қарқынды желділігі, су массасының су толқынды араласуы болып табылады.

Жылу баланысы жүрісінен жылу бөлшектерінің жылдық циклі әсерінен термикалық режимі үш негізгі факторға бөлінеді:

1. көктемгі-жазғы жылыну фериоді (сәуір-шілде);
2. күзгі-қысқы салқындау фериоді (қыркүйек-қаңтар);
3. Қысқы фериоді (ақпан-наурыз);

Су массасының араласуы және стратификация типтері бойнша 4 фазаға бөлінеді:

1 Көктемгі-жазғы көл суы жиналғаннан бастап тура температурасының стратификациясы біртіндеп өсетін тұрақты температураның секіріс қабатының пайда болуына дейнгі кезең;

2 Жазғы-тұрақты секіріс қабаттарының пайда болуынан бастап судың турбуленттік және конвективті арна суы нәтижесінде сол қабаттың бұзылуына дейінгі кезеңде орын алатын фаза;

3 Күзгі изотермиялық секіріс қабаты бұзылғаннан бастап мұз құрсау орнағанға дейнгі кезең;

4 Қысқы изотермия мұз құрсау орнағаннан бастап көлдің мұздан айырлуына дейнгі кезең [10].

 

 

2.4 Мұздық режимі 

 

Мұздың бірінші құбылыстары қабыршақ мұз бен анжыр көлдің солтүстік-батыс аз сулы шеттерінде орын алады. Көлдің негізгі терең бөліктерінде бірінші мұз түзілу тек желтоқсан айында пайда бола бастайды. Жер асты суының көп шығыуынан көлдің оңтүстік-батыс бөлігінде сирек кездеседі [10].

Көлдің терең және қазан шұңқырының бөліктігіне байланысты. Суат бетінде желдің болуынан тасқының қарқындылығы және желдің араласуынан жер асты суының келуінен және суының мұздылығының біртекті болмауынан Алакөл көлінің қатуы ұзақ және күрделі процесеске айналады.

Суының тұздылығының таралуына байланысты судың қату температурасы Ұржар өзені және басқа өзендерде және көлдің терең орталық аудандарында 0 ⁰С-тан 0,5 ⁰С-қа дейін өзгереді.

Авиабарлаушылардың мәліметтері бойнша Алакөлдің мұзының қатуы көлдің солтүстік батыс шетінен бастап басталады. Ашық аудандарда қабыршық мұздар пайда болады да, біртіндеп басқа ашық аудандарға тарала бастайды. Бұл мұздар ұсақ және ірі мұздарға айналып желдің күшімен көлдің солтүстік батыс бөлегін басып қалады. Желсіз күндері және ұзақ, суық күндері оңтүстік батыс, оңтүстік шығыс бөліктерінде мұз жамылғысы орнайды. Орнаған мұз жамылғысы көлдің оңтүстік жартысында Евгей желінің әсерінен бұзылады. Тұтастай мұз жамылғысынан босағаннан кейін көлдің бетінде қалқып жүреді. Бұл аудандардың екінші рет қатуы метрологиялық жағдайларға байлансты бірнеше күнен үш аптаға дейін созылады. Мұздар бөлініп қалқыған мұздар бір-біріне жабысып биктігі екі метрге жететін сеңдерге айналады.

Алакөлдің барлық акваториясында мұз құрсау тек қаңтар айында, ақпан айының басында орнайды.

Алакөлдің терең аудандарында сең жүрумен қатар толқынмен жағаға шығып қабршық мұздар байқалады.

                                        

 

           2.5 Мұз қалыңдығы

 

Алакөлдің мұздылығының қалыңдығы қыс айының бірінші жартысында мұз қалыңдығы максимумы 15 см-ге жеткенде байқалады.

Алакөл көлінің мұз жамылғысының өсуі ауа темпратурасының жинақталған орташа тәуліктің кері әсерінен, әсіресе терең аудандары сеңді, жарқашақ сипатта болады. Мұз бетіндегі қардың қалңдығы 10 см-ден аспайды. Тегіс учаскелерде қар қатты оңтүстік батыс желінен сеңді жағаларға жиналып қалады. Ақпан және наурыз айларында мұз жамылғысының қуаттылығы төмен және жоғарғы жағынан ерудің әсерінен азайа бастайды. Көктемде күн жылынғанда мұздың еруінен мұз жамылғысы өзінің беріктігін жоғлта бастайды. Сүйтіп біртіндеп талқандалып кетеді [10].

Алакөлдің барлық акваториясында мұздар ақпан және наурыз айларында еріп кетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 АЛАКӨЛДІҢ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ

ФАКТОРЛАР МЕН БАЛҚАШ КӨЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ

АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР

 

          Су теңдестігінің көпжылдық және ғасырлық тербелісі климат пен өзен ағысының тербелістерімен анықталады. Және де негізгі климаттық фактор ретінде атмосфералық жауын-шашын қарастырылады. Көл деңгейінің өзен ағысы, жауын-шашындар мен ауа температурасы арасындағы байланысты анықтау мен зерттеу арқасында көл деңгейінің көпжылдық және ғасырлық жүрісінің заңдылықтарын анықтай аламыз. Алынған заңдылықтар бассейндегі жалпы гидрометерологиялық кезең үшін ағынсыз су қоймаларының жуықталған деңгейлерін қалпына келтрумен қатар, тарихи және геоморфологиялық мәліметтермен қалпына келтірілген көлдердің деңгейлері арқылы өзендердің ағыс мәндерін, жауын-шашын мен температурасының мәндерін қалпына келтірсе болады. Осыған сәйкес физико-географиялық жағдайы бірдей су қоймаларын бір-біріне қарап мәндерін қалпына келтіре береміз.

          Кейбір су қоймалардың келтірлген байланыстарын зерттеу сұрақтары мен олардың әдістемелерін Г.Р. Юнусов, А.В.Шнитников, Р.А.Нежиховский, В.И.Коровин, т.б. ғалымдар жасаған. Алайда мұндай зерттеулер кеңінен дамымады, қалпына келтірілген деңгейлердің сенімділігі, дәлдігі, есептеу кезеңін таңдауда көптеген қателіктер жіберлді. Бұл жұмыста берілген байланыстарды зерттеу тәжірибесі мен Алакөлдің деңгейлерін қалпына келтіру мысалдары келтірілген [6].

 

 

3.1 Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің байланысы

 

          Автордың жұмысында Алакөл мен Балқаш деңгейінің ғасырішілік және ғасырлық тербелісінің синфаздығы көрсетілген. Бұл көлдердің деңгейлік режимінде өздеріне тән ерекшелктері байқалған. Оларға: көп жылдық деңгейлер тербелісінің қарқындылығы (амплитуда) мен ішкі циклдардың максимумдарының түсіу уақыты жатады (сурет 4).

          Алакөлдің орташажылдық деңгейі амплитудасының ғасырішілік ырғағы 5-7-ні құраса балқаштікі 2,3-3,2-ні құрайды, яғни 2 есе көп. Қазіргі кез трансгрессиясы кезеңіндегі жалпы көтерлім Алакөлде 6 м, ал Балқашта 2,3 м. Бақыланған кезең үшін қазіргі кезең трансгрессиясының максимумы Балқашта 1961 жылы, ал Алакөлде 1967 жылы яғни 6 жылға кештеу байқалған. Оның алдындағы трансгрессия максимумы Балқашта 1908-1909 жылдарында байқалса, Алакөлде 1917 жылға жуықтау яғни 8-9 жыл жылжуы бар.

          Келтірілген ерекшеліктер көлдердің су теңдестігі мен қазаншұңқыры морфометриясының өзгешелігіне байланысты. Ол өзгешеліктердің ең негізгілеріне қазаншұңқырлар пішіндерінің әртүрлілігі, көлдердің су алмасу дәрежесі, су теңдестігіндегі жер асты суларының меншікті салмағы және де

Кесте 1-Алакөлдің (Көктума бекеті бойынша) орташажылдық деңгейлері

 

Жылдар	Деңгей, см	Жылдар	Деңгей, см	Жылдар	Деңгей, см	Жылдар	Деңгей, см
1879	715	1901	1015	1923	982	1945	744
1880	712	1902	1069	1924	999	1946	696
1881	691	1903	1072	1925	980	1947	761
1882	674	1904	1076	1926	936	1948	756
1883	688	1905	1106	1927	901	1949	725
1884	665	1906	1111	1928	913	1950	741
1885	665	1907	1156	1929	896	1951	747
1886	672	1908	1223*	1930	880	1952	774
1887	682	1909	1167	1931	840	1953	814
1888	693	1910	1125	1932	898	1954	846
1889	703	1911	1108	1933	882	1955	862
1890	703	1912	1074	1934	850	1956	887
1891	698	1913	1062	1935	838	1957	879
1892	700	1914	1080	1936	854	1958	928
1893	752	1915	1072	1937	856	1959	1009
1894	798	1916	1058	1938	836	1960	1097
1895	822	1917	1016*	1939	796	1961	1159
1896	836	1918	978	1940	780	1962	1166
1897	864	1919	940	1941	782	1963	1161
1898	959	1920	906	1942	819	1964	1173
1899	946	1921	994	1943	828	1965	1173
1900	955	1922	982	1944	794	1966	1193
						1967	1218

 

          *Ескерту: 1879-1948 жылдар аралығындағы деңгейлер Балқаш көлі деңгейлерімен байланыстырылып қалпына келтірілген. Тарихи мәліметтерге сүйенсек, ең үлкен шамадағы деңгей 1917 жылдар шамасында (≈1378 см) жеткен.

 

 

Алакөлге құятын Алакөл жүйесі көлдерінің ағыстары жатады (Сасықкөл мен Қошқаркөл). Жер асты сулары ГГИ мәліметтері бойынша  көпжылдық кезең үшін су теңдестігінің кіріс бөлігі Балқашта 5,9 пайыз, ал Алакөлде 25,2 пайызын, яғни 4 еседен көп бөлігін құрайды. Алакөл деңгейінің трансгрессиялық фазасындағы жер асты суының көбейуі жер беті ағысына қарағанда уақыттың едәуір артта қалуымен сипатталады. Жер асты суының фазаның максималды ұлғайған кезіндегі мөлшері 40-50 пайызға көбейеді. Өзен ағысының аз мөлшерлі кезеңінде жер асты суларының көлді толтырып тұруда су теңдестігін сақтауда елеулі үлес қосады. Ол жер асты сулары бассейнде ылғалды кезең басталғанда жиналады.

          Бұл бағытта Алакөлге Алакөл жүйесі көлдерінің келіп құятын ағыстары да қарастырылады. Көлде су толу жай жүріп, өздеріндегі су да аз болса, онда солтүстіктен келіп құятын көлдер ағысы жоқ болады. Ал керісінше, көп болса, онда келіп құятын өзендермен қатар, сол жиналған ағын сулар бірнеше жылдар бойы көлдің су теңдестігін сақтап отырады. Трансгрессия фазасының максималды дамуы кезінде солтүстік көлдерден келіп құятын мөлшері 20 %-ды құрайды, ал Ұялы ауылынан айналып өтіп құйған кезінде 30 %-ға дейін жетеді.

          Келтірілген факторлардың жиынтығы Алакөл деңгейінің максимумының уақыт бойынша жылжуын атмосфералық жауын-шашын максимумы, ағысы (таулы аудандарда олар бірқалыпты және Балқаш көлінің деңгейі бойынша салыстыра аламыз. Және де, олар Алакөл деңгейі ғасырішілік циклдық тербелісінің жоғары біртектілігін де көрсетеді.

          Трансгрессияның максималды даму фазасында және тұрақтануының басында, Алакөл бассейніне Сасықкөл мен Қошқаркөлдердің су жинау алабынан қосымша ағынсулар келіп қосылады. Одан кейін Алакөл суы ұзақ мерзімге жоғары деңгейде сақталып тұрады. Сәйкесінше осындай жағдайда бұл жылдары Алакөл деңгейлері мен гидрометеорологиялық факторлар арасындағы байланыс ажырау керек. Бұл факторлар арқасында біз өткен жылдарды қалпына келтіру немесе болашақ жылдарды болжау бізге жеңіл болды.

          Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің көпжылдық және ғасырлық синфаздылығынан 1960 жылы автор қарастырып отырған көлдердің 1948-1959 жылдар арасындағы орташажылдық деңгейлердің тығыз коррелятивтік байланысын тапты. Осыдан кейініріек, В.И.Коровин [6] деген ғалым орташажылдық, максималды және минималды орташаайлық байланыстарын 1949-1961 жылдар үшін анықтады (r=0,98). Осы байланыстар негізінде Алакөл деңгейлерінің 1879 жылдан бергі деңгейлері қалпына келтірілді (кесте 1).

Біз ойлағанымыздай, 1962-1967 жылдар мәндері түзу сызық бойынан ауытқыды. Ол байланыс тығыздығының дәрежесін төмендетті. Орташажылдық деңгейлердің корреляция коэффициенті 0,96-ны құрады, орташаайлық максималды мәні 0,89; ал минималды мәні 0,95.

          Бір ұйғарымға келсек, егер біз байланыстарды толық ғасырішілік кезеңге тұрғызсақ, онда байланыстар тығыздығының дәрежесін едәуір сапа тұрғысынан түсіріп аламыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1-Алакөлдің  орташажылдық деңгейлерінің Балқаш көлі деңгейлерімен қалпына келтрілген және нақты мәліметтер бойынша көпжылдық жүрісі

 

Сурет 1-де 1950-1966 жылдардағы Алакөл мен Балқаш көлінің орташажылдық деңгейлерінің нақты және қалпына келтірілген жүрістері көрсетілген. Қалпына келтірілген Алакөл мен Балқаш көлінің деңгейлерін ажырата келе, біз Алакөлдің нақты жүрісі шамасының дәлдігін төмендетеді. Қалпына келтірілген мәліметтердің нақтыдан ауытқуының ең үлкен мәні ±0,7 (1946-1967 жылдардағы амплитудасы 12%). 1879-1947 жылдардағы деңгейлерді қалпына келтіру дәлдігі ±1 м болды. Оның үстіне түзу сызықтың сыну аудандарындағы шамалар қатесі мәндерімен ғана емес, сонымен қатар су деңгейлері мәндерінің оң не теріс таңбаларында да жасанды жылжу нәтижесінде қателіктер орнауы мүмкін.

Сонымен, біз алынған байланыстарды қалпына келтіру арқылы, максимумдар мен минимумдарға түзету енгізу арқылы, тарихи және геоморфологиялық мәліметтерге сүйене отырып, уақыт бойынша жылжуын ескере отырып кеңінен қолдана аламыз. Алдыңғы кездегі трансгрессия максимумы 1908 жылы емес, 1914-1917 жылдарда орын алған. 1917 жылғы максималды орташажылдық деңгей тарихи деректерге сүйене келе, оның мәнін 1378 см-ге теңестірді. Ал регрессияның минималды деңгейін 1940 жылдардағы карталар бойынша анықталғандай, 628 см деп аламыз. 

         

 

 

 

3.2 Алакөл деңгейлерінің гидрометеорологиялық факторлармен байланысы

 

          Бассейннің өзен ағысының, су теңдестігінің және көлдер деңгейі ылғалдануының көпжылдық тербелістерін анықтайтын басты фактор атмосфералық жауын-шашын болып табылады. Өзге де факторлардың ықпалынан жауын-шашын жиынтығы мен өзендердің жылдық ағындысы арасындағы байланыс біртекті емес болып келеді. Ол факторларға жыл ішінде жауын-шашын таралуы, бассейннің алда келе жатқан ылғалдануы, топырақ қатуының дәрежесі, көктемгі қар еру шарттары, т. б. жатады. Оның үстіне жауын-шашын мен өзен ағындысы байланыстары көлдер деңгейімен тығыз байланыста [6].

Байланыстар сипаттамалаындағы ерекшеліктер ағынды және ағынсыз көлдерде, біржылдық және көпжылдық толу қабілеті бар көлдерде болуы мүмкін. Алакөл тобы солтүстік көлдер ішіндегі Сасықкөл мен Қошқаркөл орташажылдық деңгейлерінің жүрістері ағынды көлдер қатарына жатады. Ол көлдер бір немесе екіжылдық толу қабілетіне ие. Көлдер өзен ағындысы мен жауын-шашынның көпжылдық жүрісі сипатына сәйкес келеді. Алакөл дегейлерінің жүрісі өзге де ағынсыз көлдер сияқты көпжылдық толу қабілеті бар бола тұра жауын-шашындардың жылдық жиынтық мөлшері мен өзен ағындысының орташажылдық өтімдерінің тербелістерімен ерекшеленеді. Жылдық ағындының кіріс бөлігінен тыс, кез келген жылда бұл көлдің деңгейі алдағы жылдардағы су қоры мен бассейн ылғалдануымен анықталады, яғни бірнеше жылдардағы гидрометеорологиялық жағдайлардың интегралды сипаты болып табылады [6]. Алакөл деңгейінің көпжылдық жүрісі 1932-1964 жылдар үшін атмосфералық жауын-шашын, өзен ағындысы мен жаз мезгілі үшін орташа ауа температурасының жылдық қосындысының ауытқуының интегралды жиынтығымен тығыз байланысқан. Сол факторлар себебінен, 1947-1967 жылдар аралығында Алакөл деңгейінің көтерілуі түсіндіріледі.

          Алакөл жүйесі көлдері деңгейлерінің Тентек өзені ағындысының таулы аудандардағы (Лепсі, Ұржар) атмосфералық жауын-шашындардың хронологиялық графиктерін сараптайтын болсақ, өзен ағындысының және көл деңгейлерінің көтерілуі жауын-шашындар максимумдары байқалған сәттен бір жылдан кейін байқалады. Сасықкөл орташажылдық деңгейлерінің максимумдары Тентек өзені ағындысының максимумы байқалған кезден 1 жылдан соң, Қошқаркөлде 1,5-2 жылда, Алакөлде 4 жылдан кейін көрінеді. Минимум да осы заңдылыққа бағынады.

          Солтүтстік көлдер деңгейлері, әсіресе, Сасықкөлде өзен ағындысы тербелістерінің 3-7 жылдық циклы қайталанып тұрады. Бұл 1932 жылдан бергі деңгей жүрісін болжап, анықтауға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

3.3 Көл деңгейлерінің өзен ағындысымен байланысы

 

Графиктерді құру мен оларды сараптау нәтижесінде Тентек өзеніндегі (Түнқұрыз бекеті) орташажылдық су өтімдері мен көлдердің орташажылдық деңгейлерінің мәндері арасындағы заңдылықтар зерттеліп анықталды [8].

 

Сурет 2-Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің және Лепсі станцасы бойынша орташа ауа температураларының көпжылдық жүрісі:

 1-деңгейлер; 2-температуралар; 3-температуралардың нормадан ауытқуларының интеграл қосындысы

 

Сурет 2-те көрсетілгендей, Алакөл деңгейлері мен орташажылдық өтімдер арасында тәуелділіктер жоқ болып шықты. Су өтімдері мен солтүстік көлдер деңгейлері арасындағы тәуелділіктер онша тығыз орналаспады. Бұл бастаулардың деформациясы салдарынан пайда болған көлдердің біріне-бірі құйылып кетуімен және көлдердің беттік ағыстарымен ығысуымен түсіндіріледі. Бұл жағдаймен қатар, Алакөл деңгейлерінің 1949-1966 жылдардағы Тентек өзеніндегі ағынды модульдік коэффициентінің интегралды жиынтығы арасындағы байланыстың коррелятивтілігі (r=0,97) өте жақсы шыққан.

 

 

3.4 Алакөл деңгейлерінің жауын-шашындар мен ауа температурасымен байланысы

 

1962-1965 жылдары Балқаш көлі мен Алакөлдің деңгейлерінің жауын-шашындар мен ауа температурасымен байланыстарын В.И.Коровин [9] толығымен зерттеген. Алакөлді зерттеу үшін Іле Алатуында орналасқан Үлкен Алматы көлі мен Мыңжылқы бекеті және де Жоңғар Алатауында орналасқан Андреевка бекетінің бақыланған мәліметтері алынды. В.И.Коровин Алакөлдің максималды орташаайлық пен орташажылдық деңгейлері мен сәуір-қыркүйек айлары аралығы үшін алынған орташа ауа температурасы және жылдық жауын-шашын арасындағы тәуелділіктерді алды. Бұл тәуелділік ауа температурасы интегралды ауытқуын түрлі екі сызықпен бейнеленген [9].

Алакөл деңгейлері тәуелділіктері Алакөл жүйесі көлдері орналасқан бассейндегі атмосфералық жауын-шашын, ауа температурасы және ылғалдану коэффициентінен бөлек алынды.

1949-1966 жылдар үшін Алакөл деңгейлері тәуелділіктері Лепсі станцасы, Ұржар, Бақты және Үшарал бекеттері үшін жекелеп 3-5 жылдық сырғымалы кезде атмосфералық жауын-шашындардың нормадан ауытқуына тәуелділіктермен сыбайластырылған және де 1932-1966 жылдардағы жоғарыда келтірілген әрбір бекеттің бір-бірімен өзара байланыстары да зерттелген. Әр бекет үшін немесе әрбір бекеттер тобы үшін құрылған тәуелділіктер үш нұсқада берілді: күнтізбелік жыл үшін жауын-шашын, гидрологиялық жылға және қыс мезгілі үшін алынды. Жалпы есептегенде елуден астам нұсқадағы зерттеулер жүргізілген.

Біз күткеніміздей, деңгейлердің жылдық жауын-шашын мөлшерімен тәуелділік жоқ болып шықты. Жауын-шашындардың орташаланған сырғымалы кезеңдермен тәуелділіктері де онша тығыз болмады. Ауытқулардың интегралды қосындысының олардың орташа көпжылдық мәндерінен ауытқуы Лепсі, Ұржар және Бақты бекеттеріндегі тәуелділіктер көрсеткіші жақсы болды. Ең жақсы нәтижелер (r=0,90-0,96) Лепсі мен Ұржар бекеттері арасындағы тәуелділіктен алынды (сурет 7). Жауын-шашын мәндерінің орташаланғандары Жоңғар Алатауы мен Тарбағатайдан келіп түсетін салалардың толыққанды қоректенуі нәтижесінде Лепсі мен Ұржарда да жақсы алынды. Ең тығыз байланыстар күнтізбелік жыл үшін (0,96), одан сәл төменірек гидрологиялық жыл жауын-шашындарының ауытқуы (0,95) және де гидрологиялық жылдың қыс мезгілі үшін ең төмен дәрежеде (0,90) алынды. Үшарал бекетіндегі деңгейлердің жауын-шашындармен байланысының мүлдем жоқтығын таулы және жазықтық аудандардағы атмосфералық жауын-шашындар көпжылдық жүрісінің анықталған асинхрондығымен (біркелкісіздігімен) түсіндіріледі.

Алакөлдің орташажылдық деңгейлері мен ауа температураларының да осы бекеттер бойынша тәуелділіктері зерттелген. Негізгі айырмашылығы жиынтық жауын-шашын сияқты күнтізбелік және гидрологиялық жыл үшін деп алынбай, ауа температурасының орташаланған мәннің түрлі кезеңдердегі нұсқасына қарап алынған. Мысалыға, маусым-тамыз, мамыр-қыркүйек, сәуір-қазан айларына зерттелген. Сурет 3-те біз Лепсі және Ұржар бекеттерінде маусым-тамыз айлары үшін алынған орташа температуралардың жақсы нәтижелі тәуелділіктер (r=0,96-0,98) құрағанын көре аламыз. Температураларды орташалағанда кезеңін ұлғайтқан сайын (V-X, IV-X) тәуелділік сапасы нашарлайды.

 

 

Сурет 3-Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің Лепсі станцасы бойынша VI-VIII айлары үшін орташа ауа температуралары интегралды қосындысына тәуелділігі

 

 

 

Сурет 4-1932-1966 жылдардағы Лепсі станцасындағы шілде-тамыз айларындағы орташа ауа температуралары мен сұйық күйдегі жауын-шашындар қосындысының байланысы

 

Сурет 4-те көрсетілгендей, су деңгейлері мен ауа температурасының тығыз байланысып тұруы температураның ұлғайған сайын көл айдыны бетіндегі булануды көбейтіп, көл деңгейінің төмендеп кетуімен ғана түсіндірілмейді; сонымен қатар, жиынтық жауын-шашындар мен температуралардың нормадан ауытқуларының пропорционалды тәуелділіктерімен де түсіндіріледі.

Екінші фактордың маңыздылығы Алакөл деңгейлері мен ауа температураларын байланыстырғанда ағындының қалыптасу ауданында орналасқан Лепсі станцасы (r=0,96) көрсеткіштері Алакөл маңында орналасқан жазықтықта Үшарал (0,81) бекетінің көрсеткіштеріне қарағанда байланыс тығыздығы жағынан жақсы шығып тұр. Себебі, таулы және жазықтық аудандарда ауа температурасының көпжылдық жүрісі синхронды емес болып саналады.

Алакөлдің орташа көпжылдық деңгейлері ылғалдану коэффициенті интегралды жиынтықтың нормадан ауытқуының орташа көпжылдық мәндерімен байланыстырылған тәуелділіктері де сол бекеттер бойынша қарастырылған. Бұл тәуелділіктер жауын-шашындар мен ауа температураларын байланыстыру үшін қолданған. Ылғалдану коэффициенті жекелеген жыл үшін атмосфералық жауын-шашындардың орташа ауа температураларына қатынасы арқылы табылады [9].

Зерттеулер нұсқасы жоғарыда келтірілген 1, 2 және 3 жылдық ығысуы бар жауын-шашындар нұсқасы (күнтізбелік жыл, гидрологиялық жыл және гидрологиялық жылдың қыс мезгілі) мен ауа температурасы нұсқасы бойынша (маусым-тамыз, мамыр-қыркүйек және сәуір-қазан айларының орташа мәндері) түрлендіріліп анықталады. Жалпы есеппен алғанда 27 нұсқа қарастырылған. Ең тығыз тәуелділік Лепсі станцасы үшін (cурет 5) күнтізбелік жыл ішіндегі жиынтық жауын-шашын мен ауа температурасының маусым-тамыз айларындағы мәндері арасында алынды (r=0,97). Жауын-шашындардың гидрологиялық жыл үшін алынған мәндерін пайдалансақ, «r» коэффициенті 0,92-0,93-ке дейін түсіп кетеді. Оның үстіне ауа температурасының жыл ішіндегі орташаланған мәніне де тәуелді, ұзақтау болған сайын сапасы төмендей береді.

Өзге де станцаларды пайдаланған кезде де «r» шамасы төмендейді: Ұржарда 0,95-0,91; Бақтыда 0,92-0,89; Лепсі мен Ұржарда 0,97-0,91; Лепсі, Ұржар мен Бақтыда 0,96-0,92; барлық 4 бекетте 0,95-0,91. Бір жылға ығыстыратын болсақ, байланыс тығыздығын кішкене болса да жақсартады, 2 жылда оншама байқалмайды, ал 3 жылда тығыздықтың дәрежесін төмендетеді.

          Байланыс тығыздықтары барлық қарастырылған тәуелділіктерде нормадан интегралды ауытқу күйінен өзгермейтінін айта кеткеніміз жөн. 1949-1966 жылдардағы алынған байланыстардың интегралды нормадан ауытқуылары мен 1932-1966 жылдардағы есептік норманы анықтау кезінде де бұл жайт орын алады. Су деңгейлерінің өткен шақтағы мәндерін қалпына келтіру үшін барлық кезеңге арнап интегралды қосындылардың есебін шығару керек.

 

 

Сурет 5-1932-1966 жылдардағы Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің Лепсі станцасы бойынша ылғалдану коэффициентінің нормадан ауытқуының интегралды қосындысына тәуелділігі

 

Алакөл деңгейі мен барлық гидрометеорологиялық факторлармен қатынастарының басты ерекшелігі 1961-1965 жылдардағы орташаланған байланыс сызығынан солға қарай ауытқуы, ал ауа температурасының сол жаққа ауытқуы болып табылады. Солтүстік көлдерден келіп құятын сулар мен бұрыннан жиналған жерасты су қорларының бар болғанынан Алакөл деңгейлері бұл жылдарда жоғары деңгейде тұрған [6].

Алынған тәуелділіктер бойынша Алакөл деңгейлерінің өткен жылдардағы мәндерін қалпына келтіре аламыз. Кесте 2-де 1932-1948 жылдар үшін Алакөлдің орташажылдық деңгейлері келтірілген. Олар сурет 3 және 4-те көрсетілген тәуелділіктер бойынша қалпына келтірілген. Кезеңнің алғашқы жартысы үшін гидрометеорологиялық факторлар арқылы алынған тәуелділіктер Балқаш көлі деңгейлерімен алынған тәуелділіктерге қарағанда жақсы нәтижелерге қол жеткіздіртті. Ағынды бойынша алынған тәуелділіктер жетінші жылдан, температура бойынша оныншы жылдан, ал жауын-шашынмен алынған тәуелділіктер тек онекінші жылдан бастап нәтижелер бере бастады. Сызықтардан ауытқудың айқын дәлелі сурет 2 және 3-те көрсетілген. Есептік кезеңнің басындағы ағынды, жауын-шашын мен ауа температурасының нормадан ауытқу жиынтықтары есептік кезеңнін соңындағы мәндерге жақын болғанымен де, Алакөл деңгейлерінің басындағылардан соңғыларының мәндері әлдеқайда жоғары болған. Мұның басты себебі, 1932-1966 жылдардағы есептік кезеңдегі көл тербелістерінің ғасырішілік толық циклдарына қатысты презентативті еместігі (ерекшеліксіздігі) болып табылады.

 

          Кесте 2-Балқаш деңгейлерімен, Тентек өзені-Түнқұрыз бекеті бойынша ағынмен, Лепсі станцасы бойынша жылдық жауын-шашын мен маусым-тамыз айларындағы орташа ауа температурасымен қалпына келтірілген Алакөлдің орташажылдық деңгейлері

 

Жылдар	Балқаш деңгейлерімен байланыстар бойынша 339,13 м (БЖ)		Тентек өзені ағынды коэффициентінің интегралды қосындысының байланыстары бойынша		Жауын-шашындардың нормадан ауытқуының интегралды қосындысының байланыстары бойынша		Ауа температурасының нормадан ауытқуының интегралды қосындысының байланыстары бойынша
	Н, см Балқаш	Н, см Алакөл	(К-1)	Н, см	Σ(xi-xo)	Н, см	Σ(Qi-Qo)	Н, см
1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948	274 265 247 240 249 250 239 216 208 208 229 230 216 186 159 192 193	898 882 850 838 854 856 836 796 780 782 819 828 794 744 696 761 756	-0,30 -0,66 -0,55 -0,76 -0,68 -0,73 -1,10 -1,28 -1,34 -0,93 -1,74 -1,06 -1,37 -1,78 -1,45 -1,40 -1,58	1035 950 975 925 945 935 845 805 790 885 930 855 785 690 765 735 745	-59 -137 -231 -353 -356 -463 -509 -228 -100 -151 -300 -616 -860 -726 -656 -766	1250 1186 1120 1025 1022 950 920 1124 1210 1175 1065 840 660 750 820 740	1,0 1,2 2,0 1,2 0,2 0,3 1,3 1,8 2,6 3,0 4,1 5,8 7,1 5,9 5,0 4,9	960 950 900 950 1020 1005 940 910 860 840 770 665 585 660 715 720

 

          1939-1943 жылдардағы жауын-шашындардың кезекті көпжылдық максимум кезеңіндегі жауын-шашындар ауытқуының жиынтықтары 1960-1966 жылдардағы көрсеткіштерге жуық болып келеді. Сонымен қатар, сурет 2 және 3-терде бейнеленгендей, бұл максимум ағынды мен су деңгейлерінің максимумдарының кіші мәндеріне сай келген. Бұл гидрометеорологиялық режимнің осы элементтерінің түрлі инерциондығымен түсіндіріледі. Бұл инерциондықты жазу үшін интегралды ауытқуларда ұзақмерзімді кезең қажет. 1918-1946 жылдардағы регрессияның минималды орташажылдық деңгейі тұсындағы барлық тәуелділіктер жуық мәндер берді. Жалпы алғанда жақсы нәтижелерге қол жеткізген негізгі факторларға Балқаш көлі деңгейлері ағынды және ауа температуралары жатады.

          Су деңгейлерін гидрометеорологиялық факторлар көмегімен қалпына келтіру нәтижелерін сараптай келе, ағынсыз көлдер деңгейлері ғасырішілік тербелістеріне қатысты репрезентативті кезең үшін гидрометеорологиялық бақылаулар мәліметтерінің маңыздылығы айқындалды. Сонымен қатар, тарихи және геоморфологиялық мәліметтер көмегімен деңгейлердің қалпына келтірілген мәндерін сәйкестендірудің маңыздылығы ажыратылды. Сенімді нәтижелер берген басты фактор аналог-көл деңгейлері бойынша және өзен ағындысы мәндері көмегімен деңгейді қалпына келтіру болып саналады. Гидрометеорологиялық факторлар көмегімен деңгейлерді қалпына келтірген кезде үлкен қателіктерге соқтырмау үшін қалпына келтіру шамаларын есептік кезеңнің басынан емес, бірнеше жыл бойы интегралды ауытқулар жиналған кезден (5-10 жыл шамасында) бастау қажет.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 ТАРИХИ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША АЛАКӨЛ ЖҮЙЕСІ КӨЛДЕРІ

ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ҒАСЫРЛЫҚ ТЕРБЕЛІСТЕРІ

 

А.В.Шнитников [5] және көптеген авторлардың көпжылдық зерттеулері арқасында көлдер деңгейлерінің көпжылдық және ғасырлық тербелістері циклдік қасиетке тән екені анықталды. Бұл қасиет бассейннің ылғалдылық тербелістерінің мен су теңдестігінің негізгі құрамдас бөлігімен түсіндіріледі. Бассейндер мен өзен ағыстары ылғалдану тербелісі тікелей климаттық тербеліске байланысты, ал соңғысы-күн сәулесінің белсенділігі, жердің өз осінде айналу жылдамдығы мен судың толысуын туғызушы күшпен тығыз байланысты. М.И.Будыконың пікірінше, климаттың өзгеруіне басты себеп болып Жер атмосферасы тұнықтылығының тербелістері мен антропогендік фактор табылады.

          Қазіргі таңда Күн белсенділігі мен климат тербелістерінің келесі циклдары анықталған:

          а) 9-14 жылға созылған 11-жылдық Күн белсенділігінің циклы;

          ә) 19-25 жылға созылған 22-жылдық Күн белсенділігінің циклы және оған сәйкес 20-50 жылдық З.А.Брикнердің ғасырішілік климаттық циклы;

          б) 80-90 жылға созылған жылдық Күн белсенділігінің циклы мен климаттық тербелісі;

          в) 1800-1900 жылдық көпғасырлық құрлықтық ылғалдану циклы (А.В.Шнитников бойынша). Бұл цикл 1850-жылдық Петерсон циклымен тығыз байланысты.

          Ғарыштық және геофизикалық факторлар көмегімен жоғарыда келтірілген циклдар атмосфера айналымы, климат динамикасына әсер ететін мұхит сулары, өзен ағыстары, су теңдестігі мен көлдер деңгейі арқылы жүзеге асады. Сол дәлелдемелер А.В.Шнитников, А.Н.Афанасьев, т.б. авторлардың еңбектерінде қарастырылған. Бұл жерде айта кететін бір жайт, Күн белсенділігімен түсіндірілентін атмосфералық циркуляция, климат, өзен ағындысы мен көлдер деңгейі сияқты факторлар жалпы Жер шарына да, біздің еліміздің территориясына да синфазды болып саналмайды. жылы А.Н.Афанасьев КСРО территориясын түгелдей ғасырішілік тербелістерді аудандастыруға тырысты [5].

          Көптеген көлдерде байқалғаны, 3-7 жылға созылған қысқамерзімді циклдық көпжылдық тербелістер жауын-шашын мен өзен ағындысы тербелістерімен сәйкес келіп отырған. Батыс Азия көлдері үшін А.В.Шнитников 20-50 жыл құрайтын ғасырішілік тербелістерді анықтады. Ол тербелістер Брикнер циклдарына сәйкес болды. А.Н.Афанасьев бойынша, олар Байкал көлі үшін дәлелденді және олардың ұзақтығы 24-39 жылды құрады.

          Күн белсенділігі мен климат тербелістерінің ғасырлық циклы 3-4 ғасырішілік циклдарға бөлінеді. Сонда біз ғасырлық ырғақтар көлдер деңгейінде де маңызды рөл атқарады деп санаймыз. 90-100 жылдық осындай циклдар Байкал көлі үшін А.Н.Афанасьев анықтағанда үш ғасырішілік цикл бар екенін дәлелдеді. Өзге көлдердің осындай ғасырлық циклдар тербелістерін мәліметтердің аздығымен толық анықтай аламыз.

          Байкалдың Күн белсенділігі мен су деңгейінің ғасырлық және ғасырішілік байланыстарын зерттей келе, ғасырлық циклдардың ғасырішілік циклдардан (20-50 жыл) жылдар бойы ауытқуы 60-200 жылды құрайтынын білдік.

          Тарихи кезеңдердегі деңгейлердің ғасырлық жүрісінде құрлықтардың ылғалдануының 1800-1900 жылдық циклы байқалуы тиіс деп, А.В.Шнитников есептеді.

          Сол себептен, көлдердің төмендегідей циклдық тербелістерінің келесі ырғақтарын ажыратамыз:

          — көпжылдық (немесе ғасырішілік қысқамерзімді), ұзақтығы 3-7 жыл;

— ғасырішілік (ұзақмерзімді), ұзақтығы бірнеше ожылдықтар;

— ғасырлық, ұзақтығы 60-200 жыл;

— көпғасырлық, ұзақтығы 1800-1900 жыл.

          Бұл берілген сұлба, әлі зерттелмеген циклдарды толық қамтымайды, себебі түрлі геофизикалық және ғарыштық факторлар ырғақтарға көптеген түрде әсер етеді.

          Циклдық тербелістерді кезеңдік тербелістерден ажырата білу керек. Су қоймасының трасгрессиясы аяқталған кезде, міндетті түрде су қоймасының регрессиясы жүріп отырса да, фазалардың ұзақтығы мен әрбір жаңа циклдың амплитудасы әр түрлі болып келеді және тербелісі өте жоғары болады. Ал әрбір фазаның ішінде түрлі бағытта деңгейлердің тербелісі немесе уақытша тұрақтануы байқалады. Сондықтан тербелістердің циклдық сипатын тек қана тербелістердің жалпы үдірісі ретінде қарастыруымыз керек.

          Әрбір төменгі деңгейлі цикл жоғары деңгейлі циклдың төмен түсуі мен көтерілуі арқасында дамиды; көпжылдық-ғасырішілік фаза арқасында, ғасырішілік-ғасырлық фаза арқасында дамиды. Көбінесе, жоғары дәрежелі циклдың максимумы төменгі дәрежелі цикл максимумымен сәйкес келеді.

          Циклдық тербелістердің ұзақтығы мен әсіресе, амплитудасы (сол немесе өзге ырғақтың нақты көлдер үшін) қоректену ерекшелігі, су теңдестігі мен көл қазаншұңқырының морфометриясына, яғни зоанлды және азоналды факторлар қатарына байланысты.

          Тарихи дәуірде жартылай аридтік зонаның климаты біржақты өзгеріске ұшырамаған, тек түрлі ырғақтардың циклдық тербелістерін өз бойында тексерді. Осыған байланысты ағынсыз су қоймалары деңгейлерінің жалпы жүрісін біле тұра, (өткен ғасырлар үшін) біз болашақтағы климат пен өзен ағындысы сияқты деңгейдің негізгі факторын болжай аламыз.

          А.В.Шнитников және т.б. көптеген авторлар тарихи кезеңдегі жоғары және төмен тұрған деңгейлердің сапалық ерекшеліктері бар екенін анықтады. Су деңгейі тербелісінің амплитудасын бағалау ғасырлық кескінінде тек бірыңғай су қоймаларында іске асырылды (Каспий теңізі, Арал теңізі, Байкал көлі, т.б.). Қазақстан көлдері үшін циклдық тербелістер амплитудасы түрлі ритмдер үшін осы күнге дейін толық зерттелмеген.

          Бұл жұмыстың басты мақсаты Алакөл жүйесінің көлдері мысалында жартылай аридті зонада су қоймалары тербелістеріне сапалы баға беру.

          Алакөл деңгейі туралы мәліметтер тек соңғы 4-5 онжылдықтың көлемінде ғана берілген және де бұл кезең Оңтүстік Қазақстан көлдерінің трансгрессиясының кезеңіне сәйкес келіп тұр. Деңгейлік режимі соңғы онжылдықтарда В.И.Коровин мен Р.Д.Курдин еңбектерінде қарастырылған [4].

          Алакөл жүйесі көлдерінің деңгейлік тербелістер жайлы кезінде В.А.Обручев, К.В.Курдюкова және А.В.Шнитников қарастырған. Алайда алғашқы екі жұмыс қарастырып отырған сұраққа жартылай жауап беріп, түбегейлі шешімдері мен қорытындылары шығарылмаған. Ал А.В.Шнитниковтың еңбегінде алғаш Алакөл деңгейлерінің жоғары және төмен қалыптарын жүйелі түрде тарихи мәліметтері зерттелген. Бірақ бұл еңбек те көлдің бұрынғы деңгейлерін сандық түрде тиянақты бағаланбаған.

          Аталған автор Алакөл жүйесінің көлдері деңгейлерінің ғасырлық және ғасырішілік жүрісін гидрометеорологиялық факторларға бағындырып отырып, Балқаш көлі арасында кейбір байланыстылықтарды тапқан. Гидрометеорологиялық факторларға өзіміз білетіндей; өзен ағындысы, жауын-шашын, ауа температурасын жатқызамыз. Бұл кезеңнен алыстау кезеңдер үшін тектоникалық құрылымын ескере отырып, геоморфологиялық және тарихи мәліметтер кеңінен қолданысқа ие болған. Оның үстіне А.В.Шнитников дайындаған бассейндердің ылғалдануы мен Солтүстік жарты шардың барлық су қоймаларының деңгейлерінің көпғасырлық және ғасырішілік тербелістері де есепке алынды.

          Алакөл деңгейі мен гидрометеорологиялық факторларлың өзара қатынасын автордың өзге де еңбектерінде жасалған.

          Алакөл жүйесінің көлдері деңгейлерінің жоғары немесе төмен қалпы туралы мәліметтер беретін бізге тарихи мәліметтердің (карталар, саяхат жолдары, т.б.) жиынтығы бар. Бұл тарихи мәліметтер бізге өзге де геоморфологиялық белгілердің даталарын орнатуға да керек.

          ХІХ ғасырға дейінгі мәліметтер В.А.Обручев еңбегінде қарастырылған. Ол мәліметтер тек ХІІІ ғасыр мен (Плано Карпини мен Рубруктың саяхат сипаттамалары) ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысын (орыс офицері Унковскийдің картасы, швед Ренат пен Қытай императоры Цзян — Лун карталары) қамтиды.

          Бұл деректер бойынша, ХІІІ ғасырда Алакөл жүйесінің көлдері Балқаш көлімен біріккен болатын. Бірігуді көл деңгейінің 355-357 метрге жеткендігінен байқай аламыз [4].

ХVIII ғасырдың бірінші жартысында біріне бірі тәуелсіз құрастырылған карталар бойынша Алакөл жүйесі көлдерінің бірігіп тұрғаны суреттелген және де барлық салаларының орналасуы дұрыс көрсетілген. Бұл сол кездегі зерттеушілердің сауаттылығын көрсетеді. Балқаш көлімен бірікпенгенін атап кеткен жөн. Биіктік белгілері су деңгейлерінің 351 метрден жоғары болғандығымен сәйкес болып тұр.

Алакөл жүйесі көлдерінің алғаш нақты мәліметтері 1840 жылғы А.Шренк еңтектерінде және жасаған саяхатында берілген. Шренктің мәліметтері Алакөл жүйесі көлдерінің 1840 жылдағы деңгейі өте төмен екенін бейнелеген. Әрі оны дәлелдеген А.И.Сильвергем еңбегі болатын. К.В.Курдюков Шренк суреттеуі бойынша Алакөлдің контурын қалпына келтірді деседі (cурет 2). Бұл қалпына келтіру арқылы сол кездегі көл деңгейінің 1940 жылға қарағанда 4 метрге төмен тұрғанын дәлелдеді. Және де бұл 1840 жылдары көл деңгейінің 338 метр болғанын дәлелдеді [].

 

 

Сурет 6-К.В.Курдюков бойынша Алакөлдің кескіндемесі

1840 ж (1), 1940 ж (2).

 

Соңғы кезеңдерде берілген мәліметтер бойынша су деңгейлері туралы ақпаратты кеңінен сараптасақ болады. Топографиялық карталарда 1940-жылдардағы сенімді су деңгейлері көрсетілген. Сараптама нәтижелері кесте 3-те берілген.

Кесте 3-те келтірілген Алакөл жүйесі көлдері су деңгейлерінің жоғары және төмен қалыптары Балқаш көлімен сәйкестендірілгені туралы А.В.Шнитников, Г.Р.Юнусов және осы мақалалардың авторы атап өткен. Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлік жүрісінің синфаздылығы берілген мәліметтер бойынша анытқталған. Сурет 2 бойынша, деңгейлік жүрістің жалпы сифаздылығына сүйенсек, Алакөлдің ғасырішілік максимумы Балқаш көліне қарағанда 7-9 жыл кеш келеді. Ол қарастырылып отырған көлдердің су теңдестігі мен қазаншұңқырлары пішінінің әртүрлілігімен түсіндіріледі.

 

Кесте 3-Тарихи мәліметтер мен нақты бақылаулар бойынша ХІХ-ХХ ғасырлардағы Алакөл жүйесі көлдері су деңгейлерінің жүрісі

 

Жылдар	Су деңгейінің сипаттамасы	Мәлімет көзін дайындаған зерттеушілер
1810-1840	1840-1845 жж аралығынлағы минимумға жеткен деңгейлердің төмендеуі	А.Шренк А.И.Сильвергем
1850-1860	1866 жылдың басындағы деңгейлердің көтерілуі	Ш.Уалиханов А.Голубев
1866-1885	1884-1885 жылдардағы деңгейдің төмендеуі	Тихменев пен Поплавский В.В.Сапожников В.И.Шнитников
1886-1917	1911-1917 жылдардағы деңгейлердің көтерілуі	В.В.Сапожников В.И.Шнитников П.Н.Лебедев П.П.Румянцев
1917-1946	1940-1946жылдардағы деңгейдің төмендеуі	З.А.Сваричевская  1940-1948 жж. карталар мен анықталған мәліметтер
1947-1967	1967 жылғы деңгейлердің максимумына дейін көтерілуі	Нақты бақыланған мәліметтер мен Сасықкөл-Қошқаркөл деректері

 

 

Алакөл жүйесі көлдерінің жағалаулары мен аралдарында 3-5 метрден 36-70 метр қазіргі деңгейден жоғары тұрған бұрынғы іздері байқалған. Кейбір жерлерде түрлі тереңдіктерде (Сасықкөл мен Қошқаркөлде) жерасты суларының террасалары мен құрлықтың суға батқан пішіндері байқалған. Бұл морфологиялық белгілер туралы өз еңбектерінде З.А.Сваричевская, К.В.Курдюкова, Е.А.Казанская және Т.Н.Джуркашев баяндаған [7].

Террасалар мен валдар биіктігін бұл авторлар түрлі уақытта түрлі жағалаулар учаскелерінде түрлі дәлдік дәрежелерімен, сәйкесінше қарастырылған көлдерде анықталған. Көптеген еңбектерде көлдер деңгейінің сілтемелері мен алқаптың жұмыстар жылы көрсетілмеген. Бұл келтірілген мәліметтерді орнына қоюға қиыншылықтар туғызады.

Бұл мәліметтерді жүйелендіру арқылы және де теңіз деңгейіне сәйкестендіріп, биіктік белгілерін қою арқылы біз жалпы Алакөл жүйесі көлдері акваториясыдағы террасалардың таралуының бағыты мен бағдарын анықтап, тектоникалық жылжулардан пайда болған барлық бұзылу мен мүжілулер сарапталды (кесте 3).

 

 

 

Кесте 4-Алакөл жүйесі көлдерінің өткен кездегі су деңгейлері террасалар биіктігі мен өзге де іздері

 

Биіктігі, м		Іздердің орналасуы мен ерекшеліктері
Теңіз деңгейінен жоғары орналасу биіктігі (БЖ)	Көлдер деңгейінен жоғары орналасу биіктігі (1962 ж.)
352                 355-357             367-372       385-387   399-400 405-407 417	1,5-2 2-3 4-5             4-6     8-10       20-25       35-37   52-53 58-60 70	Сасықкөл. Оңтүстік-батыс жағалауы. Қошқаркөл. Оңтүстік-шығыс жағалауы Алакөл. Кіші Алакөл шығыс жағалауының террасасы, Алакөлдің шығыс жағалауы (Жарбұлақтың солтүстік жағалауы), Аралтөбе аралдарында, шығыс жағалауындағы аңғарлар. Алакөл ойпатының көл-батпақтық жазықтығы мен жоғары төрттік жазықтығы арасындағы қазіргі кездегі шекарасы Сасықкөл. Аралтөбе аралының солтүстік-батыс және оңтүстік-батыс жағалауы (Т.Н.Джуркашев бойынша). Алакөл. Кіші Алакөлдің шығыс жағалауындағы Алакөлдің солтүстік-батыс және шығыс жағалауы және Аралтөбе аралдарындағы террасалар мен валдар. Алакөл. Шығыс жағалауы (Жарбұлақтың солтүстігі) мен Аралтөбе аралдарындағы терраса және Жарбұлақтың оңтүстігіндегі көлалды жазықтығы. Сасықкөл. Аралтөбе аралы мен түбегіндегі және оңтүстік-батыс жағалауындағы терраса. Алакөл. Аралтөбе аралдарындағы терраса. Алакөл. Аралтөбе аралдарындағы терраса. Алакөлдің шығыс жағалауындағы ежелгі көл жазықтығының жоғарғы шекарасы.

 

Негізі ретінде көлдер деңгейінен жоғары орналасқан террасалар биіктігі алынған. Оны 1962-1963 жж. Е.А.Казанская барлық көлдер үшін нивелирлеу арқылы алған. Қосымша ретінде Т.Н.Джуркашевтің ҚазССР УГМС тұсындағы гидрографиялық зерттеулері алынды. Көлдер деңгейінің салыстырмалы биіктігі ретінде 1962 жылғы биіктік алынды.

Кесте 4-те көрініп тұрғандай 352-353 метр және 355-357 метрлік белгілі бар екі төменгі терраса палеозойлық фундамент кезінде пайда болған аралдармен қатар, жағалаудың түрлі учаскелерінде, яғни түрлі тектоикалық және геологиялық құрылымдарда байқалған. Бұл террасалардың тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде бұзылмағандығын айқындайды. Бұл аудан жоғары тектоникалық еместігімен танымал болса да, бұл түзілулерді тарихи кезеңге, яғни осы мыңжылдыққа жатқызамыз.

Бірінші терраса Сасық-Алакөл су деңгейіне сәйкес келеді (Алакөл жүйесі көлдерінің қосылу белгісі 351 м.), екінші терраса Сасық-Алакөлдің Балқаш көліне құйылу (бірігу) деңгейіне сәйкес келеді.

Тарихи мәліметтердің негізінде 355-357 метрлік террасаны ХІІІ ғасырға жатқызсақ, 352-353 метрлік террасаны ХІІІ ғасырдың бірінші жартысына жатқызамыз.

Бірінші қорытындыны А.В.Шнитников мәліметтерімен байланыстырып, оны Солтүстік жарты шардың 1800-1900-жылдық ырғағындағы көлдердің трансгрессиясы мен ылғалдануының ХІІІ-XV ғасырларда жеткен максимумына жатқызамыз.

Салыстырмалы түрде жақын арадағы Алакөл маңы ойпатының 352-353 метрлік су басуын көпжылдық қалыптасқан іздері мен 353 метрлік изогипса арқылы түсіндіреміз. Изогипсаға топырақ-грунт пен өсімдік жамылғысының ерекшелігі, түрлі көлдер мен батпақтардың бар болуы, Сасықкөл, Қошқаркөл және т.б. су қоймаларына келіп құятын өзендер сағасының орналасуы мен ерекшелігі жатады. Жаңадан түскен іздер жоғалып, бұрынғы Балқаш-Алакөлдің сулары көлдік тұнбалардың қалыптасуымен түсіндіріледі.

Террасалар биіктік бойынша келесі жұбын ежелгі Балқаш пен Алакөл дәуіріне жатқызамыз. 367-372, 399-400 м және одан да жоғары террасалар тек Алакөлде, 385-387 метрлігі тек қана Сасықкөлде табылған.

Жер асты террасалары Қошқаркөлдің батыс жағалауында 0,3 км (2,4 м тереңдікте), 1,0 км (4,0 м) және 1,5 км (5,0 м) ара қашықтықта байқалған. Олардың биіктік белгілері сәйкесінше   347,4 м; 345,8 м 344,8 м-деп есептеледі. Ал Сасықкөлде оңтүстік батыс жағалауындағы клифтан 0,15-0,25 км-де орналасқан 349 м биіктік белгісі бар тек бір ғана терраса байқалған [4].

 

 

 

 

 

 

Сурет 7-Алакөл мен Балқаш көлінің орташажылдық су деңгейлерінің ғасырлық жүрісі:

1-бақылаулар нәтижелері бойынша Алакөл деңгейлері; 2-Балқаш деңгейімен байланысты қалпына келтірілген және тарихи мәліметтермен түзетілген Алакөл деңгейлері; 3-Г.Р.Юнусов бойынша Балқаш деңгейлері.

 

К.В.Курдюков Алакөлдің [7] оңтүстік шығыс жағалауында 8-10 м тереңдікте жатқан 1940-жылдарда пайда болған құрлықтық су басқан қырқаларды тапты. Биіктік белгілері сәйкесінше, 332-334 метрді құрады. Бұл биіктік белгілерге сәйкес болып тұрған су асты профильдің қатпарланған сынықтарын (абразионды-аккумулятивті террасалар) айта кеткеніміз жөн. Бұл сынықтарды Кіші Балғын қойнауының оңтүстік бөлігінде көлдің оңтүстік батыс бөлігінде тапқан. 332-334 метрді құрайтын су деңгейін көпғасырлық ырғақтың минимумына (VII-VIII ғасырлар болуы мүмкін) жатқызуымызға болады.

Тарихи кезең үшін Алакөл деңгейі тербелісінің жалпы амплитудасын 20-25 м (минимумы 332-334 м, ал максимумы 355-357 м) деп бағалаймыз.

1879-1947 жылдар арасында Алакөлдің орташажылдық деңгейлерін Балқаш көлі деңгейлерімен байланыстырып, қалпына келтірілген, ал 1948 жылдан бастап нақты бақылаулармен өрнектеле бастады (сурет 7, 8). 1884-1885 жылдардағы минимум мәнінің жоқтығынан 1885 жылғы қалпына келтірілген деңгейлердің мәнін алсақ болады. Сонда оның мәні 342,4 метрді құрады. Балқаш көлі мәліметтерімен байланыстырылған мәндерге сүйенсек, 1886-1917 жылдар аралығындағы ең үлкен орташажылдық трансгрессия деңгейі 1908 жылы Алакөлде 348,2 метрді құрап қалыптасқан. В.Н.Шнитников мәліметтері бойынша, Алакөл деңгейінің шынайы көтерілуі 1917 жылға дейін созылған, және де оның орташажылдық деңгейі 1908 жылға қарағанда едәуір жоғары болған. Мұндай Алакөл мен Балқаш көлі байланыстарының бұзылу кезеңі 1961-1967 жылдар аралығында да орын алады (сурет 7). Алакөлде максимумның орын алуының уақыт бойынша ығысуының себептері мен салдарын [6]-жұмыста қарастырылған. Тарихи мәлімттерді сараптау және Балқаш-Алакөл деңгейлерінің 1960-1968 жылдардағы сәйкестіктері бізге 1917 жылдың орташажылдық деңгейін 349-350 м деп бағалауға мүмкіндік береді.

1917-1922 жылдарда байқалған деңгейлердің төмендеуі 1940-1948 жылдарға дейін (кей жылдары жекелеген жоғарлаулары болып тұрған) жалғасты. Оны дәлелдеп отырған УГМС Қаз ССР тағайындаған 1944 жылғы гидрографиялық зерттеулер мен 1940-жылдардағы картографиялық мәліметтер. Бұл кезеңдегі карталарда өзен жарының биіктік белгісі 340 м деп қабылданған. Бұл белгіден 1962 жылғы батиметриялық түсірімдегі деңгейге қарағанда 347,3 м немесе график нолінен 1158 см жоғары Алакөлдің 1940-жылдардағы деңгейі 7,3 метрге төмен тұрған деп қорытынды жасаймыз. Алайда, біз 1949 жылға теңестіріп Балтық жүйесіне (БЖ) келтіргенде олардың биіктік жүйесінің өзгерістеріне еске алғанымыз жөн. Жаңа және ескі карталарда және БЖ жүйесі бойынша тиісті жылдардағы су деңгейінен ауытқуын сәйкестендірсек, 1930-1940-жылдардағы карталарда Алакөл жүйесі көлдерінің аумағындағы биіктік белгілер қазіргі кез жүйесіне қарсы 2 метрге төмендетілген.

Осыны ескере отырып, 1940-жылдардағы минималды деңгей 342 метрді (график нолінен 628 м жоғары) құрады. Бұл деңгей жағалаудың түрлі учаскелері биіктіктерінің өзен жарымен салыстырғанда өзгеруі мен жағалаулар маңындағы тереңдіктерінің өзгеруімен одан әрі дәлелдене түседі. Мысалыға, К.В.Курдюков бойынша, 1940-жылдарда жағалаудың оңтүстік бөлігіндегі малта-қиыршық тасты валдың өзен жарынан биіктігі 5 метрді құраған. 1962 жылы бұл валды толығымен су басты. 1946 жылы Қарақұм түбегі өзен жарынан  6-7 м жоғары, ал 1962 жылы 1-2 м жоғары биіктікте тұрды. 1962 жылы Ұржар өзені сағасының батыып тұрған тереңдігі 11 метрге жеткен.

К.В.Курдюков бойынша, 1940 жылғы 342 м белгіге 1840 жылғы деңгей 4 метрге қарсы, яғни 338 м (график нолінен 228 см жоғары). Осыдан біздің көретініміз 1840 жылғы деңгейдің минимумдық қалпы 1940 жылға қарағанда әлдеқайда төмен болғанын айқындадық. Оны сурет 1-дегі көлдер өлшемі контурларының айырмашылығы бар екенінен және Қошқаркөл мен Сасықкөл деңгейлерінің тербелістерінен де байқаймыз.  

Минимумдардың айырмашылығын Ұржар өзенінің сағасы мен оған Рыбачье ауылы тұсында келіп құятын Ұялы өзенінің сағасы арасындағы ара қашықтығынан көре аламыз. 1840 жылы ол ара қашықтық 20 км болатын, 1941 жылы топографиялық карталар бойынша 7 км және 1963 жылы 2,5 км –  ді құраған.

1947-1948 жылдардан бастап стационарлы бақылаулар пайда болды. 1967 жылдың маусым айында биіктік белгісі 348,21 метрге (график нолінен 1249 см жоғары) жеткен.

Сонымен, ХІХ-ХХ ғасырларда Алакөлде үш минимум және төрт максимум деңгейдің қалыптасуы байқалды. Ол минимумнан максимумға дейін есептегенде толық екі айналымға (циклға) сәйкес келеді (кесте 3, сурет 8). Біріншісінің ұзақтығы (1840-1885 жж.)-45 жылға жуық, екіншісінікі (1885-1946 жж.)-60 жылға жуық. Максимумнан максимумға дейінгі аралықты санасақ, ол үш айналымға (циклға) толады екен. Біріншісі (1810-1860 жж.) 50 жылдай, екіншісі (1860-1917 жж.) 50-60 жылдарға жуық және үшіншісі (1917-1967 жж.) 50 жылдан астам. Бұларға жасалған сараптама бойынша, Алакөл деңгейі ғасырішілік циклдық тербелістері 45-60 жылға созылып, олардың орташажылдық деңгейлерінің амплитудасы 5-7 метрді құрғанын көреміз.

 

 

 

Сурет 8-Алакөл деңгейінің ғасырлық жүрісі: К.В.Курдюков бойынша; нақты бақылаулар бойынша; геоморфологиялық және тарихи мәліметтер мен Балқаш көлі деңгейлері арқылы қалпына келтірілген деңгейлердің Р.Д.Курдин бойынша зерттеулері.

 

1860-жылдардағы максимумның абсолюттік мәнін бағалау мүмкін емес болып отыр, алайда тарихи мәліметтерді талқылай келе Алакөл деңгейінің 1908-1917 жылдардағыға қарағанда сол кезде едәуір төмен болғанын айқындадық. Табылған циклділіктен біз 1810-жылғы және 1740-1750 жылдардағы максимумдар аралығында 1770-1780 жылдарда бір минимум орын алғанын дәлелдедік. Деңгей жүрісін алға және артқа қарай экстраполяциялайтын болсақ, XVII-XX ғасырлардағы көрінісін сұлбаланған түрде көреміз (сурет 10). Сурет 10-да көрсетілгендей, көтерілу және төмендеу фазасы шартты түрде түзу сызықтың қисықтарымен көрсетілген. Шын мәнісінде, сурет 9-да көрсетілгендей, фазалар ішінде деңгейдің түрлі бағыттарда ауытқуы мен уақытша тұрақтану периодтары орын алған.

1885 және 1946 жылдардағы минимумдар белгілері бойынша өзара жақын болып келеді. 1840-жылдардағы минимум олардан ғасырішілік ырғақ аммплитудасының жартысынан көп шамаға (4 м) ерекшеленеді. XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы максимум Алакөл жүйесі көлдерінің қосылуы кезінде байқалған. Ол 1967 жылғы және өзге де XVII-XX ғасырлардағы максимумдардан (1917 жылғы максимумды санамағанда) тағы соншама шамаға ерекшеленеді, яғни 1840 жылғы минимуммен сәйкестендірілген. Сонда біз 1740-1750 жылдардағы максимум мен 1846 жылғы минимумды ғасырлық деп санап, 1917 жылғы максимумды (349,5 м) жоғарыдағы максимумға жақын деп алып, (352 м) оны көпғасырлық ырғақтың жалпы төмендеуіне әкеп соққанын көреміз. Оны жуықтап ғасырлық ырғаққа теңестірсек болады. Сонда ғасырлық циклдың ұзақтығын үш ғасырішілік циклға теңестіріп, оны 150-180 жыл деп санаймыз (сурет 10). Келесі ғасырлық минимум ХХ ғасыр аяғы мен ХХІ ғасырдың басында күтіледі.

Жасалған қорытындыны А.Н.Афанасьев анықтаған ғасырішілік пен ғасырлық циклдардың Күн белсенділігіне, климаттық циклдардың Байкал көлі деңгей тербелістерінің қатынастарына тең деп саналады. Айтылған ғасырлық циклдар да 3-4 ғасырішілік циклдардан тұрады.

А.Н.Афанасьев орнатқандай, 1815-1903 жылдардағы (88 жыл) Байкал көлі деңгейінің ғасырлық циклынің ұзақтығы 24-37 жыл болатын үш ғасырішілік циклдардан тұрады. Сол себептен Алакөлдің ғасырлық және ғасырішілік циклдарының ұзақтығы Байкалға қарағанда екі есе көп болды. Балқаш пен Алакөлдің ғасырішілік циклдарының ұзақтығы (50-60 жыл) Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібір көлдерінен (20-30 жыл) екі есе болуын А.В.Шнитников дәлелдеген [6].

Қолдағы бар мәліметтермен ғасырлық циклдардың ұзақтығы мен амплитудасы туралы қорытындылар жасау мүмкін емес екеніні айта кеткен жөн. Сондықтан, жасалған қорытындыларды тек кішігірім негіздері деп қана есептеуіміз керек. Түрлі ырғақтағы Алакөл деңгейлері тербелісінің амплитудалары туралы деректер кесте 4-те баяндалған. Кестені қолданғанда келтірілген ғасырлық және ғасырішілік ырғақтағы максимум мен минимум орташажылдық деңгейлері XVII-XX ғасырлардағы нақты анықталған максимумдар мен минимумдарға жататынын ескергеніміз жөн. Әрбір кезекті циклдың максимум және минимум белгілері көпғасырлық ырғақтың амплитудасы шегіндегі жоғары деңгейлі (көпғасырлық және ғасырлық) цикл фазасына тәуелділігі сурет 10-да көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

Кесте 5-ХІХ-ХХ ғасырлардағы Алакөл су деңгейі циклдық тербелістерінің сипаттамалары (тарихи және геоморфологиялық мәліметтер бойынша)

 

Минимумдар			Цикл ұзақтығы	Максимумдар			Цикл ұзақтығы
Жылдар	Деңгей			Жылдар	Деңгей
	cм	м (БЖ)			см	м (БЖ)
≈1840 ≈1885 ≈1946	≈228 ≈665 ≈628	≈338 ≈342,4 ≈342	≈45   ≈61	≈1810 ≈1860 ≈1917 (1967)*	≈1378 1249	≈349,5 348,2	≈50 ≈57   50

Ескертпе: * — ең жоғарғы деңгейге әлі жетпеген.

 

 

4.1 Алакөл жүйесінің солтүстігіндегі көлдер (Қошқаркөл, Сасықкөл)

 

А.Шренк келтірген деректер 1840-жылдарда Қошқаркөл мен Сасықкөл деңгейлерінің төмен дәрежеде болғандығын бейнеледі.

 

 

Сурет 9-Тарихи және геоморфологиялық мәліметтері

ескерілген Алакөл деңгейінің XVII-XX ғасырлардағы

гипотетикалық жүрісі

 

Ш.Уәлиханов мәлімдемесіне 1850-1860 жылдарда Сасықкөлдің Балқаш көлімен бірігуі, яғни сол кездерде олардың су деңгейлерінің жоғары болғаны баяндалады. Ал 1862 жылы бұл деңгейдің жоғары болғаны туралы А.Ф.Голубев өзінің Сасықкөлдің тұщы суы жайында жазған еңбектерінде атап өткен.

1876 жылы Алакөл жүйесі көлдеріне О.Финш аттанғанда, Сасықкөлде ащы судың бар екенін анықтап, келесі сөздерді айтып кетті: «біз Қылы көлі туралы ешнәрсе естімегенбіз, ол Штилер мен Питерман карталары бойынша Балқаш пен Сасықкөлдің ортасында орналасқан және түбегейлі зерттеулер нәтижесінде Ұялы (Қошқаркөл) көлі Сасықкөлмен бірікпегені дәлелденді». Келтірілген деректер 1870-1890 жылдарда солтүстік көлдер деңгейінің өте төмен болғанын көреміз.

 

Кесте 6-Түрлі ырғақтағы циклдармен шарттандырылған Алакөл деңгейі ғасырлық тербелістерінің амплитудасы.

 

Сипаттама	Ғасырішілік	Ғасырлық		Көпғасырлық
		деңгей	Нв – дан ауытқу	деңгей	Нв – дан ауытқу
максимум минимум амплитуда	348 342 6	352 338 14	3 – 4 4 7 – 8	355 – 357 332 – 334 21 – 25	7 – 9 8 – 10 15 – 19

 

1904-1917 жылдарда солтүстік көлдердің жоғары деңгейлі қалыптары жайлы В.Н.Шнитников, О.А.Шкапский, П.Н.Лебедев және П.П.Румянцев жазып кеткен. Олар осы жылдар аралығында Сасықкөл мен Балқаш көлі сулылықтарының байланыстары туралы өз еңбектерінде түпкілікті зерттеген. В.Н.Шнитников 1911-1917 жылдарда Алакөл жүйесі көлдеріне саяхат жасаған кезінде Қошқаркөл Сасықкөлдің бір бөлігі ретіндегі (яғни ол екі көл толығымен бір-бірімен қосылып кеткен) қалпын байқаған болатын. Автор 1914 жылы суөткел көмегімен (паром) Қылы көлі мен Сасықкөлді қосып тұрған Күтмал тармағынан өткен болатын. Бұл Қылы көлінің Сасықкөлдің бір шығанағы болып қалғанын айтып тұр. Осылай бола тұра жергілікті тұрғындардан сұрастырғанда Қылы көлі түгелдей тартылып қалған деседі. Мұндай жағдай орын алу үшін солтүстік көлдердің биіктік белгісі 351-352 метрден кем болмауы тиіс.

1940-жылдардағы топографиялық карталар мен гидрографиялық зерттеулер ақпараттары және жергілікті тұрғындарға сұрақ қою арқылы табылған мәліметттер бойынша Сасықкөл мен Қошқаркөл деңгейлерінің өте төмен дәрежеде болғаны жайлы айтылады. 1960 жылы автормен тұрғындарды сұрастыру арқылы пайда болған мәліметтерден, 1946-1947 жылдарда Сасықкөл деңгейігің жалпы көтерілу процессі басталған, содан кейін Қошқаркөлде де осындай оқиға байқалған. Сасықкөлде ең жоғары деңгей көрсеткіші 1958-1959 жылдары, Қошқаркөлде бір жыл кешіректеу байқалған. Бұл Қошқаркөлде 1956 жылы, ал Сасықкөлде 1960 жылдан бастап Тентек өзені ағысының жүрісіне жүргізілген бақылаулардың арқасында анықтадық. Бұл бақылау деректеріне сүйенсек, бұл көлдерде қазіргі заман трансгрессиясының максимумы 1966-1967 жылдары орын алған.

Жоғарыдағы тарихи зерттеулерді талұылай келгенде, өте төмен және өте жоғары қалыптасқан су деңгейлері түгелдей Алакөл режиміне сәйкес келеді. Бұл мәліметтерді және геоморфологиялық деректерді сараптау негізінде солтүстік көлдердің максимумдары мен минимумдары орын алғанын сандық қатынасы арқылы анықтаймыз.

 

 

 

 

 

4.2 Қошқаркөл

 

А.Шренк деректері бойынша, 1840 жылы Қошқаркөлдің (Ұялы көлі) ұзындығы 2 верста және ені 1,5 верстаны құраған. 1962 жылғы батиметрлік картадағы ұсынылған көлдердің өлшемдері жуықтап алғанда көл қазаншұңқырының өлшемдеріне сәйкес келеді. Ол қазаншұңқырды 5 метрлік изобата сызықтармен контурлау арқылы анықтадық. Бұл А.Шренк бойынша анықталған көл өлшемдері дұрыс болған жағдайда 1840 жылғы Қошқаркөлдің су деңгейі 1962 жылғы көрсеткішке қарағанда 4 есе төмен болғанын оңайлықпен есептей беруге болады. Сонда 1840 жылғы су деңгейінің көрсеткіші 344,8 метрге тең (Қошқаркөлдегі Алакөл бекетінің нөл графигінен 394 м жоғары) болғанын дәлелдедік. Көл айдынының ауданы бұл биіктік белгіде 42 м²-ды құрады (бұл қазіргі кезеңдегі көрсеткіштің 1/3 бөлігін құрайды), ал ең үлкен мәндегі тереңдігі 0,8 метрден аспады.

Қошқаркөл деңгейінің мұндай төмен жағдайын суасты террасалармен түсіндіруге болады. Бірінші терраса жағадан 0,3 км, екіншісі 1 км және үшінші терраса 1,5 км қашықтықта орналасқан. Террасалар орналасу сызықтардағы көлдің орташа тереңдігі 1962 жылғы батиметрлік картаның сараптамасы негізінде тиісінше 2,4 м; 4,0 м және 5,0 метрге сәйкес келеді. Үшінші террасаның орналасуы мен тереңдігі 5 метрлік изобата сызығына сәйкес келіп тұр. Бұл А.Шренк саяхатындағы көл контуры мен Қошқаркөлдің 1840 жылғы минималды деңгейіне сәйкес екенін дәлелдедік [11].

1914-1917 жылдары Алакөл жүйесі көлдеріне барған В.Н.Шнитников  жергілікті қария тұрғындарды сұрастыра келе келесі жауаптарды алды: «Қошқаркөл сумен тек соңғы онжылдықтарда толды және біз балалық шағымызда қазіргі кезеңдегі көл түбінде қой баққанбыз». Егер қарттардың жас мөлшерін 70-80 жыл деп алатын болсақ, онда олардың айтқан оқиғаларының кезеңін А.Шренк саяхатының кезеңіне сәйкес екенін немесе одан кешірек кезеңге сәйкес екенін білеміз (1840-1850 жылдары). Бұл қарттардың айтылғандары А.Шренктің көл өлшемдерінің өте кіші болғаны туралы деректерін растайды. Онымен қатар, олар 1840 жылдардан сәл кейінірек көлдің толығымен кеуіп кетуі туралы да айтып кеткен.

1840 жылдан кейін сұрастыру шаралары мен картографиялық мәліметтер бойынша, көл деңгейінің көпжылдық минимумы 1940-1946 жылдарда байқалған.

1941 жылғы топографиялық карта мәліметтері бойынша, Қошқаркөл жарының белгісі 346 метрді құрады, яғни қазіргі кезең деңгей белгісінен 4 метр төмен болған (350 м). Бұл қазіргі заман өлшемдеріне жақын карталарда көрсетілген өлшемдерге қарама-қайшы болып келеді. Егер де 1949-1951 жылдардағы биіктік жүйелердің өзгерісін ескеретін болсақ, онда сол кездегі 346 м деген белгі қазіргі заман белгісі бойынша 348 метрге тура келеді екен. Сондықтан да 1941 жылғы су деңгейі 1962 жылғы картадағы деңгейден 2 м төмен немесе 1960 жылғы орташажылдық деңгейден 2,4 м төмен тұрды.

1962 жылғы батиметрлік картадағы көлдің тереңдігі батыс жағалауынан 0,3 км жерде орналасқан (бірінші) жоғарғы суасты терраса сызығы бойынша орташа есеппен алғанда 2,4 метрді құрады. Батиметрлік карта, 1944 жылғы гидрографиялық зерттеулер және 1962 жылғы картаны ұштастыратын болсақ, 1962 жылғы деңгейдің 2 метрге жоғары ауытқуы көрінді. Осындай жолмен 1941-1944 жылдардағы көпжылдық минимумдағы деңгейді анықтауда осы 3 әдісті қатар алатын болсақ, 1840 жылдағы деңгей сияқты тиісінше нәтижеге қол жеткіздіртті және де алынған шама нақты, әрі тиянақты десе болады. Бізбен алынған 2-2,4 метрлік деңгейлер айырмашылығы 1941-1944 жылдары 347,8-347,4 метрді құрады (бекет графигі нөлінен -94-134 см).   

Батыс жағалауындағы көл жарынан 1,0 км жерде 4 метрге жуық тереңдікте екінші суасты террасасы 1840-1940 жылдар аралығыдағы минимумдар арасыдағы көл регрессиясы кезеңінде пайда болуы мүмкін. Балқаш пен Алаөлге ұқсатып, 1870-1880 жылдардағы минимуммен сәйкес деп санауымызға болады. Мұндай жағжайда минимал деңгейдің бұл белгісі 345,8 метрді (бекет графигі нолінен  -294 см) құрайды.

          Жоғарыда келтірілген деректерге сүйене келе, 1909-1917 жылдары Қошқаркөл Сасықкөлмен біріккен болатын, яғни оның су деңгейі 351-352 метрге тең болған деген сөз [11].

          Қошқаркөлдің қазіргі кезең трансгрессиясы көлдің жоғарғы бөлігінде 1960 жылы су деңгейі бақыланғада оның максимал деңгейі 350,55 метрді (бекет графигі нолінен  181 см) құраған болатын. Қошқаркөлдің максималды деңгейі ретінде 344,8 метрді (бекет графигі нолінен  -394 см) немесе көлдің толығымен құрғап кету деңгейіне сәйкес белгі 344 м деп қабылдаса болады.

          Максималды бақыланып қабылданған су деңгейінің мәнін 1960 жылғы анықталған 350,55 м деп (бекет графигі нолінен  181 см) немесе Алакөл жүйесі көлдерінің қосылу белгісіне сәйкес 352 м (бекет графигі нолінен  226 см) деп есептейміз.

          Қошқаркөлдің сол 1960 жылғы максималды деңгейінен жоғарғы белгілер болғандығын шығыс жағалауындағы валдар дәлелдейді. Көл жарына сол валдардың 2-3 метрлігі қазіргі таңда кей жерлерде көл жағалаулары шаю процессімен байқалған. Ол қазіргі кезең көл трансгрессиясымен түсіндіріледі.

          Су деңгейілерінің ғасырлық амплитудасы 6-8 метрді құрады.

          1956-1967 жылдардағы стационарлы бақылаулармен айқындалған орташажылдық деңгейлердің амплитудасы 1 метрге жуық мәнді құрайды және де максимумы 1960 жылы байқалса (бекет графигі нолінен  181 см), минимум мәні 1963 жылы (66 см) байқалып, орташаайлық деңгейлер амплитудасы 1,39 метрді құраған.

 

 

4.3 Сасықкөл

 

Тарихи және картографиялық деректерге сүйенсек, Сасықкөл деңгейі айтарлықтай Қошқаркөл мен Алакөл деңгейлері сияқты тербелістерге ұшыраған жоқ. 1840 жыл үшін А.Шренк көлдің пішінін бейлелеп берген. Ол пішіндер қазіргі кезең пішіндеріне сәйкес келеді (ұзындығы 50, ені 20 верста). Су айдынының жуық пішіндерін (46-ға 18 км) Б.К.Терлецкий және 1940-жылдардағы топографиялық карталарда толық баяндалған.

          1941 жылғы картада су жарының белгісі ретінде 347 метрлік белгіні алған. Ол қазіргі заман биіктіктер жүйесі бойынша 349 метрге (Жарсуат бекеті графигі нолінен  296 см) тең, яғни 1941 жылғы су деңгейі 1962 жылғы батиметрлік түсірілімдерге қарағанда 1,5 метрге төмен болды (350,5 м немесе бекет графигі нолінен  446 см). Келтірілген белгі жуықтап есептегенде, суасты терраса белгісіне сәйкес келеді. Ол терраса Сасықкөлдің оңтүстік батыс жағалауындағы клифтен 0,15-0,25 км ұзына бойы созылған [12].

          1840 жылы А.Шренкпен айтылып кеткендей, Қошқаркөлдің құрғап кетуі тек көптеген жылдар бойы Сасықкөлден барып құятын судың тоқтауымен ғана түсіндіріледі. Яғни, Сасықкөлдің ұзақ жылдар бойы деңгейінің төмен болғанының бірден-бір дәлелі. Қошқаркөлдің 1840 жылғы және 1940 жылғы деңгейлерін қарастырған кезде 1840 жылғы Сасықкөл деңгейі 1940 жылғы деңгейге қарағанда едәуір төмен тұруы тиіс болатын. Алайда, 1944 жылғы гидрографиялық зерттеулер деректері бойынша, Сасықкөлге келіп құятын сулардың арқасында бұл екі көл арасындағы мойнақ батпақ күйде сақталып отыр.

          1909-1917 жылдар аралығында жоғарыда келтірілген В.Н.Шнитников пен П.П.Румянцев мәліметтеріне сүйенсек, солтүстік көлдердің қосылып кету процессі байқалып, олардың деңгейлік белгілері 351-352 метрді құраған деп есептейміз.

          Қазіргі заман трансгрессиясы кезеңінде Тентек өзені ағысының жүрісі мен Қошқаркөл деңгейіне қарасақ, ең жоғары мәнді деңгейлер 1958-1960 жылдарда оры алған. Оны жергілікті тұрғындарды сұрастыру арқылы дәлелдеген болатын. 1967 жылы екінші жоғары мәнді деңгей 1960-1967 жылдары жүргізілген стационарлы бақылаулар нәтижесінде алынған деректер бойынша алынды. Сасықкөл мен Қошқаркөл орташажылдық деңгейлерінің орташаланған деңгейлер белгісі 1 метрге жеткен кезде 1960 жылы Сасықкөлде 351,55 м (бекет графигі нолінен  551 см), ал 1959 жылы одан да төмен болуы тиіс болатын. 1959-1960 жылдары максимал деңгей 352 метрге (бекет графигі нолінен  596 см) жетуі тиіс болатын.

          Сасықкөлдің минимал тарихи деңгейі ретінде сандық мәліметтердің жоқ болғандығынан 1941-1946 жылдардағы 349 м деген мәнді (бекет графигі нолінен  296 см) қабылдасақ болады, ал 1840 жылғы минимумды ескеретін болсақ, онда максимал деңгейді 352 м (бекет графигі нолінен  596 см) деп аламыз. Су деңгейінің ғасырлық амплитудасы тиісінше 3 метрді құрап отыр.

          Тарихи және геоморфологиялық деректер бойынша, деңгейдің тербелістері сараптай келе солтүстік көлдердегі су деңгейлерінің жоғары және төмен қалыптар кезеңдері жоғарыдай айтылған Алакөл сипаттамаларымен дәлме-дәл сәйкес келеді. Бұл Алакөл жүйесіндегі көлдер деңгейлері ғасырлық жүрісінің синфаздылығын айқыдайды. Сонымен қатар, солтүстік көлдер су деңгейлері Алакөл деңгейіне қарағанда, Тентек өзені ағысының жүрісі мен бақылаулар нәтижелері бойынша 3-7 жылға созылған қысқа кезеңді циклдық тербелістерге тармақталып тасталған (cурет 8). Бұл кішігірім циклдар ғасырішілік цикл арқасында дамып отырғандығынан, Алакөл мен солтүстік көлдердің жекелеген жылдар тобы үшін деңгейлік жүрістерінің сәйкес еместігін көрсетеді [12].

          Қарастырып отырған көлдер деңгейінің ғасырлық амплитудасының әртүрлілігі көлдердің ағыс дәрежесі, су теңдестігінің ерекшелігі, көл қазаншұңқырының пішіні мен келетін жылдық су көлемінің көл сыйымдылығына қатынасы көрсеткіштеріме түсіндіріледі. ХVII-ХХ ғасырларда ең үлкен амплитуда (10-14 м) ағынсыз Алакөлде, ал ең кіші амплитуда (3 м) Сасықкөлде байқалды. Қошқаркөл амплитуда көлеміне қарай орта шебінде орын алады. (6-8 м), ол географиялық орналасу тұрғысынан да орта шебінде ораласуымен түсіндіріледі. Қошқаркөл мен Сасыөкөл кей жерлері су басқан жағалаулары бар кей кезеңдерде ағынды болып келетін су қоймалары болып табылады. Максимал деңгейлері Алакөл қазаншұңқырының біркелкі болмағандығынан “қиылған” болып келеді. Топографиялық шарттары бойынша, белгісі 352 метрді құрағанымен Алакл жүйесі көлдерінің толық бірігуі кезеңдерінде бұл мән едәуір өзгеріске ұшырайды.

Минимал деңгейді қарастыратын болсақ, онда Сасықкөл мен Қошқаркөлдің арасында көптеген ерекшеліктер байқалады. Сасықкөл деңгй белгісі 350 метрден төмен түсетін болса, көл бетіндегі беттік ағыс пен жағалық валдар арқылы құрақ шалғындармен су басқа аудандар тыйылады. Бұл жағдай булану мен Тентек өзенінің келіп құйған кезіндегі беттік ағыс сияқты факторларға бағынбай су шығынын азайтады. Сасықкөлден келіп құятын ағыстың тоқтауы-Қошқаркөлдің беттік қоректенуін шектейді. Осыда кейін Қошқаркөлдің 1840-жылдарда байқалғандай толық құрғап ктуін әкеп соғуы мүмкін.

 

Кесте 7–Бекет нөлнен түрлі қамтамасыздықтағы Алакөлдің (Көктума) максималды су деңгейлері

 

№ р/с	Нmax,  см	Cv	Cs	Түрлі қамтамасыздықтағы максималды су деңгейлері, см
				0,1%	1%	3%	5%	10%
1	1093	0,18	0,36	1772	1581	1475	1421	1340
				1861	1670	1564	1510	1429

 

Зерттеулер мен есептеулер нәтижесінде, қазіргі кезең климаттық жағдайларын ескере отырсақ, қайталанғыштығы 100 жылды құрайтын 1%-дық қамтамасыздығы бар көл деңгейі 1581 см, ал қайталанғыштығы 1000 жылды құрайтын 0,1 %-дық қамтамасыздық 1772 см-ді құрайды екен.

 

 

Сурет 10-Солтүстік көлдердің орташажылдық деңгейлері мен Тентек өзені ағысының көпжылдық жүрісі:

1-Тентек өзені Түнқұрыз бекеті тұстамасыдағы орташажылдық өтімдері; 2-нақты бақылаулар бойынша көлдер деңгейлері; 3-тарихи және геоморфологиялық мәліметтер мен Тентек өзені ағысының жүрісін ескере отырып күтілетін көлдер деңгейлерінің жүрісі; 4-Сасықкөлден беттік ағындының тоқтау белгісі (Жарсуат бекеті графигі нолінен  406 см).

 

 

4.4 Орташа көпжылдық ең жоғарғы және ең төменгі көл деңгейлері

 

Жоғарыдағы айтылғанды қарастыра келе, аридті және жартылай аридті зоналардағы көлдердің орташа көпжылдық және шұғыл деңгйлері көпғасырлық, асырлық және ғасырішілікдңгей жүрісіне байланысты салыстырмалы “сырғымалы” сипаттамасы болып табылады. Ол ірі ырғақтарды еске ала отырып, көл деңгейі тербелістерінің нақты ырғақтарына қарастырылуы тиіс.

          Кесте 7-де 1879-1948 жылдар аралығыдағы Балқаш көлі деңгейлері көмегімен жуықтап қалпына келтірілген деңгейлермен байланыстырылған Алакөлдің түрлі кезең үшін орташаланға орташа көпжылдық дңгейлері берілген.

 

Кесте 8-Алакөлдің айдынынының ауданы мен орташа көпжылдық деңгейлері

 

Жылдар	Жылдар саны	Деңгейі, см	Деңгейі, м (БЖ)	Су айдынының ауданы м²
1879 – 1967 1885 – 1908 1909 – 1946 1885 – 1946 1908 – 1967 1946 – 1967 1932 – 1964	89 24 39 62 60 22 33	907 886 938 912 943 945 872	344,79 344,58 345,10 344,84 345,15 345,17 344,44	2424 2400 2456 2432 2465 2465 2380

 

 

          Кесте 8-де көрсетілгендей, 1885-1946 жылдардағы толық цикл үшін орташа көпжылдық деңгйлер (миимуман минимумға дейін санағанда), 1908-1946 жылдар мен 1946-1967 жылдардағы жартылай циклдар ажыратылған. Олар бір-бірінің мәніне өте жақын (912-945 см) болып келге. 1932-1964 жылдардағы орташа көпжылдық деңгей мен 1885-1908 жылдардағы жартылай циклдарға қарағанда 40-72 см-ге төмен болып келген.

          Алакөл деңгейі теңдестігін есептей келе, 1932-1964 жылдардағы көлдің су теңдстігі компоненттерінің орташа көпжылдық мәндеріе сәйкес болу керек екенін анықтадық. Бұлар [4] жұмыстың мәліметтеріне сүйене отырып атқарылған қызмет болып саналады.

          Есептеу төменгі формулалар бойынша жүргізіледі:

 

W_пр = (Е – х) v *10^-6                                              (1)

 

v =                                                      (2)

 

мұнда; W_пр-көлге келіп құятын жер беті және жерасты ағысының қосындысы, км³;

    Е, х-булану мен жауын-шашын қабаты, мм;

    v-тепе-теңдік деңгейдегі көл беті айдынының ауданы (тепе-теңдік ауданы).

Алынған мән үшін тепе-теңдік деңгейі Н батимтриялық қисық арқылы табылды. Сонда оның мәні »940 см-ге тең деп алынды (345,12 м), яғни 1967 жылғы орташажылдық деңгейден 2,78 м-ге төмен және 1946-1967 жылдар аралығындағы жартылай циклдың орташа деңгейіне тең болып келген (кесте 7). Бұл Алакөл трансгрессиясыың фазасы аяқталуға жақы екен деген сөз.

          Бақыланған мәліметтердің жоқ болуы мен оларды қалпына келтіруге мүмкіндіктің болмауы себебінен солтүстік көлдердің орташа көпжылдық деңгйлер мәдері анытау мүмкін болмай отыр.

          Жуықтап есептейтін болсақ, 1945-1960 жылдардағы соңғы жартылай циклдағы су деңгейінің максималды және минималды мәндерінің орташасы ала аламыз:

 

Н_орт = ()                                               (3)

 

Мұнда картографиялық және геоморфологиялық мәліметтерді ескере отырып 1945 жылғы минималды мәндер алынған. Алынған мәліметтер Сасықкөл үшін 446 см-ді, ал Қошқаркөл үшін 76 см-ді құрады, яғни бұл көлдердің 1963 жылғы орташажылдық деңгейлер мәндеріне сәйкес келеді. Сондықтан да, біз солтүстік көлдердің орташажылдық деңгейлерін ғасырішілік ырғақтың соңғы циклындағы орташа көпжылдық мәніне жуық деп санай беруімізге болады.

 

Кесте 9-Тарихи және геоморфологиялық мәліметтер бойынша Алакөл жүйесі көлдерінің ең жоғарғы және ең төменгі деңгейлері

 

Су деңгейі	Алакөл		Қошқаркөл		Сасықкөл
	см, Көктума	м (БЖ)	см, Алакөл	м (БЖ)	см, Жарсуат	м (БЖ)
Ең жоғарғы	1628	352	226	352	596	352
Ең төменгі	228	338	— 394	344,8	296	349

 

 

          Кесте 9-де ХVІІІ-ХХ ғасырлардағы тарихи және геоморфологиялық мәліметтер бойынша, Алакөл жүйесі көлдерінің ең төменгі деңгейлерінің жүйелендірілген мәліметтері берілген. Ең төменгі деңгей ретінде 1840 жылғы мәнді, ал ең жоғарғы деңгей ретінде 352 метрлік изогипса алынған. Сасықкөл мен Қошқаркөлде 351-352 метрлік деңгей ғасырішілік циклдардың максиммдарына жетеді, яғни бірнеше онжылдықта 1 рет. Алакөлде бұл белгі тек солтүстік көлдермен біріккен кезде байқалады, яғни ғасырлық циклдар максимумдары кезінде (150-180 жылда 1 рет).

          Халық шарушылығы объектілерін көл жағалауларында жобалағанда және су қоймаларын ұзақмерзімді қолдануды жобалағанда орташа көпжылдық және шұғыл деңгейлерді ғана ескермей, алда келе жатқан онжылдықтарда күтілетін су деңгейінің төмендеуін де скергеніміз жөн.

          Жоғарыда жасалған сараптама бізге Алакөл жүйесі көлдерінің мысалында су қоймалары деңгейлерінің циклдық тербелістерінің көпғасырлық, ғасырлық және көпжылдық ырғақтар сипатында өрнектеліп, олардың амплитудаларын бағалауды айқындап берді.

          Ғасырішілік максиммдар кезінде Алакөл жүйесі көлдерінің қосылуы байқалды. Ғасырлақ максимумдарда Сасық-Қошқаркөлдің Алакөлмен бірігуі, ал көпғасырлық кезде Сасық-Алакөлдің Балқаш көліне асып құйылуы байқалады.

          Ғасырішілік миимумдар кезінде Сасықкөл мен ошқаркөлдің ағынсыз тұзды су қоймаларыа айналуы көрінеді. Ғасырлық миимумдарда бұл процесс Қошқаркөлдің толық құрғап кетуіне дейін жалғасуы мүмкін.

          Көпғасырлық ырғақтың соңғы максимумы ХІІІ-ХV ғасырларда болғаны мәлім. ХVI-XVII ғасырларда су деңгейінің жалпы төмедеуі, яғни ғасырлық және ғасырішілік максимумдармен минимумдары белгілерінің төмендеуі басталды. Алакөл жүйесі көлдерінің кезеңдік қосылып отыруы XVIII ғасырдың екінші жартысына дейін жалғасқан.

          Қазіргі кезде Алакөл жүйесі көлдерінің деңгейлері ғасырішілік максимум фазасында немесе ғасырлық циклдың құлдырау фазасында бой алған (сурет 8, 9). Алакөл жүйесі көлдерінің ғасырлық жүрісін сараптау негізінде келесі ғасырішілік минимумның басталуын ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың бас шебіне жатқызамыз. Бұл минимум бір жағынан ғасырлық болатын сияқты. Алакөл жүйесі көлдерінің бассейнінде дұрыс тәртіппен суғаруды дамыту мен өзге де су шаруашылықтық шаралар су деңгейінің табиғи құлдырауын күшейтеді.

          Алакөл деңгейінің төмендеуі ХХ ғасырдың 70-жылдарынан басталып, сол ғасырдың аяғына таман 6-10 метрді құрап отыр. Сасықкөлде құлдыраудың жалпы шамасы 2-3 метр, ал Қошқаркөлде 3-4 метрді құрады. Қошқаркөлдің күтілетін құлдырауы салдарынан ол суы ішуге жарамсыз, ағынсыз тұзды су қоймаға айналып кетуі мүмкін.

          Жоғарыда көрсетілгендей, климаттың, су теңдестігінің және жартылай аридті зонадағы көлдер деңгейінің циклдық тербелістері олардың морфометриялық сипаттамаларына едәуір өзгерістер алып келеді. Бұл тербелістер нәтижесінде ағынсыз көлдер ағынды көлдерге және де керісінше айналады: су қоймалары деңгейлерінің бірігуі және қайта түсуі байқалады. Әрине, бұл өзгерістер гидрологиялық режимнің барлық элементтерінің өзгеріске ұшырауына әкеп соғады. Бұлардың барлығы бір көпжылдық кезең үшін алынған бақылау мәліметтері мен гидрологиялық есептеулер өзге кезеңнің сипаттамасын анықтау үшін жарамсыз болып қалады.

          Қарастырылған процесстерді есепке алмау мен оны түсінбеу, тәжірибе көрсеткендей, халық шаруашылық объектілерін орнатқанда және жартылай аридті су қоймаларын ұзақмерзімді қолданысқа берерде көптеген қателіктерге елді-мекендерді су басу, ғасырішілік деңгейлер көтерілу фазасында темір жол мен тас жолдарды шайып кету, судың химиялық құрамының нашарлауы, айлақтардың құрғап қалуы жатады.

          Сол себептен палеогидрологиялық зерттеулер кешенді гидрологиялық зерттеулер мен қарастырып отырған аймақтағы су қойманың инженерлі-гидрологиялық ізденістері көмегімен толыққанды айқындалуы тиіс.

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен, бұл дипломдық жұмыста Алакөлдің көпжылдық су деңгейі режимінің сипаттамалары анықталды. Ол үшін метеролгиялық элементтердің (ауа температурасы, жауын-шашын) орташа көпжылдық мәндері мен су деңгейлерінің мәндері алынды. Бұл жұмыста аталып өткен зерттеуші ғалымдардың анықтаудың көптеген әдіс-тәсілдері бойынша ауа температурасы, жауын-шашын және су деңгейі мәліметтерін өзара байланыстырдық. Сонымен қатар, көпжылдық максималды су деңгейлерінің жылдар бойынша өзгергіштігі графиктерін сараптау арқасында деңгейлер жүрісінің үдірісін (тенденция), бағытын болжадық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫлған Әдебиеттер тізімі

 

1. Ресурсы поверхностных Вод СССР. Централный и Южный Казакстан. Бассейн озера Балхаш. Л: Гидрометиздат, 1970 г. 13 вып, 2-664 с.
2. Гидрологический ежегодник, 1965г. Л: Гидрометеоиздат, 1965-450с.
3. Метеорологическоий ежегодник Часть 2, Выпуск 18, 1975 г
4. Коровин В.И., Курдин Р.Д. Уровенный режим Алакөльских озер. Вопросы географии Казахстана, вып 12, Алма-Ата 1965 г. 122 с.
5. Казанская Е.А. Морфология и динамика берегов озера Алаколь. Вопросы географии Казахстана, вып 12, Алма-Ата 1965 г. 88 с.
6. Коровин В.И. Исследование связей уровня озера Алаколь с гидрометеорологическими факторами. Вопросы географии Казахстана, вып 12, Алма-Ата 1965 г. 141 с.
7. Филонец П.П. Морфометрия Алакольских озер. Вопросы географии Казахстана, вып 12, Алма-Ата 1965 г. 79 с.
8. Болдырев В.М. Режим рек и временных водотоков Алакольской впадины. Вопросы географии Казахстана, вып 12, Алма-Ата 1965 г. 52 с.
9. Трифонова Т.М. Климатическая характеристика Алакольской впадины. Вопросы географии Казахстана, вып 12, Алма-Ата 1965 г. 26 с.
10. Курдин Р.Д. Термический режим Алакольских озер. Вопросы географии Казахстана, вып 12, Алма-Ата 1965 г. 182 с.
11. Казанская Е.А., Логвиновских Э.В. Комплексная характеристика озера Кошкарколь. Вопросы географии Казахстана, вып 13, Алма-Ата 1966 г. 21 с.
12. Казанская Е.А. Строение берегов озера Сасыкколь. Вопросы географии Казахстана, вып 13, Алма-Ата 1966 г. 18 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            Кесте 10-Алакөлдің Көктума бекеті бойынша көпжылдық су деңгейлерінің сипаттамалары

 

жыл	максимал деңгейі	5-жылдық	жыл	7-жылдық	жыл	10-жылдық	жыл	орташажылдық	К	К-1	(К-1)2	∑(К-1)	∑(К-1)/Cv
1900	981	1066	1900-1904	1087	1900-1906	1125	1900-1909	955	0,881411	-0,11859	0,014063	-0,18147	-0,98093363
1901	1043	1097	1901-1905	1116	1901-1907	1143	1901-1910	1015	0,937117	-0,06288	0,003954	-0,07635	-0,41270456
1902	1098	1117	1902-1906	1147	1902-1908	1152	1902-1911	1069	0,986533	-0,01347	0,000181	-0,02334	-0,1261617
1903	1102	1135	1903-1907	1161	1903-1909	1153	1903-1912	1072	0,990127	-0,00987	9,75E-05	-0,01615	-0,08730843
1904	1106	1166	1904-1908	1169	1904-1910	1152	1904-1913	1076	0,993721	-0,00628	3,94E-05	0,014396	0,077817967
1905	1136	1184	1905-1909	1174	1905-1911	1152	1905-1914	1106	1,020675	0,020675	0,000427	0,046742	0,25265768
1906	1142	1188	1906-1910	1169	1906-1912	1149	1906-1915	1111	1,026066	0,026066	0,000679	0,093463	0,505203932
1907	1188	1187	1907-1911	1162	1907-1913	1143	1907-1916	1156	1,067396	0,067396	0,004542	0,19589	1,058863022
1908	1256	1171	1908-1912	1151	1908-1914	1162	1908-1917	1223	1,128493	0,128493	0,016511	0,205773	1,112286268
1909	1199	1138	1909-1913	1129	1909-1915	1137	1909-1918	1167	1,07728	0,07728	0,005972	0,115925	0,626620399
1910	1156	1120	1910-1914	1113	1910-1916	1114	1910-1919	1125	1,038645	0,038645	0,001493	0,061117	0,330364219
1911	1138	1109	1911-1915	1144	1911-1917	1091	1911-1920	1108	1,022472	0,022472	0,000505	0,014396	0,077817967
1912	1104	1099	1912-1916	1125	1912-1918	1080	1912-1921	1074	0,991924	-0,00808	6,52E-05	-0,02783	-0,15044499
1913	1091	1154	1913-1917	1106	1913-1919	1070	1913-1922	1062	0,980244	-0,01976	0,00039	-0,02244	-0,12130504
1914	1110	1136	1914-1918	1083	1914-1920	1062	1914-1923	1080	0,997315	-0,00269	7,21E-06	-0,01256	-0,06788179
1915	1102	1108	1915-1919	1070	1915-1921	1054	1915-1924	1072	0,990127	-0,00987	9,75E-05	-0,03322	-0,17958494
1916	1087	1073	1916-1920	1057	1916-1922	1044	1916-1925	1058	0,97665	-0,02335	0,000545	0,214758	1,160852855
1917	1378	1060	1917-1921	1046	1917-1923	1032	1917-1926	1016	1,238108	0,238108	0,056695	0,141082	0,762606842
1918	1005	987	1918-1922	996	1918-1924	986	1918-1927	978	0,902974	-0,09703	0,009414	-0,22909	-1,23833654
1919	966	987	1919-1923	996	1919-1925	980	1919-1928	940	0,867933	-0,13207	0,017442	-0,29558	-1,59772928
1920	931	1000	1920-1924	995	1920-1926	975	1920-1929	906	0,836487	-0,16351	0,026737	-0,24526	-1,32575639
1921	1022	1015	1921-1925	995	1921-1927	973	1921-1930	994	0,918248	-0,08175	0,006683	-0,17518	-0,94693702
1922	1009	1003	1922-1926	983	1922-1928	957	1922-1931	982	0,906568	-0,09343	0,00873	-0,18686	-1,01007358
1923	1009	986	1923-1927	970	1923-1929	948	1923-1932	982	0,906568	-0,09343	0,00873	-0,17069	-0,92265372
1924	1027	972	1924-1928	955	1924-1930	938	1924-1933	999	0,922741	-0,07726	0,005969	-0,17249	-0,93236704
Кесте 10-ның жалғасы
1925	1007	951	1925-1929	932	1925-1931	923	1925-1934	980	0,904771	-0,09523	0,009069	-0,23089	-1,24804985
1926	962	930	1926-1930	920	1926-1932	908	1926-1935	936	0,86434	-0,13566	0,018404	-0,30367	-1,64143921
1927	926	911	1927-1931	912	1927-1933	900	1927-1936	901	0,831994	-0,16801	0,028226	-0,32523	-1,75799902
1928	938	910	1928-1932	905	1928-1934	895	1928-1937	913	0,842776	-0,15722	0,024719	-0,32972	-1,78228231
1929	921	904	1929-1933	894	1929-1935	887	1929-1938	896	0,827502	-0,1725	0,029756	-0,35937	-1,94255205
1930	905	895	1930-1934	887	1930-1936	877	1930-1939	880	0,813126	-0,18687	0,034922	-0,41059	-2,21938159
1931	864	886	1931-1935	884	1931-1937	867	1931-1940	840	0,776288	-0,22371	0,050047	-0,39441	-2,13196174
1932	923	889	1932-1936	883	1932-1938	861	1932-1941	898	0,829299	-0,1707	0,029139	-0,35578	-1,92312541
1933	907	880	1933-1937	868	1933-1939	853	1933-1942	882	0,814923	-0,18508	0,034253	-0,3998	-2,16110169
1934	874	870	1934-1938	853	1934-1940	847	1934-1943	850	0,785273	-0,21473	0,046108	-0,44113	-2,38450799
1935	861	859	1935-1939	843	1935-1941	841	1935-1944	838	0,773593	-0,22641	0,05126	-0,43754	-2,36508135
1936	878	847	1936-1940	840	1936-1942	832	1936-1945	854	0,788867	-0,21113	0,044577	-0,42047	-2,27280484
1937	880	833	1937-1941	837	1937-1943	815	1937-1946	856	0,790664	-0,20934	0,043822	-0,43754	-2,36508135
1938	859	825	1938-1942	827	1938-1944	806	1938-1947	836	0,771796	-0,2282	0,052077	-0,49325	-2,66619419
1939	818	823	1939-1943	814	1939-1945	797	1939-1948	796	0,734958	-0,26504	0,070247	-0,54446	-2,94302374
1940	802	823	1940-1944	799	1940-1946	790	1940-1949	780	0,720582	-0,27942	0,078074	-0,55704	-3,01101696
1941	804	816	1941-1945	797	1941-1947	785	1941-1950	782	0,722379	-0,27762	0,077073	-0,5211	-2,81675061
1942	842	798	1942-1946	793	1942-1948	781	1942-1951	819	0,756522	-0,24348	0,059282	-0,47887	-2,58848765
1943	851	786	1943-1947	779	1943-1949	779	1943-1952	828	0,764608	-0,23539	0,055409	-0,50223	-2,71476078
1944	816	771	1944-1948	765	1944-1950	777	1944-1953	794	0,733161	-0,26684	0,071203	-0,5795	-3,13243343
1945	765	758	1945-1949	758	1945-1951	782	1945-1954	744	0,687339	-0,31266	0,097757	-0,66935	-3,61809929
1946	716	755	1946-1950	765	1946-1952	793	1946-1955	696	0,643313	-0,35669	0,127226	-0,65407	-3,5355361
1947	782	765	1947-1951	781	1947-1953	813	1947-1956	761	0,702613	-0,29739	0,088439	-0,59927	-3,23927992
1948	777	771	1948-1952	794	1948-1954	825	1948-1957	756	0,69812	-0,30188	0,091131	-0,62892	-3,39954965
1949	749	782	1949-1953	808	1949-1955	844	1949-1958		0,672963	-0,32704	0,106953	-0,65138	-3,52096612
1950	752	806	1950-1954	831	1950-1956	874	1950-1959		0,675658	-0,32434	0,105198	-0,6379	-3,44811624
1951	764	831	1951-1955	853	1951-1957	910	1951-1960		0,68644	-0,31356	0,09832	-0,5822	-3,1470034
1952	814	861	1952-1956	883	1952-1958	952	1952-1961		0,731364	-0,26864	0,072165	-0,522	-2,82160727
Кесте 10-ның жалғасы
1953	831	878	1953-1957	915	1953-1959	989	1953-1962		0,746638	-0,25336	0,064192	-0,47348	-2,5593477
1954	868	907	1954-1958	956	1954-1960	1024	1954-1963		0,779882	-0,22012	0,048452	-0,43305	-2,34079806
1955	876	942	1955-1959	1001	1955-1961	1057	1955-1964		0,78707	-0,21293	0,045339	-0,39172	-2,11739176
1956	914	989	1956-1960	1045	1956-1962	1089	1956-1965		0,821212	-0,17879	0,031965	-0,36836	-1,99111863
1957	902	1043	1957-1961	1083	1957-1963	1127	1957-1966		0,810431	-0,18957	0,035937	-0,31535	-1,70457577
1958	973	1100	1958-1962	1125	1958-1964	1160	1958-1967		0,874223	-0,12578	0,01582	-0,18776	-1,01493024
1959	1044	1142	1959-1963	1157	1959-1965	1186	1959-1968		0,938015	-0,06198	0,003842	-0,06197	-0,33499802
1960	1113	1172	1960-1964	1193	1960-1966	1214	1960-1969		1,00001	1,03E-05	1,06E-10	0,062016	0,335220878
1961	1182	1188	1961-1965	1210	1961-1967	1236	1961-1970		1,062006	0,062006	0,003845	0,129402	0,699470279
1962	1188	1211	1962-1966	1218	1962-1968	1254	1962-1971		1,067396	0,067396	0,004542	0,128504	0,694613621
1963	1181	1220	1963-1967	1237	1963-1969	1275	1963-1972		1,061107	0,061107	0,003734	0,13659	0,738323549
1964	1197	1231	1964-1968	1258	1964-1970	1303	1964-1973		1,075483	0,075483	0,005698	0,147372	0,796603453
1965	1193	1256	1965-1969	1282	1965-1971	1329	1965-1974		1,071889	0,071889	0,005168	0,235423	1,272556004
1966	1295	1283	1966-1970	1311	1966-1972	1352	1966-1975		1,163534	0,163534	0,026743	0,274058	1,481392328
1967	1236	1297	1967-1971	1335	1967-1973	1362	1967-1976		1,110524	0,110524	0,012215	0,21925	1,185136148
1968	1234	1330	1968-1972	1367	1968-1974	1376	1968-1977		1,108727	0,108727	0,011821	0,298317	1,612522113
1969	1324	1375	1969-1973	1393	1969-1975	1388	1969-1978		1,18959	0,18959	0,035944	0,382774	2,069048029
1970	1328	1402	1970-1974	1403	1970-1976	1388	1970-1979		1,193184	0,193184	0,03732	0,417815	2,258457718
1971	1363	1420	1971-1975	1410	1971-1977	1389	1971-1980		1,224631	0,224631	0,050459	0,482505	2,608137144
1972	1400	1426	1972-1976	1409	1972-1978	1384	1972-1981		1,257875	0,257875	0,066499	0,567861	3,069519719
1973	1458	1422	1973-1977	1399	1973-1979	1374	1973-1982		1,309987	0,309987	0,096092	0,62177	3,36091924
1974	1460	1401	1974-1978	1381	1974-1980	1353	1974-1983		1,311784	0,311784	0,097209	0,587628	3,17636621
1975	1420	1375	1975-1979	1360	1975-1981	1330	1975-1984		1,275844	0,275844	0,07609	0,526531	2,846113419
1976	1392	1358	1976-1980	1342	1976-1982	1308	1976-1985		1,250687	0,250687	0,062844	0,490592	2,651847072
1977	1380	1342	1977-1981	1323	1977-1983	1287	1977-1986		1,239905	0,239905	0,057554	0,453754	2,452724066
1978	1351	1325	1978-1982	1300	1978-1984	1267	1978-1987		1,213849	0,213849	0,045731	0,40883	2,209891131
1979	1330	1306	1979-1983	1279	1979-1985	1260	1979-1988		1,194981	0,194981	0,038018	0,395353	2,137041251
1980	1336	1284	1980-1984	1258	1980-1986	1255	1980-1989		1,200372	0,200372	0,040149	0,37918	2,049621394
Кесте 10-ның жалғасы
1981	1312	1257	1981-1985	1236	1981-1987	1250	1981-1990		1,178808	0,178808	0,031972	0,343241	1,855355047
1982	1296	1231	1982-1986	1232	1982-1988	1248	1982-1991		1,164432	0,164432	0,027038	0,292027	1,578525502
1983	1255	1209	1983-1987	1229	1983-1989	1247	1983-1992		1,127595	0,127595	0,01628	0,226438	1,223989418
1984	1223	1214	1984-1988	1233	1984-1990	1255	1984-1993		1,098843	0,098843	0,00977	0,177022	0,95687319
1985	1200	1225	1985-1989	1243	1985-1991	1266	1985-1994		1,078178	0,078178	0,006112	0,141082	0,762606842
1986	1183	1242	1986-1990	1256	1986-1992	1287	1986-1995		1,062904	0,062904	0,003957	0,128504	0,694613621
1987	1186	1264	1987-1991	1277	1987-1993	1308	1987-1996		1,065599	0,065599	0,004303	0,213859	1,155996196
1988	1278	1285	1988-1992	1299	1988-1994	1327	1988-1997		1,14826	0,14826	0,021981	0,295621	1,597952137
1989	1277	1296	1989-1993	1317	1989-1995	1336	1989-1998		1,147361	0,147361	0,021715	0,302081	1,632871512
1990	1285	1308	1990-1994	1334	1990-1996				1,15472	0,15472	0,023938	0,317736	1,717493933
1991	1294	1332	1991-1995	1348	1991-1997				1,163016	0,163016	0,026574	0,322346	1,742408593
1992	1290	1351	1992-1996	1358	1992-1998				1,159329	0,159329	0,025386	0,355532	1,921794138
1993	1331	1370	1993-1997						1,196203	0,196203	0,038496	0,397015	2,146026069
1994	1336	1377	1994-1998						1,200812	0,200812	0,040325	0,464976	2,513383733
1995	1407	1385	1995-1999						1,264164	0,264164	0,069783	0,513952	2,778120198
1996	1391	1376	1996-2000						1,249788	0,249788	0,062394	0,492389	2,661560389
1997	1383	1373	1997-2001						1,2426	0,2426	0,058855	0,472622	2,554713898
1998	1369	1374	1998-2002						1,230022	0,230022	0,05291	0,467231	2,525573946
1999	1377	1387	1999-2003						1,23721	0,23721	0,056268	0,458246	2,477007359
2000	1359	1401	2000-2004						1,221037	0,221037	0,048857	0,457348	2,4721507
2001	1376	1406	2001-2005						1,236311	0,236311	0,055843	0,486099	2,627563778
2002	1391								1,249788	0,249788	0,062394	0,534617	2,889823347
2003	1430								1,284829	0,284829	0,081128	0,588526	3,181222869
2004	1451								1,303697	0,303697	0,092232	0,546298	2,95295991
2005	1383								1,2426	0,2426	0,058855	0,2426	1,31135356
орташа	1113
ст откл	208
Сv	0,187

 

 

 

 

 

Кесте 11-Айлық және жылдық жауын-шашын мөлшері, мм ст. Лепсинск,1011м
Годы	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Жылдық	Хол.	Теп.
1930
1931
1932					59	32	70	61	24	25	40	26
1933	15	33	51	35	60	81	71	74	11	48	52	63	594	165	380
1934	16	41	34	76	45	70	55	41	91	28	29	49	575	206	406
1935	17	16	56	28	50	93	101	13	31	77	42	35	559	167	393
1936	42	20	32	62	79	35	81	36	41	44	39	20	531	171	378
1937	49	36	21	78	142	86	64	32	15	28	54	45	650	165	445
1938	48	28	36	50	56	43	56	32	26	64	53	54	546	211	327
1939	81	22	39	41	54	37	56	11	33	93	95	45	607	249	325
1940	41	67	44	44	161	52	50	83	39	149	139	65	934	292	578
1941	33	112	100	60	66	67	85	36	46	19	89	68	781	449	379
1942	23	11	92	86	130	20	26	53	23	30	55	53	602	283	368
1943	24	42	26	60	19	40	13	25	56	44	57	98	504	200	257
1944	34	15	25	33	25	36	22	23	20	54	35	15	337	229	213
1945	13	14	41	29	30	52	12	5	38	37	111	27	409	118	203
1946	39	39	41	147	118	107	31	68	40	84	59	14	787	257	595
1947	63	21	34	108	115	61	71	37	46	30	57	80	723	191	468
1948	27	47	56	88	96	21	16	7	70	31	20	64	543	267	329
1949	39	37	55	90	178	70	79	7	36	59	34	71	755	215	519
1950	34	17	50	69	85	31	60	29	28	64	76	19	562	206	366
1951	46	34	14	14	76	84	30	20	37	167	125	56	703	189	428
1952	48	14	22	194	98	78	52	22	33	55	30	47	693	265	532
Кесте 11-дің жалғасы
1953	46	57	76	46	36	68	26	77	14	85	64	32	627	256	352
1954	52	41	35	75	66	113	42	89	68	6	82	41	710	224	459
1955	30	73	77	98	67	14	40	49	42	33	67	88	678	303	343
1956	18	33	48	70	96	151	30	7	20	64	16	43	596	254	438
1957	33	14	64	82	17	70	110	29	1	67	73	26	586	170	376
1958	43	24	134	112	134	71	46	56	65	29	65	70	849	300	513
1959	18	36	75	131	84	80	54	35	11	80	61	48	713	264	475
1960	58	104	45	30	121	114	96	25	26	62	61	36	778	316	474
1961	53	26	40	30	82	92	68	39	56	121	48	12	667	216	488
1962	30	16	40	49	89	43	33	22	45	46	84	60	557	146	327
1963	4	26	63	146	47	84	58	33	53	77	74	55	720	237	498
1964	14	51	110	99	64	44	108	19	39	32	52	40	672	304	405
1965	23	17	27	55	63	81	19	54	30	124	137	20	650	159	426
1966	76	25,2	173,2	50,7	121,2	56	54	41,3	10,1	72	135	107,7	922	431	405
1967	26,5	38	14,2	43	52,4	90,5	123,6	146,0	24,7	72,5	20,9	33,2	686	321	553
1968	17	8	175,7	128,3	17,4	34	75,3	13,4	27,9	83,3	120,8	5,9	707	255	380
1969	70,2	38,6	149,1	58,6	198,7	47,6	103,5	35,8	46,0	136,5	45,2	17,3	947,0	385	627
1970	34,9	34,4	31	125,9	102,5	58,7	33,7	58,5	15,7	55,2	153,1	81,8	785,0	163	450
1971	57,1	60,9	45,7	143,5	64,5	31,4	33,4	24	8,3	36,7	47,9	68,7	622,0	399	342
1972	60,5	22,1	88,5	122,9	131,7	101,4	114,6	15	30,3	72	114,3	62	936,0	288	588
1973	34	50,4	21,6	146,4	142,9	100,1	39,4	39,2	50,8	40,2	48,4	31,1	745	282	559
1974	32	43,8	49,2	90,7	35,5	21,9	6,2	50,8	35,3	29,6	99	3	497	205	270
1975	34	41	52,4	47,5	68,1	81,9	37,2	27,2	41,5	40,3	54,6	43,4	569	229	344
1976	7,3	43	25,5	72,4	118,2	98,9	34,3	7,1	32,9	132,3	84,3	64,3	721	174	496
1977	32,3	56,9	54,3	35,0	21	43	72,3	41,3	47,2	96	42,1	109,3	651	292	356
1978	22,4	14,6	25,3	113,5	118,7	116,6	19,6	3	15	54,4	55,6	69,3	628	214	441
1979	52,6	46,3	43,7	137,3	109,4	78,1	90,1	9	53,6	102,4	69,5	53,9	846	268	580
1980	32,9	16,2	50,9	115,7	91,9	65,7	10,3	48	32,6	23,7	109,7	39,4	637	223	388
Кесте 11-дің жалғасы
1981	44,8	29,9	64,8	90	78,7	117	91,1	51	57,4	65	43,1	41,3	774	289	550
1982	15,6	25,8	45,1	13,5	57,8	73,1	58,1	33,8	30,2	79	64,6	9,8	506	171	346
1983	24,3	20,3	20,4	3,5	226,1	59,1	40,3	17,1	18,7	54,3	78,2	43,3	606	139	419
1984	8,7	14,1	56,9	59,9	35,3	56,6	88,3	4	31,4	72,5	70,6	40,5	539	201	348
1985	30,9	49,4	65,3	51	96,6	31,1	41,5	106,9	4,4	109,7	83,7	46,7	717	257	441
1986	34,8	7,2	42,9	51,7	104,7	52,3	22,2	18,9	35,8	86,9	46,8	58,8	563	215	373
1987	56,6	46,8	41	146,2	63,8	119,7	43,4	8	50,5	198,5	102,9	65,9	943	250	630
1988	80,3	85,9	15,9	87,5	154,7	98,9	127,3	46,6	32,6	74,1	47,1	39	890	351	622
1989	49,5	40,2	11,9	61,1	38,8	26	83,9				52,2		598	188
1990													617
1991													640
1992													731
1993													533
1994													498
1995													832
1996													512
1997													607
1998													867
1999													499
2000													677
2001													923
2002													771
2003													823
2004													581
2005													782
	36,65263	35,84211	53,81579	77,38246	85,4931	66,9069	56,45862	36,75263	34,85789	67,42281	68,35517	47,72982	672,0536	242,7018	428,0536