Дипломдық жұмыс: Амур жалған теңге – балығының (Abbottina rivularis) морфобиологиясы

 

ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

Биология факультеті

 

Зоология және гистология кафедрасы

 

 

 

 

Бітіру жұмысы

 

 

Амур жалған теңге – балығының (Abbottina rivularis)   морфобиологиясы

 

 

 

 

 

 

Орындаған 4 курс студенті: Алиасқарова Ғ.Б.

 

Ғылыми жетекшісі: _______________Мамилов Н.Ш.

доцент

«_____» _____ 2008 ж.

 

Норма бақылаушы: _______________ Қожабаева Э.Б.

 

«_____» _____ 2008 ж.

 

Қорғауға жіберілді, кафедра меңгеруші,

Профессор:____________________ Нұртазин С.Т.

«_____» _______2008 ж.

 

 

 

 

 

 

Алматы 2008 ж.

 

РЕФЕРАТ

 

          Бітіру жұмысы жұмыс «Амур жалған теңге — балығының морфо- биологиясы»  28 беттен, 3 бөлімнен, 6 кестеден, 2 суреттен, 38 әдебиеттер тізімінен тұрады.

          Кілттік сөздер: систематика,  морфология, морфоанализ, балық, жерсіндіру, бассейн.

          Дипломдық жұмысында амур жалған теңге — балығының морфобиологиясы қарастырылған. Олардың биологиясындағы ерекшеліктері, сипаттамасы, систематикасы қарастырылған. Сонымен қатар зерттеу нәтижесінде табылған өзгерістер мен кестелер көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

                                                  бет                                                      

 

КІРІСПЕ …………………………………………………………………………………………………..4

I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ……………………………………………………………………….5

1.1  Амур жалған теңге- балығының систематикалық орны………………………….5

1.2  Амур жалған теңге-балығының  морфологиялық сипаттамасы………………5

1.3  Амур жалған теңге-балығының  биологиялық сипаттамасы…………………..6

II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ………………………………….13

2.1  И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштері……………………………………..13

2.2  И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштерінің жіктелуі……………………14

2.3  Балықтардың биологиялық анализі …………………………………………………….14

2.4  Гонаданың жыныстық жетілу стадиялары……………………………………………15

2.5  Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің

       сипаттамасы……………………………………………………………………………………….17

2.6  Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық негіздері……………..18

III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ …………………………………………………………………19

3.1   Амур жалған теңге —  балығының қазіргі таралуы ………………………………20

3.2   Амур жалған теңге – балығының морфобиологиялық

       сипаттамасы ………………………………………………………………………………………21

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………….25

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

          Қазақстанға балықтарды жерсіндіру тарихы бойынша  үш кезеңге бөліп қарастырылады.

          Республикамыздың суқоймаларына балықтардың алғашқы жерсіндірілуі революциялық кезеңге дейінгі уақытта болған. Ол 1885 – 1890 жылдары Алматы қаласының тоғандарына бірнеше дана сазан балықтарын жіберуден басталған.

          Екінші кезең 1848 – 1956 жылдары аралығында әр түрлі суқоймаларға балықтардың 18 түрі, сонымен қатар бірінші кезеңнен екі есе көп отырғызылған. Арал бассейініне балықтардың 13 түрі енгізілген. Осы уақыт аралығында Арал теңізіне шоқыр балықты жерсіндіру  жұмыстары  оралдың дельта бөлімінен алынды.

          Үшінші кезең 1950 жылдардан басталды. Бұл кезеңде ақсаха, көксерке және өсімдікжемді балықтарды жерсіндіру жүзеге асырылды. Осы уақытта Қазақстанда әдейі ұйымдастырылған топтың қатысуымен Кәсіптік жерсіндіру станциясына әкеліп отырғызды. Қазақстанның тоған шаруашылықтарына және Орталық Азия суқоймаларына – Қытай елінің  суларынан және Амур бассейіндерінен әкеліп ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын  жерсіндіргенде  кездейсоқ әкелінген тағы басқа бірнеше түр балықтары болды. Солардың ішінде амур жалған  теңге – балық  кездескен.

          Амур жалған теңге – балық  Abbottina rivularis  (бұрынғы атауы      Pseudogobio rivularis) кең тараған түр. Олар Жапония, Қытай және Амур  өзенінің төменгі бассейінде мекендейді [1].

          Қазақстанда бір ғана түрі кездеседі. Ол  Abbottina rivularis. 1956 – 1958 жылдары өсімдікжемді балықтарды Қытайдан жерсіндіру кезінде Қазақстан мен Орта Азия тоған шаруашылығына кездейсоқ әкелінген [2-5].

          Амур  жалған теңге балығы 1968 жылы табылған. Түр – жылу сүйгіш. Маусым – шілде  айларында өрістейді [1,6,7].

          Бұл ұсақ балықтар ихтиофаунаның әртүрлілігін толықтырып тұрады.

          Өндірістік маңызы жоқ, бірақ Амур өзеніндегі өндірістік маңызы бар балықтардың қорегі ретінде маңызы бар. Қорек ретінде бағалы бентофагпен бірге конкуренциялық қатынаста болады.

          Мақсаты: Амур жалған теңге – балықты оқып зерттеу, көптеген ғылыми кітаптар арқылы терең танысу, зерттеу методикасын үйрену, құралдармен жұмыс істеп үйрену.

          Міндеті: Балқаш бассейндігі әр түрлі суларында мекендейтін амур жалған теңге – балықтың экологиялық өзгерістерін морфоанализ арқылы зерттеу.

 

 

 

 

 

 

I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

 

 

1.1 Амур жалған теңге – балығының систематикалық орны

 

Тип   Chordata — Хордалылар

Тип тармағы Vertebrata — Омыртқалылар

Бөлім  Gnathostomata — Жақтылар

Класс үсті  Pisces — Балықтар

Класс  Osteichthyes – Сүйекті балықтар

Отряд үсті  Cyprinimorpha — Циприноидтар

Отряд  Cypriniformes – Тұқытәрізділер

Тұқымдас Cyprinidae — Тұқылар

Туыс  Abbottina  — Лжепескарь

Түр  Abbottina rivularis – Амур жалған теңге — балық [8,9]

 

          Ертеде амур жалған теңге – балығы Pseudogobio rivularis түріне жатқызылған. Бірақ соңғы мәліметтерге қарағанда бұл түр Abbottina туысына жатқызылады. Туыстық өзгерістерге байланысты орысша атауы өзен абботина деп өзгерген. Жапондық және континентальды түрлері жеке түр астына жатқызылуы мүмкін [6,10-12].

          Амур жалған теңге – балығының кездейсоқ жерсіндірілгеніне республикада 25 жыл уақыт өтті.

 

 

1.2 Амур жалған теңге – балықтың морфологиялық сипаттамасы

 

          Амур өзенінде Д II – III 7, А II – 5, бүйір сызықтарының қабыршақтар саны – 36 – 41, жұтқыншақ тістері – бір қатарлы 5 – 5, Балқаш – Іле бассейінінде: Д III 7,5; А II – III  5,5; Бүйір сызығының формуласы 33х 5 – 7/4 – 5, 39 орташа қабыршағы 36,6; омыртқа саны – 30 – 34; кеуде – 14 – 16; құйрығы – 15  — 18, 1 –ші желбезек доғаның саны 10 – 14  орташа 12, аузы – төменгі үстіңгі жағы төмен қараған. Төменгі ерні үзілмеген, бірақ ол 3 бөліктен тұрады. Мұртшасы – қаралау қысқа, олардың ұзындығы көзінің қарашығының диаметріне тең. Қабыршақ көлемі – орташа, тамағының асты жалаңаш [13].

          Тұмсығы танау тесігінің алдында, тікке жоғары қараған. Көзі жоғары орналасқан. Арқа жүзбе қанаты құрсақ  қанатының алдына қарай орналасқан. Дененің биіктігі – 5,1 – 5,4. Арқасы – сұр – қоңыр. Арқа, ал кейде құйрық қанаттарында ашық қара дақтары бар, бұл жас шабақтарында жақсы байқалған. Арқа және құйрық қанаттары қатты [13].

          Бұл түрдің максимальды мөлшері өзі туған су қоймасында  8,5 – 10,5 см – ге тең, ал Балқаш – Іле бассейіндерінде 12 см – ге дейін. Көп жағдайда 8 см. дене массасы  4,7 – 11,34 г [14].

          Денесі бүйірінен қысыңқы, денесі шығыңқы, тұмсығы ұзарған. Түсі біршама кәдімгі құмқазғышқа ұқсас. Арқасының түсі – күңгірт, көбіне күңгірт – қоңыр, құрсағы – ақ күміс түсті. Денесіндегі дақтары – ұқсас, құйрық және арқа қанатында біршама ашық түсті.

          Ауыз бұрышында қысқа мұртшасы бар. Д II – III 7 – 8;  А II – III  5 – 7; желбезек өсінділері -8 – 15; жұтқыншақ тістері бірқатарлы  5 – 5. Жақын түрлердің кариотипі 2n = 50 ( A.ecocinus) [1,6,15].

 

1.3 Амур жалған теңге – балығының биологиялық сипаттамасы

 

Таралуы. Тұщсулық түр. Құмқазғыштың ішінде амур жалған теңге – балық жылу сүйгіш. Әдетте судың ақырын ағысында және тоқтанды суларда тіршілік етеді.

          Ханка көлінің бассейінде, Роздольный өзенінде кездеседі. Жалпы тіршілік ету ареалы – шығыс Азияның тұщы суларында, Амур өзенінің меконга өзеніне дейін кездеседі.

          Қытайдағы Янцыцзяннан солтүстікке дейін, Кореяда да кездеседі. ТМД              аумағында ертеде Амурдың төменгі және ортаңғы ағыстарында кездеседі [1,6,7].

          1956 -1958 жылдары өсімдік жемді балықтарды Қытайдан жерсіндіру кезінде Қазақстан және Орта Азияның тоған шаруашылығына кездейсоқ әкелінген. Балқаш – Іле, Арал бассейіндері осы суқоймаға жатады, Сарысу,  Талас, Шу өзендерінде табылған. В.П. Митрофановтың пікірінше түркістандық пескармен гибридті форма түзеді [2-5,16].

          Өте көп тараған Амур бассейіні мен жапон теңізінің өзенгі бассейінінен бастап оңтүстігі меконкаға дейін. Қытайда, Кореяда және Жапонияда кездеседі. Россияда жоғарғы және ортаңғы Амур ағыстарында, Ханка өзенінің бассейінде тіршілік етеді [6,10].

          Өсімдік жемді балықтарды Амудария мен Сырдарияға жерсіндіргенде кездейсоқ келген.

          Өзбекстан суқоймасына өсімдік жемді балықтарды жерсіндіргенде бірге келген 1960 жылдың басында Ташкент облысында «Балыкчи» балық совхозына әкелінді (Сырдария өзені). Отырғызу материалы ретінде, ертедегі суқоймаға, бассейіндерге өзендер арқылы барлық балық совхозын толықтырып тұрды[17].

Көбеюі. Бір жылда жыныстық жағынан жетіледі (Амур өзенінде) кейде кеш 2 жылда (Балқаш – Іле) жетіледі, денесінің мөлшері 4 – 5 см – ге жеткенде жыныстық жағынан жетіледі. Аталығы аналығынан үлкен. Жыныстық кезеңінің байқалуы және кеуде қанаттарында болатын тікенектерінде. Өрістеу кезеңі – сәуірдің соңы – майдың басы және тамыздың басында порциялап және ұзақ шашады,  маусым – шілдеде, Амур өзендерінде   2 – ші және 6 – шы порция  уылдырықтарында бір – бірінен айырмашылықтары бар. Тұқымдылығы – Балқаш – Іле бассейіндерінде ұзындығы бойынша 6 – 8 см, 0,8 – 1,2 мың уылдырық, ал қапшағай суқоймасында тұқымдылығы біршама жоғары – 1,55 – 7,55 мың уылдырық. Амур өзенінде ол көрсеткіш өзгеріп 1,2 – 1,98 мың уылдырық алынған. Өрістеу кезеңі — өзен, көл, суқойманың системасында жүреді. 10 – 40 см тереңдікте судың әлсіз ағысымен, құмды және құмаралас грунтта өтеді. Икрасы шұңқыр ұяшыққа салынады, оның диометрі 15 -25 см, аталықтары ұяшықтарды құрады , мәлімет бойынша аналық суқоймалар үшін кеңдігі(1 – 2,3 см) ұяда орналасқан уылдырығы жерсіндірілген суқоймаларда белгіленбеген. Бір ұяшықта кездескен уылдырықтар саны өте төмен: 1711 дана. Амур өзенінде және Іле бассейінінде 172 – 537 дана [1,3,6,18-23].

Шыққан уылдырық су температурасына байланысты аталықтың қарауымен 4 – 8 күнде дамиды. Өзінің ұрпағын қорғау үшін уылдырықтарын басымен, кеуде қанатымен қорғайды, оттегінің болуын жақсартады. Уылдырығы жабысқыш, диометрі 2 – 2,5 күнде түсіп қалады 4 – 4,2 мм эмбриондардың сарыуыз қапшығы болады., кеуде қанаттары ұзын, құйрық бөлімі біраз қайырылған 4 – 5 күндей аралығында су түбінде болады, судың қалың қабатында болады.  11 – 15 тәуліктен кейін шығады, ұзындығы 5 – 6 мм. Заводтарда өзендерде концентрацияланады, осы даму сатысы жүреді.          Әр жылда Іле бойында  0,06 – 2,16 мм дана ұсталады, жас лжепескарь  шабақтары ұсталады. А – В кезеңдерінде осындай ұсталған түрлердің 0,05 — 4% — ын мыналар құрайды: дрифт личинкалары және т.б. түрлер (амур чебачогы, амур бычогы т.б.). миграция кезеңі бұл бассейінде макмыр ортасы маусым соңына дейін болады. Маусымның бірінші декадасында максимумге жетті[6,24,25].                                                                                     

          ГЭС плотинасынан Балқашқа дейінгі барлық өзендерде  лжепескарь түрлері табылған. Белгілі бір аймақта барлық өзендерде түрлердің өрістегіштігі тіркелмеген. Бұл түрдің жас шабағының поставщигі болып Іле өзеніндегі  Акдалинский массив орошения саналады. Осы жерде лжепескарь активті көбейді және сбросты каналмен русловой бөліміне жиналды. Сырдариядағы бұл түрдің көбеюі туралы мәліметтер бізге беймәлім. Амур лжепескарьі бұл өзенде табылмаған [26,27].

          Өрістеу уақыты келгенде алдыңғы жүзбе қанатында өсінділер қалыптасады, сол арқылы жыныстық жетілгенін білуге болады. Кеудесінің төменгі бөлігі осы кезде сарғыш түс береді, ұзындығы – 5 см жеткенде  1 жылда жыныстық жетіледі, өрістеуі – порционды, аталығы ұясын шұңқыр түрінде салады, ол жерге аналығы – 1000 уылдырыққа дейін салады. өрістеуі топпен де болады, онда бір аталыққа 2 – 3 аналықтан келетін топ өрістеуге шығады. Инкубациялық кезең су температурасы 2 С⁰ тең болғанда, 4 – 5 күнге созылады[27].

          Уылдырығын және дернәсілдерін аталығы қарауылдап жүреді. Аквариумдағы балықтар 6 – 8 см – ге дейін өседі. Қоректің барлық түрімен қоректене береді. Оптимальды жағдайдың құрамы; Судың қаттылығы 2 ден 12 С⁰, рН – 6,5 – 7,5; t = 16 – 22 C⁰. суда міндетті түрде аэрация және фильтравание болуы тиіс.

          Уылдырығын конус тәрізді шұңқыр ұяға салады, ондағы уылдырықты аталықтары қарауылдайды[28].

          Егер аквариумда дұрыс жағдай жасалған болса, балықтар өзін қалыпты сезінеді. Олардың мінез – құлығын және көбеюін және т.б. сұрақтарға жауап іздеуге болады [28].

          Ұясы – шұңқыр табақ тәрізді. Ішкі диаметрі – 20 см, тереңдігі 5 см дейін терең. Ұясы жағалауға орналасады, ұсақ аймақтарда ұясы 8 – 40 см тереңдікке салады және әр түрлі грунттарға: құмды, құмды – лайлы және қарапайым лайлы грунттарға орналасады.

          Осы грунта  ұялар ашық дөңгелек дақтар сияқты көрініп тұрады. Осындай ұсақ сулардың  температурасы – 30 С⁰ –ге дейін жетеді. Аталық ұяны активті түрде қорғайды. Ол өзімен бірдей жастағы аналықтан ірілеу. Өрістеу уақытында аталықтың басында және кеуде қанатында өсінділер пайда болып, сол арқылы ұяны қорғап жүреді. Ол активті түрде ұяны басқа балықтардан қорғайды. Ұяға адам жақындаса аталығы ұядан біршама құмға немесе өсімдіктерге қарай кетеді. Біраз уақыт қозғалмай бақылап отырсақ, біраздан соң ұяға қайтып оралады. Содан кейін ұясында уылдырығын қарауылдайды.  Кеуде қанаттарын қозғалту арқылы аталықтары ұясындағы суда ток шығарады [1].

          Уақыт өткен сайын, аталықтары уылдырығын біршама айналдырып қозғайды. Аузына бірнеше уылдырықты салып, қайта орнына қояды. Бұл жағдай ұядағы газдық режимді жақсартады.

          Лжепескарь уылдырығын ұсақ бентофагтардан жою үшін қорғайды. Ол өжет түрде қолға қарай секіреді және тістейді, бүкіл денесімен ұрады, әсіресе кеуде қанатының қатты өсінділері бар сәулелерімен ұрады. Егер аталықты ұядан алса, онда ұяға горчак, шабақтар, құмқазғыштар ұяға жиналады. Уылдырық дамуы тез өтеді, дернәсілдері біршама су қабатында жүзіп жүріп су түбіне шөгеді. Дернәсілдің кеуде қанаттары өте ірі саусақ тәрізді ұзындықта жетілген. Бұлай болу себебі, жалған құмқазғыштың дернәсілдері, басқа құмқазғыштардың дернәсілдерімен салыстырғанда жұмсақ грунтта тіршілік ететін және оған бекіну үшін біршама үлкен көлемде болуы тиіс  [1].

Жасы мен ұзындығы.  Қазақстанда оның ішінде Амур өзенінде лжепескардың биологисы жайлы мәліметтер аз көлемде берілген. Лжепескарь қысқа мерзімді балық. Амур өзені мен су қоймаларда лжепескарь жасы – 5 жасқа дейін болады. Қапшағай суқоймасының балықтары ұзындығы 1,4 – 7,0 (орташа 3,0 см) ,салмағы 0,023 – 4,7 г (орташа 1,3 г), Алматинкада 25,6 – 83,5 мм (орташа 41,76 мм), салмағы 0,282 – 11,34 г (орташа 1,23 г), өзендегі популяция түрлерінің  денесінің ұзындығы Алматинкада 60 – 66,7 мм (орташа 62,62 мм), салмағы 3,46 – 6,0 г. Ауланған түрлердің ұзындығы Амур бассейінінде 4,5 – 8,5 см [2,3,6,18].

          Лжепескарьдің өсуі аналық суқоймада келесі көрсеткіштермен көрсетіледі, мм: бірнінші жылы 42 – 50, екінші жылы 56 -60, үшінші жылы 67 – 78  аталығы аналығына қарағанда тез өседі 4 -6 мм: бұл жаста аталығының ұзындығы 70 – 78 мм, аналығы 67 – 84 мм бұл көптеген қозғалатын балық түріне тән[20,21].

          Амур бассейіні үшін лжепескарьдің өсу қарқыны су қоймада өте төмен екені көрсетілген. Амур өзенінде жылдық  өлшемдері 42 – ден 50 мм-ге дейін өзгертеді, Қапшағай суқоймасы мен Бақанастық системада 27 – 46 және 37 – 46 мм сәйкестік бар, бірақ келесі  жылғы өсімді қосқанда (1+). Осындай тенденция басқа топтарда да табылған бірақ, төменгі сатыда. Өсімтал топтардың арасында есептелген және қарастырылған жылдық өсуі бір – бірімен алшақтамайды: Амурда  жылына 10 – 18 мм құрайды. Қапшағай суқоймасында 13 – 19 мм. Ересек балықтарға өсіміне жүргізілген бақылаудың нәтижесі. Амурда үш жылдық – 11 – 18 мм және су қоймаларда 2 – 3 жастағылары 15 – 19 мм. Салмағының өсімі төрт жастағыларда су қоймалар үшін жоғары.

          Аналық суқоймаларға қарағанда Қапшағай суқоймаларындағы амур жалған теңге — балық жақсы өсімі көрсетілген: 2+ =7,5 см, 3+ =8,5 см,         4+=9.1 см.  аталғандардың барлығы әр түрлі су қоймаларындағы оның шектеусіз өсімімен байланысты болуы мүмкін. Бұл түрдің максимальды өлшемі Балқаш – Іле бассейінде (12 см) жоғары, Амур өзеніне қарағанда [20,21].

Қоректенуі және қоңдылығы. Амур бассейінінде  — амур жалған теңге — балығы стенофаг ретінде тіршілік етеді. Қоректің  59 % — ын бентостық организмдер құрайды, соның ішінде негізгі өкілдері херономидтер. Басқа компоненттердің ішінде 63,1 % өсімдіктер қатысады. Қоректену компоненттерінің ішінде өсімдіктердің ұрықтарының маңызы зор және олармен қоректенетіндіктен жұтқыншақ тістерінің жоғарғы бетінің көлемінің өзгеруіне және ішектердің ұзындығына әсерін тигізіп, дене ұзындығының     90 – 110 % — ын ішегі алып жатады [6,29].

          Бентоспен қоректену уақыты дернәсілдік кезеңінен басталады. 10 мм – ге дейінгі жас особътардың қорегінің объектісі – бентостық және жағалауда тіршілік ететін коловраткалар. (Trichocera, Monostyla hepadella)  біртекті кездесетіндер негізінен – десмидиялар және диотомды балдыырлар және қарапайымдылар.

          Шабақтардың қорегіне аз қылтанды құрттар, бұтақмұрттылар, жапырақаяқтылар (ескекаяқты шаяндар), херономидтер, нематодтардың дернәсілдерімен қоректенеді. Ірі балықтың қорегі жылдың маусымдарына байланысты өзгеріп тұрады.

          Херономидтердің дернәсілдері маусым айында 70 — 84 %, ал шілдеде 11- 20,8 %, ал күзге қарай бұл көрсеткіштер жоғарылайды. Стенофагия деңгейінің жоғарылылығы лжепескарьдің Амур өзеніндегі Қоректің көптігінен және бұл түрдің су астында мекен етуіне байланысты [29].

          Балқаш – Іле  бассейінінде тіршілік ететін лжепескарьдің қорегінің спектрі кеңейген және жаңарған.

          Қапшағай суқоймасында  қорегінің құрамы 16 компонентті құрайды, ол жануарлардан және өсімдіктердің төменгі деңгейін құрайды – 26,3 ‰  [30].

          Өсуінің қатынасына байланысты Қапшағай су қоймасында рационды өзгеріп тұрады, компоненттің саны сияқты қорегінің құрамы да өзгереді.             ( 1 кесте).

          Ұзындығы 10 – 15 мм балықтың рационының минимальды компоненттерінің саны 5 – ке тең негізінен омыртқасыздар, балықтар, минералды тыңайтқыштар.

          Доминантты түрлер – коловратка, ескекаяқты шаянтәрізділер балықтар үшін  80%, ал херономидтер балықтар үшін – 16 %.

          20 – 25 мм – ге жеткен лжпескарьдің қорегінің көлемі – 12 мм-ге дейін өсіп отырады., жануарлардан қорек ретінде кездесетіндері – аз қылтанды құрттар және танитарзустар – 65 %, остракодалар — 50%.

          Негізгі  қоректің массасын – херономидтердің дернәсілдері (34 %) азқылтанды құрттар — 17% құрайды. Жалпы жануарлар қорегінің 45,7 %, минералды бөлігі – 54,3 % [30].

          Қорегінің құрамы 2 – ге бөлінеді:

                             1 Зоопланктон

                             2 Бентос

          Қолданылатын индексі 8  (10 – 15 мм) 22,1   (20 – 25 мм) дейін өседі [31].

          Жыныстық жағынан жетілген түрлердің  (40 – 90 мм) қорегінің компонентері 10 – ға тең соның 8 – і жануарлардан тұрады. Саны бойынша доминантты түрлер аз қылтанды құрттар және херономидтердің дернәсілдері (88,7%),  херономидтер (40,2 %), шаянтәрізділер (17,2 %). Балықтардың –  100 %, минералды бөлігі  — 90 %.

          Жыныстық жетілген лжепескарьдің қолданылатын индексі – орташа    15  20 – 25 мм мөлшердегі түрмен салыстырғанда  7дейін төмендейді. Аналықтың қоңдылығы суқоймада фультон бойынша ♀ — 1,9, ♂ — 1,8 –ге тең. Кларк бойынша ♀- 1,33  және ♂ — 1,45 – ке тең [20,21]. Өсу кезінде  (1+…..3+), бірақ жынысқа  бөлінбей тұрып, Бақанаста тіршілік ететін балықтың айырмашылығы: орташа фультон бойынша 1,7 – 1,8 және Кларк бойынша 1,2 – 1,3  -ке тең [31].

          Қапшағай суқоймасында тіршілік ететін особътардың (жасы 1+) коэффициенті өте жоғары емес 1,5 және 1,3 [32].

          Балқаш көліндегі лжепескарьдің қорегі – көбінесе планктонды организмдердің көп болуымен ерекшеленеді, әсіресе дельта Іле зонасы жағында (Майтон, Кунон түбектері).

          14 -16 мм жететін балықтың қорегінің планктонды организмді жануарлар – 72% қоректің құрамындағы организмнің мөлшері (Phynchotalona, Harpacticus) – өсімдіктер – 27% (Diatomea, Naricula, Melosira). 18 – 20 мм жететін бентостық балықтардың  50% — н (херономидтердің дернәсілдері) құрайды, фитопланктон (диатомды және көк – жасыл балдырлар) шамамен 26 – 34 % құрайды.

          23 – 26 мм – ге тең ұзындығы балықтың қорегі 30% дейін төмендейді, себебі бұтақмұртты шаянтәрізділер және ескекаяқты шаянтәрізділер (63 – 68 %) дейін өседі, олардың ішіндегі минералды заттары анықталмаған [33].

          Басқа суқоймаларда лжепескарь – босминдермен қоректенеді [34].

 

  Кесте 1

Қапшағай суқоймасында амур жалған теңге — балықтың  қорегінің құрамы

 

Компонент	Кездесу жиілігі %	Қорек массасы %
Hydra sp.	2	0,1
Cladocera sp.	38	1,0
Copepoda sp.	18	0,4
Копеподаның науплиусы	6	0,1
Cryptochironomus gr. pararos tratus	2	0,6
C. g. riridulus	2	0,2
Chironomus plumosus	2	0,2
Polypeilum gr. convictum	14	1,0
Stictochiro nomus psammophilus	6	0,1
Orthoclaius gr. saxicola	2	0,6
Хирономидтер личинкасы	6	0,6
Құрлық буынаяқтары	2	0,2
Балдыр	14	0,2
Су өсімдіктері	22	0,3
Басқа судағы буынаяқтар	4	3,2
Минералды бөліктері	76	89,8
Мизида	2	0,1

 

 

          Лжепескарьдың санына байланысты және личинкалардың дамуына байланысты  1 – 14 тәуліктің ішінде эксперименталды суларда қансорғыш масалардың көбею жерлеріне бейімделген аймақтарды қоректендіреді.

          Грунттық организмдер: херономид дернәсілдерімен, өсімдіктердің тұқымдарымен қоректенеді.

          Бентофаг қорегінде- жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері, херономидтердің  дернәсілдері, нематодтар, қосқанаттылардың дернәсілдері,  балдырлар және т.б. бентостық организмдер кездеседі.

          Максимальді мөлшері – Амур өзеніндегі өзен құмқазғышының мөлшері – 9 см, Сунгарияда – 11 см, Кореяда  — 12 см [1,35].

          Аталығы аналығынан ірілеу және ол ұрпағын күзетеді. Өмір сүру ұзақтығы 4 жастан аспайды [22,36].

          Өмір сүру ортасы – тыныш жерде немесе ақырын ағысы бар суларда тіршілік етеді. Бірнеше үйірі бар және бентостық организмдермен қоректенеді ( коловратка, херономидтердің ұсақ личинкалары, нематодтар, бірқатар балдырлар) тұрады. Ұзындығы 4,2 см – ге жетіп бір жасқа толғанда жыныстық жағынан жетіледі. Уылдырығын өзінің ұясына салады, ол ұясы шұңқыр табақ тәрізді болып келеді және грунтта орналасады.

          Ұясының диометрі 12 ден 43 см дейін, тереңдігі шамамен 5 см – ге дейін ауытқиды. Ағысы жоқ жерлерге уылдырық салатын ұяны салады. Ұясы 8 – ден 40 см тереңдікте су қабатында орналасады. Тез жылитын жерлерде, су температурасы 30 С⁰ жақын болуы тиіс. Әр ұяға бір аталық уылдырығын салады. Аталығы ұяны активті қорғап жүреді, басқа балықтарды жақындатпайды бір ұяда  1700 – ге дейін уылдырық болады. Уылдырығы құмға жабысқыш, грунтта анық белгілері байқалмайды. Оның диометрі уылдырығының қабығымен бірге – 2,0 – 2,5 мм [22].

          Ұрықтану кезеңі су температурасы 18 С⁰ – та 6 – 8 күн экспериментальды жағдайда, ал табиғи жағдайда бұдан қысқарақ болады. Уылдырықтан шыққан дернәсілдер 5 мм – ге дейін өсіп, өте үлкен жетілген саусақ тәрізді өсінділері бар кеуде  қанаттары жақсы жетілген [23].

          Уақыт өткен сайын аталығы ұядан аузына бірнеше уылдырық салып алады және біраз уақыттан кейін орнына әкеледі. Бұл процесс ұядағы оттегі режимін реттейді.

Саны және шаруашылық маңызы. Табиғи су қоймада саны туралы нақты мәліметтер жоқ.

          Іле бассейініндегі бақылаулар бойынша олардың саны жоғары мөлшерде тұрақты емес, жыртқыш балықтардың қорегінде кездеспеген.

          Амур өзеніндегі және т.б. суқоймада ихтиофаунада өндірістік балықтардың қорегі ретінде есептелмейді [2,3,6,18,31].

          Қытай комплексіндегі басқа балықтардың (амур шабағы, амур бычогы) тоған шарушылығында көбеюіне байланысты өнімділікке кері әсерін тигізеді.

          Өндірістік маңызы жоқ, бірақ Амур өзеніндегі жыртқыш балықтардың қорегі ретінде маңызы бар. Орын алуы алуан түрлі. Қорек ретінде бағалы бентофакпен бірге конкуренциялық қатынасы болуы мүмкін [18,31].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II   ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР

 

 

2.1 И.Ф. Правдиннің [ 37 ] морфоанализ көрсеткіштері

 

          Балықтардың түріне морфологиялық  анализ жүргізген уақытта, оның өлшемді  көрсеткіші  штангенциркуль арқылы жүзеге асырылады.

 

L – денесінің толық ұзындығы

l – денесінің құйрық қалақшасыз ұзындығы

aD – антедорсальды арақашықтығы

pD – посдорсальды арақашықтығы

Lca – А қанатының соңынан құйрық қанатының басталған жеріне дейінгі арақашықтығы

aP – антепектральды арақашықтық

aV – антевентральды арақашықтық

aA – антеанальды арақашықтық

lc —  басының ұзындығы

ao – тұмсығының ұзындығы

o – көзінің диометрі

ap – көзінің артынан желбезек қақпағының соңына дейінгі арақашықтық

lmx —  жоғарғы жағының ұзындығы

lmd – төменгі жағының ұзындығы

io  — екі көзінің арақашықтығы

hCs – көзінің алдынан басының биіктігі

hZa – көзінің артынан басының биіктігі

H – денесінің ең биік жері

h – денесінің ең аласа жері

ID – арқа қанатының ұзындығы

hD – арқа қанатының биіктігі

lA – аналь қанатының ұзындығы

hA – аналь қанатының биіктігі

IP – кеуде қанатының ұзындығы

lV – құсақ қанатының ұзындығы

lcs  — үстіңгі құйрық қабақшасының ұзындығы

lcm – құйрық қабақшасының ортасы

lci – астыңғы құйрық қабақшасының ұзындығы

ll  — бүйір сызығының қабыршақтар саны

над – бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны

под — бүйір сызығының астыңғы қабыршақтар саны

llca  — құйрық қалақшаларының басталатын жеріндегі қабыршақтар саны

D – арқа қанатының сәулелер саны

A – аналь қанатының сәулелер саны

P – кеуде қанатының сәулелер саны

V – құрсақ қанатының сәулелер саны

Spbr – 1 – ші желбезек доғасының өсінділер саны

Vert – омыртқасының саны

Q  — денесінің толық салмағы

q – денесінің іш құрылыссыз салмағы

пол – жынысы

стад — стадиясы

тамақ – ішектегі тамақ мөлшері

АИП  — абсалютті уылдырығының саны

 

 

2.2 И.Ф. Правдиннің [37] морфоанализ көрсеткіштерінің жіктелуі

 

Морфологиялық белгілері бірнеше топқа бөлініп қарастырылады.

1. Қозғалуына байланысты белгілері.
2. Қоректенуіне байланысты белгілері.
3. Көбеюіне байланысты белгілері.
4. Тыныс алуына байланысты белгілері.
5. Қозғалуына байланысты белгілері: L; l; aD; pD; lcd; aP; av; aA; lc; Vert; A; P; V; lmx; lmd; ll; llca; H; h; lA; hA; lP; lV; LCs; Lcm: LCi.
6. Қоректенуіне байланысты белгілері:Q; q; Sp; br; ao.
7. Көбеюіне байланысты белгілері: пол; стад; АИП.
8. Тыныс алуына байланысты белгілері: lc; hCs; hZa; Sp; br.
9. Қоңдылық коэффициентін анықтау формуласы:

          Фультон бойынша:   

          Кларк бойынша:      

 

2.3 Балықтардың биологиялық анализі

 

          Балықтардың биологиялық анализіне келесідей өлшемдер кіреді:

1. Балықтың толық салмағы, г (Q)
2. Балықтың ішкі құрылысынсыз салмағы (q)
3. Балықтың толық ұзындығы (L)
4. Құйрық қанатынсыз ұзындығы ( l )

         Кейде балықтардың кеңейтілген биоанализі жүргізіледі, бұл жағдайда сонымен қатар дененің ең биік жері, дененің ең аласа жері, басының ұзындығы (ao сызығы).

         Биологиялық анализді сонымен қатар систематикалық анализді жүргізгенде қажетті мезеттердің біріне материалды жасына байланысты анықтау да болып табылады.

         Балықтың жасын анықтау барлық балықтар үшін маңызды. Ол үшін қабыршақ жамылғысы бар балықтардың қабыршағы қосымша, қабыршағы жоқ балықтардың желбезек қақпағын және омыртқаларын алады. Балықтың жасын желбезек қақпағы бойынша, омыртқасы, отолиті, арқа және кеуде қанаттарының қатты бірінші сәулелері бойынша анықтайды – осының барлығы қабыршақ кітапшасына салынып, этикеттеледі.

Қабыршақты барлық балық түрлерінің денесінің ортасынан арқа қанатының алдыңғы бөлігінен алған жөн. Егер арқа қанаты бірнеше болса, онда қабыршақты біріншісінің астынан, басына жақын жерінен алады. Қабыршақты бүйір сызығы жоғары,  бірақ одан алыс емес жерден алу керек. Егер балықтың бүйір сызығы жоқ болса, онда қабыршақты бүйірінің ортасынан арқа қанатының астынан алады.

 

• Гонаданың жыныстық жетілу стадиялары

 

          Балықтың ішін жарғанда гонадаларының жынысын және жетілу сатысын, асқазанының толуын және майлылығын анықтайды. Соңғысын балмен есептейді: 0 – ішегінде майы жоқ, I – майы өте аз, II – аз, III – орташа мөлшерде, IV – көп, V – ішегі қалың маға оранған.

          Жыныс бездерінің сыртқы түрі жыныс клеткаларының даму процесінде айтарлықтай өзгереді. Олардың жетілу сатысын жеке анықтау үшін жетілу шкалалары жасалған, оларды пайдаланып жыныс өнімдерінің жетілу дәрежесін анықтауға болады.

          Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты жетілу дәрежесін анықтауға болады. Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты жетілу шкаласын бөледі, олар оогенез бен сперматогенез процестерінің барлық периодын қамтиды. Аталықтары мен аналықтарының жетілу кезеңін дұрыс анықтаудан ихтиологиялық зерттеудің оъективті бағасы тәуелді болады. Әдетте жыныс бездері I даму сатысындағы дараларды анықтау қиынға түседі, ондай жағдайда журналда juveniles (juv) деп жазады да, гонадаларды гистологиялық зерттеулер үшін фиксациялайды.

 

Аналық гонаданың жыныстық жетілу стадиялары

 

          I стадия. Жыныс бездері бұл стадияда – жұқа мөлдір, кей кездерде сарғыш немесе күлгін түсті болады. Жыныс клеткалары жай көзбен қарағанда анық көрінбейді. Көпшілік балықтарды сыртқы пішініне қарап, жыныстық жетілгенін анықтау қиын. Жыныс клеткалары оогония мен жас ооциттермен белгіленеді. I стадия жыныстық жетілмеген балықтар болып саналады.

          II стадия. Жұмыртқа қапшығы біршама ұлғаяды, бірақ бұрынғыдай түссіз немесе мөлдір болып тұрады. Лупамен қарағанда, жұмыртқа қапшығынан жеке – жеке уылдырық жақсы көрінеді. Ол түссіз және мөлдір. Бұл стадиясында жұмыртқа қабында үлкен көлемде майлы терісі бар, ол I стадиясында  қалыптасады да, келесі жыныстық жетілу стадиясында бір қалыппен ыдырай бастайды.

          III  стадия. Әр түрлі балықтардың жыныстық жетілуі кезінде жұмыртқа қабының сыртынан қарағанда  біршама белгілер көрінеді. Жалпы сүйекті балықтар үшін бұл стадияның белгілері – жұмыртқаның көлемі біршама үлкейеді, дене көлемінің көп бөлігін алып жатыр. Уылдырығы қорек заттың немесе трофикалық заттардың әсерінен түсі кіреді. Күңгірттенеді және түсін ақшыл сарыдан, ашық сарғышқа дейін өзгертеді. Соған сәкес жұмыртқа қапшығының түсі өзгереді.

          IV  стадия. Жұмыртқа қапшығы денесінің үлкен бөлігін алып жатыр, түсі әр түрлі балықтарда әр түрлі, көбіне сары, сарғыштау, бекірелерде жұмыртқасының түсі сұр немесе қаралау. Уылдырығы жеке түрдің балықтары үшін уылдырығының көлемі соңғы мөлшеріне жеткен.

          V  стадия.  IV  стадиядан  V  стадияға өтер кезде уылдырығы мөлдір болады. Басынан көтергенде немесе ақырын құрсағынан қыссаң аналь тесігінен уылдырықтары оңай шығады. Кейбір балықтарда уылдырықтың шығуы синхромды, ал басқа балықтарда  ол созылмалы.

          VI  стадия.  Жұмыртқа орташа пішінді, көбінесе қоңыр – қызыл түсті. Ол түсі фоликулярдың  жарылуына байланысты. VI  стадиясының  белгісі препараттарда  қарағанда фоликуланың жарылуы болып саналады.

 

Аталық гонаданың жыныстық жетілу стадиялары

 

          I стадия. Ұрықтары анатомиялық жағынан толық жетілмеген. Гонадалар өте жұқа мөлдір, лента тәрізді. Жынысы көпшілігінде бөлінбейді. Қан тамырлары көпшілік балықтарда онша дамымаған, гонада түссіз, сарғыштау немесе сұрлау. Кейбір балықтар да мысалы, алабұғада ұрықтары жұп болып келеді.

          II стадия.  Ұрық клеткасы даму барысында көлемі үлкейген. Олар мөлдірлігін жоғалтып, күңгірт түске айналады. Гонадалары жіңішке лента тәрізді және көбіне сұрлау және ашық – күлгін түсті болады.

          III стадия.   Интенсивті сперма өседі, піседі, қалыптасады. Стадия соңында піскен сперматазоидтар түзіледі. Ұрық көлемі үлкейеді. Стадияның басында оның түсі күлгін – сұр түсті, ал соңында сарғыш – ақ түсті. Ұрық каналдары ооцисталармен және ұрық клеткасымен толығады. Каналдары өте жіңішке, сол себепті ұрығы тығыз және мықтылау. Ұрықты кескенде стадияның басында таза, ал соңында 1 – ші топтағы жетілген сперматазоид ақ түсті болып лезвияны былғауы мүмкін.

          IV  стадия. Ұрығы өте ірі  ұрық каналында тек жетілген сперматазоид болады.  Ірі жеке сперматогониялар келесі  ұрық клеткасының дамуына дейін тұрады. Яғни сперматогенездің келесі сатысына үлкен сперматазоидтардың қалыптасуына қатысатын клеткалар өте ұсақ, ұрықтың түсі ақ түсті. Гонаданы кескен кезде лезвия ақ түспен былғанады және қою сперма шығады. Құрсағын қатты қысқандақою сперма алуға болады.

          V  стадия.  Балықтың сыртқы құрылысына қарап білуге болады. Осы стадияда ұрық сұйықтығы қалыптасады. Құрсағын қысса оңай шығады. Ол кезде кілегей сияқты  немесе шәуеті шығады. Шәуеті – сүт сияқты болып тез шығады. Шәуеті – сүт түсті ақ болады. Қолмен ұстағанда жұмсақ. Жыныс өнімдері шығу барысында шәует мөлшері біртіндеп кішірейе бастайды.

          VI  стадия.  Ұрық салған, жіңішке жіпше тәрізді, қан тамырлары кеңейген. Сол себепті ұрықтың түсі күлгін немесе күңгірт түсті болады. Оны құрсағын кессе  немесе қысса біршама мөлшерде сарғыштау сұйықтық шығуы мүмкін     VI  стадиядан кейін ұрығында сперматогонидің ары қарай көбеюі басталады. Сперматогенездің жаңадан басталуы II стадияға жыныстық жетілуге өтеді.

          Әр балықтың жынысы және оның гонадаларының жетілу сатысы морфологиялық өлшеу немесе биологиялық анализ журналына, сонымен қабыршақ кітапшасына және этикетка жазылады. Жазлуы қысқаша, жалпы қабылданған белгілермен жүргізіледі. Мысалы, егер өлшенетін балық аналық екені белгілі болса, онда — ♂ II деп жазылады. Сәйкесінше аналықтарының барлық жетілу сатылары: ♀ I, ♀ II, ♀ III,♀ IV, ♀ V, ♀ VI, аталықтары үшін ♂I, ♂II, ♂III және т.с.с. деп жазылады. Егер  гонаданың жетілу сатысын анықтау қиынға түсіп қандай екені белгісіз болса, онда былай деп жазуға болады: ♀I —  II, ♀II – III, ♂I – II, ♂II – III және т.с.с.

Порционды уылдырық шашатын балықтардың жұмыртқа бездерінің жетілу сатылары (сазан, тыран) бір уақытта уылдырық шашатындарға қарағанда өзгеше жазылады. III стадияның басына дейін жоғарыдағыдай жазылады, ал ол аяқталғанда жазылу келесідей белгіленеді: ♀ III₁. Бұл уылдырықтың бірінші порциясының әлі шығарылмағанын білдіреді. Тек уылдырықтың барлық порциялары шашылғаннан кейін  VI₁ жетілу сатысы келеді.

          Аталықтарында порцционды және бір рет уылдырық шашатындарында шәуеті порциямен бөлінеді, сондықтан V даму сатысы екі түрінде де аналықтарына қарағанда созылмалы болады. Ол сәйкесінше жоғарыда көрсетілген белгімен белгіленеді.

 

 

• Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің сипаттамасы

 

          Балықтарды аулау —  ұсақ тор көзді нәрете және балық аулау құралдарымен ауланады. Таңертеңгі және күндізгі сағаттарда ауланады. Ауланған балықтардың жалпы саны 428 дана балық, олардың ішінде амур жалған теңге  — балығы  84  дана.

1. Алматы тоған шаруашылығы АҚ «БЕНТ».

          Ащыбұлақ өзені бассейіні  Қаскелең өзенінде орналасқан. Тоған шаруашылығында қарқында тәсілді пайдала отырып, поликультурада өсірілетін тұқы және өсімдік жемді   балықтарды тауарлы балық ретінде өсіреді. Бұл шаруашылықтардан материал өсіру тоғандарындатұқы және өсімдік  жемді балықтардың биылғы жазғы шабақтарын көктемде жинағанда ауланды.

2. Шелек тоған шаруашылығы – Лавар және Жарсу өзендерінің бойында орналасқан. Бұл шаруашылықтарда поликультура өсімдік жемді балықтармен бірге тұқы балықтарын өсіреді. Материал осы шаруашылықтан жаз айларында 3 пункт бойынша жиналды:
3. Бас тоған
4. Қыстату тоған
5. Жарсу өзенінің тоған суларынан.
6. Кәсіптік жерсіндіру станциясы жерсіндірілген — өндірістік тоған шаруашылығы – Кіші Алматы өзенінің бассейінінде Алматы Қаласында орналасқан. Кәсіптік жерсіндіру станциясы балық питомнигі ретінде өз тоғандарында тұқы және өсімдік жемді балықтардлың шабақтарын өсіреді.

 

 

• Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық негіздері

 

          Басқа жануарлармен салыстырғанда, балықтар үшін морфологиялық анализ өте маңызды бұл арнайы оъектіні анықтау үшін қажет.

          Балықтардың экологиялық өзгерістері және сол сияқты әртүрлі белгілердің мазмұны, В.П.Митрофановтың [38]  әдебиетінде толық кең көлемде қамтылған.

          Толық тұлға ретінде организм – тіршілігіне қажетті әртүрлі бөліктерден органдардан тұрады. Балықтар үшін 3 негізгі маңызды функциялары бар. Олар:  1. Қорегі

2. Өмір сүру ортасы
3. Көбеюі.

          Қалған функциялары қорек іздеу кезінде қозғалуы немесе өрістеу орнына жылжуы, қашып құтылыуы және жауынан қорғану т.б. белгілері қарастырылады.  Барлық жағдайда қозғалу процесіне негізінен жүзбе қанаттары жауап береді, сонымен қатар қозғалу жылдамдығын және уылдырығын қорғауда, тағы көптеген қызметтер атқарады.

          Келесі  тағы  тұрақты  органдары  –  тыныс  алу  мүшесі  желбезектері. Келесі  органдары әртүрлі кезінде қажетті болатын функциональды белгілері бар. Осы белгілер И.Ф. Правдин [37] бойынша топтастырылады, бір – бірінен есептік санау жүйесінде және белгілер арқылы ажыратылады.

          Балықтарға морфоанализ жасап үйренудің  2 негізгі мақсаты бар:

1. Оъектіні систематикалық зерттеулер арқылы анықтау.
2. Тіршілік ету ортасындағы полпуляцияның немесе зерттелетін белгілі бір түрге сипаттама беру.

     Осы  мақсатқа жету үшін, зерттелетін түрдің немесе популяцияның мекен  ету ортасын, географиялық орнын, қоректену сипатын тағы да басқа ерекшеліктерін толық игеріп білу қажет.

Белгілерін қарастыру нәтижесінде: «Неге осы белгілердің өзгеруі немесе ауытқуы болады?» деген сұраққа жауап аламыз. Анықтау кезінде балықтардың қандай жерлерінде өзгеріс болғанын зерттеуге болады. Морфологиялық өзгерістерге экологиялық жағдайдың әсер етуі – қазіргі кезде көптеген өзекті тақырыбына айналады [38].

Зерттелген балықтардың саны 2-ші кестеде көрсетілген.

Амур жалған теңге – балығының тіршілік ету ортасы 1-ші суретте көрсетілген.

Кесте 2

Зерттелген балықтар

 

Су қойма аты, жылы, күні.	Биоанализ	Морфоанализ		Барлығы
18.04.2006ж. АҚ «БЕНТ»	7	5		12
30.06.2006ж.Шелек тоған шаруашылығы
29.06.2006ж. Қыстату тоғаны	—	14		14
10.07.2006ж. Жарсу өзені	2	—		2
05.07.2006ж. Бас тоған	—	17		17
21.07.2007ж.Шелек тоған шаруашылығы	3	10		13	37
29.08.2006ж. Кіші Алматы өзені	—	22		22
21.09.2007ж. Кәсіптік жерсіндіру станциясы	2	2		4	5
Барлығы	14	70	84

 

 

 

1- сурет. Кіші Алматы өзені.

III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

 

 

3.1 Амур жалған теңге – балығының қазіргі таралуы

 

          Амур жалған теңге – балығы – су өсімдіктерінің тұқымдарымен қоректенетін су қойманың суы жақсы жылитын ұсақ бөлімдерінде, ағысы жоқ жерлерде көп кездесті. Ашық аудандарда, ұсақ көлдерде және суқоймаларда  біршама аз кездеседі.

          Зерттеу нәтижесінде тоған шаруашылығында барлығы (428) 16 түрлі балық ауланды. Соның ішінде құнсыз балық түрлері  — 8. Олардың арасында өзен абботинасы  (Abbottina rivularis) кездесті.

1. АҚ «БЕНТ» — те тоғанда жиналған материалдар бойынша өзен абботинасы (Abbottina rivularis) 12 – сі және 14,2 %.
2. Шелек тоған шаруашылығында жиналған жаз айындағы материалдар бойынша (Abbottina rivularis) қыстату тоғанынан алынған материалда 14 – і және 32,6 %, бас тоғаннан алынған материалда 17 – сі және 37,7 %, Жарсу өзенінің тоған суларында  кездескені 2 – сі және 9,5 %. Шелек тоған шаруашылығынан алынған амур жалған тенге — балығы 2-ші суретте көрсетілген.
3. Кіші Алматы өзенінде саны – 22 – і және 49,5 %, Үлкен Алматының жоғарғы және төменгі бөлігінде мүлде кездеспеді.

 

 

2-сурет.  Шелек тоған шаруашылығынан алынған амур жалған тенге-балығы.

 

Алынған қорытынды бойынша Алматы және Шелек тоған шаруашылығындағы  ихтиофаунадағы құнсыз балықтардың ішінде  өзен абботинасы шаруашылықта салыстырмалы түрде  14,1 және 63,1 құрайды. Бұл балықтың кездесуі осы шаруашылықтағы өсімдікжемді балықтармен келуі мүмкін.

Зерттеу нәтижесінде өзен абботинасының таралуына тоқталар болсақ, олар көбінесе ағысы жай ағатын каналдарда, судың түсі қоңыр – қара түсті, лайлы, бентосында ұсақ тастар, құмдар көп, жағалауында өсімдік көп суларда  көптеп кездеседі.

Аналық және аталық қатынасы 3-ші кестеде көрсетілген.

 

• Амур жалған теңге – балығының морфобиологиялық сипаттамасы

 

Кесте 3

Аналық және аталық қатынасы

 

Су	♀	♂	juv	жалпы
ө. Кіші Алматы 2006 ж.	3	13	6	22
Шелек тоған шаруашылығы  2007ж.	5	6	2	13
Кәсіптік жерсіндіру станциясы 2007ж.	2	2	—	4

 

Кіші Алматы өзеніндегі көрсеткіш 1:4 қатынасына тең, Шелек тоған шаруашылығы 1:2 қатынасына тең, Кәсіптік жерсіндіру станциясында 1:1 қатынасына тең. Әдебиет көрсеткіштерімен салыстырғанда Амур өзенінде бұл көрсеткіш 1:1 қатынасына тең, Балқаш-Іле бассейінінде 1:2 қатынасына тең. 

          Аналық және аталық көрсеткіштер қатынасы Шелек тоған шаруашылығы, Кәсіптік жерсіндіру станциясы әдебиет көрсеткішімен толық сәйкес. Кіші Алматы өзеніндегі көрсеткіште біраз ауытқу бар.

          Морфологиялық көрсеткіш белгілері 4- ші кестеде көрсетілген.

          Амур жалған теңге – балыққа жасалған морфологиялық көрсеткіштерді 1975 жығы Бәиімбет пен Митрофановтың [19] Есік өзеніндегі  амур жалған теңге – балығына жасалған морфологиялық көрсеткіштерімен және 1956 жылы Никольскийдің [6] Амур өзеніндегі амур жалған теңге – балығына жасалған морфологиялық көрсеткіштерін 2006 жылы Кіші Алматы өзеніндегі амур жалған теңге – балығына жасалған морфологиялық көрсеткіштермен салыстыру барысында  мына белгілер бойынша өзгерістер табылды. Олар: толық салмағы, денесінің толық ұзындығы, денесінің құйрық қалақшасыз ұзындығы  белгілері біраз кішірейгені байқалады.

 Кесте 4

Амур жалған теңге – балығының морфологиялық белгілері

 

Белгілері	ө. Есік [19]	ө. Амур [6]	ө. Кіші Алматы n=22		Шелек тоғаншаруашылығы   n =37
	min-max	min-max	min-max	M ± m	min-max	M ± m
Q, г	5.78-15.35	—-	1.18-11.61	4.15±2.49	2.15-13.72	5.7±3.16
L, мм	77.0-112	—-	17-103	40.9±16.01	13-153	42±15.03
l	68-97	4.5-8.9	14-87	33.4±13.34	11-93	36.2±12.3
H	20.3-27.0	15-23	18.2-22.9	24.8±5.35	19.4-23.16	25.2±6.32
h	8.5-11.7	6-11	6.9-15.8	10.3±2.18	3.9-15.12	11.7±3.02
aD	43.5-49.3	43-50	39.1-53.8	47.3±2.35	40.2-56.7	46.7±3.32
pD	35.8-46.3	—-	25.7-42.9	33.2±3.78	27-44.2	32.2±4.02
P-V	24.7-34.9	22-33	20.7-37.6	26.4±2.93	22.3-39.6	27±3.02
V-A	21.5-27.1	20-29	20.0-31.6	25.9±3.22	23.1-33.8	27.2±3.47
LD	17.3-29.6	18-26	17.2-24.1	21.1±1.57	18.2-26.7	23.1±2.02
lD	14.0-19.2	10-18	12.2-24.1	16.0±2.27	14.7-27.8	13.02±2.63
lP	20.7-26.9	17-25	16.2-25.0	21.0±2.28	18.3-28.3	23±.3.02
lV	15.7-19.2	12-19	11.8-17.8	14.9±1.42	14.2-19.2	17.2±2.04
hA	11.1-19.5	12-19	10.9-19.0	15.2±1.99	12.2-21.0	18.2±2.23
lA	5.4-8.9	4-10	5.8-13.8	9.2±2.25	6-15.7	87±3.23
lc	23.0-29.0	23-31	22.9-31.8	28.1±1.92	24.8-33.7	32±2.83
ao	10.6-15.6	7.0-15	8.7-17.2	12.2±1.64	9.2-16.3	13.3±1.83
o	3.5-5.9	3.0-9.0	3.0-5.1	5.0±0.07	4.2-6.4	6.3±1.13

 

Осы кестедегі қорытында мәліметтердің  қазіргі уақытта біршама ауытқуларының болуы, яғни морфологиялық көрсеткіштерінің  біраз көлемде өзгергені байқалады.

          Олардың кездесу жиілігінің де  салыстырмалы түрде азаюы байқалады.

Сонымен  қатар  қорек мөлшері де шамамен 2 – 3 % -ке тең болып отыр. Яғни  балықтарды аулау барысында олармен бірге амур шабағы, голец, пятнистый губач, элотрис тәрізді басқа да балықтар ұсталған болатын. Осылармен қоректік бәсекелестік болуы ықтимал.

Амур жалған теңге – балық жаңа жағдайларға бейімделіп сыртқы пішінін өзгерте алады.

          2007 жылғы амур жалған теңге – балықты зерттеу нәтижесі Шелек тоған шаруашылығында жазда маусым, шілде айларында ауланған материалдарды 2006 жылғы  Кіші Алматы өзенінен жиналған материалдарға  жүргізілген морфоанализ көрсеткіштерімен салыстыру жүргізілді.

          Шелек тоған шаруашылығында   амур жалған теңге – балығын маусым, шілде айларында таңертеңгі және күндізгі сағаттарда Жарсу өзенінен, жайлым тоған, қыстату тоған, бас тоған, аналық тоғанның суын түсіргенде каналдардан жиналып алынды. Балықтардың кездескен биотоптары көбінесе, лайлы, жағасында қамыс өсімдіктері көп, терең емес жерлерден, күндіз күн жылы кезде  22 – 24 С⁰ болғанда олар мүлде кездеспейді.

 

 

          Бұл кестедегі нәтижелерді қорытындылау мәліметтерін атап көрсететін болсақ, морфологиялық анализ негізінен 59 дана балыққа жүргізілді. Оның ішінде  32 – аталық, 14 – аналық, 13 – juv (жыныстық жағынан жетілмеген). 2006 жылы Кіші Алматы өзенінен ұсталған амур жалған теңге – балығына жүргізілген морфологиялық көрсеткіштермен салыстырғанда айтарлықтай өзгерістер болған жоқ.

          Біршама өзгерген белгілері: Денесінің ұзындығы, толық салмағы, арқа жүзбе қанатының биіктігі, арқа жүзбе қанатының ұзындығы. Амур жалған тенге – балық сыртқы жағдайларға бейімделіп өз пішінін өзгерте алады.Қорекке бәсекелестік, су құрамыныңда әсері болу керек.

          Жалған теңге — балығының салыстырмалы сипаттамасы 5- ші кестеде көрсетілген.                                                                                                    

                                                                                                                     Кесте 5

Жалған тенге-балығының салыстырмалы сипаттамасы (Кіші Алматы, 2006ж. және Шелек тоған шаруашылығы, 2007ж.)

 

Көрсеткіштер	d21.2	CD	Tst
Q, г	10327.16	2.78	1.02
L, мм	211347.4	1.76	1.27
l	120461.5	1.69	1.04
H	25.92	0.21	1.12
h	12.98	0.10	1.06
aD	84.13	0.18	2.19
pD	79.98	0.13	0.32
P-V	62.79	0.21	1.37
V-A	81.12	0.31	0.42
hD	0	1.17	1.79
lD	97.19	1.10	1.63
lP	81.13	0.03	0.08
lV	0	0.07	0.09
hA	21.97	0.19	0.21
lA	71.13	0.53	0.52
lc	21.76	0.76	1.71
ao	16.79	0.19	0.18
o	12.61	0.38	0.47

 

Бұрынғы жылдары Шелек тоған шауашылығында амур жалған теңге балығы көптеп кездескен, қазіргі кезде кездесуі салыстырмалы аз болып барады. Әдебиет көрсеткіштерімен салыстырғанда біздің алған мәліметтер амур жалған теңге – балығы жаңа жағдайға бейімделіп сыртқы пішінін өзгерте алады.

          Жалпы құнсыз балықтардың әр түрлілігі – Үлкен Алматы өзенінде мүлде кездеспеді , Кіші Алматы өзенінде ( 60 % ), Шелекте (65%) құрайды.

Денесінің толық салмағы, денесінің толық ұзындығы, денесінің құйрық қалақшасыз ұзындығы, арқа жүзбе қанатының ұзындығы, арқа жүзбе қанатының биіктігі,  біраз өзгешеліктер бар. Амур жалған тенге-балығы сыртқы өзгерістерге бейімделіп өз пішінін өзгерте алады.

          Алматы облысындағы суқоймалардағы амур жалған теңге – балығының өлшемдері 6-шы кестеде көрсетілген.

Кесте 6                                                                                                                 

Алматы облысындағы суқоймалардағы амур жалған теңге балығының өлшемдері

 

Суқойма	L, мм		Q, г		Автор, жыл
	min-max	M ± т	min-max	M ± т
Алматы өзені	69,1-82,8	75±2,23	3,46-6,0	4,21±0,45	Глуховцев және т.б. 1988ж
Үлкен Алматы өзені	32,2-98,9	50,55±2,76	0,282-11,34	1,23±0,42
Бақанас жүйесі	37-68	50,02±0,85	0,900-5,57	2,33±0,089	Мырзакемиров 1984ж
Кіші Алматы өзені	17-103	40,9±16,01	1,18-11,61	4,15±2,49	2006ж
Шелек тоған шаруашылығы	13-153	42±15,03	2,15-13,72	5,7±3,16	2007ж

 

          Алматы облысындағы суқоймалардағы амур жалған теңге – балығының өлшемдерін толық салмағы, денесінің ұзындығын салыстыруда айтарлықтай өзгешеліктер жоқ, біршама өзгерістер ғана бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

     Морфологиялық және биологиялық анализ 84 амур жалған теңге – балығына жасалды.

     Бұрындары амур жалған теңге  — балығы Қазақстан суларында көптеп кездескен, қазіргі кезде Балқаш басеейнінің зерттелген су қоймаларында кездесуі салыстырмалы түрде аз болып  барады.

     Шелек тоған шаруашылығында кездесуі біршама көп деуге болады. Кіші Алматы өзенінде біраз бар. Кәсіптік жерсіндіру станциясында кездесуі біршама аз жаз айында. Үлкен Алматының жоғарғы және төменгі бөлігінде мүлде кесдеспеді. Кәсіптік жерсіндіру станциясында күзде мүлдем кездеспеді.

     Кездесу жиілігінің  азаюына амур жалған тенге- балығымен бірге тіршілік ететін амур шабағы, голец, пятнистый губач тәрізді басқа да балықтар ұсталынған болатын. Олардың кездесу жиілігі амур жалған тенге-балығымен салыстырғанда өте көп. Осы балықтармен қоректік бәсекелестік болуында. 

Әдебиет көрсеткіштерімен салыстырғанда біздің алған мәліметтер амур жалған теңге – балық жаңа жағдайларға бейімделіп сыртқы пішінін өзгерте алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Берг. Л.С. Рыбы пресных вод СССP и сопредельных стран М.; Л.: Издво  АНСССР, 1949. Т. 2.  – С. 469 – 929.
2. Селезнев. В.В. Молоценные и сорные виды рыб китайского комплекса в Капчагайском водохранилище // Рыбные ресурсы водоемов Казакхстана и их использование. Алма – Ата: Кайнар, 1974. Вып. 8. — С. 143 – 148.
3. Мельников.В.А. Использование рыб для борьбы с комарами в аридной зоне Казахстана: Дис. конд. биол. наук. Алма – Ата, 1977.  — 173 с.
4. Салихов Т.В. Рыбы амурского комплекса в бассейне реки Сырдарьи // Биол. основы рыбн. х – ва водоемов Ср. Азии и  Казахстана: (Мат – лы 18 науч. конф). Ташкент: ФАН, 1983.  — С. 218 – 219.
5. Макеева. А.П. Особенности развитие некоторых сорных рыб, заведенных в Среднюю Азию // Биол. основы рыби. х – ва респ. Ср. Азии и Казахстана: Тез. докл. конф. Ташкент;Фергана – ИЗИП АН Узб ССР, 1972. — С. 211 – 212.
6. Никольский.Г.В. Рыбы бассейна Амура. М: АНСССР, 1956. — 552 с.
7. Спановская. В.Д. Возраст и рост пескарей подсемейства Gobioninae в бассейне Амура //Тр. Амурской ихтиолог экспедиции МГУ. М.: МОИП. 1958. Т. 4. -С. 175 – 225
8. Ә.А. Бәйімбет., С.Р. Темірхан. Қазақстанның балықтәрізділері мен балықтарының қазақша – орысша анықтауышы. Алматы 1999 «Қазақ университеті» 53 б.
9. Рыбы Казахстана. Акклиматизация, промесел. Алма – Ата: Гылым, 1992. Т. 5. – С. 167 – 177.
10. Богуцкая. Н.Г, Насека. А. М. Круглоротые и рыбы оз. Ханка (система р. Амур) Аннотированный список видов с комментариями по их- таксономии и зоогеографии региона // Науч. тетради Гос НИОРФ 1996 №3 – С. 1- 45.
11. Решетников. Ю.С., Котлер. А.Н., Расс. Т., Шатуновский. М.И. Пятиязычный словарь названий животных М.: 1989 – 733 с.
12. Бэнэреску. П., Налбант. Т. К систематике и наменклатуре пескарей подсемейства Gobioninae (Pisсes;   Cyprinidae) в бассейне Амура // Вопр. ихтиологии – 1968. Т. 8. вып. 4. – С. 628 – 636.
13. Лебедев. В.Д., Спановская. В.Д., Саввантова. К.А. и др. Рыбы СССР. М.: Мысль, 1969 – 448 с.
14. Мырзакеримов. Г.А. К морфологии и биологий амурского лжепескаря некоторых водоемов бассейна р. Или: (Дипл. Работа. Руководитель А.А. Баимбетов) Алма – Ата: КазГУ, 1984. – 38с.
15. Васильев. В.П. Эволиоционная кариология рыб. М.: Наука, 1985 –С 300
16. Митрофанов. В.П., Дукравец. Г.М. К вопросу реконструкции ихтиофауны бассейна Таласа // Акклиматизация животных в СССР. Алма – Ата: АН КазССР. 1963. — С. 271 – 273.
17. Сальников. В.Б., Решетников. Ю.С. Формирование рыбного населения искусствинных водоемов Туркменистана // Вопр. ихтиологии – 1991. Т.31. вып. 4. – С. 565 – 575.
18. Глуховцев И.В., Дукравец. Г.М., Карпов. В.Е., Митрофанов.В.П. Рыбы // Позвоночные животные Алма – Аты. Алма – Ата: Наука, 1988. — С. 187 – 199.
19. Баимбетов А.А., Митрофанов. В.П. О морфологии сорных видов рыб Капчагайского водохранилища // Биол. науки. Алма –Ата: КазГУ, 1975. Вып. 9. — С. 121 – 127.
20. Баимбетов.А.А.,Морфобиологическая изменчивость короткоцикличных рыб, акклимтизированных в Капчагайском водохранилище (бассейн оз. Балхаш) // Симпозиум по реакции водных экосистем на вселение новых видов. Советско – Американское сотрудничество в области исследованя мирового океана. М.: ВНИРО, 1977. — С. 4 – 6.
21. Митрофанов. В.П. Закономерности изменчивости акклиматизируемых видов и формирование ихтиоценозов в результате акклиматизации // Советско – Американское сотрудничество в области исследование Мирового акеана: Симпозиум по реакции водных экосистем на вселение новых видов. М.: ВНИРО, 1977. — С. 78 – 80.
22. Лебедев. В.Д. Материалы по биологии размножения лжепескаря амурского [ Pseudogobio rivularis (Bas)] // Докл. АНСССР. 1948. Т. 9, вып. 3. — С. 47 – 53.
23. Крыжановский С.П., Смирнов. А.И., Соим. С.Г. Материалы по развитию рыб в р. Амур // Тр. Амурской ихтиолог. экспедиции МГУ 1945 – 1949гг. М.; Т.2. – С. 5 – 233.
24. Терещенко. А.М., Копылец. С.К. Скат икры имолоди рыб пор. Или в зоне Баканасского водозабора в 1980 году // Изучение зоопродуцентов в водоемах бас. р. Или.  Алма – Ата: КазГУ, 1982. – С. 148 – 153.
25. Джардемалиев. К.К., Муканов. К., Мудатов. С.М. Особенности ската икры и молоди рыб по р. Или в зоне Тасмурунского водозабора // Изучение зоопродуцентов в водоемах бас. р. Или. Алма – Ата: КазГУ, 1982. – С. 142 – 148.
26. Мельников. В.А. Значение различных дельты р. Или в воспроизводстве рыбных запасов // Значение р. Или, ее верхней и средней дельты, притоков Восточного Балхаша в воспроизводстве рыбных запасов Балхаш – Илийского бассейна под влиянием хозейственной деятельности / Отчет ОНИР по теме ЗИ – 164. №ГР 0187043679. Алма – Ата: КазГУ, 1988.- С. 47 – 96.
27. Макеевой.А.П. Причины расселения дальневосточных промысловых рыб в водоемах Средней Азии // Итоги и преспективы акклиматизации рыб и беспозвоночных в водоемах СССР. Тез. докл. ВсеСоюзной конф. М., 1980. – С. 250 – 252.
28. Кочетов А., Кочетов. С. Рыбы наших вод // www aquarium kulichki net./
29. Спановская.В.Д. Стенофагия и эврифагия у рыб подсемейства Gobioninae // зоол. журн. 1961. Т.40, вып. 10. – С. 1516 – 1531.
30. Мамилова Р.Х. О характере питания некоторых молоценных и сорных видов рыб Капчагайского водохранилища // Биол. науки. Алма – Ата: КазГУ, 1975. Вып. 9. – С. 135 – 141.
31. Санбаева. С.К. Изучение характера питания амурского лжепескаря в верховьях Капчагайского водохранилища (Дипл. работа. Руководитель. Р.Х. Мамилова) Алма – Ата: КазГУ, – 40с.
32. Мырзакеримов.Г.А. К морфологии и биологии амурского лжепескаря некоторых водоемов бассейна р. Или: (Дипл. работа. Руководитель А.А. Баимбетов) Алма – Ата: КазГУ, 1984. – 38с.
33. Садуакасова.Р.С., Воробьева Н.Б., Паномарева Л.П. Питания и пищевые взаммоотношение молоди рыб оз. Балхаш // Гидробиол. журнал. 1985. Т. 21. №6. – С. 31 – 32.
34. Алиев.Д.С., Веригина., Световидова.А.А. Видовой состав рыб, завозимых в месте с белым амуром и толстолобиком из Китая // Мат – лы совещ. по рыбохоз. освоению растительноедных рыб. Ашхабад, 1963. – С. 178 – 180.
35. Choi Ki – Chul, Leon – Sang – Rin, Kim IK – Soo, Son Yeong – Mok. Coloured illustrations of Fresh water Fishes of Korea 1990. – 277р.
36. Спановская. В.Д. Возраст и рост пескарей подсемейства Gobioninae в бассейне Амура // Тр. Амурской ихтиолог. экспедиции МГУ. М.: МОИП. 1958. Т. 4. – С. 175 – 225.
37. Правдин. И.Ф. Руководство по изучению рыб. Вып.1. М.; 1931 – С. 8 – 23.
38. Митрофанов. В.П. Экологические основы морфологического анализа рыб. Алма – ата. 1977 – С. 3 – 32.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Түйін

 

          Балқаш бассейнінің кейбір суқоймаларынан алынған амур жалған теңге – балығына (Abbottina rivularis) морфологиялық және биологиялық анализдер жүргізілді. Амур жалған теңге – балығы Шелек тоған шаруашылығынан, Кәсіптік жерсіндіру станциясы тоғанынан және Кіші Алматы өзенінен алынған. Амур жалған теңге – балығының морфологиялық  өзгерістері көрсетілген.  

 

 

Резюме

 

Исследованы распространение, морфологические и биологические признаки речной абботины  (Abbottina rivularis) из некоторых  водоемов Балхашского бассейна. Абботина обнаружена в Чиликском прудовом хозяйстве, прудах Казахской производственно-акклиматизационной станции и реке Малая Алматинка. Показана большая изменчивость морфологических признаков речной абботины.

 

 

Summary

 

          Distribution, biological and morphological features of the amur false gudgeon (Abbottina rivularis) had been investigated in some water bodies of the Balkhash watershed. Amur false gudgeon had been found in the Chilik fish breeding farm, ponds of the Kazakh industrial acclimatization farm and in the Malaya Almatinka river. Variability of some morphological features of the amur false gudgeon had been shown.