Дипломдық жұмыс: Алматы қаласындағы тұсқағаз фабрикасының қоршаған ортаға әсері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

Биология факультеті

 

Экология және ботаника кафедрасы

 

 

Бітіру жұмысы

Алматы қаласындағы тұсқағаз фабрикасының қоршаған ортаға әсері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2010

РЕФЕРАТ

 

Бітіру жұмысы  36 беттен тұрады. Бітіру жұмысында 8 кесте, 1 схема, 2 диаграмма  келтірілген. Пайдаланған әдебиеттер тізіміне   33 еңбек кіреді.

Кілттік сөздер: шаң, ауыр металдар, мониторинг, тұсқағаз, ШРК, ШРШ, КҚК ( кәсіпорынның қауіптілік категориясы).

Бітіру жұмысы Алматы қаласындағы “Айгерім” атты тұсқағаз мекемесінің қоршаған ортаға тигізіп жатқан әсерін қамтиды. Кәсіпорыннан шығатын ластаушы заттар, олардың жылдық мөлшері анықталған.

 Жұмыстың мақсаты: “Айгерім” ЖШС-нің қоршаған ортаға тигізіп жатқан әсерін бағалау.

Жұмыстың міндеті: мекемеден атмосфералық ауаға шығып жатқан зиянды заттардың мөлшерін анықтау әдістерін игеріп, нәтижелер алу.   

Зерттеу жұмыстарының нәтижелері: мекемеде 3 ластаушы көздің бар екені анықталды. Ластаушы көздерден атмосфераға 5 түрлі ластаушы заттар шығады. Олар: сірке қышқылы, қағаз шаңы, этил спирті, көміртегі оксиді, қатты бөлшектер. Қатты бөлшектер  0,0005г/сек, жылына 0,0015т шығады ( бұл заттың қауіптілік класы-3, улылық коэффициенті-6,7), ал көмір оксиді 0,0065г/сек, 0,0194 т/ жыл ( қауіптілік класы-4, улылық коэффициенті-0,1), сірке қышқылы 0,0031г/сек, 0,0087т/жыл (қауіптілік класы-3),  этил спирті 0,0257г/сек, 0,0768т/жыл, ( қауіптілік класы-4,улылық коэффициенті -0,2), қағаз шаңы 57,6072т/жыл ( улылық коэффициенті-10,0).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ГЛОСАРИЙ

 

ШРК – Шекті рауалы концентрация, зиянды агенттің организмге не олардың қауымдастықтарына өткенде (демалу, тамақпен бірге және т.б.) оларға мазасыздық пен денсаулығына қатер туғызбайтын және құртатындай ықпал жасамайтын ең көп мөлшері.

ШРШ – Шекті рауалы шығарынды, жермен астасқан ауа қабатындағы негіздер не негіздер тобынан түскен ластағыш заттектің шамасы тұрғындарға, жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлеміне арналған сапасының нормативінен аспайтындай етіп белгіленген ғылыми-техникалық норматив.

КҚК – Кәсіпорынның қауіптілік категориясы.

Атмосфера (грек.atmos – ауа және sphаіra — шар) — әр түрлі газ, су буы және ауа тозаңы бөлшектерінің қоспаларынан тұратын Жердің газ тәрізді қабықшасы.

Мониторинг — қоршаған табиғи орта жағдайларын антропогендік факторлардың әсерінен өзгеруін бақылау, бағалау, болжау жүйесі.

Ауыр металдар – қоршаған ортаға көп мөлшерде түскенде организмдерді уландыратын металдар. Ол элементтерге: қорғасын, мырыш, кадмий, сынап, молибден, маргенец, никель, қалайы, кобальт, титан, мыс, ванадий т.б. жатады. Бұл элементтер қоршаған ортаға түскенде экожүйелердің өздігінен тазалану процесімен ыдырамайды.

Шаң – қатты бөлшектердің атмосферадағы жиынтығы. Шаң – ол аэрозоль. Аэрозольдер таралған күйдегі ( қатты немесе сұйық ) бөлшектер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ                                                                                                                     3

 

1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ_{———————————————————————————————————}4

1.1 Алматы қаласының орналасуы мен климаты_{—————————————————————}4

1.2 Алматы қаласының ауа бассейнінің қазіргі жағдайы_{————————————————}4

1.3 Шаң мен ұсақ бөлшектердің қоршаған ортаға таралуы_{—————————————-}10

1.4 Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы_{——————————————————}11

 

2.ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖӘНЕ ЗЕРРТЕУ ӘДІСТЕРІ_{————————————-}12

2.1 Зерттеу нысаны_{———————————————————————————————————————}12

2.2  Ауаның шаңдануын, шығарынды массасын және шаң

      ұстағыш қондырғының эффективтілігін анықтау_{—————————————————-}12

2.3 Ауыр металдарды анықтау әдістері_{——————————————————————————}14

 

3.ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ_{—————————————————————————————————-}19

3.1 Мекемедегі ластау көздерін тізімге алу_{————————————————————————}19

3.2 Өнеркәсіптегі ластау көздерінен шығатын зиянды заттардың

      мөлшерін анықтау және зиянды заттарды шығаратын көздер_{—————————}20

3.3 Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың түр құрамы мен

     массасына байланысты КҚК анықтау_{—————————————————————————}26

3.4 ШРШ нормативтері бойынша ұсыныстар және атмосфераны қорғау

      іс-шаралары_{—————————————————————————————————————————}29

 

ҚОРЫТЫНДЫ_{—————————————————————————————————————————}33

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ_{—————————————————————}35

 

 

 

 

                                                   

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

  Алдыңғы қатарлы  мемелекеттердің тәжірибелеріне  қарағанда қазіргі таңда қалалардың өсуі әлеуметтік-экологиялық мәселелердің күрделене түсуіне әкеледі. Осындай күрделі экологиялық жағдайда тұрған еліміздің ірі қалаларының бірі  Алматы қаласы. Оңтүстік астананың экологиялық жағдайының нашарлауы табиғи-климаттық жағдайлармен, желдің соғуы мен қала ауасының алмасуына кері әсер ететін сәулетті құрылыстрымен байланысты. Осының барлығы қала төбесінде смог түзетін, қоршаған ортада көптеп жиналатын әртүрлі токсикалық заттардың  пайда болуына әкеледі.

Қазіргі уақытта Алматы қаласының агломерациясы Қазақстан Республикасы бойынша өте қолайсыз экологиялық жағдайы бар аудандар қатарына жатады. Мұнда соңғы жылдары барлық табиғи орталар: топырақ, су, өсімдіктер мен атмосфераның ауыр металдармен, шаң, улы газдармен ластану деңгейі жоғарылауда.

 Алматы қаласынынң экологиялық жағдайының сандық және сапалық сипаттамалары өте жағымсыз деп айтуға болады. Қазіргі таңда ауаның ластануына байланысты бақылау жеткіліксіз түрде жүргізіледі. 1996 жылы қаланың ластануын Қазгидрометтің 15 тұрақты станциясы бақылап отырған. 1996 жылы 15 станция жұмыс істесе, ал 2000 жылы 2 станция ғана қалды

Өндірістің жоғары дәрежедегі жағдайы, автокөліктердің көптігі атмосфералық ауаның ластануына бірден бір себеп. Ауада зиянды заттардың көп мөлшерде жиналуы адам денсаулығына тікелей әсер етіп, тыныс алу жолдарының тітіркенуіне, өкпенің ісінуіне, орталық жүйке жүйесінің нашарлауына және ұзақ уақытқа улану қан айналымының бұзылуына әкеледі.   

Қалада осылай ауа бассейнін ластаушы өндіріс орындарының бірі- “Айгерім” тұсқағаз ЖШС.

Берілген жұмыстың мақсаты: “Айгерім” ЖШС-нің қоршаған ортаға тигізіп жатқан әсерін бағалау.

Жұмыстың міндеті: мекемеден атмосфералық ауаға шығып жатқан зиянды заттардың мөлшерін анықтау әдістерін игеріп, нәтижелер алу.   

 

 

 

 

 

 

 

                                                

 

 

                                             

 

 

 

1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

 

          1.1 Алматы қаласының орналасуы мен климаты

 

Алматы қаласы өзінің физико-географиялық және табиғи-климаттық жағдайлары бойынша уникальды қала болып есептеледі. Ол Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағында Тянь-Шань тау жүйесінің бір бөлігінің жанында, теңіз деңгейінен 670-970м биіктікте, Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің бойында орналасқан [16]. Қаланың картасында табиғи белдеулердің көпшілігі кездеседі. Олар солтүстік шекарадағы жартылай шөлдермен оңтүстік шекарадағы мұздықтар. Іле Алатауының биік таулы ярусының жер бедері альпілік формалармен келтірілген. Тау бөктерінде далалы белдеу орналасқан. Қаланың солтүстігінде біркелкі емес жер бедері күрт тегістене бастайды, ал далалы белдеуді Үлкен және Кіші Алматы, Есентай (Весновка), Ремизовка өзендері бойлап өтеді.

Алматы қаласының климаты континентальды, ұзаққа созылатын құрғақ жазымен және тұрақсыз қысымен, жыл бойында тәуліктік температуралардың күрт ауытқуымен, таулардың жақын болғанына байланысты атмосфералық жауын-шашынның көп мөлшерімен сипатталады.

1.Жылдық жауын-шашын мөлшері — 629мм, негізінен күз және қыс мезгілінде.

2.Орташа температурасы жазда +20,6 С, максимум +42 С, қыста 5,6 С, минимум -38 С.

 

1.2 Алматы қаласының ауа бассейнінің қазіргі жағдайы

 

1980-ші жылдардың ортасында Алматы қаласы қоршаған ортаның ластануы бойынша бұрынғы КСРО көлемінде ең лас он қаланың қатарына кірді [17]. 1986 жылы атмосфераға қалдық заттардың түсуі 306 мың тоннаға жетті. Атмосфераның мұндай ластануы, әсіресе өте лас аймақтарда тұратын қала тұрғындарының денсаулығына қатты зиян келтірді.  

          Алматы қаласының ауа бассейнінің ластануында жел ағындары да маңызды рөл атқарады. Қаланы жел режимі бойынша микроклиматтық аудандастыру тұрақты гидрометеорологиялық станциялардың көпжылдық мәліметтерін жинастыру негізінде болды. Алматының микроклиматтық ерекшеліктеріне қаланың шығыс және оңтүстік бөлігінде орналасқан Іле Алатауы әсер етеді. Қала аумағында жел көрсеткіштерімен ерекшеленетін үш микроклиматтық ауданға бөлуге болады. Біріншісі – қала аумағының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан ауа массаларының белсенді тау-далалы циркуляция ауданы. Тау-далалы циркуляцияның маңызы- түнгі уақытта ауаның таудан төмен қарай жылжуы, ал күндіз керісінше. Түнгі уақытта оңтүстік және оңтүстік-шығыс желдері, ал күндіз солтүстік желдер басым болып келеді. Тау-далалы циркуляция қала атмосферасының тазаруына байланысты позитивті фактор болып есептеледі [18]. Екінші микроклиматтық аудан – Боралдай қыраты мен Іле Алатауы етегінің арасында орналасқан. Шұңқыр тәріздес орналасуы жел жылдамдығының азаюына себепші болады. Бұл микроклиматтық ауданда өзіндік тазару мүмкіндігі өте нашар.

          Үшінші микроклиматтық аудан Боралдай қыратынан тыс орналасқан, онда солтүстікке және солтүстік-шыңысқа соғатын жел бағытының күндіз және түнде өзгеруі байқалады. Сонымен бірге, Алматы қаласында жел тұту жағдайлары өте көп кездеседі, абсолютті биіктіктің азаюымен олардың мүмкіндігі көбейеді. Теңіз деңгейінен 1600м биіктікте жел тұруының қайталануы 10%, ал 825-850м биіктікте 21-25% жетеді, 670м биіктікте 43% тең.

          Алматы қаласының ауасы ауыр металдармен көп мөлшерде ластанған. Ауыр металдарға шектік салмағы жоғары болатын барлық металдар жатады. Адам ағзасында микроэлементтердің жетіспеушілігінен зат алмасуда күрделі өзгерістер болады. Және де ауыр металдардың жоғары концентрациялары уландыру әсерін береді. Ауыр металдардағы зиянды заттардың экологиялық айналымға кіруі адам ағзасына кері әсерін тигізеді. Мысалы, ауыр металдардың көп мөлшерде болуы жүрек пен қан тамырларының, жүйке жүйесінің, сүйек ұлпаларының мутагендік және тератогендік, онкогендік әсерлердің итиологиясы қоршаған ортада осы металдардың болуымен байланыстырылады. Ауыр металдар топырақ бетінің техногендік қалдықтар құрамында болатынын және атмосфералық ауа арқылы ластанатыны дәлелді түрде белгілі болған. Топырақ бетіне түсетін жауын-шашын құрамында қорғасын, кадмий, мышьяк, сынап, хром, никель, мырыш т.б. элементтер болуы мүмкін. И.Г.Важенин көрсетулері бойынша, топырақ бетіне түсетін элементтер өсімдіктердің ластануына әкеліп соғады.

          Ауыр металдардың атмосфералық ауаны ластаудағы негізгі көзі жылу электр станциялары болып табылады. ЖЭС – 27%, қара металдар өндірісі – 24,3, мұнай, алтын және өңдейтін орындар – 15,5%, көлік құралдары – 13,1%, түсті металдар өндірісі – 10,5%, құрылыс материалдарын өңдейтін орындар – 8,1% құрайды[29].

          Республика бойынша 2007 жылы атмосфералық ауаға стационарлы ластаушы көздерден шығатын зиянды заттар 2,9 млн.т құрады. Республика бойынша есепте тұрған 8097 кәсіпорынның 53% өздерінің шығарындыларын көбейткен. Республика бойынша атмосфералық ауаның жоғарғы деңгейде ластануы Алматы қаласында байқалады. 2006 жылы атмосфераның ластану индексі – 12,1 болса, ал 2008 жылы ол 12,6 көрсеткен.

          Алматы қаласы бойынша атмосфералық ауаны ластаушы стационарлы көздерден шыққан зиянды затттар 82,6 мың.т құраған. Оның ішінде 74,5 мың.т ұсталынып алынған, яғни 90,3%. Осы көрсетілгеннің 97,7% қатты заттар болса, ал 12,4% газ тәрізді және сұйық заттар. Қала атмосферасына 8,1 мың.т зиянды заттар шығарылған, оның ішінде қатты заттар – 1,7 мың.т, газ тәрізді және сұйық заттар – 6,3 мың.т.

          Атмосфералық ауаға көп мөлшерде шығарылатындар қатарына: күкірт ангидриді-2,2 мың.т; көмір оксиді-1,2 мың.т; азот оксиді-2,2 мың.т кіреді.

          Қаланың ауа бассейніне шығарындыны көп мөлшерде шығаратын  стационарлы көздер қатарына ЖЭО-1-9,8 мың.т, “Алматы теплокоммунэнерго”- 433,0т. кіреді. Қалған шығарындылар атмосфералық ауаға орта және кіші кәсіпорындардың соның ішінде автономды жылу орталық көздері  бар кәсіпорындар еншісіне тиеді[15].

          Г.А.Гармаш мәліметтері бойынша ауыр металдардың көп мөлшері қара және түсті металдар есебінен қоршаған ортаға техногендік шаң-тозаң ретінде түседі. Ауыр металдардың орта нысандарына түсу көзі түсті металлургия, химиялық, электр-техникалық өндіріс қалдықтарының шығаратын қалдық суларынан да болады. Қорғасынды балқыту және тазарту кезінде әр тоннасына 25кг қолданылмаған қорғасын шығарылады. Тау-кен өндіріс орындарындағы шаң құрамында 3% мыс, 9% қорғасын, 1% кадмий және 15% мырыш болады. Қара және түсті металлургия өндіріс орындарының қалдық сулары құрамында 1-5мг/л кадмий, 200-250мг/л никель кездеседі.

          Қалалардағы нашар экологиялық жағдай жылу электр орталықтары әсерінен де қалыптасады. Алматы қаласының ЖЭО-1 аймағында қорғасын, мыс, мырыш, кадмий, молибденннің фондық мәні 3-100 есеге дейін артқан. Ал құрамында жоғары дозалы ванадий, висмут, берилий, хром заттары бар қалдықтар 3км қашықтықта өсетін өсімдіктерге әсер етеді [22].

          Ұлттық баяндамадағы мәліметтерде көрсетілгендей Алматы қаласындағы әртүрлі аудандардан алынған топырақ үлгілеріне жүргізілген зерттеулер нәтижелері мынаны көрсетеді: ауыр металдар соның ішінде топырақтағы  кадмий нормадан аспаған, қорғасын ШРК бойынша 0,6-1,8 аралығында, хром 0,6-2,1; цинк 0,9-1,4; мыс 0,7-1,7 аралықтарында болған. Топырақтың ауыр металдармен ең көп ластанған аудандар Абай даңғылы мен  Сейфуллин даңғылдарының қиылысқан жерлерінде. Бұл аймақта көктем және күз мезгілдерінде мыс, қорғасын, цинк және хромның ШРК 1,0-2,6 аралығында болатынын көрсетеді. Ал ВАЗ ауданында көктемде хром концентрациясы 1,2  жеткен, күз айларында мыс, қорғасын, цинк, хромның ШРК 1,1-1,7 аралығында болған. Қалалық әуежай аймағында күзде қорғасын концентрациясы 1,4 жеткен. ҚазҰУ-нің саябағында ауыр металдардың жинақталуы нормадан аспаған [22]. 

          Жылына бір автокөлік орта есеппен 1кг қорғасын қоспасын шығарады, ал сағатына ол 1,4г құрайды екен. Қорғасынның жоғарғы концентрациялық қалдықтары үлкен, кіші автомагистралдар жанындағы топырақ пен өсімдіктер құрамында басқа жерлердегі өсімдіктерге қарағанда, қорғасын 10-100 есеге дейін артық екендігін көрсетті.

          Д.Бериния және т.б. автокөшелердің маңында 50м жерде өсетін өсімдіктер құрамында қорғасыннан басқа марганец, мырыш, мыс, кадмий, кобальт, никельдің жоғары концентрациясы кездесетінін көрсеткен.

          Алматы қаласының климаттық жағдайы қолайлы болғанымен, атмосфералық өзін тазарту қасиеті төмен болып келеді. Республикада соңғы жылдары жүріп жатқан экономикалық реформаларға байланысты шаруашылық құрылым өзгеріске ұшырады, оның ішінде көптеген ескі және ірі өндіріс орталықтары тоқтатылды. Нәтижесінде көпжақты өнеркәсіп орындары пайда болды. Ал олардың ауаны ластандыру процесіне қосатын үлесі ірі өнеркәсіп орталықтары шығаратын улы және зиянды заттар мөлшеріне тең болып келеді. 

          ҚІСБ ЖПБ мәліметтері бойынша экологиялық қауіпсіздік бөлімінің талдау жұмыстары қаладағы пайдаланылатын көліктің 75% -ның пайдалану мерзімі өткен, олар қолдануға жарамсыз болып табылады.

Ауаға түскен барлық ластаушы заттардың 80% — автокөліктен шығатын улы заттар. Сол газдардың құрамында зиянды бөлшектер бар.

Әрбір автомобиль орташа есеппен 1км жол жүргенде, 30г СО₂, 4г NO₂, 2г көмірсутектерді шығарады екен. Осы газдардың бөлінуі отынның түріне, жол сапасына және жер бедеріне байланысты.

Бақылау орталықтарының мәліметтері бойынша автокөліктер жыл сайын 802 мың тонна СО₂, 45 мың тонна NO₂, 10 мың тонна тетраэтилқорғасын,

13 мың тонна көмірсутек, 0,5 мың тонна бензапирен шығарады екен.

Металдармен ластанған қала тұрғындарының денсаулық көрсеткіштеріне корреляция жасағанда балалар өлімінің 32% жерасты суларының ауыр металдармен ластануына, ал 40-42% тыныс алу органдарының зақымдануына байланыстылығы дәлелденген. 1991-1993 жылдар аралығындағы экологиялық жағдайдың өзгеруі екі қарама-қарсы процестермен айқындалады: біріншісі – автокөлік санының күрт өсуі, жылына 25-30% өскен; екіншісі — өнеркәсіптіктік іс-әрекеттің азаюы. 1990 жылы Алматыда 560 өндірістік кәсіпорын жұмыс істеді. Кәсіпорындардың азаюы қалдықтардың азаюына себеп болды. Сондықтан, Алматы қаласының экологиялық жағдайының сапалық анықтаушысы – автокөліктерден шығатын газ мөлшерінің өсуі болып келеді. Автокөлік шығаратын қалдықтардың үлесі 2000 және 2003 жылдар арасында 95-96% жетті.

Алматы қаласының экологиялық жағдайының сандық және сапалық сипаттамалары өте жағымсыз деп айтуға болады. Қазіргі таңда ауаның ластануына байланысты бақылау жеткіліксіз түрде жүргізілмейді. 1996 жылы қаланың ластануын Қазгидрометтің 15 тұрақты станциясы бақылап отырған. 1996жылы 15 станция жұмыс істесе, ал 2000 жылы 2 станция ғана қалды.

Қазіргі жағдайда қала ортасының сапасын бақылаудың жаңа әдістерін енгізу қажеттілігі анықталып отыр. Мониторинг жүйелері биоиндикациялық зерттеулерге қажетті жаңа әдістердің бірі болып есептеледі.

Мониторинг анықтамалары және негізгі міндеттері:

Табиғи ортаның жағдайы және оның өзгеруі жайлы мәліметтерді адамдар көптен бері пайдалануда. Соңғы жүз жыл бойы метеорологиялық, фенеологиялық т.б. бақылаулар тұрақты түрде жүргізілуде.

Техниканың дамуы мен адамның табиғатқа әсер ету мүмкіндігі ұлғайған кезде, табиғи ресурстарды кеңінен пайдалану, геофизиологиялық мәлімет ең маңызды және қажетті бола бастады. Ұзақ уақыт бойы қоршаған ортаның табиғи себептерімен болатын өзгерістерінің жағдайына бақылаулар жүргізілгені белгілі.

Соңғы он жылда бүкіл дүние жүзінде адамның қоршаған ортаға әсері күрт өсті, табиғатқа жүргізілетін бақылаусыз қысым өте күрделі салдарға әкелетінін көрсетті. Осыған байланысты биосфераның жағдайы туралы детальды мәлімет беру қажеттілігі туды. Табиғи себептермен өзгеретін биосфераның жағдайына қарағанда, антропогендік фактордың әсерінен болатын өзгерістер өте қарқынды жүрді, осы себептермен биосфераның кейбір элементтеріндегі срңғы 10 жылда болған өзгерістер табиғи жағдайда мың, тіпті миллион жылдағы болатын өзгерістерімен тең келеді.

Табиғи фонда антропогендік өзгерістерді білу үшін биосфераға адамның көмегімен жүргізілетін арнайы бақылауларды ұйымдастыру қажеттілігі туды.

Алдын ала әзірленген бағдарламаға сәйкес белгілі мақсатта кеңістікте және уақыт бойынша табиғи ортаның бір және одан да көп элементтеріне жүргізілетін қайталанбалы бақылаулар жүйесін – мониторинг деп атау ұсынылған.

“Мониторинг” термині қоршаған орта бойынша БҰҰ-ның Стокгольм конференциясының алдында  (1972 жыл 5-6 маусымда “бақылау” ұғымына толықтыру ретінде) пайда болды. Осындай жүйені құру бойынша алғашқы ұсыныстарды СКОПЕ арнайы комиссиясының сарапшылары 1972 жылы жасаған. “Мониторинг” термині “бақылау” терминіне қосымша пайда болған, яғни ол тек қана бақылап, мәлімет алу ғана емес, сонымен қатар, белсенді іс-әрекет элементтері, басқару элементтері дегенді білдіреді. Мониторингке келесі негізгі іс-әрекет бағыттары кіреді:

1.Сыртқы ортаға әсер ететін факторларды бақылау;

2.Табиғи ортаның нақты мезетіндегі жағдайды бақылау;

3.Қоршаған ортаныңжағдайына болжам жасау және оны бағалау.

Сонымен, мониторинг дегеніміз – бақылаудың және болжам жасаудың жүйесі. Онда қоршаған ортаны ұйымдастыру маңызды шарттардың біріне жатады. Мониторингте биосфераның жағдайы геофизикалық, физико-географиялық, геохимиялық және биологиялық көрсеткіштері бойынша сипатталады. Мониторинг жүйелерін локальды аймақтарда және бүкіл жер шарында жүргізуге болады. Ғаламдық мониторинг – бүкіл биосфера туралы мәліметтер алады; аумақтық – үлкен кеңістікті алып жатқан аумақтар (табиғат белдеулері, ландшафт кешендері, т.б) туралы, ал жергілікті – жеке объектілердің  (қала өндіріс аймағы, т.б) экологиялық жағдайларын бақылайды. Бұдан басқаша биоэкологиялық (санитарлы-гигиеналық, адам денсаулығы, т.б) геоэкологиялық (климат жағдайы, т.б) болып бөлінеді. Мониторинг қызметінде дистанционды және автоматтық бақылау әдістері қолданылады. Мониторинг жүйесі ақпараттық болып табылады, оның міндетінде қоршаған ортаның сапасын басқару кірмейді. Қазақстан Республикасының табиғат ресурстары және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің жүйесінде “экологиялық мониторинг” басқармасы бар.

Мониторинг жүйесін топтастыру – қоршаған табиғи орта жағдайының өзгеруін болжау мен бақылаудың кешенді жүйесін қарастырылатын объект түрлеріне , факторларға, ластағыш көздерге, әсер ауқымына, қолданылатын тәсілдерге қарай топтарға бөлу болып табылады. Мониторинг объектілеріне атмосфера, атмосфералық жауын-шашын, құрлық жердің беткі сулары, мұхит пен теңіздер, жер асты сулары, криосфера (климаттық жүйені құрушылар) жатады.

Бақылау объектілеріне қарай мониторинг жүйесі келесі түрлерге бөлінеді: атмосфералық, ауалық, гидросфералық (жиынтықты түрде гидрометеорологиялық), топырақтық, климаттық, сейсмикалық, ионосфералық, Күн, магнитометриялық, биологиялық, өсімдіктер, жануарлар, тұрғындар денсаулығының мониторингі және т.б.

Әсер факторларының мониторингі — әртүрлі химиялық ластағыштардың (ингредиенттік мониторинг), түрлі-түрлі табиғи және физикалық факторлар әсерлерінің (электро магнитті сәулелену, күн радиациясы, шу, діріл) мониторингі. Ластағыш көздерінің мониторингі – нүктелі стационарлы көздер (зауыттардың мұржалары),  жылжымалы (көлік), кеңістік (қалалар, химиялық заттектер ендірілетін егістік жерлер) көздер. Әсер аумағына байланысты мониторинг кеңістік және уақытша мониторингтерге бөлінеді. Мәліметтерді ортақтастыру сипатына қарай мынандай мониторинг жүйелері құрылады: ғаламдық (биосфералық) – халықаралық ынтымақтастық негізінде Жер биосферасындағы әлемдік құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы назарға ұстап, экстремалды қолайсыз жағдайлардың болуы туралы уақытылы ескерту жасап отыру; базалық (фондық) – жалпы биосфералық, табиғи құбылыстарды бақылау; ұлттық – бір мемлекеттің шегінде арнайы құрылған органдар арқылы жүргізілетін мониторинг; аймақтық – халық шаруашылығын қарқынды игеру барысында ірі-ірі аудандардың көлемінде құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы бақылау; жергілікті (локальды) – елді мекендерде, өнеркәсіп орталықтарында, кәсіпорындарда қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне бақылау жүргізу; импактылық – ерекше қауіпті зоналар мен жердегі аймақтық және жергілікті антропогендік әсерлердің мониторингі. Мониторинг жүйесін қолданылатын тәсілдерге (физико-химиялық және биологиялық көрсеткіштердің мониторингі, аралық мониторингі) сүйене отырып топтастыруға да болады. Химиялық мониторинг – биосфера объектілеріндегі химиялық ластағыш заттарды бақылайтын, таралуын тексеретін жүйе. Физикалық мониторинг – қоршаған ортаға физикалық процестер мен құбылыстардың (су тасқыны, жанар тау атылыстары, жердің сілкінуі, құрғақшылық, топырақ эрозиясы және т.б.) тигізетін әсерін бақылау жүйесі. Биологиялық мониторинг – биоиндикаторлар көмегімен жүргізілетін мониторинг (яғни ортаның өзгеруін, ағзалардың күйі мен жүріс-тұрысына қарап пішіп-кеседі). Экобиохимиялық мониторинг – қоршаған ортаның екі құрам бөлігін (химиялық және биологиялық) бақылауға негізделген мониторинг. Дистанциялық (аралық) мониторинг – зерттейтін объектілерді барлауға және тәжірибелік мәліметтерді тіркеп жазып алуға арналған радиометриялық қондырғылармен қамтылған ұшқыш аппараттар қолданылған авиациялық, космостық мониторинг [23].

Табиғи ортаның антропогендік өзгерістерінің мониторинг жүйесінің құрылымын анықтаудағы ең әмбебап бағыт – оны блоктарға бөлу, бақылау, нақты жағдайын бағалау, келешек жағдайда болжам жасау, болжамданатын жағдайға баға беру.

 

 

 

 

1.3 Шаң және ұсақ бөлшектердің қоршаған ортаға таралуы

 

Шаң – қатты бөлшектердің атмосферадағы жиынтығы. Шаң – ол аэрозоль. Аэрозольдер таралған күйдегі (қатты немесе сұйық) бөлшектер. Олар жерге жақын тропосфера және стротосфера қабаттарында таралған. Олардың ауада таралып және сақталып тұру қабілеті әртүрлі: бірнеше сағаттан көптеген жылдарға дейін. Тропосферада бөлшектердің таралуының үш типін ажыратады: фондық, мұхиттық, құрлықтық.

Атмосфераға бұл бөлшектер Жерден дайын күйінде түседі, бірақ олардың аз ғана бөлігі газ тәрізділердің, сұйық және қатты заттектердің ( су буын қосқанда ) арасындағы химиялық реакциялар нәтижесінде түзіледі.

Аэрозольдердің  көбі табиғи процестер нәтижесінде пайда болады, алайда антропогендік түзілуі де аз емес [19]. Яғни,  шаңның пайда болуына қарай табиғи, жасанды және минералдық, органикалық шаруашылық, камуналды-тұрмыстық болып бөлінеді [20]. Әр жыл сайын адам іс — әрекетінен жердің ауа бассейніне түсетін бөлшектер – 1 миллиард тоннаға жуық.

Шаң құрамы әртүрлі, олар кремни диоксиді – құм, улы металдар, пестицидтер және көмірсутектер т.б. Негізінен ауаға ең көп мөлшерде антропогендік әсерден түсетін шаң құрамындағы ластаушы зат – сульфаттар. Тропосфераға қарағанда стратосферада аэрозольдер алуан түрлі. Стратосфераның негізгі қатты компоненті болып аммони сульфаты болып табылады.

Антропогенді аэрозольдердің негізгі көздері – металлургия кәсіпорындары, құрылыс материалдарын өндіру, химия өнеркәсібі.

Аэрозольдер климатты өзгертуі мүмкін. Аэрозоль бөлшектерінде радиоактивтілік қасиеттерінің болуымен қатар онда вирустар, микробтар, саңырауқұлақтар бар болады. Және де аэрозольдер смогтың пайда болуына, қышқыл жаңбырлардың жаууына себеп болуы мүмкін. Тек қана тіршілік иелеріне ғана кері әсерін тигізіп қана қоймай машиналарға, механизмдерге, приборларға, таза материалдар сапасына да әсері бар. Сонымен қатар, шаң шығарындыларымен бірге құнды материалдарды алып кетеді және өте күшті жарылыстардың шығуына себеп болады [19].

Шаңның түтіннен айырмашылығы желсіз кезде шөгеді. Адамның денсаулығына  диаметрі 2,5 мкм-ден кем ұсақ бөлшектер қауіпті болып саналады. Адамның ауруына өндірістік шаң себеп болады. Шаңның қаншалықты зиянды болатыны құрамына байланысты. Шаң бөлшектері неғұрлым ұсақ болса, олар солғұрлым атмосферада адам өкпесіне енгенде , өкпенің ең терең бөліктерінде (альвеолдарында) ұзақ сақталады. Шаңның әсерінен қазіргі таңдағы жиі кездесетін аурулар қатарына : пневмокониоз бен бронхит жатады [20].

 Егер ауаның құрамындағы шаң мен тозаң 0,02 мг/м³-ден артық болмаса, ондай ауа таза болып есептеледі. Көп жылдар бойына жиналған мәліметтерге қарағанда ауылдық жердегі ауада шаң-тозаң 0,05-0,1 мг/м³, ал қалаларда 2,5-3 мг/м³  болады [21].

Ал өндірістік шаң-тозаң деп отырғанымыз – шикізаттарды бөлшектеу немесе ұнтақтау, өнім өндіру, т.б. технологиялық процестер барысында ауаға шығатын, қоршаған ортаны ластайтын заттектердің ұшпалы жиынтығы. Өндірістік шаң-тозаңға физикалық-химиялық сипаттама беру үшін мынадай көрсеткіштер: оның тығыздығы, фракциялық құрамы, адгезиялық (жабысқақтық) қасиеті, ылғал тартқыштығы, сулануы, электрлік қасиеті, өзінен-өзі жану және жарғыштық қоспалар түзу қабілеттілігі қолданылады. Шаңдар дисперсиялылығына қарай бес топқа бөлінеді: 1) өте ірі дисперсті, диаметрі d₅₀ > 140 мкм бөлшектерден тұратын шаңға; 2) ірі дисперсті, d₅₀= 40-140 мкм; 3) орта дисперсті, d₅₀= 10-40 мкм; 4) ұсақ дисперсті, d₅₀һ1-10 мкм; 5) өте майда дисперсті, d₅₀=<1 мкм. Шаңның жабысқақтығы дымқылданған сайын өсіп отырады және ол дисперсиялылығына да байланысты келеді. 4 және 5 топқа жататын шаң бөлшектері жақсы жабысатындарға, 2 және 3 топтағылар орташа жабысатындарға, 1-дисперсиялық топтағы болымсыз жабысатындарға жатады. Осы көрсеткіштер өндірістен шығатын газдарды шаңнан тазалағанда тиімді жабдықтар (шаңтұндырғыш, шаңұстағыш, сүзгіштер) мен әдістерді (құрғақ, ылғалды) іріктеп алуға пайдаланылады. Мысалы, ылғалды сүзгіштердің майда дисперсті шаңдарды тазалау нәтижелілігі өте жоғары, бұл әдіспен ыстық және жарылғыш қауіптілік тән газдарды шаңнан тазалауға болады[10].

Шаң — маңызды көрсеткіш, себебі шаңның ауада шоғырлануына байланысты кәсіби ауру (шахтада жұмыс істегенде силикоз), жарылуға қауіпті жағдайлар, тұмша пайда болады [10].

 

           1.4 Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы

 

Химия, металл өңдейтін заводтар, автокөлік, энергетика, кен байыту комбинаттары, жылу электр станциялары, яғни адам баласының өндірістік іс әрекеттері ауыр металдардың Биосфераға және Жер бетіне таралуына себепші болатын бірде-бір геохимиялық фактор болып табылады. Соңғы жылдары өндірістің және өнеркәсіптің үдеу қарқыны ұзаққа баратын зардап салдарға әкеліп соқты [1].

Соңғы уақытта қоршаған ортаны ластауда ауыр металдардың ролі зор болып тұр [2]. Сондықтан да осы проблемаға аса көңіл бөлуде. Өйткені, ауыр металдар атмосфераны, суды, топырақты ластап қана қоймай, сонымен қатар флораға, фаунаға және адам баласына бүтіндей зиянды әсер етуде [3].

Ауыр металдардың басты қауіпі олардың ашықтан ашық улы әсер беруінде емес, керісінше олар біртіндеп қорек тізбегінде жиналып, нәтижесінде биосфераның жекелеген топтарына улы әсер етіп, соңында адам баласына зиян тигізеді [2,3].

Ауыр металдардың салыстырмалық атомдық массасы 40-тан жоғары, тығыздығы 5г/см болып келетін химиялық элементтер. Оларға: сынап, қорғасын, молибден, мыс, мырыш, кадмий, марганец, кобальт, хром және т.б. жатады. Бұл элементтер көріп отырғанымыздай тірі организм құрамына кіретін микроэлементтер болып табылады. Олар аз мөлшерде болса да өсімдіктер мен жануарлардың дамуы мен өсу деңгейін жақсартатын минералды тыңайтқыштар және жемге қосынды ретінде пайдаланылады. Егер осы микроэлементтер өсімдіктер, жануарлар және адам организмінде жетіспеушілігі байқалса, онда сол организмнің зат алмасу процесі нашарлайды да айтарлықтай өзгерістер туғызады, ал егер де олардың мөлшері тірі организм үшін тым көбейіп кетсе, оларды біз “ауыр металдар” деп қарастырамыз. Өйткені олар организмде жинақталып улы әсер тудырады.

Мәдени ландшафтта ауыр металдардың ішінен мыс, мырыш, сынап, қорғасын, кадмий және хром кең таралған. Бұл элементтердің жинағы негізінен сол аймақтағы адамзаттың іс-әрекетіне байланысты. Мәселен, жоғарғы сортты 1л бензинде 0,4г қорғасын болса, оның 0,3г автокөліктен бөлінген газбен ауаға келіп қосылады. Машиналар көп жүретін тас жолдардың әрбір километріне күн сайын 500-700 грамнан қорғасын келіп түсіп жатады. Ал Алматы қаласы автокөлік жағынан бүкіл Қазақстан бойынша бірінші орынды алып отыр.

Көбінесе ландшафтта қорғасын бикорбанатты күйде немесе органикалық қосылыс түрінде кездеседі. Ол сазбен адсорбцияланады. Басқа металдарға қарағанда қиын жуылады [2].

Ал мырышты органикалық тыңайтқыштар көп қолданылатын жерлерде, резіңке жағатын жерлерде кездестіруге болады. Ол металға жаңа қасиет беру үшін қосылады. Кадмий  ландшафта көбіне мырышпен бірге күрделі органикалық қосылыс түрінде кездеседі [2,31].

Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы негізінен адамзаттың өндірістік іс-әрекетінен болып отыр [4,5,6,7]. Негізінен бұл проблема өнеркәсібі жақсы дамыған елдерде, оның ішінде Қазақстанда айтарлықтай орын алады. Соңғы жылдарда Республика өндірістік өнеркәсіптердің біршама азаюына қарамастан  биосфераның ауыр металдармен ластану деңгейінің төмендеуі байқалмайды [8,9]. Бұл қоршаған ортада ауыр металдар ұзаққа дейін ыдырамайды деген дерекпен байланысты болу керек [24].

Өсімдіктер құрамына ауыр металдар көбінесе топырақ арқылы енеді. Алдымен ол элементтер тамыр жүйесінде, содан кейін ғана сабақтарына, жапырақтарына, гүлдеріне және жемістеріне таралады. Ауыр металдармен ластанған өсімдіктердің жапырақтары сарғайып түседі, сабақтары жіңішкереді, өнімділігі төмендейді, өсу деңгейі нашарлайды [6].

 Адам және жануарлар организміне экотоксиканттар тері арқылы, тыныс жолдары арқылы, әрі суда жақсы еритін қоспа түрінде түседі [24]. Олар ең алдымен организмді улы заттармен бөгде заттардан тазартатын мүшелерді, дәлірек айтсақ бауыр, өкпе және бүйректі уландырады [11,12].

Организмге түскен көптеген металдар эмбриотоксикалық және тератогенді қасиеттері бар екені белгілі. Кадмий, қорғасын, хром, мыс, кобальт сияқты  металдардың жоғарғы мөлшердегі әсері ұрықтың дұрыс қалыптасу процесін бұзу, әртүрлі анатомиялық кемістікке және ой өрісінің тежелуіне әкеледі. Егер мұндай өзгерістер осы ұрпақта байқалмаса, онда келесі ұрпақтарда байқалуы мүмкін [11,13].

 

 

2.ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

          2.1 Зерттеу нысаны

Берілген жұмыстың мақсаты мен міндетіне сай зерттеу нысаны ретінде “Айгерім” тұсқағаз ЖШС алдым. Бұл мекеме солтүстігі Қ.Сәтпаев көшесі, батысында Үлкен Алматы өзені, Шығысы Туркебаев көшелері аралығындағы бұрынғы “АҮҚК” өнеркәсіп аумағында орналасқан “РЕК” ЖШС-нің өнеркәсіп аумағының бір бөлігін жалға алған. Мекеме тұсқағаз шығарумен айналысады. Тұсқағаз шығару екі технологиялық линиялар орналасқан өнеркәсіп цехында шығарылады. Тұсқағаз шығарудың жылдық көлемі 2млн.156мың орам, ал болашақта 3млн 925 мың орамға көбейтуді көздеп отыр. Мекемеде 61 адам жұмыс істейді.

 

2.2 Ауаның шаңдануын, шығарынды массасын және шаң ұстағыш қондырғының эффективтілігін анықтау

 

Ауаның шаңдануы  деп – ауадағы шаң концентрациясының өте көп мөлшерде болуын айтамыз. Үлгілерді алу шаң ұстағыш түтіктер арқылы іске асады. Үлгілерді алу кезінде  үлгі алу нүктесінде ұстағыш түтіктің кірер бөлігіндегі газ ағынының бірқалыпты  жылдамдығын, изокинетикалық жағдайларын дұрыс бақылау қажет.

Ауадағы газды ұстау үшін, шаңды қондырудың негізгі екі әдісін қолданылады: іштей және сырттай фильтрлеу.

Фильтрация – шаңның қағазда, матада, керамикалық фильтрлерде және шыны қабаттарында тұнып, ұсталып қалу процесі. Сыртқы фильтрация кезінде  шаңды тұндыру ауа өткізгіште орналаспаған фильтрлеуші қондырғыда жүреді, ал іштей фильтрация ауа өткізгіште жүргізіледі.

Сырттай фильтрлеу әдісі ауа өткізгіштен ұстағыш түтікті алмай-ақ фильтрді тез ауыстыруға мүмкіндік береді. Ал іштей фильтрлеу әдісін ауа ылғалды болған жағдайда үлгілерді алуға қолданылады, сонымен қатар ұстағыш түтіктің қабырғаларында ұсталып қалған ауадағы тамшылы ылғалды және агрессивті т.б. компоненттерді конденсациялауға да қолдануға болады.

 

Құрал- жабдықтар

1) шаң ұстағыш түтік; 2) М-8252 типтегі ауа үлгісін алатын аспиратор; 3) АФА-ВП-20 фильтрлер; 4) аналитикалық таразы; 5) секундамер; 6) тығын, резіңке шланга; 7) сынапты – техникалық термометр.

 

Жұмыстың барысы:

1. АФА – фильтрлерін аналитикалық таразыда өлшейді, әр бақылау нүктелеріне 3 фильтрден орналастырады.
2. Фильтрді фильтр ұстағышқа орналастырып, соңғы ұстағыш түтікке жалғайды.
3. Сыртқы фильтрация әдісімен шаңдануды анықтау үшін қондырғыларды жинайды. Үлгілер алынады. Үлгіні алу үшін аспиратор қолданылады. Үлгілер газ ағынының жылдамдығын есептеген нүктелерден алынады. Үлгілерді алу ұзақтығы 10 минут. 3 үлгі шаң ұстағыш қондырғының кірер жерінен және 3 үлгі атмосфера шығарындысынан ( атмосфераға шығарындылар шығарылатын жерінен) алынады.
4. Үлгілерді алып болғаннан соң тұрақты масса шыққанға дейін аналитикалық таразыда өлшейді, фильтрдегі шаң массасын анықтайды және шаң концентрациясын есептейді. С мг/м³ (тазалауға дейінгі және тазалаудан кейінгі).

С = m/V₀ мг/м³

Мұндағы:

          m – фильтрдегі шаң массасы, мг;

          V₀ – қалыпты жағдайға келтірілген алынған ауаның массасы, м^3.

               

Шығарынды массасы мынаған тең:

М= C∙Q_H г/сек,

 

Мұндағы:

          С – атмосфераға шығарылған газауалық қоспадағы шаң концентрациясы;

          Q_H      —     газауалық қоспаның шығыны м³/с.

          Шаң түзгіш көздің жұмыс істейтін уақытын білсек, онда шығарындының жылдық массасын табуға болады.

Шаң ұстағыш қондырғылардың эффективтілігін мына формуламен анықтауға болады:

                                  h=( C_К-С_Ш ) / С_К

мұндағы:

С_к— қондырғының кіре берісіндегі шаң концентрациясы.

С_ш— қондырғының шыға берісіндегі концентрациясы [19].

Сонымен қатар өндірістік газ шығарындыларын каталитикалық жолмен тазалауға да болады. Ол дегеніміз катализаторлардың қатысуымен жүретін химиялық реакцияларды қолдану арқылы шығарынды газдардағы улы құрам бөліктерді улы емес түрге немесе улылығы төмен түрге айналдыратын әдістер көмегімен жүзеге асыру. Тазаланатын газдарда катализаторларды уландыратын заттектер болмауы қажет. Катализаторлар ретінде металдар (платина, палладий, мыс т.б.) немесе олардың қосылыстары (мыс, марганец, ванадий, т.б. оксидтері) қолданылады. Осы бағытта жиі қолданылатын аппараттар тобына термокоталитикалық реактор жатады. Олардың бір корпусында жылу рекуператоры, жылытқыш және ұштастыру торабы біріктірілген. Электржылытқышы  бар термокоталаитикалық реакторлар бояуланған бұйымдарды кептіретін кептіргіш камераларынан шыққан және де басқа өндірістердің газды шығарындыларындағы органикалық заттектерден тазалау үшін қолданылады. Термиялық тәсілдерде оттектің қатысумен және газды қоспаның температурасының жоғары болғанына байланысты тотығу процесі жүру нәтижесінде улы құрам бөліктер улылығы төмен түрге айналады. Бұл әдістер көп көлемді және жоғары концентрациялы ластағыштары бар шығарынды газдарды оңай тотығатын улы қоспалардан айыру үшін кеңінен қолданылады. Өнеркәсіптік шығарындыларды тазалау үшін үш негізгі термобейтараптау жолдары: тікелей жағу, термиялық тотығу және каталитикалық жағу бар [10].

 

           2.3 Ауыр металдарды анықтау әдістері

 

Әр түрлі элементтердің құрамын анықтаудың соның ішінде топырақтағы, судағы, өсімдіктегі және т.б. ортадағы ауыр металдардың мөлшерін анықтаудың бірқатар әдістері бар.

 

Эмиссиялық әдіс.

Эмиссиялық әдіс – металдарды анықтаудың жалындық фотометриялық әдісі, онда тотықтырғыш және жанғыш газ (ацетиленпропан) орналасқан. Талдаудағы алынған, ерітіндінің өте ұсақ тамшыларынан құралатын аэрозольды газ жолындағы атомдар эмиссиясына негізделген. Жоғарғы температура әсерінен металдардың оңай иондалатын атомдары белгілі толқын ұзындығы бар сәулелерді шығара бастайды. Сәулелену екпінділігіне байланысты ерітіндідегі элемент мөлшерін анықтауға мүмкіншілік бар.

Жалындық фотометриялық әдісі сілтілік немесе сілтілі топырақ элементін анықтауға қолданылады. Осы әдіс арқылы рубидий, цезий, стронцийді анықтауға болады. Әдістің кемшіліктері: аспаптық көрсету жолының температураға тәуелділігі, көрші спектр сызығының таңылуы (бұл 25%-ды құрайды). Осы жерде белгілі бір элементті анықтау үшін басқа элементің кедергі келтіруі мүмкін (оның концентрациясы анықталатын элементтің концентрациясынан анағұрлым жоғары болған кезде).

 

Поляграфиялық әдіс

Элементтерді және олардың концентрациясын поляграфиялық әдіспен анықтау поляризациялық қисықтарды зерттеуге байланысты. Олар ерітінділерді электролиздеу кезінде алынады, бойында электрді қалпына келтіретін және электр тотықтырғыш заттар бар. Бұл жағдай арнаулы электродтарды қолдану арқылы іске асады.

Поляграфияға іс жүзінде металдардың барлық иондары бой ұрады. Артықшылығы- ерітінді құрамындағы алдын-ала бөлінбеген қатарынан бірнеше элементтерді аналитикалық жолмен анықтауға мүмкіншілік береді, бұл бір, ал екіншіден, бір үлгіні қайта пайдалану арқылы қайталанған анықтауларды жүргізіп ала беруге болады. Себебі, талдау процесінде жоғалмайды және өзгермейді [5].

 

Радиометриялық әдіс

Бірқатар ауыр металдар ыдырау кезінде пайда болатын ауыр металдар мен радионукеотидтердің радиоактивтілігі бар. Олардың қатарына уранды, торийды, рубидийді жатқызуға болады. Бұл элементтердің радиоактивтілігі олардың атомдарының ұсақ бөлшектер мен кванттарға ыдырау сәтінде энергия бөлу арқылы айқындалады. Радиоактивті ауыр металдарға сәуле шығарудың барлық түрлері жатады: альфа, бетта, гамма және нейтрондық сәулелер. Табиғи радиоактивті элементтердің жартылай ыдырау кезеңі бар, сонымен қатар олардың сәуле бөлу екпінділігі өте төмен, олардың табиғи минералдарда жоғарғы концентрациясы ешқашан құрамайды, оларға топыақта, суда, атмосферада шашырап тұрушылық тән, ал бұл сәулеленудің сандық және сапалық қасиетін анықтауда біршама қиыншылықтар туғызады [6].

 

Активациялық талдау

Әр түрлі органикалық және бейорганикалық ортада ауыр металдардың өте аз мөлшерін анықтауда осы әдісті қолданады. Бұл әдістің мәні мынада- талдауға түсетін үлгіде біршама уақыт жоғарғы кинетикалық энергиясы бар элементарлы бөлшектердің сәулелері болуы мүмкін. Сәулелену кезінде ядролық реакциялардың белсенділігі жоғарылайды [6].

 

 

Атомдық-абсорбциялық әдіс

Атомдық-абсорбциялық спектрометрия еркін атомдардың жарықты сіңіруіне негізделген элементтер құрамын анықтайтын анатомиялық әдіс.

 Атомдардың әртүрлі формадағы энергиямен қарым-қатынасы үш спектроскопиялық құбылыстарды бір-бірімен тығыз байланысында айқындалады. Бұл әдістің ерекше маңыздылығына лабораториялық таңдау техникасында дәлелденген [14,15]. Алғашқы атомдық сіңіруді бақылауды 1802жылы Вооластон жүргізді. Ол күн спектрінен қарақошқыл сызықтарды анықтаған, бұл соңынан фрагофер деген атаққа ие болды. Кейіннен Киргоф және Бузен 1860 жылы мынандай жағдайды анықтады: эмиссия және сіңіру кезінде бақыланған атомдық спектрлер жоғарғы селективті талдау әдісінің жаңа негізі болуы мүмкін деп көрсетті.

Сол кезеңнен бері химиялық техника өзінің ең жоғарғы дамуына ие болады. Эмиссиялық техника талдау мақсатына арналып жасалған аспаптар өздерінің күрделілігі жағынан қарапайым фильтрлік жалынды фотометр формасынан 20-30сек. аралығында бір үлгі түрінің 20-30 элементтерді анықтауға мүмкіншілік беретін аспапқа дейін түрлендіруге болады. Мұндай жетістігі бар аспаптар 1950 жылы пайда болды. Прибордың құрал-жабдықтарының жетілгендігі және резонанстық сәулелену кезінің жетік түрінің дамуы бұл әдіспен периодтық жүйенің барлық элементтерін анықтауға болады [14].

Атомдық-абсорбциялық әдіс екі арнаулы қолданыстан басқа, нақтырақ айтсақ, атмосфералық жұлдыздарда кейбір элементтерді ұқсастыру және лабораториялық жағдайларда сынап буларын анықтағаннан басқа іс жүзінде 1954 жылға дейін қолданыс таппады. Аспаптарды жетілдіру айтарлықтай сенімді резонанстық сәулелену көздерін жасау, ыстық жалында бақылау периодтық жүйедегі барлық дерлік элементтерді анықтайтын талдау техникасын жаппай таратуға мүмкіндік береді.

 

 

 Қондырғының құрылымдық үлгісі

 

Атомдық-абсорбциялық спектрометрия әдісімен өлшеу үшін сол эксперименттік қондырғыны анықталатын элементтің атомдық күйіне келетіндей етіп орналастыру қажет. Сосын элементтің резонанстық сәулесін алынған атомдық бу қабатының сіңірген сәулесін толқын тұзындығын ғана сезеді, ал детоктарда тіркелген басқа жарық сәулелерінің үлгісі төмендейді, сөйтіп олардың өлшеу сезгіштігін азайтады.

Атомдық-абсорбциялық спектрометрияның құрылымдық үлгісі 1-суретте берілген. Анықталатын элементтің бір бағытты сызықта спектрін шығарып тұрған жарық көзін жалын арқылы өткізеді, оған анықталатын элементтің аэрозоль ерітіндісін жіңішкелеп бүркейді. Спектр аймағына сәйкес орналасқан өлшенетін резонанстық сызықты монохроматордың көмегімен айқындайды. Айқындалған сызықтың сәуле фотоэлектрлік детекторға бағытталады, көбінесе фото көбейткіщке сосын шығатын сызықтық белгі күшейтілгеннен кейін гальванометрде сандық көрсеткіші бар вольтметрде немесе телтайпта тіркеуге алынады. Талданатын үлгінің жалынға бүріккенге дейін, содан кейін жалынға бүркелген сәтінде.

Бұл аралықта екі өлшемнің айырмашылығы абсорбция өлшемі болып табылады және анықталатын элементтің де өлшеміне сәйкес. Атомизатордағы (жалындағы) қоздырылған атомдар сәулесіндегі айқындалатын белгіні аластау үшін алғашқы жарық көзін 50 немесе 100Гц жиілікке ауыстырады. Ал күшейткіш қызметін жиілік дәлдігінде туралайды, осының арқасында тұрақты құраушы белгіні жалынның өзіне тән сәуле шығаруына байланыстырып алуға мүмкіндік туады.

Анықталатын элементтің концентрациясы мен сіңірілулердің өлшенетін деңгей аралығындағы байланыс калибрлеу процесі кезінде қалыптасады. Теория жағынан Ламберт-Бер заңы бойынша сызықтық байланысты атомдық-абсорбциялық спектрометрия әдісіне тек белгілі бір шектеулер аясында ғана мүмкіндік бар.

Калибрлік қисықтың сызықтық бағыты жуық шамада концентрациясы жоғары жағына ауытқиды. Егер Т жалынды жіберу арқылы 1₀ және 1 түсетін және сәуле жалыны арқылы өткенде қарқындылығы болса, онда анықталуы төмендегідей:

 

 

A=lg (1/T)=lg (1₀/1)

 

Детектордың шығар белгісі оған түсетін Е-ға пропорционалды, яғни Т-ға пропорционалды. Демек, Т-дан А-ға өту қажет, есептеу жолы арқылы немесе тіркегіш аспаптың сызықтық емес шкаласы электронды құралдардың көмегімен аспаптардың сіңіру қабілетінің өлшенуіне байланысты оның шығуын сызыққа айналдыру арқылы атомдық-абсорбциялық спектрометрия аппаратурасы әртүрлі қызметі бар негізгі пішінде тұрған атомдарды атомды буға айналдыру үшін, ол спектрометрден және резонанстық сәуле шығаратын көзден тұрады.

                     

Басқа әдістерден ерекшелігі

 

Атомдық-абсорбциялық спектрометриялық әдісін басқа да әдістермен салыстырғанда бірнеше артықшылығы бар. Льюис атомды-абсорбциялық әдістің барлық артықшылықтарын жинақтап, дәлелдеп, көптеген белгілеріне қарап анализ жасауға әмбебеп әдіс екенін айтты. Бұл әдістің селективтілік  қасиеті өте жоғары, бір ерітіндінің бірнеше елементтерін анықтауда, төменгі шектерін табуда маңызы зор. Сонымен қатар бұл әдіс үлгіні дайындау барысында кейде концентрация бірлігі бейнеленген ретінде аналитикалық сигналдың соңғы формасының түзілуіне де көмектеседі. Сондай-ақ тағы бір артықшылығы, ол абсолютті болмасада оны барлық уақытта басқа әдістерден толығымен тәуелсіз етуге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

 

Мекеме тұсқағаз шығарумен айналысады. Тұсқағаздың екі түрі шығарылады: флекс тұсқағаз және кашир тұсқағаз.

Ι. Флекслиния.

Қағаз орамымен машинаға салынады, онда бояу жағылып және сурет салынған білікті станок арқылы өткізіледі. Бояу баспа машинасында орналасқан арнайы ванналарға құйылады. Бояу дисперсті-сулы. Бояу жағылып болғаннан кейін қағаз орамдарға оралып, жиектері кесіледі. Жиегін кесетін станок аспирация және пневмотасымалдау жүйесімен қамтылған. Аспирацияланған ауа қағаз суытылатын бункерге жіберіледі, гидравликалық пресске түседі және тең-тең етіп буылады. Бояу жағылған орама қағаз Ролл машинасына жіберіледі. Бұл машинада өрнек салынады және белгіленген ұзындық бойынша түзетіледі. Дайын болған тұсқағаздар контейнерлерге салынып, оларды пленкамен қаптайтын машиналарға жібереді.

ΙΙ. Каширлиния.

Бұл жерде бояу жағу және өрнектеу бір машинада жүргізіледі. Каширлиниядан қабатталған тұзқағаз алады. Машинаның бір жағынан бояу жағылса, ал екінші жағынан ақ қағаз жіберіледі, екеуі кездеседі желім жағылып, желімделген тұсқағаздар кептіру камерасына түседі ( t=90-100⁰C ), содан кейін жиектері кесіліп, өрнек салынады және орамдарға буылады. Орамдарды контейнерлерге орналастырып, пленкамен қаптайтын машинаға жібереді.

Тұсқағазды жапсыру үшін арнайы герметикалық ыдыстарда 2-3 сағат бойы t=90-100⁰C температурада қайнатылған арнайы тұсқағаз желімі пайдаланылады. Білікті станоктарды арнайы машиналарда жуады. Бірнеше рет жуғаннан кейін су канализацияға төгіледі.

Тізімге алу нәтижесінде өнеркәсіпте зиянды заттар шығаратын үш ластау көзінің бар екені анықталды. Барлық ластау көздері механикалық тартқыш вентиляциямен жабдықталған. Екі жүйе технологиялық ( флекслиния және каширлиния ), ал біреуі вентиляциялық – білікті желдеткіш.

 

          3.1 Мекемедегі ластау көздерін тізімге алу

 

Мекемедегі ластау көздерін тізімге алу жұмыстары өнеркәсіп шығарындыларын зерттейтін лабораторияда сол мекеменің мамандарымен бірігіп жүргізілді. Зерттеу жұмыстары атмосфераға шығарылып жатқан ауа ағынының  негізгі параметрлерін қамтыды.  

Ауа ағынының температурасы сынап термометр көмегімен анықталды. Ауа ағынының жылдамдығы  және ауа шығынының көлемі МИОТ пневмометрикалық түтік және МММ -244 микромонометрмен анықталды. Ал ауаның аз мөлшердегі жылдамдығы  шыны анемометр МС-13 , анемометр АСО-3 анықталды.

Ауадағы зиянды заттардың концентрациясын анықтау үшін, қондырғылар технологиялық режимде жұмыс істеп тұрған кезде  үлгі алынды. Үлгіні алу ұзақтығы 20-30 минут. Өнеркәсіп шығарындыларындағы шаң, сірке қышқылы, ащы натр концентрациялары аспаптық әдіспен анықталды. Шығарындылардағы шаң концентрациясын анықтау кезінде іштей фильтрация әдісі қолданылды.

Үлгілер ГПИ ППВ конструкциялы шаң ұстағыш түтік, жабық аллонж және АФА-ВП-20 фильтрлер арқылы алып, 822 модельдегі аспиратор қолданылды. Сірке қышқылы фотоколориметриялық әдіспен анықталды. Бұл әдіс сірке қышқылының амонимен бірге түсті реакция беруіне негізделген. Сонымен қатар, ащы натр да осы әдіспен анықталды. Әдіс қышқыл-негізді индикаторлардың гидроксилді иондардың концентрациясына байланысты түсін өзгерту қабілетіне негізделген [26].

 

3.2 Өнеркәсіптегі  ластау көздерінен шығатын зиянды заттардың                   мөлшерін анықтау және зиянды заттарды шығаратын көздер

 

Тұсқағаз шығаратын цех

(0001) ластаушы көз. Бункерден шығатын шығарынды. Шаң шығарындысын аспаптық өлшеу қорытындысы бойынша аламыз.

Шығарындыдағы шаң концентрациясы – 4,7 мг/м³.

Газ ауалық қосындының көлемдік шығыны – 0,52 м³/с.

Секундтық шығарынды мынаған тең:

М = 0,0047 × 0,52 = 0,0024 г/с

Ластаушы көз жылына 830 сағат жұмыс істейді.

Онда шаң шығарындысының жылдық көлемі мынаған тең:

В = 0,0024 × 3600 × 830 = 0,0072 т/ж

(0002) ластаушы көз. Цехтағы жұмыс зонасындағы шығарынды.

1. Тұсқағазға өрнек салу кезінде флекслиния мен кширлиниядан шығатын шығарындылар. Қолданатын бояуларға су және де сулы-спиртті қосындыларда қосылған.

Этил спиртінің жылдық шығыны – 100 л ( 100 × 0,8 = 80 кг).

 Спирттің жалпы шығарындысы:

В = 80 × 0,96 × 10^-3 = 0,0768 т. құрайды.

Флекслиния және каширлиниялардың жылына 830 сағат жұмыс істейтінін ескеріп, оның максималды шығарындысын табамыз:

М = 0,0768 × 10⁶ ÷830 ÷ 3600 = 0,0257 г/с

2. Тұсқағазды буып-түйетін машинадан шығатын шығарынды.

Полиэтиленді пленканы желімдеу кезінде атмосфераға сірке қышқылы мен көмір оксиді бөлінеді ( балқытып біріктіру ).

Шығарындыларды жеке көрсеткіштері бойынша есептейміз:

Сірке қышқылы – 0,0039 г, СО – 0,009 г.

Жылына 2150 орам шығарылатын болса, онда ластаушы заттар жылына:

 

 

сірке қышқылы

В = 0,0039 × 2156 × 10^-3 = 0,0084 т/ж

М = 0,0084 ×10⁶ ÷3600 ÷ 830 = 0,0028 г/с

көмір оксиді

 В = 0,009 × 2156 × 10^-3 = 0,0194 т/ж

М = 0,0194 ×10⁶ ÷ 3600 ÷ 830 = 0,0065 г/с

3. Ауадағы қатты бөлшектер.

Концентрациясы – 0,4 мг/м³.

Газ ауалық қосындынының көлемі – 1,28 м³/с, 830 сағат жылына жұмыс істейтінін ескерсек, онда бұл шығарындылар мынаған тең:

М = 0,4 × 10 ^-3 ×1,28 = 0,0005 г/с

В = 0,0005 × 3600 ×830 × 10^-6  = 0,0015 т/ж.

4. Жуғыш машинадан шығатын шығарынды.

Аспаптық өлшеулер нәтижесінде  жұмыс зонасында ащы натр жоқ екені анаықталды.

          (0003) ластаушы көз. Кашир тұсқағаздарды желімдеген кезде кептіру камерасынан шығатын шығарынды.

          Кептіру кезінде атмосфераға сірке қышқылы бөлініп шығады.

          Шығарындыдағы сірке қышқылының концентрациясы – 1,8 мг/м³.

          ГАҚ көлемі – 0,15 м³/с.

          Жұмыс уақыты – 250 сағ/ж.

М = 1,8 × 10^-3 ×0,15 = 0,0003г/с

В = 0,0003 × 3600 × 250 ×10^-6 = 0,0003 т/ж.

          (0004) ластаушы көз. Флекслиния шығарындысы.

          Аспаптық өлшеулер нәтижесінде шығарындыларда ластаушы заттар табылмаған.

Жоғарыда келтірілген мәліметтер кесте және диаграмма түрінде төменде көрсетілген  (кесте 1,2 және диаграмма 1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Диаграмма 1

Кәсіпорыннан шығатын ластаушы заттар деңгейлері.

 

 

Зиянды заттарды шығаратын көздер:

(0001). Цехта көптеген машиналар жұмыс істейді солардың бірі тұсқағаз жиегін кесетін машина және пресс машинасы. Ол машиналарда тәулігіне 1490 т қағаз жұмсалады, күніне 8 сағат жұмыс істесе, ал жылына барлығы 830 сағат болады. Одан шығатын ластаушы зат – қағаз шаңы, жылына шығатын мөлшері 53,6072т.

(0002).  Жұмыс зонасындағы шығарындылар (флекслиния, каширлиния, коллмашина, қаптама машинадан). Негізгі пайдаланылатын заттар – этил спирті (100 л) мен полиэтилен (8 т). Оның да тәулігіне жұмыс істеу уақыты 8 сағат, жылына – 830 сағат. Жылына шығатын ластаушы заттар – этил спирті

(0.0768 т), сірке қышқылы (0,0084 т), көмір оксиді (0,0194 т) және ауаға таралған заттар ( 0,0015 т ).

(0003). Кептіру камерасы. Каширленген тұсқағаз бен кашир желімін пайдаланылады, тәулігіне – 8 сағат, жылына – 250 сағат жұмыс істейді. Ластаушы зат – сірке қышқылы, оның жылына шығатын мөлшері – 0,0003 т/ж.

 

 

                                                                                                          Кесте 3                                            

Атмосферадағы ластаушы заттардың жалпы шығарынды мөлшері, оларды тазалау және қайта пайдалану

Лас тау шы зат тың коды	Ластау-шы заттың аты	Ластау көзінен шығатын ластаушы заттың мөлшері       т/ж	Соның ішінде		Тазартылуға түскендерден		Атмо сфера ға шыға- рыл- ған- дар
			Еш тазар- тылмай шыға-рыла-тындар,   т/ж	Тазар-тылуға түсетін         т/ж	Атмо-сфераға түскені         т/ж	Қайта пайда-лан- ғаны       т/ж
1	2	3	4	5	6	7	8
01             02       03       04         05	Ауада- ғы қатты бөл- шектер     Қағаз шаңы     Көмір оксиді     Сірке қыш-қылы     Этил спирті	0,0015             53,6072       0,0194       0,0087         0,0768	0,0015             —       0,0194       0,0087         0,0768	—             53,6072       —       —         —	—             0,0072       —       —         —	—             53,600       —       —         —	0,0015             0,0072       0,0194       0,0087         0,0768

 

 

Кестеден көріп отырғанымыздай, ластаушы көздерден шыққан шығарындыларды тазалау және оларды қайта пайдалану жұмыстары жүргізілмейді. Тек қана қағаз шаңы жылына 53,6072 т шықса, тазалаудан кейін 53,600т қайта пайдаланып, ал 0,0072 т атмосфераға басқа да шығарындылармен бірге шығарылады екен.

Кәсіпорында жүргізілген есепке алу жұмыстар нәтижесі ластаушы көздерден шыққан зиянды заттардың сандық және сапалық көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді. Зиянды заттарды есепке алу нәтижелері кәсіпорында 3 ластау көзінің бар екенін және олардан 5 түрлі зиянды заттектердің шығатыны, оның  жалпы массасы – 0,1136 т құрайтынын көрсетеді.

 

                                                                                                          Диаграмма 2

Кәсіпорыннан атмосфералық ауаға шығатын заттар %  мөлшерінде

 

Кәсіпорыннан атмосфералық ауаға 5 түрлі ластаушы заттар шығарылады. Ластаушы заттар ішінен атмосфералық ауаға қағаз шаңы ғана тазалау процестерінен өтеді. Сондағы жалпы ластаушы заттардың пайыздық көрсеткіштері мынандай: ауадағы қатты бөлшектер 7%, қағаз шаңы 13%, көмір оксиді 20%, сіркеқышқылы 27%, этил спирті 33% құрайды.

 

3.3 Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың түр құрамына және массасына байланысты кәсіпорынның қауіптілік категориясын анықтау

Кәсіпорындарды қауіптілік категорияларына бөлу есебі атмосфераға тасталатын ластаушы заттардың массасы мен түрлік құрамына байланысты жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қауіптілік категорияларына бөлу нұсқаулары бойынша шығарылады (кесте 4,5).

Кәсіпорыннның қауіптілік категориясын (КҚК) мына формуламен есептейді:

 

КҚК = ∑( М_і / ШРК_і )^αί

Мұндағы:

М_і – ластаушы заттың жалпы массасы, т/ж;

ШРК_і – ластаушы заттың орта тәуліктік шекті рауалы концентрациясы, мг/м³;

п – ластаушы заттардың саны;

αί – і – затының зияндылығы мен күкіртті газ зияндылығының арақатынас деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін өлшеусіз константа.

 

 

 

                                                                                                                    Кесте 4

Әртүрлі қауіптілік кластар заттарының αⁱ мәні

 

Константа	Қауіптілік класы
	1	2	3	4
αi	1.7	1.3	1.0	0.9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                  Кесте 5

КҚК мөлшеріне қарап 4 қауіптілік категориясына бөледі:

 

Категория	КҚК мәні	Сипат
1	КҚК >106	Кәсіпорындар 1-ші класс қауіптілігінің ластаушы заттарын көп мөлшерде шығарады. 1-2 кәсіпорыны  бар кіші қалаларда, 5-10 кәсіпорны бар ірі қалаларда кездеседі. Кәсіпорындар қаланың шығарылымының 60-70% құрайды.
2	106>КҚК>104	Бір немесе бірнеше ластаушы заттардың көп көлемді шығарындылары ШРК-дан жоғары. 3-8 кәсіпорындары бар кіші қалаларда немесе 15-20 кәсіпорындары бар ірі қалаларда кездеседі. Қаланың жалпы ауаға тасталымдарының 30% кәсіпорындардан шығады.
3	104>КҚК>103	Қаланың жалпы ауаға шығарындыларының 5-10% кәсіпорындар шығарады.
4	КҚК<103	Ластаушы заттарды аз шығаратын ұсақ кәсіпорындар. Кәсіпорын шығарындылары жалпы қаланың шығарындыларының 1-5% құрайды.

 

Кәсіпорынның қауіптілік категориясын (КҚК)

 М_i /ШРК_i › 1 болған кезде ғана есептейді. Егерде M_i / ШРК_i < 1 болса, олар КҚК-сын есептегенде 0-ге теңеледі. Орташа тәулік ШРК мәні  болғанда бір максималдық шығынды (ШРК_м.т.), ШРК – ның шамамен қауіпсіз (ОБУВ) деңгейін немесе 10-есе кеміткен өнеркәсіп зонасындағы заттектің ШРК-сын пайдаланады. Егерде ластаушы заттың ШРК-сы анықталмаған болса, КҚК сол заттың шығарындысының массасына теңейді[28].

 

 

                                                                                                                  Кесте 6

Кәсіпорынның қауіптілік категориясын есептеу нәтижелері төмендегі кестеде көрсетілген:

 

Л.з коды	Шығарынды аты	Шығарынды т/жылына 2008ж. мг/м3	Шығ-дыға белгілен- ген ШРК мг/м3	Қауіп- тілік класы	αі	М/ ШРК	ШРК
1	2	3	4	5	6	7	8
01       02     03   04     05	Ауадағы қатты бөлшектер   Қағаз шаңы     Көмір оксиді   Сірке қышқылы   Этил спирті   Барлығы	0,0015       0,0072     0,0194   0,0087     0,0768   0,1136	0,150       0,100     3,000   0,060     5,000	3       —     4   3     4	1       1     0,9   1     0,9	0,010       0,00 72   0,010   0,145     0,023   0,260	0,017       0,122     0,017   0,247     0,037

Кәсіпорынның қауіптілік ктегориясын есептеу нәтижесінің мәні 10³ төмен, сондықтан кәсіпорын қауіптілігі 4 категорияға жатады[25].

3.4 ШРШ нормативтері бойынша ұсыныстар және атмосфераны қорғау іс- шаралары

 

Қоршаған ортаны қорғау жұмыстарының нәтижесінде кәсіпорындағы ластау көздерінен шығатын  шаң концентрациясының мәні жақын жердегі селитепті зонада 0,74 ШРК құрайды. Яғни, бұл көрсеткіш “РЕК” ЖШС және АҮҚК өнеркәсіп ауданыныңда орналасқан барлық ластау көдерінен шығатын жалпы шаң шығарындысының мыңнан бір пайызын ғана құрайтынын көрсетеді. Сондықтан, кәсіпорыннан шығып жатқан ластаушы заттарды нормаға сай деуге болады (кесте 7).                                                                                                                    

Кесте 7

Шығарындылырға қойылған нормативтер төмендегі кестеде көрсетілген:

 

Л.көздің номері	ЛАСТАУШЫ ЗАТТАР ШЫҒАРЫНДЫЛАРЫ
	2008ж.ШРШ		2009-2010ж.ж ШРШ
	г/с	т/жыл.	г/с	т/жыл.
Ауадағы қатты бөлшектер (код 2902)
0002	0,0005	0,0015	0,0005	0,0026
Қағаз шаңы (код 2962)
0001	0,0024	0,0072	0,0024	0,0122
Көмір оксиді (код 0337)
0002	0,0065	0,0194	0,0065	0,0330
Сірке қышқылы (код 1555)
0002 0003 Барлығы	0,0028 0,0003 0,0031	0,0084 0,0003 0,0087	0,0028 0,0003 0,0031	0,01430 0,0005 0,0148
Этил спирті (код 1061)
0002	0,0257	0,0768	0,0257	0,1306

 

 

Сонымен қатар мекемедегі атмосфералық ауаны бақылап оны қорғау іс-шаралары вентиляциялық жүйе мен қағаз жиналатын бункердің техникалық жағдайларын бақылау, жыл сайын қоршаған ортаны қорғау мониторингін жүргізу, кәсіпорын орналасқан санитарлы сақтау зонасын көгалдандыру жұмыстарын қамтиды.

Өте жоғарғы деңгейдегі  ластануларды болжау, ескертулерді жеткізу жұмыстарын Госкомгидрометтің болжау бөлімшелері іске асырады. Егер қолайсыз метеорологиялық жағдайлар болатын болса, кәсіпорында қалыптасқан жұмыс режимінің өзгеруін радио хабарлары мен қоса телефонмен де хабарлап ескертіп отырады.

Алматы қаласы бойынша өте жоғарғы деңгейдегі ластаушыларға – шаң, азот оксиді, күкірттің қос тотығы, комір оксиді жатады.

Зиянды заттарды шығаратын көздер екі категорияға бөлінеді.  Бірінші категориядағы ластаушы көздер кварталына бір рет бақыланып тұруы керек, ал екінші категориядағы ластау көздері жылына бір рет. Бақылауға  өте аз мөлшердегі М/ШРК<1 заттар алынбайды, бірақ бақыланатындар қатарында шаң, азот оксиді, күкірт және көмір оксидтері болуы қажет.

Кәсіпорын шығарындылары селитепті зонаға  айтарлықтай әсер етпейді және ШРШ нормаларына сәйкес. Шығарындыларды бақылау  жыл сайын  

“ Балқаш-Алакөл экологиялық департаментінің ” қадағалауымен өнеркәсіптік мониторинг жүргізіледі.

 

          Жерді кәсіпорын қалдықтарымен ластануынан қорғау

 

1. Қалдықтар өнеркәсіптік және шаруашылық әрекеттер нәтижесінде пайда болады. Өнеркәсіпгі қалдықтарға сипаттама төмендегі кестеде көрсетілген.

1.1 Өнеркәсіптік қалдықтар.

Өнеркәсіптік қалдықтарға тұсқағаз шығару барысында пайдп болған қағаз шаңын және қағаз қиықтарын жатқызамыз.

Қағаз қалдықтары “PAPIRUS” ЖШС жасалған келісім шарт бойынша пресстеледі және қайта пайдаланылады.

Қағаз қалдықтары — 53,6 т құрайды. Ал келешекте өнім көлемін көбейтуге байланысты -91,12т болады.

 

1.2 Тұрмыстық қатты қалдықтар.

Тұрмыстық қатты қалдықтар территорияны тазалаған кезде ( түскен жапырақтар, сыпырынды) сонымен қатар адамдар іс-әрекеттерінен пайда болады. Адам басына шаққанда жылына қатты қалдықтар 36,2 кг болса, онда тұрмыстық қатты қалдықтардың жалпы көлемі:

36,2 ×10^-3 = 2,2082т

Сыпырындылар, жерге түскен жапырақтар орташа шамамен жылына 1м³— 7кг құрайды.

 

Сонда сыпырындылар мен түскен жапырақтардың жылдық көлемі мынаған тең:

7 × 200 × 10^-3 = 14,000т

Қатты қалдықтардың жалпы көлемі:

2,2082 + 14,000 = 16,2082т/жыл.                          

Мекемеде пайда болатын қалдықтарға сипаттама кестеде көрсетілген (кесте 8).

 

 

 

                                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Осы тақырыпқа байланысты 2008 жылдың маусым айында болатын өндірістік практика кезінде Балқаш-Алакөл экологиялық департаментінде Алматы қаласы мен облыс аймағының қазіргі кездегі экологиялық хал-ахуалымен таныстым. Қаланы ластап жатқан көптеген өнеркәсіп орындары, құрылыс жұмыстары, автокөліктерден жыл бойына щығатын ластаушы заттардың жылдық шығарындыларынан біраз материалдардан жинадым. Осы материалдар ішінен мені қызықтырған “Айгерім” атты тұсқағаз фабрикасы.

Қызықтыру себептері:

Біріншіден, бұл өнеркәсіп орны аз ғана территорияны алып жатса да қоршаған ортаға әсері аз да болса бар.

Екіншіден, қала атмосферасындағы ауаның көптеген газдар, ауыр металдармен ластануына қоса бұл өнеркәсіп орны ауаға шаң, шаң тәрізді заттар, қағаз шаңын шығарады. Осындай материалдарға сүйене отырып өнеркәсіп орнының қоршаған ортаға қаншалықты әсер етіп жатқаны анықталды:

1.Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде мекемеде 3 ластаушы көздің бар екені анықталды.

2.Ластаушы көздерден атмосфераға 5 түрлі ластаушы заттар шығады.Олар: сірке қышқылы, қағаз шаңы, этил спирті, көміртегі оксиді, қатты бөлшектер.

3.Зерттеу нәтижелері мынаны көрсетеді: қатты бөлшектер  0,0005г/сек, жылына 0,0015т шығады ( бұл заттың қауіптілік класы-3, улылық коэффициенті-6,7), ал көмір оксиді 0,0065г/сек, 0,0194 т/жыл ( қауіптілік класы-4, улылық коэффициенті-0,1), сірке қышқылы 0,0031г/сек, 0,0087т/жыл (қауіптілік класы-3),  этил спирті 0,0257г/сек, 0,0768т/жыл, ( қауіптілік класы-4,улылық коэффициенті -0,2), қағаз шаңы 57,6072т/жыл (улылық коэффициенті-10,0).

4. Қоршаған ортаны қорғау жұмыстарының нәтижесінде кәсіпорындағы ластау көздерінен шығатын шаң концентрациясының мәні жақын жердегі селитепті зонада 0,74 ШРК құрайды. Шаң — маңызды көрсеткіш, себебі шаңның ауада шоғырлануына байланысты кәсіби ауру, жарылуға қауіпті жағдайлар, тұмша пайда болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                             Қолданған әдебиеттер:

 

1.Алексеев Ю.А. Тяжелые металлы в почвах и растениях. Агропромиздат, 1987.-115с

2.Добровольский В.В. География микроэлементов. Глобальное рассеяние. М.Мысль, 1938.-223-235с

3.Худолей В.В., Мигрезов И.В. Экологические опасные факторы. Сп.б., 1996.-186с

4.Антонов В.Б. Антропогенные экологические болезни. Клиническая медицина.1993.-315-319с

5.Королева Е.Г. Экологическое исследование последствий техногенного загрезнения. Токсикологический вестник.1995.-15-20с

6.Маршал В. Оснавные опасности химического загрязнения производства. Мир. 1989.-627с

7.Кабата-Пендиас А. Микроэлементы впочвах и растениях. Мир, 1989.- 135с

8.Информационный экологический бюллетень Республики Казахстан.

 Алматы, 1997.

9.Информационный экологический бюллетень Рнспублики Казахстан. Алматы, 1998.

10.Экологиялық энциклопедия. А.Ж.Ақбасова, Е.Ү.Жамалбеков, Т.Қалыбеков, А.Т.Қолұшпаева, Қ.Б.Рысбеков, Г.Ә.Саинова.Алматы.2007.-253,-172-173б.б.

11.Сарницкая Н.А. Оценка роста влияния антропогенных химических загрязнений на здоровье населения /обзор/ . Врачебное дело. 1993.-19-23с

12.Неменко Б.А. Цветные металлы в окружающей человека среде. Здравохранение Казахстана. 1985.-2, -14-18с

13.Отчет о работе АГУООС за 1998.-431с

14.Панин М.С., Касымова Ж.Ц. Влияние различной антропогенной нагрузкой на закономерности  соеденения кадмия, свинца, меди ицинка в системе.

          15.Беспамятнов Г.П., Богушевская К.К., Беспамятнова В.А.,   

Кротов Ю.А., Педельно допустимые концентрации вредных веществ в вохдухе и воде. Издание 2. химия, 1975.-456с

          16.Информационный экологический бюллетень. 4-квартал 2000г-А, 6-12с

          17.Суворов В.В., Алексеева Г.К. О Республиканской целевой научно- технической программе по оздоровлению воздушного бассейна Алматы. Наука, 1988.-70-72с

          18.Гельмгольц Н.Ф. О некоторых закономерностях ветрового самоочищения атмосферы г. Алматы. Труды Каз НИГМИ, вып.64,1978.-9-6с 

19.А.И.Федорова, А.Н.Никольская. Практикум по экологии и охране окружающей среды. Москва, 2001.-177-178с.

20. Ұлттық энциклопедия. Алматы, 2007.-439б.

21.Ғ.Сағымбаев. Экология негіздері. Алматы, 1995.-155б.

22.Национальный доклад.2008.

23.Экологиялық энциклопедия 151б.

24.Петров В.Е. Судебно-медицинская экспертиза отравлений. 1982.-70-73с

25.Отчет о работе АГУООС за 2007.-24с.

26. Балқаш-Алакөл экологиялық департаментіндегі бірінші жарты жылдықтағы есеп.-11б.
27. Беспамятнов Г.П., Богушевская К.К., Беспамятнова В.А.,

Кротов Ю.А., Педельно допустимые концентрации вредных веществ в вохдухе и воде. Издание 2. химия, 1975.-456с

          28.Степановский А.С. Прикладная экология.-М.: ЮНИТИ-ДАНА,2003.-С. 70-78.

29.Экологиялық энциклопедия. А.Ж.Ақбасова, Е.Ү.Жамалбеков, Т.Қалыбеков, А.Т.Қолұшпаева, Қ.Б.Рысбеков, Г.Ә.Саинова, М.Н. Сәндібеков.- Алматы, 2007.-41-43б.

30.Колумбаева С.Ж., Бильдебаева Р.М. Общая экология/Учебное пособие под ред.А.Б.Бигалиева-Алматы:Қазақ университеті,2005-Б.-19-29.

31.Ақбасова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау, жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық.2007.-243-244б.

32.Грановский Э.И., Неменко Б.А. Современные методы определения тяжелых металлов и их применение для биологического мониторинга: Алма-ата, 1990-С.40-73.

33.Орлов Д.С., Садовников Л.К., Лозановская И.Н. Экология и охрана биосферы химическом загрязнении. Москва: Высшая школа, 2002.-193б.