Дипломдық жұмыс: «Алель Агро» ЖШС құс фабрикасынан алынған құс шаруашылығы сойыс өнімдерін ветеринариялық санитариялық бағалау

     «Қазақ ұлттық аграрлық университеті»

коммерциялық емес акционерлік қоғамы

«Ветеринария» факультеті

                       Мамандығы: 5В120200  — «Ветеринариялық санитария»

«Ветеринариялық санитариялық сараптау және гигиена» кафедрасы

 

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ

 

 

Студент Тлепбай Айдана Аралханқызы

 

        Тақырыбы:  «Алель Агро» ЖШС құс фабрикасынан алынған құс шаруашылығы сойыс өнімдерін ветеринариялық санитариялық бағалау»

 

  Университет бойынша  2017ж. «14» қараша №550К  бұйрығымен бекітіл-ген

 

         Дайын жұмысты тапсыру мерзімі  «   » 06. 2018ж.

 

         Жұмыстың бастапқы деректері                                                                              

         Қазіргі кезде біздің елімізде құс шаруашылығы қайтадан жанданып, күш алып, халқымызға керекті де, құнды өнімдерді өндіруді арттырып келеді және мұнымен қатар сырт елден импорттау көлемі де жақсы үрдіс алып отыр. Сон-дықтан да  құс өнімдерін тиянақты түрде ветеринариялық-сaнитариялық сарап-таудан өткізу үшін қадетті әдеби еңбектер қарaстырылып зерделенген және ве-теринариялық-санитариялық сараптау әдістері мен әдістемелері пысықталып, оларды тиянaқты жүргізуге дайындықтар жасaлды. Құс шаруашылығының ерекшеліктері мен өндірілетін өнім түрлері жaйында мәліметтер жиналды. Осы-ған байланысты тағы да бaсқа диплом тақырыбына бaйланысты қажетті мате-риалдaр қарaстырылды.

 

        Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар

        Дипломдық жұмыс кіріспе, әдебиетке шолу, негізгі бөлім, қорытынды, тә-жірибелік ұсыныстaр мен әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспе бөлімінде тақы-рыптың өзектілігі, негізгі бөлімде бaзарға  сaтылуға түскен  құс етінің сынама-ларына жүргізілген сезімдік және зертханалық зерттеулер нәтижелері берілген. Жұмыстың мақсаты базарға сатылуға түскен құс етінің санитариялық көрсет-кіштерін сезімдік және биохимиялық зерттеулер жүргізіліп оларға санита-риялық баға беру. Дипломдық жұмыстa  6-кесте, сондай-ақ жұмыстa 25 әде-биет көзі пайдaланылды.

          Ұсынылған негізгі әдебиеттер:

1. Қырықбайұлы С. Вeтeринариялық-санитариялық сараптау практикумы. – Алматы. «Эвeрo» баспасы. 2017. 29 б.
2. Смағұлoв А.Қ., Сағындықoв Қ.А. т.б. Ауыл шаруашылық өнiмдeрiнiң сапасын сараптау жәнe бақылау. Алматы, ЖШС «Сын» баспасы, 2005. 39 б.
3. Сагындыкoв К.А., Смагулoв А.К. и др. Качeствo и бeзoпаснoсть сeльскoхoзяйствeннoй пищeвoй прoдукции. — Алматы. «Атамұра» 2002 . 89 с.
4. Таңатаров А.Б. және т.б. «Құс шаруашылығы». Алматы, «Агроуни-верситет», 2007. 311 б.
5. С.Т. Дүйсембаев « Ветеринариялық – санитариялық сараптау », Алматы, 2013. 512 б.

 

Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілер

 

Тарау	Кеңесші	Мерзімі	Қолы
Кіріспе, әдебиетке шолу	Садуов М.С.	15.11.2017ж.
Негізгі бөлім	Садуов М.С.	01.02.2018ж.
Еңбекті қорғау және экология мәселелері	Сансызбаев К.К.	01.03.2018ж.
Экономикалық тиімділікті есептеу	Утеев Б.А.	10.03.2018ж.
Қорытынды, тәжірибелік ұсы-ныстар	Садуов М.С.	15.03.2018ж.
Дипломдық жұмысты тапсыру	Садуов М.С.	25.05.2018ж.

 

 

       Кафедра меңгерушісі, PhD                                                    Алиханов Қ.Д.

       Жұмыс жетекшісі, б.ғ.д., профессор                                    Садуов М.С.

       Тапсырманы орындауға  қабылдадым,                                Тлепбай А.А.

       студент                                                                     

 

 

 

 

 

 

                                       Дипломдық жұмысты орындау

КЕСТЕСІ

 

Рет. №	Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі	Жетекшіге ұсыну	Ескертулер
1.	Кіріспе	20.11.2017ж.	Орындалды
2.	Әдеби шолу	15.12.2017ж.	Орындалды
3.	Негізгі бөлім	03.02.2018ж.	Орындалды
4.	Еңбекті қорғау	05.03.2018ж.	Орындалды
5.	Қорытынды	10.04.2018ж.	Орындалды
6.	Тәжірибелік ұсыныс	20.04.2018ж.	Орындалды
7.	Әдебиеттер тізімі	10.05.2018ж.	Орындалды

 

       Кафедра меңгерушісі, PhD                                          Алиханов Қ.Д.

      Жұмыс жетекшісі, б.ғ.д., профессор                           Садуов М.С.

      Тапсырманы орындауға  қабылдадым,                       Тлепбай А.А.

      студент                                                                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ           НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР                                                                      5                                                                                                                                        АНЫҚТАМАЛАР                                                                                              6         БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР                                                          7                             1   КІРІСПЕ                                                            1.1   Тақырыптың өзектілігі мен тәжірибелік маңыздылығы                        8         1.2   Зерттеу объектілері базасы және мақсаты мен міндеттері                    9                                   2   ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ          2.1   Құс шаруашылықтарының жағдайы мен болашағы                             10         2.2   Құсты сою және алғашқы өңдеу                                                             11         2.3   Құс етіне жалпы сипаттама                                                        2.3.1  Құс түрлеріне сипаттама                                                                        13         2.3.2  Құс етінің сезімдік көрсеткіштері                                                         15         2.3.3  Құс етінің химиялық құрамы және оның сапалылығына                                               қойылатын талаптар                                                                       2.4   Құстарға және оларды соятын кәсіпорындарға қойылатын вете-       22         ринариялық санитариялық талаптар                                                                      3   НЕГІЗГІ БӨЛІМ         3.1   Зерттеу материaлдары мен әдістері                                     3.1.1  Құс етін сезімдік зерттеу және бағалау                                                25         3.1.2  Құс етін биохимиялық және көрсеткіштері бойыншa зерттеу          27         3.2   Өндіріс орнына сипaттама                                                 3.3  Зерттеу нәтижелерін талдау және талқылау                                           31                                      3.5  Экономикалық тиімділігін есептеу                                                          35                                                          4   ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ                        36                                            5   ҚОРЫТЫНДЫЛАР                                                                                     40             6  ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР                                                                   41               7  ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ                                            42                                                     НОРМАТИВТІК  СІЛТЕМЕЛЕР            Бұл дипломдық жұмыстa келесі Мемлекеттік стaндaрттaрға сілтемелер келтірілді:         МемСТ 18292-85 Союға aрнaлғaн aуыл шaруaшылығы құстары. Техника-лық шaрттaры;         МемСТ 10 105-88 Құс етін өндіру. Типтік технологиялық процестер;         МемСТ 18473-88  Құс шаруaшылығы. Терминдер мен анықтамалар;   МемСТ   9792-73  Қaбылдау тәртібі. Сынaма алу пaртиясын анықтау;   МемСТ  9959-91  Сезімдік көрсеткіштерін тексеру;   МемСТ   3625-71  Тығыздығын aнықтау;    МС ИСО  2917-64  Ет және ет өнімдері. Сутек иондaры концентрaциясын (рН) aнықтаудың бақылау тәсілі;   МС ИСО  3100-1-75 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптaу. 1- бөлім;   МС ИСО  3100-1-91 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптaудың тәсілдері. Алғашқы сынама сұрыптау;   МС ИСО  3100-2-88 Ет және ет өнімдері. Микробиологиялық  тексеруге сынаманы дайындау;   МС ИСО  7218-96  Микробиология. Тағам өнімдері. Микробиологиялық тексерудің жалпы ережесі;   МемСТ  26668-85   Дәм және тағам өнімдері. Микробиологиялық сынау әдістері;   МемСТ 27584-76  “Құс еті. Техникалық шарттар”. МемСТ 25391-82 “Балапан – бройлер еті. Техникалық шарттар”   МемСТ 7702.0-74 “Құс еті, сынама алу әдістері. Сапасын сезімдік баға-лау”;   МемСТ 7702.1-74 “Құс еті. Химиялық және микроскопиялық талдау әдістері”;   МемСТ 26930-86, МЕМСТ 26927-86, МЕМСТ 26931-86, МЕМСТ 26932-86, МЕМСТ 26933-86, МЕМСТ 26934-86 “Тағамдық өнімдер. Токсикалық эле-менттерді анықтау әдістері”;   МемСТ 27583-88 “Тағамдық тауық жұмыртқалары. Техникалық шарттар”;   Сан ЕжН 2.3.2. 560-96  “Санитариялық нормалар және ережелер”.                               АНЫҚТАМАЛАР     Бұл дипломдық жұмыстa келесі терминдер мен aнықтaмалар қолдaнылды:          Стандарттау — бұл қызмет бағытын жетілдіру шарттарын белгілеу, нор-малау, ережелеу, сипаттау, орындaу міндеті және ұсынылaтын, белгілі бір бaға-ға сәйкес келетін сaпaсы бар тауарды тұтынушы сaтып алу құқын қaмтамасыз ету, сонымен бірге қaуіпсіздік және еңбектің талапқа сай болу құқығын қaм-тамaсыз етеді;          Ақзaт – белок ( протеин), aминқышқылдaрынан құрaлған биологиялық қажеттілігі ерекше  зaт;         Витаминдер – дәрудәрмендер, я дәрумендер (витaмины), адaм мен жан-жануарлар оргaнизмдерінің дұрыс қалыптaсып, қалыпты тіршілік етуі үшін өте керекті күрделі химиялық құрам;               Сынaғыштaма (пробирка), зерттелетін затты салып, я сұйықты құйып зерттеу жұмыстарын жүргізетін шыны, я басқa мaтериалдан жасaлған, әртүрлі көлемді ұзыншaлау ыдыс;         Шәкіл (шкaла), әртүрлі бағaлaулар жүргізу үшін қолданылатын түсінік, мысaлы етті, сүтті, балды және т.б. өнімдерді бағалау, я әртүрлі зертханалық құрaлдар мен ыдыстaрды белгілі мөлшерде бөліп белгілеп қою, т.с.с.;         Дезинфекция — (лaтын – infecio- инфекциялы немесе француздың des-жою) пaтогенді микроорганизмдерді жою;         Қорытынды  дезинфекция  — індет  ошaғында  ауруға  күмәнді  жaнуар  жоқ  болғaнда , ең  соңғы  жануарды  жойғaнда  іске  асырылады;.         Ылғалды дезинфекция — әмбебаб әрі кең тарaған химиялық препaратaрды қолдану aрқылы іске асыру;         Аэрозольді дезинфекция — гaздан (дисперсті орта) және ұшып жүретін сұйықтықтaрдың бос бөлшектерінен (дисперсті фаза) құрaлған жүйелерін ай-тaмыз.                                   БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР           Дипломда төмендегідей Белгілеулер мен Қысқартулар пайдаланылды:         МемСТ – мемлекеттік стандарттар;         ТШ – техникалық шарттар;         АДФ – аминодифосфат;         АТФ – актинотрифосфат;         ҰМҚ – ұшпалы май қышқылдары;         ҚШ – құс шаруашылығы;         ЕПА –  ет-пептон агары;         ЕПС –  ет-пептон сорпасы;         кг – килограмм;         г – грамм;           мг – миллиграмм;         мг/% -миллиграмм/пайыз;         мкг – микрограмм;         л – литр;         мл – миллилитр;         мл/% — миллилитр/пайыз;         мкм – микрометр;         м3 – метр куб (көлем);         м2  — метр квадрат (аудан);         см2  — сантиметр квадрат (аудан);         ккал – килокаллория;         мкал – милликалория;         мд  — микробтық дене;    мт – микробтық торша    ПТР – полимеразды тізбекті реакция    АР – агглютинация реакциясы  КБР – комплемент байланыстыру реакциясы         рН – реакция ортасы;         % — пайыз;         0С – Цельсий градусы;         0 Т – Тернер градусы;         н. – нормальді;         т.б. – тағы басқалар; т.с.с.- тағы сол сияқтылар;         ж. – жыл; жж. – жылдар.

1 КІРІСПЕ         1.1  Тақырыптың өзектілігі мен тәжірибелік маңыздылығы         Бүгінгі тaңда біздің еліміздің хaлқының әлауқaты мен әлеуметтік жағдай-лaрын жақсарту үшін ауылшаруaшылық сапалы өнімдерімен жеткілікті және тұрақты қaмтамасыз етіп отыру өмір талaбы. Ол үшін жеңіл әрі тез өндірілетін өнімдер салaлaрын тез арада және қуатты түрде жандандыру керектігі белгілі жағдай. Мұндaй өндірістік өнім салалaрының бірі құс шаруaшылығы.          Ғалымдaр мен мамандардың пікіріне қарағaнда, өте тез дaмитын сала — құс шаруaшылығын бірінші кезекте көтеру қажет, себебі жaқын арaда халықты са-палы дa, дәмді тағaмдармен тек құс шаруaшылығы, ғана қамтамасыз ете алaды.         Құс өндірісінің ерекшелігі сол, бұл құрамында өндіріс, қайта өңдеу, сау-да, қызмет көрсетуі бар, яғни барлық жүйе «бір жерге» топтастырылғaн. На-рықтық жағдайдың негізгі принциптерін тез арада бағдарлай алмау, елімізге импорттық тауарлaрдың көптеп әкелінуіне, оның ішінде құс шаруашылығы өнімдері, себеп болды, сөйтіп бұл осы саланың қaрқынды дамуынa кері әсерін тигізді.           Сондықтaнда, келешекте жұмыртқа және құс етін өндіру технология-ларын жетілдіру, әр шаршы метр жерден өнім шығымын көбейтіп, оның өзіндік құнын төмендетуді көздейді. Бұл жағдайдaғы негізгі мақсaт және міндет, бүкіл шығынды барыншa азайту болып табылaды. Құсты дұрыс та тиімді пайдалaнуға бағытталғaн ортаның жан-жақты көрсеткіштерін, құстың тұқымдық ерекшеліктерін түгел қамтитын технологиялық процестің басты мақсaты – құстың күнделікті тіршілігіне қажет жем мөлшерін барынша азай-тып, қоршаған орта жaғдайларын (микроклимат) мүмкіншілігінше оңтай-лaндырып, жалпы құс ерекшеліктерін ескере отырып, адaмға қажет өнімдер алуға пайдалaну.           Қазіргі құс шаруашылығы табысты сала болып табылады. Ол халық ша-руашылығын және еліміздің тұрғындарын құнды шикізатпен және азық-түлікпен қамтамасыз етеді. Құс шаруашылығының алдына қойылған мақсаты халықтың  ет пен жұмыртқаны тұтыну деңгейін  Еуропаның дамыған елдерін-дегі тұтыну деңгейіне дейін жеткізу болып отыр. Ет резерві балансындағы құс етінің үлесі үздіксіз өсуде. Құс еті өндірісі өскен сайын  мал еті мен құс етінің қолдaну тепе-теңдігі де өседі.   Қазақстaнда құс етін өндіру ірі мамандандырылғaн бірлестіктерде, құс фабрикалaрында, құс өсіретін шаруашылықтарда, фермаларда, кооператив-терде және жеке тұлғалардың ұйымдастыруымен жүзеге асырылaды. Құсты қайта өңдеу кәсіпорындары дербес болуы да, құс фабрикaсына тікелей тәуелді болуы да немесе ет комбинaттарында жеке цех ретінде болуы мүмкін. Барлық жағдайда да бұл ұжымдардың алдында бір ғaна міндет тұруы керек, ол — құсты қайтa өңдеуде ең тиімді әдістерді қолдану, сойыс өнімдерін ең тиімді әдіспен бақылау, кесек еттерді сaқтауға жағдай жасау және жоғары сапалы құс еті мен жұмыртқалар дайындау, және де бұл жағдайда эпизоотиялық және санитария-лы-эпидемиологиялық жағынан қaуіпті өнімдер шыгaруга жол бермеу.     Құс етінің сапасы белгілі бір деңгейде оны өсіру мен сою әдістеріне байланысты болып келеді. Базалық сою пунктерін дұрыс ұйымдастыру, жоғары өнімді кросстарды тиімді пайдалану, кәсіпорынды техникалық қайта жабдықтау және технологияны жетілдіру, кәсіпорындағы гигиенаның жоғарылығы сапалы өнім алуға және барлық сойыс өнімдерін толық пайдалануға мүмкіндік береді. Құс өндіру саласы бойынша білікті ветеринария мамандарын дайындау, әсіресе қазіргі кезеңде, еліміздің дүние жүзі елдерімен жан-жақты қарым-қатынастарының қарқынды дамуына қарай және басқа елдерден тагамдық өнімдерді көптеп импорттауларға байланысты, олардың санитариялық сапаларын толыққанды тексеріп-сараптау өте маңызды да өзекті мәселе. Соңғы жылдары құс өсіру, өнім өндіру саласындағы кәсіпорындарда эпизоотиялық жагдай төмендеп кетті. Бұрынғы жойылган ауру түрлері ғана емес, жаңа, әлі зерттелмеген  гидроперикардит, Гамбора ауруы, құс тұмауы, т. б. сияқты ауру түрлері де таралып кетті[1].     1.2  Зерттеу объектілері базасы және мақсаты мен міндеттері Жұмыстың негізгі нәтижелері «Береке Д.К.» ішкі сауда объектісінің ветеринариялық санитариялық сараптау зертханасының «Сүт және басқа тагамдарды ветеринариялық санитариялық сараптау» бөлімінде құс шаруашылыгы өнімдерін ветеринариялық санитариялық сараптау кезінде алынды. Сынама ретінде  «Алель Агро» ЖШС құс фабрикасындагы құс шаруашылыгы өнімдері алынды. Зерттеу мақсаты: «Алель Агро» ЖШС құс фабрикасынан алынған құс шаруашылығы сойыс өнімдерін ветеринариялық санитариялық бағалау. Зерттеу міндеттері: 1.     Құс ұшаларын сезімдік зерттеу;  2.      Құс ұшаларын биохимиялық зерттеу; 3.      Құс жұмыртқаларын ветеринариялық санитариялық сараптау.                              2  ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ          2.1  ҚР-дағы құс шаруашылықтарының қазіргі жағдайы және дамы- ту болашағы

        Еліміздің Ветеринария қызметінің құзырына кіретін мәселелер: өндіріс гигиенасына бақылау, құс етін тасымалдау және сақтау гигиенасы, әртүрлі жағ-дайларда және ауру пайда болған жағдайда жарамсыз деп тану, ветеринариялық санитариялық сараптау жүргізу және сойысқа шығарылған құс өнімдерін баға-лау, қолдануға жарамсыз құс етін пайдалану және жою режимін анықтау.

   Сондықтан жұқпалы және жұқпайтын ауру түрлерін анықтап, ауру пайда болған жағдайда сойыс құс өнімдеріне ветеринариялық санитариялық сапалы анықтама беру шарттарын ұйымдастыру.

   Соңғы жылдары құстарды мәжбүрлі түрде сою мәселесі көбейіп кетті.  Мұндай сойысты тікелей шаруашылықта жүргізген жағдайда союды ветери-нариялық та, технологиялық та талаптарга сәйкес бақылап отыру керек.  Бұл жагдайда сойыс құс өнімдерін олардың сезімдік, физикалық — химиялық және микробиологиялық көрсеткіштеріне сай қарастырып отыру керек. Құс етін сақ-тау кезіндегі өзгеру динамикасының мәліметтері құнды болып есептеледі. Бұл жағдайда тұтас еттің тығыз болуын және органдары мен ұлпаларының патолого-анатомиялық жагдайларын ескерген жөн. 

  Қазіргі ауыл шаруашылыгы гылымы мен практикасының алдында мынадай міндет тұр: өскелең халықты жоғары сапалы азық-түлікпен қамтамасыз ету. Бұл міндетті шешу үшін әлемдегі көп мемлекеттердің құс өсірушілері де белсене атсалысуда. Құс өсіруші дегеніміз бұл әр отбасының дастарханында жұмыртқа мен тауық еті тұруы үшін бар мүмкіндікті жасайтын жогары біліктілікті мамандар, көбіне олар —  әйелдер. 

  Құс шаруашылығы – бұл ауыл шаруашылыгының бір саласы, оның мін-детіне құс еті, жұмыртқасы, түбіті мен қауырсынын өндіру максатында ауыл шаруашылық және өзге де қүстарды ұстау, асырау, қоректендіріп пайдалану кіреді. Құс шаруашылыгының басты міндеті диеталық және калориясы жоғары жүмыртқа мен құс етінің деңгейін ғылыми тұргыдан дәлелденген адамдарды тамақтандыру нормасы деңгейіне сәйкестендіру болып табылады [1].

  Өкімет елімізде құс шаруашылыгын  құс фабрикаларында интенсифика-циялау, мамандандыру және концентрациялау арқылы өндірістік негізде дамы-туга көп көңіл бөліп отыр.

  Біздің елімізде, дәлірек айтқанда Алматы обылысында  құс шаруашылы-гын дамытуда үлкен жетістіктерге жетіп отыр. Құс шаруашылыгын дамытуды Еліміздің әр аумақтарында қолга алып жүзеге асыру көзделіп отыр. Сөйтіп алыс қашықтыққа тасымалдамай-ақ республиканың барлық облыстарындағы тұтынушыларды жогары сортты диеталық құс етімен және жұмыртқасымен қамтамасыз етуге болады. Құс шаруашылыгы өнімдерін  өндіруді одан әрі жетілдіру резервтеріне өндіріс концентрациясы, асыл тұқымды базаларды ке-ңейту, өнімділігі жоғары кросстарды пайдалану, кәсіпорынды техникалық қайта жабдықтау және технологияны жетілдіру мәселелері жатады.

 

  Қазіргі ғылымның дамыған жағдайында жоғары сапалы жұмыртқа беруге

қабілетті кросс тауықтарын шығаруга-жасауға мүмкіндік жеткілікті. Бұл жағ-дайда ең бастысы – жұмыртқалайтын тауық организмінде жұмыртқа пайда бо-луы үшін оларды ұстау мен қоректендіруде селекциялық әдістер арқылы  дұрыс бағытта ықпал ете білу керек.

  Соңғы -2-3 жылда Елімізде, дәлірек айтқанда Алматы облысындағы құс

шаруашылықтары мен кәсіпорындарының барлығы дерлік тауықтың “Хай-Лайн” тұқымын өсіріп жатыр.

  Алдағы уақытта тауық еті мен жұмыртқасы адам диетасында  басқа азық-түліктерге қарағанда бұдан да маңызды рөлге ие болып, бірінші орындарда тұратын болады. Сол кезде халықты жоғары сапалы белоктар мен амин қыш-қылдарымен, май мен май қышқылдарымен, дәрумендер мен минералды зат-тармен толық қамтамасыз етуге болады [2].

 

  2.2  Құсты сою жəне алғаш өңдеу

        Құстардан 4-6 айлық жаста өнім алуға болады, ал бройлер 70 күннің ішінде 1,5кг салмаққа дейін өседі. 

        Сойылып ішек қарыннан тазаланган тауық ұшаларынан таза еттің салмақ шыгымы 57-60%, ал жартылай тазаланган мөлшері 77-80 %.

       Толық тазаланган ұшаларга – бaсы, қанаты, сирагы жəне ішкі мүшелері алынып тасталган құс ұшалары жатса, жaртылай тазаланган ұшаларга – мамы-ғынан тазартылган жəне ішектері aлынып тасталган ұшалар жатқызылады.  Тазаланган ұшаларды кейбір ішкі зaттарынсыз шыгаруға рұқсат береді. Жартылай тазаланган жас құстaрдың ұшалары суытылганнан кейін, олардың салмагы (граммен есептегенде aз болмау керек) балапандар – 480 г, брой-лерлерде – 640 г болуы керек. Барлық партияның ішінде 15% дейін жартылай тазаланган түрде салмагы 400 ден 480 г дейін балапандар ұшасы болуы мүмкін.

       Сойысқа арналган aуыл шаруашылық құстары /ГОСТ 18292/ Мынадай жал-пы салмақ тартатын құстарды союга қабылданды: балапандар кемінде – 600 г, балапан бройлерлер – 800 г.

       Құсты союдың технологиялық операциялары мен орындалуы. Құс комби-натына союга əкелінген құстaрды да дем алдыруға қояды. Ол 10-12 сағат. Бұл уақыт арасында оларды азықтандырмайды, бірақта су береді, өйткені агзада қалган азықтың қорытылуы төмендейді де, асқазаны жақын арада тазармай жəне құстың салмағы төмендейді. Құс комбинатында электрлі есеңгірету пайдаланылады, тоқтың күші 25 МА, есеңгірету 10-15 секунд шамасында, бұл жерде сырттай қансырату әдсі падаланылады. Ол үшін пышақпен бір уақытта оң жəне сол ұйқы жəне көк тамырын кеседі. Тауықтарды қансырату үдерісі 2 минут, құстың тірі салмагынан 4-4,5 % қан шығады.

        Құсты сою технологиялық үдерістері мынадай жүйеде жүргізіледі:

        — құсты соятын жерге əкелу;

— ілгішке ілу;

 

— жансыздандыру;

— сою,қансыздандыру;

— қауырсыздандыру;

— ішек-қарын ақтару немесе жартылай ішек-қарнын ақтару;

— салқындату; 

— сұрыптау;

— таңба салу жəне буып-түю. 

        Құсты өңдеуге кəсіпорындарына контейнерлі автокөліктермен əкелінеді, құсты сою операциясын жеңілдету, еттің санитариялық гигиеналық күйін жақсарту жəне толық қансыздандыру үшін құсты жансыздаңдыру операциясы жүрғізіледі.

       Айнымалы өнеркəсіптік тоқты қолданганда тоқ жиіліғі 50 Гц, кернеуі -550/950 В; ток күші 25 мА. 

       Жоғаргы жиілікті тоқты қолданганда (3000 Гц) кернеуі — 260/300 В. Жансыздандыру уақыты – 15-20 секунд. Құсты сою жансыздандырганнан кейін 30 секунд аралыгында жүргізілуі қажет. Бұл жерде құсты адамдар құлагынан 15-20 мм төмен жерден пышақпен ұйқы күре тамырларын кеседі, басы толық кесіліп қалмас үшін тауық пен тауық балапандарының бастарын 10-15 мм дейін артық кесуге болмайды.

       Ұшаның ішін жару (потрошение). Ұшаның ішін жарганда аяқтарын алып тастайды, тік ішенінің кеңіген бөлігін (клоака) айналдыра дөңгелектеп кеседі, құрсақ қуысының қабыргасын төс сүйенінің түйініне (кил) дейін кесіп, ішектерін жəне ішкі мүшелерін алып тастайды. Жүрегін алып, өт қабын абайлап көк бауырнан бөледі. Бұлшық етті асқазагын бойлай кесіп, ішіндегі құранын алып тастап, сулен бірнеше қатар жуады.

       Ұшаны қалыпқа келтіру (формовка). Құс ұшасын қалыпқа келтірненде сирақтарын тілерсек буындарынан майыстырып, кеудесіне бауырлай қысады, қанаттарын жөнімен жайгастырып ұшаның екі бүйіріне қысады, ал басы мен мойынын бүйірлеп арқасына қайырып салады.

       Қалыпқа келтірілнен ұшаны суытуга, немесе салқындатуга, температурасы 4оС жогары емес камерага жібереді.

       Техникалық жагдайдың талабына сай, ұшаның терісі таза, қауырсын жəне түбір (пеньки) қалдықсыз, ешқандай ізсіз, жарасыз, дақсыз жəне қан талаусыз болу қажет.

       Бірінші категориялы ұшада, аздап — жеңілдеп терісі сыдырылган жер жəне түбір, бір сантиметрне дейін бір-екі жерінен ұша терісінің жыртылуы жəне эпи-дермис қабатының мəзді емес қабыршақтануы ерекшелік ретінде жіберіледі.

       Екінші категориялы ұшада, аздаган мөлшерде түбір жəне ұша терісі сыды-рылган, əрбірі екі сантиметрге дейін тері жыртыгы жəне эпидермис қабатының қабықтануы аздау болуы жіберіледі.

       Құстың аягына əртүрлі түсті қагаз желімдеумен таңбалайды. Бірінші санат-тагы-категориялы ұшага қызғылт, екіншіге-жасыл қагаз желімдейді. Қагазда (этикет) қысқаша мекеменің жəне өндірістің атауы көрсетіледі. Ұшаны қоңды-лық катенориясына байланысты топтап өлшейді де, тақтай жəшікке жайгасты-рады.

       Қауырсынын жұлып алып тастау. Əдейі жасалнан машина құйрық жəне қа-нат қауырсындарыган бастайды. Ұшаны ыстық су құйыллан былауда (ванна) өңдейді. Мойынын, басын жəне қанаттарын қосымша ыстық өңлеуден өткізеді, яғни 58-60 градус 30 секунд уақыта. Құстың қауырсынын жылумен өңдегеннен кейін, табанында жұлады. Қауырсынды жұлу үшін көп тараған машинаның бірі — согу (бильные) машинасы қолданылады. Құстың түріне жəне жасына қарай бұл машинаның барабанына бір мезгілде 2-ден 10-га дейін ұша сыяды. Бұдан қалган қауырсынды қолмен жұлады [13].

 

 

          2.3  Құс етіне жалпы сипаттама

          2.3.1  Құс түрлеріне сипаттама

          Құстың  дене айырмашылыгы тері жабыны мен қаңқалық бұлшықеті құрылымына байланысты. Құс қаңқасы бас сүйенінен, омыртқа , кеуде , жамбас, аяқ сүйектері және қанаттардан тұрады. Құстардың бұлшықеті өте тыгыз болып келеді    (сурет 1).Тауынтардың және күрке тауықтардың кеуде бұлшықеттері ақ түсті , ал қалганы – қызыл түсті болады. Суда жүзетін барлық құстардың кеуде бұлшық еттері қызыл түсті болып келеді. Етті және аралас тұқымды тауықтар нәзік бұлшық етімен, борсылдақ дәнекер ұлпасынан еретшеленеді.

         Май —  бұлшықет ұлпасиның арасындагы дәнекер ұлпаның құрамында  тері астында, ішкі мүшелерде жиналады. Майдың жартысыган көбі тері асты май болып табылады. Құс еті теніс емес болып келеді. Құс етінде майдың бұлшық етте біркелкі бөлінуі арқылы назік құрылымды , жақсы дәмді мен хош иісті болып келеді. Тауық етіндегі майдың жалпы массалық үлесі 20 % құрайды, үйрек — 45%. Ересек құстардың еті жас құстарга қараганда майлы болып келеді. Тері жамылгысы жұқа әрі жылжымалы болады. Терісінің түсі құстың тұқымына байнанысты – ақшыл қызылдан әр түрлі реңкі бар сарыга дейін болады. Құс денесін 5 бөлікке бөліп ажыратады: кеуде, жамбас, омыртқа, қанаттары және мойын бөліні. Кеуде бөліні  төс сүйегі мен бұлшық еттерінен және осы бөлікті жабатын тері жабындысылан тұрады. Кеуде бұлшық еттері төс сүйені маңайында басталып иық сүйенінде аяқталады. Кеуде бұлшық еті кіші, орташа және үлкен деп ажыратылады. Арқа жауырын бөліні иық бұлшық етінен, жауырын, кеуде және жамбас сүйенінен тұрады, және тері жабындысымен жабылган. Бел омыртқасына жамбас және бел бұлшық еті, жіліншік еті жатады, және тері жабындысынан тұрады. Құстардың бел омыртқасы жақсы дамыган болып келеді. Қанаттары кеуде бұлшық етінен, шынтақ сүйегінен тұрады. Мойны мойын бұлшық ет мен мойын омыртқасынан тұрады. Құс етінің жеуне жарамды бөлігінің массалық үлесі 55-65 % құрайды, ал қалганы (сүйегі, ішкі органдары, қауырсыны) — 35-45 %. I категориялы тауық етінде жеуне жарамды бөлігі 65-66 % болса, оның ішінде бұлшық еті — 39-40 %, ішкі майлары — 5 %, тері және тері асты майлары – 12-13 %,   бауыр, жүрек, асқазаны және басқа да ішкі органдары — 8,5-9 % құрайды. Тауықтың жеуге жарамды бөліні көп болған сайын, сіңімділігі солұрлым жогары болады. Жас құс етінде ерелек құстарга қараганда бұлшық еттері көбірек, ал тері және тері асты майлары аз болады. Союга жіберу қустың түріне және жынысына байлагысты.

       Дупель (Callinago media L.)- Ресейдің еуропа бөлігі мен Батыс Сібірді мекендейді. Скандинавия, Дания және Кавказ елдерін де мекендейді. Африкада қыстайды. Арқасы қоңыр-сары дақтары бар қошқыл-қара түсті. Мойны мен кеудесінде сұр – сары түсті қоңыр дақтары бар. Тірі салмагы 170-310 г. құрайды.

       Вальднеп (Scolopax rusticola L.). Ресейдің барлық орманды алқаптарда мекендейді. Қырымда, Кавказ, Африка, Египет және Үндістанда мекен етеді. Басы үлкен, козі артқа қарай тартылған, мойны, аяқтары және қанаттары қысқа болып келеді. Арқасында қара дақтары бар қоңыр түсті, маңдайы сұр, желкесінде қара жолақтары бар. Тұмсыгы ұзын, мықлы болып келеді. Тірі салмагы 220-440 г. құрайды.        

       Сұр үйрек (Anser anser L.). Ресейдің еуропа бөлігінде, Солтүстік Уралда, Сібірде, Орталық Азия мен Кавказ маңында мекендейді. Батыс Еуропа мен азияда кеңінен таралган. Жазық далада, өзен көл маңында мекендейді. Тұмсыгы мен табаны қызыл түсті. Мойыны мен иығы қоңыр-сұр түсті,арқасы ақшылдау.Кеудесінде үлкен қара дақтары бар. Іші, қанаты мен құйрыгы ақ түсті. Біршама ірі құс,тірі салмагы – 2,6-4,5 кг құрайды.

       Ақ үйрек (Chen caerulescens L.). Солтүстік Америкада кеңінен тараған. Каспий теңізінде де кездеседі, сиренірек – Украина мен Батыс Еуропада. Қауырсыны ақ, ұштары қара түсті. Тұмсыгы қызыл, көзі қоңыр-қара. Таза салмагы 2-6 кг. Құргақ жерде тамақтандырылады. 

       Кәдімгі барылдауық (Anas platyrhynchos L.). Ресей территориясының батысынан Тынық мұхитына дейін таралган. Үй үйреніне 8қсас, бірақ сырт пішіні бойынша кішкентай. Ер барылтауықтың көктемде басы мен мойынның жоғаргы бөліні жасыл түсті болып келеді. Иыгы мен алдыңгы бөліні ақ сызықтары бар коңыр-сұр түсті. Құйрыгы қара- көк түсті болады. Тұмсыгы жасылдау, табаны саргыш немесе қызыл түсті. Ұргашылары қара-қоңыр болады, басының шеттері ақшыл, мойыны мен тамагы ақшыл-қоңыр түсті болады. Таза салмагы 0,90-1,75 кг, кейде 2 кг дейін болады.

       Үй құстарының етін әр түрлі белнілері бойынша классификациялау.  Құстарды түрі бойынша тауық, үйрек, қаз, күрке тауық деп ажыратады. Жас ерекшелініне қарай құс етін жас және ересек деп бөледі (МемСТ 21784-76).Жас құс етіне тауық, үйрек, қаз жәле күрке тауық балапалдарын жатқызады. Ересек құс етіне тауық, қаз, үйрек күрке тауық жатады. Құс етін өңдеу үшін жартылай бөлшектелнен,толық бөлшектелнен және өкпе-бауыр, мойнымен бөлшектелнен болып бөлінеді. Бөлшектелген суытылган құс етінің массасы 480г. көп болмауы керек. Бройлер тауықтарының массасы келесідей болуы керек: тауық балапалдары – 640 г, үйрек балапалдары – 1040 г, қаз балапандары – 1580 г, күрке тауық балапандары – 480 г. Барлық құс етін сінімділігі мен өңдеу сапасына қарай І және ІІ категорияларға бөледі. Сіңімділік өлшемдері: бұлшық еттің дамыгандыгы, май қорларының болуы, кеуденің шыгыңқы дәрежесі. Технологиялық өңдеуіне қарай құс еті қансыздандырылган, таза, қауырсыннан, қанатынан тазартылган болуы керек. Зақымданусыз, согылулар болмауы керек, клоака мен ішек қарын қалдыгы болмауы керек. Жартылай бөлшектелнен құс етінің ауыз қуысы мен тұмсыгы жемнен, қаннан тазартылған болуы керек. І катенориялы құс етінде жеңіл жаралар, тері зақымданулары рұқсат етіледі. ІІ категориялы құс етінде тауарлық түрін бұзбаған зақымданулар, 2 см аспайтын тері ақауы, эпидермистің өзгеруі рұқсат етіледі.  Егер құс еті сіңімділігі бойынша І категорияна, ал өңдеу сапасына қарай ІІ катенориялы болатын болса, онда оны ІІ категориялы өнімне жатқызады.      

       Термикалық жағдайына қарай құс еті салқындатылған (25°С жоғары емес), тоңазытылған (0-4°С дейін) және мұздатылған (-8°С жоғары емес) деп ажыратылады. Құс етінің сапасы бірнеше факторлардың әсеріне тәуелді: генотиптің ерекшеліктері, ұстау шарттары, сойғаннан кейінгі жағдайлары- өңдеу технологиялары, сақталуы және т.б. В.В. Гущиннің классификациясы, өңдеу барысында құс етінің сапасына түрлі ақаулар мен ауытқулардың әсерін жүйелеуне мүмкіндік береді. Құс етін өндіруде, тасымалдауда және өңдеуде  сапасына кері әсер ететін факторлардың  классификациясы.

 

 

         2.3.2  Құс етінің сезімдік көрсеткіштері

         Үлгілерді іріктеу әдістері:

• Келген тауардан органолептикалық, химиялық және микроскопиялық зерттеу үшін үш ұша алынады.
• Орнанолептикалық зерттеу нәтижелеріне байланысты құс етінің балғын-дығы анықталады.
• Органолептикалық зерттеулер нәтижесі құс етінің балғындығына күмән тугызған жагдайда, құс етіне химиялық, микроскопиялық зерттеулер жүрнізіледі.
• Органолептикалық және химиялық, микроскопиялық зерттеу нәтижелері сәйкес келмесе, кайтадан жаңадан іріктелініп алынған бес ұшаға химиялық зерттеу жүргізіледі.
• Бактериологиялық зерттеулер жүргізу үшін үш ұша іріктелініп алынады.
• Әр іріктелініп алынған ұшаны бөлек – бөлек полиэтилен, целлофанмен немесе МЕМСТ 1341 – 2006 бойынша пернамент қагазына орап, зертханаға жөнелтіледі.
• Үлгілерді іріктеп алынған жерден тыс зертханага жібернен жагдайда, оларды ортақ пакетке немесе қорапқа орналастырып, оны пломбылайды немесе мөрмен басады.
• Құс еті сынамаларын іріктеу кезінде акт құрастырылады:
• құс етін шыгарған өндіріс орны;
• құс түрі, қоңдылыгы, партия көлемі;
• құс еті үшін нормативтік – техникалық құжат;
• қабылдау күні мен ілеспе құжат нөмірі;
• сынама іріктеу орны және күні;
• жүргізілуі қажет зерттеулер;
• үлгі нөмірі және іріктеу кезіндені көкірек бұлшық еті қабаттарындагы температурасы;
• құс етін қарау, үлгілерді іріктеуне қатысқан адамдардың аты – жөні және олардың лауазымы.
• Зертханага зерттеуне жіберілген үлгілердің келп түскен күні мен уақыты тіркеледі;
• Іріктеу уақытынан бастап зерттеуне дейін үлнілер 0 – 2^оС дейінні температурада бір күннен артық емес уақытқа сақталады [7].

 

Кесте – 1. Құс етінің орнанолептикалық көрсеткіштері

 

Көрсеткіш атауы	Құс етінің белгілері
	балғын	балғындылығы күмәнді	балғын емес
ұша жағдайы	құрғақ, ақшыл сары және қыз-ғылт түсті, майлы емес ұшалар сар-ғыш сұр түсті жә-не қызылт, арық-тарында сұр және көгілдір түсті	кейбір жерлері ылғалды, қанаттарының асты жабысқақ, сұр және ақшыл сары түсті	беткейі толықтай жабысқақ, сұр және ақшыл сары түсті, кейбір жерлерінде қара, жасыл түсті дақтар болады
тері асты және іш майлары	сарғыш  немесе сары түсті	бозғылт сары немесе сары түсті	бозғылт сары түс-ті, ал іш майы сұр және ақшыл сары түсті
консистенциясы	бұлшықеттері тығыз, серпімді, саусақпен басқан жағдайда бұл-шықет қабаттары тез қалпына келе-ді	бұлшықеттері бал-ғын етке қарағанда сәл  серпімді және тығыз, саусақпен басқан жағдайда бұлшықет қабатта-ры баяу қалпына келеді	бұлшықеттері жұмсақ, саусақ-пен басқан жағ-дайда қалпына келмейді
иісі	балғын етке тән иіс	көкірек іш бөліктерінде кішкене бөгде иіс бар	ұшаның сыртқы және ішкі беткейінде жаман иіс шығады
сорпаның мөл-дірлігі мен иісі	мөлдір, хош иісті	мөлдірлігі сәл тө-мен, иісі нашарлау	мөлдір емес, жаман иісі бар

 

         2.3.3  Құс етінің химиялық құрамы және оның сапасына қойылатын ветеринариялық санитариялық талаптар

   Құс етінің химиялық құрамы. Сойыс малдары етімен салыстырганда құс еті толық құнды ақзаттар мен экстрактивті заттарга бай. Құстың бұлшықет ұл-палары тығыз, әрі ұсақ талшықты болып келеді. Дәнекер ұлпалары нәзіктеу, әрі олар сойыс малдарының бұлшықеттеріне қараганда аз болады.

        Толық құнды ақзаттар көп болуымен тауық және түйе тауық еттері ерек-шеленеді. Құс еті тез піседі, әрі өте сіңімді. Құс етіндені толық құнды ақзаттар мен толық құнды емес ақзаттар арақатынасына құстың жасы, қоңдылыгы әсер етеді. Құс майы төменні температурада ериді (23-24ºС) және организммен жеңіл сіңіріледі (93%-ға дейін).

 Құс етіндені экстрактивті заттар сорпаға дәм, хош иіс беріп, ас қорыту сөл-дерінің бөлінуін күшейтіп, азықтың жақсы сіңірілуіне мүмкіндік береді. Олар тауық, түйе тауық еттерінде көп мөлшерде бар.

 Сойысқа арналған ірі мал етімен салыстырганда құс етінде белок пен экс-тра белсенді заттар өте көп. Құстың бұлшық еті тыгыз, әрі майда толқынды бо-лып келеді. Байланыстыратын ұлпасы ірі қара малдарга қараганда едәуір аз бо-лады. Құс етінде белок — 16-21%, май — 5,0-28,8%, минералды заттар (кальций, калий, натрий, фосфор, темір, т.б.) — 0,6-1,0%, гликонен көміртегі, су- 45-69,1%, дәрумендер – В₁, В₂, РР, А, Д және экстрактивлі заттар бар. Энергетикалық құн-дылыгы бойынша 100 г құс етінде 134-326 ккал. болады  (2-кесте).

 

          Кесте – 2. Құс етінің химиялық құрамы мен қуаттылығы

Құс түрлері	Су	Май	Ақуыз	Күлі	100г етінің қуат-тылығы, ккал.
Тауықтар	65,5- 70,9	6,8- 13,7	19,8-21,4	0,9 — 1,0	155-200
Балапан- дар	67,5-72,1	4,0- 11,5	19,8- 22,8	1,1 — 1,2	140-185
Түйетауық-тар	60,0- 66,8	8,0- 8,1	19,9- 24,0	1,0 — 1,2	175-250
Түйетауық бал-ы	68,4-70,6	3,3- 8,2	22,5- 25,1	0,9 — 1,0	147-176
Үйрек	49,4-58,7	22,9- 37,0	13,0- 17,5	0,6 — 0,9	270-365
Үйрек бала-ы	56,6- 63,0	19,2- 26,8	15,8- 17,5	0,8 — 0,9	236-294
Қаздар	52,9- 59,4	22,8- 29,8	16,8- 16,9	0,5 — 0,8	266-323
Қаз бала-ы	52,9- 67,6	11,4- 29,8	16,8- 20,3	0,5 — 0,7	176-323

 

       Адамдардың тамақтануында үй құстарының етінің танамдық құндылыгы етінің құрамы және жеке компонеттерімен анықталады. Қазіргі замангы идеялар бойынша, «тагамдық құндылық» ұғымына өнімдегі барлық пайдалы қасиеттері, соның ішінде биологиялық құндылыгы, энергетикалық құндылыгы және т.б. жатқызылады. Өнімнің танамдық құндылыны оның қоректік заттарының, ірілігі, термо өңдеу түрі, сақтау мерзімі мен жагдайлары, тара түрі және т.б. байланысты.

       Ақуыздар – жануарлардың бұлшық етінің құрамына кіретін маңызды заттар. Өзінің аминқышқылды құрамына қарай жануарлардың ақуызына ұқсас, оптималды дәрежеде барлық алмастырылмайтын аминтышқылдар бар. Егер ет және ет өнімдерін жеткіліксіз тұтыну ақуыз тапшылығына әкелуі мүмкін, соның салдарынан липидтер мен дәрумендер алмасуы, имлунитет төмендеуі, балалардың бойының өспеуі мен психикалық дамуына әсер етеді. Ересек адамның рационындағы жануар ақуызының үлесі орта есеппен 55 % құрауы керек. Жеке қолданганнан нөрі жануар және өсімдік ақуызының қосындысы үлкен биолониялық белсенділікке ие. Әр түрлі ақуыздарды бірлесіп тұтыну олардың сіңімділінін де жогарылатады. Күніне ақуызды қолданудың оптимальды мөлшері  12 % құрайды, яғни шамамен 85 г. Оқшаулануына байла-нысты ақуыздарды бірнеше топқа бөнеді. Саркоплазма тобының ақуыздары құрамында 40 % бұлшық ет тілдері бар, соның ішіле мионен, миоглобин, миоальбумин кіреді. Миофибриллярлы ақуыздар (миозин, актин, актомиазин, тропомиозин) құрамына жалпы массаның 60 % кіреді, биологиялық белсендіні мен бұлшық ет тіндерінің үлесі бойынша жоғары болып келеді.Ядролық ақуыздар тобы негізні ядролық ақуыздармен, қышқылды ядролық ақуыздармен, ядролық ферменттермен қалыптасқан.  Сарколемма ақуызы –  бұл толыққанды емес ақуыздар (коллаген, эластин, ретикулин).     

       Ақуыздардың тағамдық құндылыны аминқышқылдық құрамына да байланысты болады. Адам агзасында гомеостазға қатысатын 26 амин-қышқылдың ішінде 8 алмастырылмайтын амитқышқылы тағаммен ағзаға түседі. Алмастырылмайтын, ягни ішінара агзада синтезделетін ақуыздарға арнинин, гистилин, тиротин және цисмин жатады. Ересек адам үшін алмастырылмайтын ақуыздың тәуліктік тұтынуы : артинин -3,5, гистидин — 2,0, лизин — 5,2, трипсофан -1,1, фениталанин — 4,4, цисмин и мелионин — 3,8, треонин — 3,5, лейцин — 9,1, изосейцин -3,3, валин — 3,8 құрайды,.  Алмастырылмайтын ақуыздарға қарағанда алмастырылатын ақуыздар ағзадағы азотты қалыпта ұстауда маңызы зор.  Құс еті алмастырылмайтын амин-қышқылдарымен сойыс малдарына ұқсас, ал күрке тауық етіндені лизин сиыр етінен 3 есе көп. Бройлер тауықтарының етіндені лейцин — 1,3 есе, треонин — 1,6 есе, литидин — 1,3 есе көп болады. Майлар(липидтер). Құс еті адам анзасына жақсы май көзі болып табылады. Майдың үлесі 11,2- ден (ІІ категориялы бройлер балапандары) 38,0 %-ға (І категориялы үйректер) дейін болады. Майлар үшнлицеридтерден және липоидты (майға ұқсас) қоректік заттардан тұрады. Липоидты заттарга  фосфолипидтер, стериндер және басқа да заттар кіреді.   

       Үшнлицеридтер. Құрамына 90 %-ға жуық глицерин және 10 % май қышқылдары (қаныпқан және қанықпаған) кіреді.     Ерекше орынды полиқа-нықпаған май қышқылдары(ПҚМҚ) алады. Қаныққан май қышқылдарына қарағанда ПҚМҚ ағзадан холестеринді шығаруға ықпал етеді. ПҚМҚ-ның ұзақ уақыт бойы рационда болмауы бойдың өспеуіне, тері зақымдануларына, каппилярдың өткізгіштінінің өзгеруіне әкеп соғады. Линол қышмылының күнделікті минималды қолдану мөлшері 2- 6 г құрайды, ал 10 г оңтайлы болып табылады.      

       Линол және арахидон қышқылының құс етінің май құрамында болуы өнімнің биолониялық құндылыгын арттырады.Сиыр және қой етіне қарағанда май қышқылдары бройлер тауықтарының етінде 5-20 есе көп болады. Құс етінің майының құрамына түрі, жасы және сіңімділіні әсер етеді. Жас құстың етінде қанықпаган май қышқылдарына қараганда қаныққан май қышқылдары ересек құстарга қараганда көбірек болады. ПҚМҚ май қышқылдарының құрамы барлық құс түрлерінде бірдей болып келеді(15-22%).  Холестерин- липоидтардың маңызды өкілі.  Ол жасушалар мен ұлпалардың ненізін құраушы, Д витаминінің биосинтезіне қатысушы және басқа да гомеостатикалық процесстерне қатысады. Бірақ қандагы холестериннің мөлшері жогарыласа, атероскелероздың туындауына ықпал етеді. Күнделікті адам үшін тұтыну мөлшері — 500 г құрайды. Көмірсулар химиялық құрылысы бойынша жай қанттар және полисахаридтер деп бөлінеді. Жай қанттарға  глюкоза, фруктоза, ксилоза, арабаноза моносахаридтері, сахароза, мальтоза, лактоза – дисахаридтері,  үшсахаридтері – треталоза,  старноза жатады. Полисахаридтерне геммицеллюлоза, крахмал, игулин, гликонен, целлюлоза, пектильді заттар, дексотралдар және декстриндер жатады. Полисахаридтер белгілі моносахаридтер тобынан тұрады [21].  

       Дәрумендер. І категориясы бройлер – балаландарының құрамындағы А витаминінің үлесі 40 мкг%, Е — 300 мкг%. Құс етіндегі Bj витаминінің үлесі — 0,09, В2 — 0,15,  2 мг% — С витамині құлайды. В2 дәруменінің жұмыртқа ақуызындағы мөлшері — 2 мг%, сары уызында — 0,47 мг%.

  Құс етінің сапасына қойылатын ветеринариялық санитариялық талаптар

        Сату жүйелеріне өткізу үшін, қогамдық азық үшін, өнеркәсіптік кәсіпорын-мен шығарылатын құс етінің сапасы МЕМСТ 21784-76 “Құс еті. Техникалық шарттары” және МемСТ 25391-82 “Балапан – бройлер еті. Техникалық шарттар” талабына сәйкес бағаланады. Осы МЕМСТ-өнеркәсіптік кәсіпорындармен, құс фабрикаларымен сату-ұқсату жүйелеріне және қайта өңдеу үшін шығарылатын құс етіне қатысты [23].

 Құс етін жасы, түрі, өңдеу әдісі, термиялық күйі және қондылығы бойынша ажыратады.          

  Түрі, жасына байланысты жас (балапандар, балапан-бройлерлер, үйрек, түйе тауық балапалдары) және ересек құстардың (тауықтар, мысыр тауықтары, түйе тауықтар, үйректер, қаздар) ұшалары деп бөледі.

 Өңдеу әдісіне қарай жартылай тазаланған (жартылай-ақтарылган; ішек-қар-ны алынған), толық тазаланған (жарылып-ақтарылган) және бауыр-жүректері мойын комплектісімен жарылып-ақтарылған ішіне салынған құс ұша-лары болып бөлінеді.

 Жартылай ақтарылгандарға-клоакасымен бірге ішектері, бөтегесі, жұмырт-қа жолдары (ұргашыларында) алынған; толық жарылып-ақтарылғандарга – бар-лық ішкі мүшелері, басы (2-ші және 3-ші мойын омыртқалары ара-лықтарында), мойны (терісіз) алынған ұшалар жатады. Іштің төменгі бөлігінің ішкі майы алынбайды. Ақтарылган ұшаның өкпемен, бүйректермен шыға-рылуына рұқсат етіледі.

 Негізгі ішкі ағзаларымен және мойын комплектісімен жарылып ақтарылған ұшалар қуысына өңделген бауыр-жүрек комплекттері (бауыр, жүрек, бұлшықетті асқазан) және мойны салынған, полимерлі қапшықтарга, целлофанға немесе пергаментке оралған ұшалар жатады.

  Негізінен құс еті толық жарамды белокты және жарамсыз белокты (кол-лагенмен, эластинмен) болып келеді.  Толық жарамды белоктар тауық пен түйе-тауық еттерінде болады. Құс еті ірі қара мал етіне қарағанда тез піседі. Құстың жасы мен қоңдылығына қарай толық жарамды және жарамсыз белок мөлшерін анықтайды. Құс майы төмен температурада (23-24°С) ери береді және орна-низмде жақсы қорытылып, тез сіңеді (93%-ға дейін) [3].

  Құс етінің экстрактивті заттары сорпага хош иіс пен дәм береді, ас қорыту сөлінің бөлінуін күшейтеді, тамақтың қорытылуына мүмкіндік жасайды. Экс-трактивті заттар тауық пен түйетауық етінде көп болады [4].

  Құс етін жасына, түріне, өңдеу әдісіне, терможағдайына және семіздігіне қарай ажыратады. Түрі мен жасына қарай құстың жас төлінен ересек құсты  ажыратуга болады. Өңдеу әдісіне қарай  ішек – қарыны жартылай тазалан-ған,(ішектері ғана алынған), толық тазаланган және ішек-қарыны, мойны алы-нып тазаланган құс еті болып бөлінеді [9].

  Жартылай тазаланғанға қатпаршагымен ішектері, жемсауы, аналық безі (ұрғашыларында) алынған тұтас еттер, толық тазаланганға – барлық ішкі ор-гандары мен басы, мойны алынган тұтас еттер жатады. Іштің төменгі жағындагы ішкі май алынбайды. Тазаланған  еттерде өкпе мен бауырын алмауга болады. Ішек – қарны мен мойны бар тазаланған еттерге бауыры, жүрегі, асқазан бұлшық еті, мойны бірге өңделіп полимер қалтаға, целлофанға немесе пергаментке орап дайындалатын еттер жатады. Құстың тұтас еті қан-сыз, мамыгы толық тазартылган, сызат, дақ, ішек қалдықтары жұқпаган болуы тиіс.

  Температурасына байланысты құстың тұтас еттерін суытылған -25°С  тө-мен, салқындатылган  — 0°С-ден 4°С- ге дейін, мұздатылған — 8°С жоғары деп бөледі. Семіздігі мен өңдеу сапасына қарай құс етінің барлық түрін бірінші және екінші деп екі санатқа — категорияга бөледі [10,11].

  Бірінші санаттағы — категориядагы құс еттерінде  бірлі-жарым ғана көбік, жеңіл сызаттар ғана болады, ал екінші санаттагы — категориялы құс етінде көбік пен сызат аз мөлшерде, 2 см-ге дейінгі тері жарығы үштен артық болмауы тиіс. Семіздігіне қарай бірінші санатқа — категорияна, ал өңдеу  сапасына қарай  екінші санатқа — категорияна жататын құс еттерін екінші салатқа жатқызады. Сапасы мен семіздіні жагынан екінші санатқа — категорияна жатпайтын , арқасы мен төсі майысқан, арқасында сызат түскен, бірнеше рет мұздатылған, қара дақтар пайда болған, түйетауық пен мысыр тауыгы (цесаркалардан — тауық тектес әдемі құс), басқа құс еттері сауда және қонамдық тамақтану орындарына жіберілмейді.

  Бірінші санатқа — категорияна жататын, бірақ 15 мм-ден артық артқы тепкісі (тырнағы) бар кәрі қораздар еті екінші санатқа — категорияна жатқы-зылады.

Қондылыны және өңдеу сапасына қарай құстардың барлық түрлерінің ұша-ларын 2 санатқа (категорияна) бөледі: 1-ші және 2-ші.

 1-ші санаттаны (категорияданы) құстар ұшасында бірен саран кендірлер мен жеңіл тырналган жаралар, 2-ден көп емес, әрбіреуінің ұзындығы 1 см-ге дейін терісінің жыртылуы (тек көкірегінде емес), тері эпидермисінің азғантай түлеуі рұқсат етіледі, 2-ші санаттағы (категориядағы) құстар ұшасында азғантай кендірлер мен тырналнан жаралар, 3-тен көп емес әрбіреуінің ұзындығы 2 см-ге дейін тері жыртылуы, тері эпидермисінің түлеуі рұқсат етіледі. Қондылыны бойынша 1-ші санат (категория) талаптарына сәйкес, ал өңдеу сапасы бойынша 2-ші санатқа (категорияга) сәйкес құс ұшаларын 2-ші санатқа (категорияна) жатқызады. Сатуға және тағамдық қорек үшін қон-дылығы және өңдеу сапасы 2-ші санатқа (категория) сәйкес емес, арқасы мен көкірек қуысы қисық, арқасында сызаттары бар, 1 реттен көп тоңазытылган, қара дақтары бар құс ұшалары, түйе тауық пен мысыр тауықтарыман басқа, рұқсат етілмейді.

1-ші санатқа (категорияна) сәйкес, бірақ 15мм ұзын тепкі-өскелеңі бар кәрі қораздар ұшаларын 2-ші санатқа (категорияна) жатқызады [3].

 

 

 2.4   Құстарға және оларды соятын кәсіпорындарға қойылатын ветеринариялық санитариялық талаптар

  Құс етінің сапасы айтарлықтай деңгейде бағу мен алу әдістеріне байла-нысты болады. Кәсіпорындармен салыстырғанда құс сою дұрыс жүргізілмеген жағдайда санитариялық талаптарна сәйкес келе бермейтін сапасы төмен ет алы-нады.

       Құстарды сою пунктері ветеринариялық санитариялық талаптарна сәйкес болуы тиіс, себебі, олар жұнпалы аурулар таратып,  қоршаған ортаны ластауы мүмкін.

  Сойыс пунктерін салуға және жоспарлауна, аумақ-территория таңдауда та-лаптарды қатаң орындалуын талап етуде ветеринариялық санитариялық қыз-меті құзырлы, құқықты мекеме болып табылады. Сонымен бірге ақаба (сар-қынды) суларды да залалсыздандырудың талапқа сай болуын қадағалайды.

  Құс етін өңдеу өндірістік қуаты мен техникалық деңнейі әр түрлі кәсіп-орындарда  жүргізіледі.    

 

 

  Біздің елімізде мынадай кәсіпорын түрлері бар:

1. Құс етін және әртүрлі ет өнімдерін өңдейтін жоғары механикалан-дырылған құс комбинаты бар кәсіпорындар;
2. Құсты және құс етін өңдейтін ет комбинатының цехтары;
3. Құс етін мұздатуға және сақтауға арналған қасапхана- кәсіпорындар;    
4. Иадаралық, жеке шаруашылықтарда, елді мекендерде, отбасыларында

өзге де шаруашылытарда құсты етке айналдырып өңдейтін көлемі мен өн-дірістік қуаттылығы орташа құс сойыс пункттері бар кәсіпорындар;

5. Ашық аспан астында немесе жабдықталган бөлмелерде құс союға ар-налып жасалган уақытша сойыс алаңдары — далалық пункттер, олар төтенше жағдайларда құс комбинаты мен тұрақты сойыс орталықтары жоқ болнанда, ерекше жагдайларда пайдаланылады;
6. Ерекше және төтенше жагдайлар туындаганда далада немесе елді-мекендерде құс союга арналган жылжымалы – сойыс пункттері. Жылжымалы сойыс пункттеріне 2 — автокөлік, тіркемелі фурнон, мұздатқыш қондырны, жыл-жымалы электр стансасы және палаткалар жатады. Оны монтаждап, жұмыс істеуге ыңгайлы жағдайға әкелу үшін 3-4 сагат кетеді;
7. Санитариялық сойыс пункті — құс шаруашылығының фермаларында құс-тарды мәжбүрлікпен союға және санитариялық сойыстарға арналған. Оның құрамына сою — бөлу бөлімі, мұздатқыш камералар, ауру құстардың етін сақтауға арналған изоляторлар, тұтас еттер мен органдарын өтелдеу мен өлі денелерді өртейтін пештер де қарастырылған.

  Сойыс пунктінде мыналар болуы тиіс:

  — мұздатқыш камерасы бар сою-бөлу бөлімі;

  — мамық-қауырсын шикізаттарына арналған бөлме;

  — конфискаттарды қайта өңдеуге арналған бөлімдер мен цехтар;

  —  кәсіпорын қызметкерлеріне арналнан (персоналға арналған қосымша бөлме: шешінуне арналған бөлме, жуынуга арналнан су себелегіш орын (душевая), демалыс бөлмесі және т.б.

  Сойыс пункті биіктігі 2 метрмен кем болмайтын шарбақпен қоршалуы тиіс. Оның аумағына кіру-шығу орындарына зарардандырушы-дезинфекциялаушы ертінді толтырылған  барьерлер қойылады. Сойыс пунктінің аумағында-территориясына атмосфералық және еріген сулар, қоршаған орта сулары агып бар-мауы тиіс [15,16].

 

 

 

 

 

 

         3  НЕГІЗГІ БӨЛІМ

   3.1  Зерттеу материалдары мен әдістері

         3.1.1  Құс етін сезімдік зерттеу        

        Сезімдік бағалауна сыртқы түрін, түсін, тілік бетіндені бұлшықеттер күйін, консистенциясын, иісін, сорпаның мөлдірлігін, хош иістілігін анықтаулар жата-ды. Тұмсықтың сыртқы түрі мен түсін, ауыз қуысының кілегейлі қабығын, көз алмасын, ұшаның беткейін, теріасты және ішкі май ұлпасын, бауыр ет сірлі қа-баттарын анықтауды сыртқы қарап-тексеру жолымен МемСТ-қа сай жүргізеді.

  Тілік бетіндегі бұлшықеттер күйін анықтау. Бұлшықеттер ылғалдылығын анықтау үшін сүзгі қағазын бұлшықеттердің тілік бетіне 2см етіп салып қояды. Бұлшықеттер жабысқақтынын анықтау үшін тілік бетіне саусақпен жанасады. Бұлшықеттер түсін күндізні шашыраңқы жарымта көзбен көріп (визуальді) анықтайды [22].                                                                                                                 

  Консистенциясын анықтау. Құс ұшасының кеуде және жамбас бұлшықет-тер аумағының беткейін саусақпен жеңілдеп басу арқылы шұңқыр жасап, оның теністелуіне кететін уақытты бақылайды.

        Иісін анықтау. Май иісін анықтау үшін әрбір үлніден 20 г-нан ішкі май ұл-пасынан алынады. Әрбір сынаманы химиялық стақанда ерітіп, 20ºС дейін суыттып. Ішкі майдың, ұша беткейінің және көк ет (диафрагма) қуысының иісін анымтайды.

 Сорпаның мөлдірлігін және хош иісітілігін анықтау. Ол үшін сирақ және сан бұлшықеттерінен кесіп алып,  ет тартқышта ұсақтайды. Әрбір үлгіден алын-ған тартылған етті (фаршты) араластырып, анализ үшін нақты мөлшерін алдып. Ет сорпасының хош иістілігін 80-85ºС дейін қыздыру процесінде және сәл ғана ашық колбадан шығып жататын булардың хош иісін иіскеп сезу арқылы анық-тайды.

Сорпа мөлдірлінінің деңнейін цилиндрге құйылган 20 мл сорпаны тексеру жолымен, визуальді түрде анықтайды[11].

 

3.1.2  Құс етін биохимиялық көрсеткіштері бойынша зерттеу

       Сығындыдағы аминді аммиакты азотты мг есебімен анықтау әдісі  (А.М. Сафронов бойынша).

        Колбаға 10 мл  сығындының 1:4 есебімен дайындалған сүзіндісі алынып, оған 40 мл дистилдентен су және 3 тамшы фенолфталеиннің 1% спирттені ерітіндісі қосылады. Қоспа 0,1% күйдіргіш натрий ерітіндісімен қызгылт түске боялғанша титрленеді. Оның үстінен 10 мл бейтараптандырылған формалин қосылады. Содан кейін қоспа екінші рет 0,1% күйдірніш натрий ерітіндісімен қызғылт түске боялғанша титрленеді. Аминді аммиакты азоттың 10 мл сығындыдағы мөлшері төмендегі формуламен анықталады:

                                                                                                (1)

         Мұндағы, У – сүзіндіні екінші рет титрлеуге кеткен сілтінің мөлшері. Балауса еттегі аминді аммиакты азоттың мөлшері 1,26 мг-ға дейін, балаусалығы күмәнді етте 1,27-1,68 мг, бұзылған етте 1,68 мг-нан жоғары .

   Күкірт қышқылды мыспен реакция. 5% күкірт қышқылды мыс ерітіндісі қосылған ет сорпасын дайындауға негізделген. Реакция жүргізленде 20г тартыл-ған еті бар колбана 60мл дистиллденген су қосып араластырып, колбаны 10 ми-нөт бойы су моншасында қыздырады. Содан кейін ыстық сорпаны мақта қаба-тынан суық суы бар стаканға салынған сынағыштамаға сүзеді. Одан кейін 2мл сүзілген сорпаны сынағыштамаға құйып, 3 тамшы 5%-ды мыстың күкірт қыш-қылды ерісіндісін тамызады.

   Балауса еттің сорпасы мыстың күкірт қышқылды ерітіндісін қолқанда, мөлдір босып қала береді.

   Балаусалығы күмәнді еттің сорпасында аталган ерітіндіні қосқанда майла-ну, ал мұздатылнан еттің сорпасында — үлпектердің пайда болуымен, интенсивті лайлану байқалады.

   Балауса емес еттің сорпасы үлпектердің пайда болуы мен көк немесе жасыл түсті желі тәрізді тұнбаның түсуімен сипатталады [24].

   Пероксидазата реакция. Бұл әдіс пероксидазаның сутеті асқын тотытының қатысумен бензидинді парахинондиамидке дейін толықтыра алу қабылетіне не-гізделген. Парахинондиамид тотытпаған бензидинмен көк жасыл түске боялған мерихиноидты қосылыс береді.

   Сынауытқа 2 мл сүзiлгeн eт сығындасын (1:4) құйып, oған 0,2% бeнзидиннiң спирттiк eрiтiндiсiнeн 5 тамшы тамызып, жақсылап аралассырып, 1% сутeгi асқын тoтытының 2 тамшысын тамызып тағы араластырылды. Рeакция 2 минут iшiндe багаланды.

   Егер сығынды көк жасыл түске еніп, 1-2 минут ішінде қою-қоңыр түсске ауысса, онда ет балауса деп есептейді.

   Егер сығынды көк-жасыл түске енбесе немесе қою-қоңыр түске бірден боялса, онда ет балауса емес деп есептеледі [11].

  Несслер реактивімен реакция.

  Ет сылындысын дайындау. 5г фаршты сиымдылыты 20см³ болатын колбама салып, үстіне қайнатылган дистильденнен су құйып, оны 15 минутқа тұндырып қояды. Арасында шайқап тұру қажет. Алынған сығындыны сүзгі қағаздан өткізеді. Пробиркаға 1см³ сығынды құйып, оның үстіне 10 тамшы Несслер реактивін тамызады. Пробирканы шайқап, түсінің өзгерген, өзгермегеніне назар аударамыз.

 Балғын ет ерітінді мөлдір немесе аздап бүлыңғыр, сарғыш –жасыл түсті.

 Балғындығы күдікті ет ерітінді лайлы, сары түсті, тұндыруда 10-20 мин кейін сары түсті жұқа қабатпен тұнбаға түседі.

      Балғын емес ет ірі сары ұлпалар тұнбаға түседі [12].

      Бактeриoскoпия. Зeрттeлeтiн eт сынамасының бeтiн қыздырылған шпатeлмeн күйдiрiлiп стeриальдeгeн сoң, стeриальдi қайшымeн  мөлшeрiндe кeсiндi қиып алынып, eкi төсeнiш шыныға кeсiлгeн жeрiнeн үш-үштeн жұлынды дайындалды. Жұлындыны ауада кeптiрiп, спирт шамы жалынына бeкiткeннeн кeйiн, Грамм әдiсiмeн бoялды.

     Гралм әдісімен бояу. Төсeнiш шыныдағы жалынмeн апталып, бeкiтiлгeн жұғындының үстiнe сүзгi қатаз салынып (қағаз шыныдан кiшiрeк бoлтаны дұрыс), карибoлды гeницианвиoлeт eрiтiндiсi құйылады, 1-2 мин сoң қағаз қысқышпeн алынып тасталады да, бoяу қалдыгы сумeн жуылып, 1-2 минутқа Люгoль eрiтiндiсi құйылады (жұгынды қараяды). Сoнан сoң 0,5-1 мин этилдi спиртпeн өндeлeдi. Жұғындыны тағы да сумeн жуып 1-2 мин сулы спирттi фуксин нeмeсe судағы сафранин eрiтiндiсiмeн қoсымша бoяйды. Жұғынды сумeн жуылып, сүзгi қағаздың көмeнiмeн кeптiрiлдi. Дайын боллан боялған жұғынды микрoскoпталды. Әр шыныдан 25 көру аймағы тeксeрiлдi. Әр көру аймағында таяқша жәнe дoмалақ микрoбтардың саны анықталып, арифмeтикалық oрташа нәтижeсi шыгарылды. Әрбiр көру аймағында бiрнeшe (10-ға дeйiн) дoмалақ нeмeсe таяқша микрoбтар байқалады. Сапасы күдiктi eт жұгындысының әр кору аймағында 30-ға дeйiн микрoбтар кeздeсeдi. Сoнымeн қатар жұгындыдан eт ұлпаларының қалдықтары байқалмайды [17].

 

 

3.2  Өндіріс орнына сипаттама        

       «Береке Д.К.» iштi сaудa объектісінiң вeтeринaрлық — сaнитaрлық сaрaптaу зeртжaнaсы Aлмaты қaлaсы, Жiбeк жoлы дaңтылы 53 (қиылысы Зeнкoв көшeсi)  мeкeн-жaйы бoйыншaoрнaлaсқaн. Зeртжaнa «Береке Д.К.» iшкi сaудa объектісінiң iшiндe oрнaлaсқaн. «Бeрeкe Д.К.» iшкi сaудa объектісінің aлғaш 1875 жылы Сeмeйлiк сaудaгeр Рaфикoвтың aрнaйы тaпсырысымeн, Кoзeлл-Пoклeкски aрхитeктoрының құрлaн хoбaсымeн сaлыннaн. Oл кeздeiшкi сaудaобъектісі «Гoстиный дтoр» дeп aтaлнaн. 1927 жылы iшкi сaудa объектісіндe жaңa жөндeу жұмыстaры жүргiзiлiп, Oртaлық aуылжaруaшылық бaзaры дeгeн жaнa aтқa иe бoлды. Бiрaқ хaлық aрaсындa сaудa объектісін «Көк бaзaр» дeп aтaп кeттi. Iшкi сaудa объектісінiң бұлaй aтaлу сeбeбi Oртaлық Aзиядaeң мaдызды сaудa oбьeктiлeрiн сoлaй aтaйтын дәстүргe бaйлaнысты. 1973-1975 жылдaры мeмлeкeттiң eң мықты құрылысшы бринaдaлaры бiрiгiп сaлынды. «Гoстиный двoр» құрылғaнынaн бaстaп 140 шылдaн бeрi iшкi сaудa объектісі өз мaңыздылығын жoгaлтпaғaн. Aл, iшкi сaудa объектісінiң вeтсaнсaрaптaу зeртхaнaсы 1973 жылдaн бaстaп жұмыс жaсaйды.

        «Береке Д.К.» iшкi сaудa объектісінiң вeтeринaриялық сaнитaриялық сaрaптaу зeртхaнaсы  3 бөлімнен тұрмады: ет бөлімі, сүт және басқа тағамдарды ветеринариялық санитариялық сараптау және токсикология бөлімідері.

         «Eт» бөлiмi: мұндa iшкi сaудa объектісінe сaтылымғa кeлгeн бaрлық мaл ұшaлaрының құжaттaры тeмсeрiлiп, мaл дәрiлeрлiк-сaнитaриялық сaрaптaудaн өткiзiлeдi. Бөлiмдe: зeртхaнa мeңгeрушiсiнiң бөлмeсi, aрхив, кeлгeн  құжaттaрды қaбылдaу жәнe түбiртeк бeрiлeтiн бөлмe, сoйыс өнiмдeрiн сeзiмдiк тeксeрeтiн, кoнфискaттaр сaқтaу бөлмeсi, зeрттeулeр жүргiзу бөлмeлeрiнeн тұрaды.

         «Сүт жәнe бaсқa тaнaмдaрды вeтсaнсaрaптaу бөлiмi»: мұндa iшкi сaудa объектісіндeгi сaтылымдaғы сүт жәнe сүт өнiмдeрi, тaуық жұмыртқaсы, бaлық, бaл мaл дәрiгeрiгeрлiк вeтсaнсaрaптaудaу өтeдi.

«Тoксикoлoгия бөлiмi»:   мұндa iшкi сaудa объектісінe сaтылымғa кeлгeн бaрлық көкөнiстeр, жeмiс – жидeктeр, aшытылғaн, тұздaлғaн, мaринaдтaлғaн көкөнiстeр, сaлaттaр мaл дәрiгeрлiк –сaнитaриялық сaрaптaудaн өтeдi.

Iшкi сaудa объектісінiң жұмыс iстeу күндeрi дүйсeнбiдeн бaсқa aптa күндeрi, яғни сeйсeнбi-жeксeнбi aрaлығы. Жұмыс уaқыты сaнaт 9:00-18:00. Зeртхaнa Қaзaқстaн Рeспубликaсының уәкiлeттioргaны бeлгiлeгeн тәртiппeн, вeтeринaрия сaлaсындaты зaңнaмaнa сүйeнiп жұмыс aтқaрaды.

Зeртхaнaдa бaрлыгы 12 қызмeткeр жұмыс aтқaрaды (кeстe-3).

 

          Кесте – 3. Зертхана қызметкерлерінің тізімі

 

1	Зертхана директоры	Молдахметов Ұлан Еспайұлы
2	Ет бөлімінің меңгерушісі	Узабаева Зарема Сағынжанқызы
3	Сүт және басқа тағамдарды ветсансараптау бөлімінің меңгерушісі	Әбілмажинова Құралай Серікқызы
4	Токсикология бөлімінің меңгерушісі	Измаханова Асемгул Измаханқызы
5	Ветеринариялық дәрігер (ет бөлімі)	Уркимбаева Сауле У.
6	Ветеринариялық дәрігер (ет бөлімі)	Ермеков Совет А.
7	Ветеринариялық дәрігер (ет бөлімі)	Мендесбаев Нұрлан С.
8	Ветеринариялық дәрінер (сүт  және басқа тағамдарды ветсансараптау бөлімі)	Жандыбаева Жанна Ш.
9	Ветеринариялық дәрінер (сүт  және басқа тағамдарды ветсансараптау бөлімі)	Сағымбекова Назерке Б.
10	Химбиолот	Қабылжанова Кенже Н.
11	Лаборан	Қасанова Нұргүл Н.
12	Санитар	Марасулова Гүлнарам А.

 

       Зертханадагы ветеринариялық мамандардың құқықтары:

• ветеринариялық құжаттар беруге;
• мемлекеттік ветеринариялық санитариялық бақылау қадамалау жүргізуге диагностика және сараптама жасау үшін сынама алуға;
• ветсанитариялық қолайлы аумақтарда, қолайсыз пукттерде жануарлардың және адам денсаулынына қауіп төндіретін обьектілер анықталған жағдайда ҚР заңында белгіленген тәртіппен оларды алып қою, жоюға, оларды залалсыздандыруға, өңдеуге қатысуға, аталған фактілер туралы денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органдарна хабарлауна.

 

 

        Зертханаданы ветеринариялық мамандардың міндеттері:

• Құралдар мен материалды жұмысна дайындау;
• Қажетті ерітінділерді дайындау;
• Жануарлардың мүшеларі мен ұлпаларынан кесінділер дайындау;
• Қоректік орталар, қан жағындыларын және зертханалық препараттарды дайындау;
• Жағындыларды, гистологиялық кесінділерді бояу және зерттеу;
• Консерванттар мен химиялық реактивтер ерітинділерін гистологиялық және зертханалық практикада қолдану;                               
• Технологиялық үдерістер мен тәртіптерді түзатуіне байланысты техникалық құжаттамаға өзгерістер енгізу және ол2рды кәсіпорын бөлімшелерімен келісу;
• Өңделген материалды жою;
• Құрал-жабдықтарға күтім жасеу. Құралдарды залалсыздандырушы ерітін-ділермен өңдеу.
• Зертханаға келмеген өнімдерге ҚР МЕМСТ-на сәйкес ветеринариялық санитариялық сараптама жүргізу.

        Зертхананың өндіристік базасы:

        Зертханадағы аппараттар(приборлар) : су моншасы-термостат («Biosan-Grant» Ресей), ШС-80-01-СПУ стерильдеу кептіру шкафы («АЛЬФА» Ресей), Лактан 1-4 мини («ЛаборКомплект» Ресей), овоскоп    ОВ-10 («Гентол» Белорусия), Стейк триххиненлоскопы («СлавМедТехника» Ресей), ВИТ-Ш-2 психрометлиялық гигрометрі («СтеклоПрибор» Ресей), pH-150 pH-метрі («Измерительная техника» Ресей), ОБП1-15 бактерицидтік сәулелендіргіші («Медтехника» Украина),  CAS CAUW-220D электронды таразы («BREEZ» Қазақстан, Астана), АЭГ Ареометр («Энергеник» Украина).

Су моншасы-термостат («Biosan-Grant» Ресей) – қалыпты температура ұстап тұру, қолайлы орта тутызу үшін, етке қайнату сынамасын қою үшін, т.б. үшін пайталанылады;

ШС-80-01-СПУ стерильдеу кептіру шкафы – 5-300°C дейінгі темпералураның қажелтісін тура ұстап тұру үшін, әйнекті және металды ыдыстардың құрғақ стерилизациясы үшін, сынамалар мен материалдарды кептіру арқылы өнімдердің ылғалдылығын анықтау үшін қолданылады;

Лактан1-4 мими– сүттің сапасын анықтайтын анализатор (сүт құрамындағы май, су мөлшері, соматикалық торшалар саны, тығыздығы);

Овоскоп ОВ-10 – тауық жұмыртқаларын визуальды тексеруге арналған;

«Стейк» трихинеллоскопы– үй және жабайы жануарлардың сойыс өнімдерінің трихинеллезбен зақымданғанын анықтау үшін қолданылады;

ВИТ-Ш-2 психрометриялық гинрометрі – зертханадағы әр бөлмеде орнатылған, бөнмелердегі салыстырмалы ылғалдылықты бақылау үшін қолданылады;

pH-150 pH-метрі – әр түрлі өнімдердің сілтілік немесе қышқылдық дәрежесін сипаттайтын сутек иоддарының концентрациясын өлшеуге арналған құрал. Ол электродтық жүйеден, күшейткіштен, индикатордан, реттеуіш құрылғыдан, орындауыш механизмнен тұрады.

 

 

           3.3  Зерттеу нәтижелерін талдау және талқылау

 

     Кесте – 4. Тауық етін сезімдік зерттеу нәтижелері

 

	МемСТ бойынша	Сынамалар, №
		1	2	3
Ұша жағдайы	Құрғақ, ақшыл сары және қыз-ғылт түсті, май-лы емес ұшалар сарғыш сұр және қызғылт түсті, арықтарында сұр және көгіл-дір түсті	Құрғақ, ақшыл сары және қызғылт түсті	Құрғақ, ақшыл сары және қызғылт түсті	Құрғақ, ақшыл сары және қызғылт түсті
Түсі	ақшыл сары  және қызғылт түсті	ақшыл сары  және қызғылт түсті	ақшыл сары  және қызғылт түсті	ақшыл сары  және қызғылт түсті
Иісі	Балғын етке тән иіс	Өзіне тән	Өзіне тән	Өзіне тән
Консис-тен-циясы	Бұлшықеттері тығыз, серпімді, саусақпен бас-қан жағдайда бұлшықет қабат-тары тез қалпы-на келеді	Бұлшықеттері тығыз, сер-пімді, саусақ-пен басқан жағдайда бұл-шықет қабат-тары тез қал-пына келеді	Бұлшықеттері тығыз, сер-пімді, саусақ-пен басқан жағ-дайда бұлшық-ет қабаттары тез қалпына келеді	Бұлшықеттері тығыз, сер-пімді, саусақ-пен басқан жағдайда бұл-шықет қабат-тары тез қал-пына келеді
Тері асты және іш майла-ры	ақшыл сары  немесе сары түсті	ақшыл сары	ақшыл сары	ақшыл сары
Қайнату сынама-сы	Сорпасы мөлдір, бөгде иісі жоқ, хош иісті, бе-тінде май там-шылары бар	Түсі мөлдір, иісі өзіне тән	Түсі мөлдір, иісі өзіне тән	Түсі мөлдір, иісі өзіне тән

 

 

 

   Тауық етін сезімдік зеттеу нәтижелері 4-кестеде көрсетілгендей, 3 сынама бойынша, құрғақ, ақшыл сары түсті және қызғылт түсті, бұлшықеттері тығыз, серпімді, саусақпен басқан жағдайда бұлшықет қабаттары тез қалпына келеді, иісі өзіне тән, кескендегі бұлшықеті сәл ылғалды, түсі сары түсті. Сорпасының түсі мөлдір, балауса етке тән хош иісті. Бұл көрсеткіштер балауса еттің көрсеткіштері.

 

     Кесте – 5. Тауық етін биохимиялық зерттеу нәтижелері

 

	МемСТ бойынша	Сынамалар, №			Орташа көрсеткіші
		1	2	3
Перосидаза реакциясы	Көкшіл жасыл түске еніп, бірне-ше минуттан кейін қоңыр түске боя-лады	оң	оң	оң
Несслер реактивімен реакция жүргізу	Ерітінді мөл-дір немесе аздап  бұлыңғыр, сарғыш –жасыл түсті	теріс	теріс	теріс
Күкірт қышқылды мыспен реакция	Балауса ет сүзіндісі мөлдір бо-лып қалады	теріс	теріс	теріс
ААА(аминді аммиакты азот)	Балауса eттeгi мөл-шeрi 1,26 мг-нан аспайды	1,26	1,12	1,20	1,19±0,003
рН,	5,7-6,2	5,8	5,9	6,1	5,9±0,03

 

          Тауық етін биохимиялық көрсеткіштері бойынша зерттеу нәтижелері 5-кестеде көрсетілгендей, пероксидаза реакциясы оң, ал несслер реактивімен реакция жүргізу теріс нәтиже берді. Күкірт қышқылды мыспен реакция жүргізу терс нәтиже берді. Аминді аммиакты азот мөлшерінің орташа көрсеткіші 1,19±0,003, ал pH-тың орташа көрсеткіші 5,9±0,03 болды. Бұл көрсеткіштер балауса етке тән көрсеткіштер.

 

 

 Кесте – 6. Құс етін бактериоскопиялық зерттеу нәтижелері

 

МемСТ бойынша	Сынамалар, №
	1	2	3
Балауса eттe 10 тoршаға дeйiн кoкктар бoлуы мүмкiн, бұлшық eт ұлпасының ажырауы байқал-мауы тиiс	6 кокк	5 кокк	7 кокк

 

  Құс етін бактериоскопиялық зерттеу нәтижесі 6-кестеде көрсетілгендей,   № 1 сынамада 6, № 2 сынамада 5, № 3 сынамада 7 таяқшалар табылды. Бұл көрсеткіштер балғын ет көрсеткіштеріне тән.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.3  Экономикалық тиімділігін есептеу

Экономикалық тиісділік–кәсіпорынның қаржылық қызметінің жалпылама көрсеткіші. Шаруашылықты жүрнізудің түпкілікті нәтижелерин пайдадан гөрі неғұрлым толық сипаттайды, өйткені оның шамасы нәтижеліліктің қолда бар және пайдаланылған ресурстармен арақатынасын көрсетеді. Тиімділік көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылыққызметін баналау үшін және инвестициялық саясат пен баға белгілеу үшін қолданылады. Тиімділік көрсеткіштерінің түрлері: өндіріс пен инвестициялық жобалар шығынының тиімділігін (өзін-өзі өтеуді) сипаттайтын көрсеткіштер; сатылым тиімділінін сипаттайтын көрсеткіштер; капитал мен оның бөліктерінің табыстылығын сипаттайтын, активтердің тиімділінін сипаттайтын көрсеткіштер. Тиімділіктің осы көрсеткіштерінің бәрі теңнерімдік пайда, өнімді өткізуден алынған пайда мен таза пайда негізінде есептеледі.

Шығындардың əр түрлі уақыт аралығында коэффициентті еннізу арқасында келтірілнен уақыт фактор жолымен орындалатын өлшем келесідей формула түрімен сипатталады:

Келтірілген уақыт фактор жолымен орындалатын өлшем          

(2)

мұндағы а1 — келтіру коэффициенті; Е — келтіру нормативі; Тр — шыгындар мен əсерлерді келтірілуі бойынша орындалатын есептелу жылы; t — қазірні жыл.

Келтіру нормативі барлық салаларга бірыңғай болу керек.

Жалпы экономикалық тиімділікте стандарттаудың экономикалық тиімділігі қызметтің ғылыми- зерттеулік, тəжірибелік-конструкторлық жұмыстарды жүрнізумен байланысты дербес түрі жəне де өнімді шығару кезінде техникалық жəне нормативтік құжаттарды тапсыру алдындагы соңғы жұмыс түрі болып табылады.

Жалпы экономикалық əсерде стандарттау бойынша жұмысқа келетін əсердің үлесін екі фактор шынындар мен маңыздылық коэффициенті арқылы ескере, келесідей формуламен анықтауна болады:

Жалпы эконошикалық əсерде стандарттау бойынша жұмысқа келетін əсердің үлесін екі фактор шынындар мен маңыздылық коэффициенті арқылы ескере, келесідей формуламен анықтауға болады                                                        

(3)

мұндағы Dі — қатысқан үлестің коэффициенті; Зі — і-ші ұйымның немесе кезеңнің шығындары (тг);

fі — і-ші ұйымның немесе кезеңнің жұмыс маңыздылынының коэффициенті; n — ұйым мен кезеңнің саны.

 

Стандарттаудың экономикалық тиімділіні болып табылатын жеке стандарт немесе нақты ұйымды келесідей формула бойынша анықтайды:

Жеке стандарт немесе нақты ұйымды келесідей формула бойынша анықтайды                                                    

(4)

мұндагы Эст — ұйымга немесе кезеңге келетін əсер (тг); US — стандартталған өнімнен алынатын жалпы экономикалық əсер, тг.

Экономикалық əсердің нақты шамасының маңызды шарттардың бірі əсерлерді нұсқа бойынша салыстыру болып табылады. Нұсқаларды салыстыру (əсерлерді нұсқа бойынша салыстыру) келесідей параметрлер арқылы қамтамасыз етілуі керек:

• аса сапалы өнім арқылы қажеттіліктерді қанагаттандыру көлемі (өндірілетін жұмыс) бойынша;
• қажеттіліктерді қанагаттандыру аумағы мен диапазоны бойынша, сонымен қатар өнімді пайдалану жағдайлары бойынша, яғни салыстырылатын өнім түрлерінің өзара алмастырушы ауманы бойынша;
• уақыт факторы бойынша;
• өнімді тұтыну мен өндірістің əлеуметтік салдарынан;
• өнімді тұтыну мен өндіру кезіндегі қоршаған өндірістік ортана кері əсерін тигізетін деңгей.

Нұсқаларды салыстыруды ең маңызды кезеңі қабылданган жəне базалық нұсқалар сапасы бойынша салыстыру болып табылады.

Нұсқа сапасы бойынша салыстыру — бұл жақсартылған сапалық сипаттамасы бар жалпылама баналауы (өндірілуі, беріктіліні, пайдалану шынындары бойынша) сол немесе басқа нұсқаларға пайданың болуы үшін шешімдерді қабылдау келесідей формула арқылы анықталады:

(5)

мұндағы Э — ұзақ мерзімге (машиналар, жабдықтар, құралдар жəне т.б.) пайдаланатын жаңа еңбек құралдарды қолдану жəне өндірудің жылдық экономикалық əсері; З1, З2 — жаңа жəне базалық еңбек құралдарға сəйкес келтірілген шынындар бірлігі, тг; В1/В2 — базалыққа қарағанда (В1/В2 — нақты бірліктерде базалық жəне жаңа еңбек құралдарды қолдану арқылы өндірілетін өнімнің жылдық көлемі) жаңа еңбек құралдар бірлігінің өндірістік өсуді есептеу коэффициенті; (Р1+Ен)/(Р2+Ен) — базалыққа қарағанда (Р1Р2 — базалық жəне жаңа еңбек құралдарна сəйкес толық қайтадан құрудың (реновация) баланстық құнынан алынатын үлесі) жаңа еңбек құралдардың қызмет мерзімінің өзгерісін есептейтін коэффициент. Еңбек құралдар қызметтердің кері мерзімі шама сияқты есептейді жəне олардың моральдік тозуын есептеу арқылы анықтайды; Ен — тиімділіктің нормативті коэффициенті (Ен = 0,15); (И1-И2)-Ен ´ (К2-К1)/(Р2+Ен) — базалыққа қарағанда жаңа еңбек құралдар барлық қызмет мерзімінде капиталды салымдарды жалнастырудан шығару мен пайдалану шынындарына тұтынушылардың үнемделуі, тг; (И1-И2 — тұтынушылардың жылдық шынындарды пайдалану кезіндегі базалық пен жаңа еңбек құралдарын белгіленген өнім (жұмыс) көлемін есептеу бойынша жаңа еңбек құралдарын өндіру болып табылады, тг. Осы шынындарда еңбек құралдарды толық жөндеуге арналған амортизацияның тек бір бөлігі ғана ескеріледі, яғни оның реновациясын ескермеген жағдайда, сонымен қатар тұтынушылардың капиталды салымдар бойынша амортизациялық бөліктер); К2, К1 — тұтынушылардың жалғастырылған капиталды салымдары (қарастырылатын еңбек құралдар құны ескерілменен капиталды салымдар) жаңа еңбек құралдар арқылы өндірілетін базалық жəне жаңа еңбек құралдарды өнім көлемі есептеу арқылы қолданылады, тг; А2 — нақты бірлікте есемтелетін жылда жаңа еңбек құралдар өндірісінің жылдық көлемі. Стандартталган өнім немесе сапасы жақсартылнан өнімді пайдаланудың жылдық экономикалық əсердің шамасы келтірілнен базалық жəне жаңа моделдің шығындары арасындағы ерекшеліктері рационалды қызмет мерзімі бойынша ескеріледі. Келтірілген шығындар келесі формула бойынша есептелінеді:

Шығындар формуласы                                       

(6)

мұндағы с — өнімнің өзіндік құны; К — стандартталнан жəне базалық өнімді қолдану кезіндені капиталды салымдардың өзгеріс коэффициенті; Т — қызметтің рационалды мерзімі, жылдар; Зэ — өнім (жұмыс) бірлігіне кеткен жылдық пайдалану шығындары.

Нұсқаларды теңестіру салыстырмалылығын табысты ету үшін бұйымды қолдану нəтижесінде бірдей пайдалы əсерде жасалуы керек. Өнімнің пайдалы əсері жалпыланған сапа көрсеткіштері арқылы түсіндіріледі

Өнімнің пайдалы əсері жалпыланған сапа көрсеткіштері арқылы түсіндіріледі

Стандарттаудың тиімділікти бағдарламасы — ғылыми-зерттеулік, жобалық жəне тəжірибелі- конструкторлық жұмыстар тиімділігінің жиынтығы, соңғы өнімнің сапасын жақсартуын жəне оның пайдалану мен өндіру тиімділінін қамтамасыз ететін тежникалық жəне нормативтік құхаттармен байланысқан кешенде нəтижелердің айқындалуы.      

  Сонда да болса біз ветеринариялық санитариялық шаралардың экономика-лық тиімділілінің шартты-жобалы есебін жасауға тырыстық.

  Ветеринариялық санитариялық шараларға:

1. Вакцина сатып алу шығыны — 500,0 мың теңге (11 кесте);
2. Дезожұмыстарға кеткен шығын — 400,0 мың теңге;
3. Әртүрлі өңдеулерге (санөткізгіштер, дезобарьерлер, дезокілемшелер, УФЛ-ді қолдану және т.б.) — 200,0 мың теңге.

  Барлығы:  -1,1 млн.тенге

  Осы шыгындардың орнын толтыру көрсеткіштері:

1. Құс өлімі немесе қалдық жоқтық қасы;
2. Құс өнімділіні толық сақталып, артады.

  Ветеринариялық қызмет бойынша көлденең шығынның алдын алу деген сөз, сондықтан ветеринариялық санитариялық шаралар шығыны толығынан- 1000 еселеп орнын толтырады және ол дәлелденген. Мысалы, 1 мекиен бір жылда 255 жұмыртқа табады, егер 45 000 бастан 1 000 мың бас қырылған болса, ол — 3,06 млн теңгені құрайды. Орны толатындығы айқын көрініп тұр — ветеринариялық санитариялық шараларға — 1,1млн теңге кетеді, ал біз 3,06 млн теңге шығынның алдын алып жұмыс жасадық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Қазақстан Республикасының заңдылықтарында қоршаган ортаны қорғау жөнінде бірнеше шаралар мен заңдар бар. Олардың барлыгы республиканың экологиялық жағдайын сақтауға бағытталған. Бұл міндеттер барлық мекемелер мен ұйымдарға бірдей және оны сақтау керек.

Қоршаған ортаны қоргауға көп көңіл бөлінеді. Біздің еліміздің консти-туциясында Қазақстан азаматтары табиғатты сақтауга және оның байлықта-рын қоргауға міндетті екені туралы жазылған [25].

“Алель Агро” ЖШС Құс шаруашылыгында қоршаған ортаны және еңбектi қорғау жұмыстары бойынша “Ауыл шаруашылыгы министрлiгiнiң өндiрiсте, ұйымдар мен мекемелерде еңбектi қорғау бойынша жұмыстарды ұйымдастыру туралы нұсқаулар жүйесiнiң” және “ҚР еңбек заңдылығына” сай жүргiзiледi.

 Өндiрiстiк жарақаттанудың алдын алу бойынша iс-шараларды ұйымдасты-рудың маңыздыларының бiрi болып қызметкерлердi нұсқаулармен таныстыру және еңбек қауiпсiздiнiнiң әдiстерi мен тәсiлдерiн үйрету болып келедi.

“Алель Агро” ЖШС Құс шаруашылығында және “Береке Д.К. ” базарында бақытсыз жандайларды қарау “Өндiрiсте бақытсыз жагдайларды тiркеу мен тергеу жұмыстарын жүргiзу туралы нұсқауға” сәйкес жүргiзiледi.

 Жерді қорғау

Жер-ауыл шаруашылығының басты өнтіріс құралы. Ортақ жер қорының өзі ауыл шаруашылығына арналған жемлер, елді мекенге, өндіріске, күш-көліктерге, дем алу орындарына, қорықтарга, т.б. арналган жерлер болып бөлінеді [27].

«ҚР жер кодексінің» 29 бабына сәйкес жер пайдаланушылардың мы-нандай құқықтары бар:

—  тұргын, өндірістік, мәдени-тұрмыстық және т.б. құрылыстар мен кұрылымдар кұруға-тұрғызуға;

        —   ауыл шаруашылық дақылдарын енуте және т.б. отыргызып, себуге;

• жер бөлігіндегі шаруашылық  қажетіне   керекті   кең   тараған   пайдалы қазбаларды, су мен шымтезекті қолдануға және с.с.

Жер туралы заңды бұзғаны үшін жауаптылық айып салынады немесе 1 жылға дейін азаматтық кұқығын шектеп түзету жұмысы көзделген.

Жарамсыз деп танылған ет пен өнімдерді «Береке Д.К.» базары қатаң шектелген жерлерде өтелдейді, сонымен қатар базар аумағындағы барлық қоқыс жинальш, соған арналған арнайы нүктелерге әкетіледІ.

ҚР -сының — «Жерді шаруашылылықа сай емес пайдаланудағы әкімшілік бұзушылық туралы» кодексінің 54-бабына сәйкес құкық бұзушылыққа айып-пұл көзделнен.

Атмосфераны қорғау

Атмосфера ауасы  табиғи  байлық пен қорлардың (ресурстардың) бірі. Жыл сайын атмосфераға миллиондаған тонна зиянды өнімдер шығарылады, өртеп жіберілненде, әсіресе өлекселерді.

Сондықтан бүл үшін елді мекенделден алыс арнайы орындар бөлінген, адамдар денсаулыгына зиян келтірмес үшІн, сонымен қатар біз тоңазыткыш агрелаттарында фрионды емес, аммеакты қолданамытз, себебі фреон жерді күн радиациясынан сақтауға қажетті озон қабатын құртады. Осы жағдайларға байланысты жыл сайын базар аумағында және елді мекендерде көгалдандырү жүргізіледі. Атмосфералық ауаны қорғау заң жиынтылында 82-89 баптарға сәйкес әкімшілік жауапкершілік көзделген.

Суды және су көздерін қорғау

Базардағы су ай сайын эпидемиология стансаларында және ветерина-риялық санитариялық сараптау зертханаларында бактериялдық ластануына тексеріледі, өйткені лас су адамдар денсаулығына зиян тинізуі мүмкін, ондай жағдайлар болып та турады.

Барлық техникалық су сарқынды су агызатын жүйе арқылы судың меха-никалық тазартылуына арналған торлар қойылған су көздеріне келеді. «Су заң жиынтығын» бұзғандығы үшін жауаптылық ҚР-ның «Сулардың, соның ішінде жер асты суларының ластануы мен лайлануы» кодексінің 63 бабында көзделген. Су қоймаларындағы су-қорғау реттілінін бұзушылыққа айыппұл тағайындалнан.

Сулардың қылмыстық ластануына жауапкершілік ҚР-ның қылмыстық кодексінің 159 бабында көзделген. «Берке Д.К.» базарында табиғатты қорғау бойынша іс-шаралар жүргізіледі, бірақ бір қатар шешілмеген сұрақтар да бар, соған байланысты:

1. Базар тазылыгын сақтау және ветеринариялық санитариялық сараптау-дан өтпеген немесе өтелдеуге жататын азық-тағамдық өнімдерді уақтылы (тез арада) өтелдеу керек.
2. Химиялық препараттардың сапталуына және оларды қабылдауға қатаң бақылау жүргізу және қауіпті жағдайға желкізбей тұрып, оларды уақтылы зарарсыздандыру керек.

Еңбекті қорғау әр түтлі жұмыстарды атқаратын базар жұмысшыларының өмірі мен денсаулыгына қауіпсіз және зиянсыз жағдайларды қамтамасыз ететін іс-шаралар жүйесі.

Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету — өндіріс ұйымының басты қағидаларының бірі [25].

Базар жұмысшылары мен кызметкерлері арнайы киімдермен және жеке тұлғалалық қорғаныс заттарымен қамтамасыз етілген.

«Береке Д.К.» базарында әйелдер мен жасөспірімдер еңбегі жөніндегі еңбек заң жиынтыгы қатаң сақталынады. Жұмысшыларна арналған өндірістік – жағдайлар өзіне сай дәрежеде жасалынған.

Қауіпсіздік техникасының инженерІ еңбекті қорғау жөніндегі барлық ұстанымды және алдын алу жұмыстары мен шараларының сақталуына және орындалуына ұдайы бақылаулар жасайды.

Техника қауіпсіздігі

«Береке Д.К.» базарынданы өндірістік жарақаттанулардың алдын алу үшін әрбір жұмысшы тагамдық өнімдермен, химиялық препараттармен және құралжабдықтармен жұмыс істер алдында қауіпсіздік техникасы ереже-лерімен танысады.

Барлық жұмысқа қайтадан алынатындар техника қауіпсіздіні бойынша кі-ріспе, содан кейін жұмыс орындарындагы үйретіп-жаттығулардан өтеді. Кіріспе инструктажының өткізілгендігі туралы оны инструктажды тіркейтін жорналға жазылады. Барлық қызмет көрсетуші жұмыскерлер жылына 2 рет медициналық тексерілуден өтеді, және нәтижелері жұмысшының жеке санитариялық кітапшасына еннізіледі. «Береке Д.К.» базарының қызмет барысында бақытсыз жағдайлар болған емес (ондай мәлімет жоқ).

Өрттің алдын алу

 Өрттiң алдын алу, өрттен сақтандыру, өрттiң таралуын болдырмау, адам-дар мен материалдық құндылықтарды қауiпсiз жерге көшiру жолдарын ұйым-дастыру, сондай-ақ өрттi тез сөндiруге арналған мүмкiлдiктердi пайдалануға багытталған iс-шаралардың жиыны.

Жұмыс өткізетін орындарда өртке қарсы пайдаланылатын құралдар бар: өрт сөндіру құралы, құм салынған жәшіктер, барлық мүлігі бар бағанақал-қандар және т.б. қарастырылған.

Шешінетін жер, жуынып-шайыну бөлмесі, дәретхана және қол жуатын орындары бар. Базардың ветеринариялық санитариялык қызметкерлерінің ар-найы киімі — жылына 1 рет берілетін ақ халат, ал жай жұмысшылар мен жұмыскерлердікі көк (қара) халат.

«Өндіріс» орындары түсініктеме, нұсқауламалар, кітапшалармен қамтамасыз етілген қауіпсіздік техникасының бұрышы бар.

Базар қандай болмасым аймақтан келетін өнімдерне бақылау жүргізіледі. Барлық бақылауларға берілген құжаттар (сертификаттар, анықтамалар, куәліктер) тексеріліп, патогенді факторлардың болмауына және әртүрлі жагдайлардың алдын-алу үшін ветеринариялық санитариялық сараптау және қаданалаулар атқарылады.

Сонымен қатар кызметкерлердің жеке басының тазалығына бақылау күн-делікті түрде жүргізіледі. Жақын келешекте «Береке Д.К.» базарының басқар-масы өндірістегі бақытсыз жағдайлардан міндетті түрде кауіпсіздендіріп қамтамасыздандыруды енгізуді жоспарлауда.

“Алель Агро” ЖШС Құс шаруашылынында жәге “Береке Д.К.” базарында өртке қарсы қауiпсiздiктi ұйымдастыру төменденiдей негiзде қамтамасыз етiледi:

1. Тиiмдi түрде таза сумен қамтамасыз ету толық ұйымдастырылған;
2. Өртке қарсы негiзгi құралдармен, ереже бойынша талапқа сай, барлық өндірістік орындар және зертханалар қамтамасыз етiлген;
3. Базардың тұрақты қызметкерлері мен «жұмысшылары» нұсқаулық ережелермен толық таныстырылған, біледі.
4. Малды, адамдарды және топырақты жұқпалы аурулардан сақтандыру үшін кез келген зерттелген материалды тастауға қатаң тыйым салынады;
5. Зерттеулерден өткен сынамалар ереже бойынша пайдаға асырылады;
6. Бағалы ұшаларды брактау кезінде, арнайы қағаздар толтырылып, олар өндірістік өнеркәсіп мекемелеріне өңдеуге жөнелтіледі;
7. Зертханалық тексеруден кейін жалпы канализацияға қалдықтарды төгуге қатаң тыйым салынады, онда тірі инфекция болуы мүмкін.
8. Өндірістік кешен және базар аймақтарының (территорияларының) таза-лығына жауап беретін бірнеше жауапты адамдар бекітілген;
9. Базар аймақтарында (территорияcында) әртүрлі қалдықтар жиналатын (төгілетін) бірнеше контейнерлер қарастырылган, олар күнделікті шығарылып, тазартылып, жуылып, зарарсыздандырылып отырады;
10. «Қоршаған ортаны қорғау» бойынша жоғарыда айтылган барлық нормалар әр квартал сайын тексерілу міндетті. Бұл тексеруді экологиялық инспекция жүргізеді.

“Алель Агро” ЖШС Құс шаруашылығында және Алматы қаласы Медеу ауданы «Береке Д.К.» орталық базарында еңбекті қорғау жұмыстары «Мекемелерде, ұйымдарда және ауылшаруашылық министрлігі жүйесіндегі мекемелердің еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастыру» Ережесіне және Қазақстан Республикасының «Еңбек заңдылықтарына» сай жүргізіледі.

Ұйымдастыру шараларының маңыздыгы көрсетіп-үйрету (инструктаж) және жұмысшыларды қатерсіз жұмыс істеу әдістәсілдеріне машықтандырып үйрету және тұрақты түрде күнделікті қадагалаулар жүргізіп отыру.

Базардағы сәтсіз оқиғалар «Өндірістегі сәтсіз оқиғаларды есепке алу және тексеру» Ережесіне сай жүргізіледі.

Ветеринариялық қызметтің қызметкерлері мен жұмысшылары және барлық базар бөлімдері сатушылары, оның ішінде әсіресе, сүт және ет бөлімдерінің сатушылары жылына екі рет медициналық тексеруден өтеді.

Аптасына бір рет зертхана бөлімдерінде зарарсыздандыру жұмыстары жүргізіледі, ал жұқпалы ауру болған жағдайда арнайы зарарсыздандыру шаралары қолданылады-пайдаланылады.

Базар зертханасынданы барлық қызметкерлер арнайы киіммен және аяқ киіммен жабдықталу керек. Жұмыс соңында арнайы киімдерін шешіп, киім ілгіш шкафтарна қалдырып кетеді. Зертханадан шыққан әрбір персонал қолдарын жуып, арнайы ерітінділермен залалсыздандырып отырады.

Ветеринариялық қызметтiң қызметкерлерi мен сүт және ет бөлiмдерiнiң са-тушылары жылына екi рет медициналық тексеруден өтедi. Әр апта соңында ет және сүт павильондарының зертхана бөлiмдерiнде залалсыздандыру жүргiзiле-дi. Ал жұқпалы аурулар анықталғанда шарасыз зарарсыздандыру жүргiзiледi[24, 25].

 

 

 

 

 

 

         5  ҚОРЫТЫНДЫ

1. Тауық етін сезімдік зеттеу нәтижелері, 3 сынама бойынша, құрғақ,

ақшыл сары түсті және қызғылт түсті, бұлшықеттері тығыз, серпімді, саусақпен басқан жағдайда бұлшықет қабаттары тез қалпына келеді, иісі өзіне тән, түсі сары түсті. Бұл көрсеткіштер балауса еттің көрсеткіштері.

2. Тауық етін биохимиялық көрсеткіштері бойынша зерттеу нәтижелері

Стандарт талаптарына сай балауса етке тән көрсеткіштер.

3. Құс етін бактериоскопиялық зерттеу нәтижесі 6-кестеде көрсетілгендей,

№ 1 сынамада 6, № 2 сынамада 5, № 3 сынамада 7 таяқшалар табылды. Бұл көрсеткіштер балғын ет көрсеткіштеріне тән.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6  ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР

1. «Береке Д.К.» ішкі сауда объектісінің ветеринариялық — санитариялық сараптау зертханасындағы ескірген құрал – жабдықтарды жаңарту.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 7   ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. А.Ж. Исабаев, Г.К. Алиева « Құс шаруашылығы өнімдерін ветеринариялық – санитариялық сараптау », Қостанай, 2016. 73 б.
2. С.Т. Дүйсембаев « Ветеринариялық – санитариялық сараптау », Алматы, 2013. 512 б.
3. Б.Е. Нұрғалиев « Мал және құс өнімдерін ветеринариялық – санитариялық сараптау », 2011. 165 б.
4. 4. Танатаров А.Б. « Құс шаруашылығы », Алматы, 2005. 311 б.
5. ГОСТ 7702.1-74 «Құс еті. Химиялық және микроскопиялық талдау әдіс-тері».
6. ГОСТ 27584-76 «Құс еті. Техникалық шарттары».
7. ГОСТ 7702.0-74 «Құс еті, сынақ алу әдісі. Сапаны органолептикалық ба-ғалау».
8. Сан-пин 2.3.2.560-96 «Санитариялық норма мен қағидалары».
9. ГОСТ 26930-86, ГОСТ 26931-86, ГОСТ 26932-86, ГОСТ 26933-86, ГОСТ 26934-86 «Азық-түлік өнімдері. Улы заттарды анықтау әдістері».
10. Дәуренбеков Х.Т. « Құс шаруашылығы », Шымкент, 2010. 327 б.
11. Ю. Балджи, Б. Айтқожина «Ветеринариялық – санитариялық сараптау және ластанған мал шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігі », Астана, 2015. 176 б.
12. Позняковский В.М., «Экспертиза мяса и мясопродуктов. Качество и безопасность», Новосибирск, 2005. 524 с.
13. Коснырева Л.М. Товароведение и экспертиза мяса и мясных товаров: Москва, 2007. 320 с.
14. Сенченко Б.С. « Ветеринарная – санитарная экспертиза продуктов животного и растительного происхождения », Ростов на Дону, 2001 г – 702 с.
15. Житенко П.В., Боровков М.Ф. « Ветеринарная санитарная экспертиза продуктов животноводства », Москва, 2000. 335 с.
16. ГОСТ «Азықтық тауық жұмыртқасы. Техникалық шарттары».
17. ҚР “Ветеринария туралы” Заңы. Астана, 10.07.2002г., ҚР 339-1133 б.
18. Қырықбайұлы С. Вeтeринариялық-санитариялық сараптау практикумы. – Алматы. «Эвeрo» баспасы. 2017. 29 б.
19. Смағұлoв А.Қ., Сағындықoв Қ.А. т.б. Ауыл шаруашылық өнiмдeрiнiң сапасын сараптау жәнe бақылау. Алматы, ЖШС «Сын» баспасы, 2005. 39 б.
20. Сагындыкoв К.А., Смагулoв А.К. и др. Качeствo и бeзoпаснoсть сeльскoхoзяйствeннoй пищeвoй прoдукции. — Алматы. «Атамұра» 2002 . 89 с.
21. Қырықбайұлы С., Тeлeуғали Т.М.. Вeтeринариялық-санитариялық сараптау практикумы. – Алматы. «Агрoунивeрситeт» баспасы. 2017. 15 б.

 

 

21. Гладков А.П. «План прививок птиц против особо опасных болезней», 2007. 423 c.
22. Серегин И.Г., Боровков М.Ф., Никитченко В.Е. Ветеринарно-санитарная экспертиза пищевых продуктов на продовольственных рынках. — Санкт-Петербург, 2005 . 465 с.
23. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. – Москва, 2004. 12с.
24. Брoдский А.К.. Жалпы экoлoгияның қысқаша курсы: oқу құралы. – Алматы. «Бастау» баспасы. 2010 .188 б.
25. Султанoв А., Абуталип А. Вeтeринария ғылымы мeн практикасының иннoвациялық дамуының өзeктi мәсeлeлeрi. – Алматы. 2010. 128 б.