Дипломдық жұмыс: Араб тілінің есімді және етістікті болымсыз сөйлемдер

Мазмұны

 

Кіріспе

 

І Тарау. Есімді болымсыз сөйлемдер

1. 1 Араб әдеби тіліндегі предикаттық конструкцияның екі типі

1.2 Есімді болымсыз сөйлемнің құрылымдық сызбасы және болымсыздық құралдарының жүйесі

1. 3 Есімді сөйлемнің құрылымдық сызбасы
2. 4 Түрлік болымсыздық құрылымы

 

ІІ Тарау. Етістікті болымсыз сөйлемдер

2. 1 Араб әдеби тіліндегі етістікті болымсыздық мәселесі
3. 2 Етістікті сөйлемдегі болымсыздық құралдарының жүйесі
4. 3 Етістікті сөйлемдегі болымсыздықтың білдірілуі

2.4  Етістікті болымсыз сөйлемдегі мезгілдің, шақтың білдірілуі

 

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                      

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

    Бұл зерттеу жұмыстағы зерттеу нысаны араб әдеби тіліндегі болымсыз сөйлемдер болып табылады. Болымсыз сөйлем бұл жерде болымсыз пайымдаудың семантикалық– синтаксистік категориясысының бөлшегі  ретінде қарастырылады. «Пайымдау – бір нәрсе жайында, біреу туралы пікір. Болымсыздық ұғымы бір нәрседен бір нәрсені жоққа шығару туралы пікір». Бір нәрсеге тән құбылыс жоққа шығарылып айтылуы мүмкін, ал бір нәрсеге тән емес құбылыс соған қатысты болады және мұны осы шақпен байланыстырамыз, не біреу айтқан пікірдің бәрін де жоққа шығаруға болады немесе біреу жоққа шығарып тұрған нәрсенің бар екенін дәлелдеуге болады. Бұл жерден шығатыны, «барлық пікірлерге қарсы қарама – қайшылықты пікірлер жатады және барлық жоққа шығаруларға қарсы – пайымдаулар жатады», /1, 96/ — деп Аристотельдің дәлелдегені.

    Болымсыздық мәселесін синтаксистік тұрғыдан қарастыру оны қазіргі тіл білімі, әсіресе шет тілі білімі аясында зерттеуде жетекші роль атқарады. «Болымсыздық әрекетінің шеңбері сөйлем болып табылады», — деп Б. Рассельдің ізінше Е. В. Падучева дәлелдеп кеткен /2, 143/. «Болымсыздық және соған сәйкес, оның анықталған тұлғалары әрқашан сөйлем деңгейіне қатысты болады», — деп көрсеткен Н. Ю. Шведова. Тақырыпқа мұндай қадам жасау зерттеу мәселелерінің ортасын айқындайды, оның өзі жалпы тіл білімі аясында және болымсыздық категориясын зерттеумен байланысында жекелеген тіл білімдерінде қарастырылады.

    Зерттеу пәні болымсыздық категорияларының және предикаттық құрылым деңгейінде қызмет ететін басқа категориялардың өзара қарым – қатынасы болып табылады. «Синтаксистік категория болып табыла отырып, болымсыздық сөйлемге қатысты басқа да категориялармен анықталған өзара қарым – қатынасқа түседі», — деп толықтырған Е. И. Шендельс /3, 65/. Оның ішіндегі маңыздысы предикаттылық категориясы болып есептеледі. Жекелеген түрде, пайымдау болымсыздық категориясының қосмүшелі сипаттамасы оның предикативтілік категорияларымен өзара қарым – қатынасын алдын – ала айқындайды, сонымен қатар «бұл категорияның бір мүшесінің еріктілігі осы позицияда екіншісінің де еріктілігіне жатқызылады, ал оның біреуінің міндеттілігі екіншісінің мүмкіншілігі болмайтындығын білдіреді».  Демек, бұдан ұғынғанымыз, сөйлем құрамындағы предикативті қос мүшенің бірі болдыруды білдірсе, екіншісі болымысздықты білдіреді. Яғни әрекеттің жүзеге асу– аспауы екеуінде керісінше жүзеге асырылады.

    Кез-келген айқын сөйлемдерді ұйымдастыруда болымсыздықтың сипаттамасы мен ролі әр түрлі болып келеді. Мұның өзі зерттеушілердің алдына түрлі шешімін таппаған мәселелерді қояды. Бір жағынан, болымсыздық предикаттық қатынастардың туу механизмдеріне тиіспейтін сөйлемдердің шартты болымсыз тұлғалары зерттеледі. Бұл байланыста, жекелеген түрде болымсыздықтың «сөйлемдердің дербес типтерінің жүзеге асырылуын» шектейтін әсері қарастырылады, немесе – морфологиялық категориялар шеңберінде – сөйлем мүшелерінің қатысуына шектеулі түрде әсер ету, яғни әр түрлі жүйелі шектеулердің алынып тасталуы, мәселен, морфологиялық сипаттамасында байқалады. Екінші жағынан, зерттеудің арнайы нысаны ретінде болымсыздық «сөйлем құрылымын құрастыруда және мүшеленудің логикалық – грамматикалық, синтаксистік деңгейлерінде маңызды роль атқаратын» предикативтік конструкцияларға бөлінеді, мұнда болымсыздық предикаттарды тудыруда үздіксіз қатысады.

    Жалпы тіл білімінің зерттеушісі Фердинанд де Соссюрдің тіл мен сөйлеудің дихотомиясы туралы концепциясы «нақты синтаксистік конструкциялардың негізінде оның «лексикалық толығуымен» бірге тілде обьективті түрде бекітілген аталмыш конструкциялардың сызбасы болады» деген ойдан туындаған. Сонымен қатар «тек нақты пікір емес, конструкциялар сызбасы синтаксистің жеке пәні болып табылады, ал сипатын анықтау және бұл конструкциялардың байланысын белгілеу синтаксистің бағыты болып табылады». Осыдан кең қолданылып жүрген зерттеу әдісі шығады – моделдеу әдістемесі.

    Болымсыз сөйлем үлгілері тілдің анықталған шағын жүйелері ретінде  зерттеу аясында қарастырылатын мәселелердің кең ауқымында  маңызды сұрақтарға айналған. Бәрінен бұрын,болымсыздық мағынаны білдірудегі құрылымдық сызбаның өзіндік бөлшектері ретінде шығатын барлық лексикалық тілдік бірліктер көрінеді. Қимылды білдіретін сөздерге жататын бұл тілдік бірліктер жабық күйінде қарастырылады. Оның құрылымдық сызбаның басқа құраушы элементімен өзара қарым – қатынасы сипатталады. 

     Болымсыз сөйлемнің жекелеген мәселелері қазіргі араб тіл білімінде қарастырылған, жекелеген түрде, Аббас Хасан, Хассан Тамам, Анес Ибрахим, Абдуррахман Аюб және басқалар зертеген. Қазіргі араб лингвистері дәстүрлі араб тіл білімінің ізімен жинақталған білімдер мен мәліметтер қорын жүйелеу бағытында еңбек етіп келеді.

    Араб әдеби тіліндегі болымсыздықтың морфологиялық көрінісі, болымсыз сөйлемдердің этимологиясы, болымсыздықтың шақ және рай түрлерімен өзара қарым – қатынасқа түсуі, болымсыздықтың модальдылықпен байланысы, экспрессивтілікпен қарым– қатынасы, болымсыз сөйлемдердің таралу жолдары, «классикалық» және «дәстүрлі» араб әдеби тіл біліміндегі болымсыздық қызметтің біршама ерекшеліктері, болымсыздықтың конструкциясының синтаксистік  және семантикалық құрылымы, араб тіліндегі болымсыздық конструкцияларды басқа тілдермен салыстыру – бұл мәселелердің барлығы да европа арабтанушыларынының еңбектерінде қарастырылды, атап айтар болсақ олар мыналар: К. Броккельман, К. Бравман, А. Ф. Л. Бистон, К. П. Каспар, В. Монтея, В. Райа, Сильвестра де Сас, В. Фишер, Г. Флейш, сонымен қатар орыс зерттеушілері Н. В. Юшманова, Б. М. Гранде, И. С. Данилева, А. А. Ковалева еңбектерінің зерттеу нысанына айналды.

Араб тілінің грамматикасынан болымсыздық мәннің білдірілуі тілдік бірліктердің қатысуы арқылы жүзеге асатынын біз білеміз. Осыдан келіп болымсыз құралдардың маңызды сипаттамасы шығады. Зерттеу нысаны ретінде аталған бірліктердің формальдық құрылымы, сонымен қатар оның үйлестіруші қызметінің ерекшеліктері болып табылады. Араб әдеби тілінің болымсыздық құралдар қабатының жеке өкілдерінің үйлестіруші және функционалдық ерекшеліктерінің негіздерінің көрінуі қажет болып табылады.

    Аталмыш зерттеу еңбектің зерттеу нысаны болып табылатын мәтіндік деректер танымал египет жазушысы Таха Хусейннің  «الايام» — «Күндер» автобиографиялық повестінен, қазіргі араб жазушылары – Махмуд Теймур мен Нагиб Махфуз, Джебран Халил Джебран, Рыбван аш – Шаггал, Бурхан әл Хатыб, Амиль Хабиб және басқалардың шығармаларынан алынған.

Араб әдеби тілінің предикаттық құрылымының жүйесі үшін есімді және етістікті сөйлемдердің қарама– қарсы қойылуы болып табылады. Тілдік ақиқаттың фактісі болып табыла отырып, ол Араб Шығысында ортағасырларды араб әдеби тілін эмпирикалық зерттеу негізінде өзінің даму қарқынымен араб тілі теориясынан көрініс тапқан. Араб дәстүрлі грамматикасында қабылданған сөйлемдерді топтастыру бәрінен бұрын араб әдеби тілінің грамматикалық құрылысымен айқындалады, және ғалым Габучанның көрсеткеніндей, орыс грамматикасында бөлініп алынған «есімді сөйлемдермен» ешқандай ортақ байланысы жоқ және сөйлемдерді есімді сөйлемдерге, сонымен қатар етістікті сөйлемдерге бөлуге де қатысты емес. Ол «тілдік тұлғаның сан алуан түрлерінің бірі болып есептелетін» және «морфологиялық және синтаксистік құбылыстардың тұтастығы болып табылатын» сонымен қатар «ойды білдірудегі ерекшелік» /4, 53/ ретінде есептелетін сөздердің орын тәртібін де қарастырады. Сонымен бірге «етістікті сөйлемдерде оқиға мен іс — әрекет туралы баяндалады, сонда ғана есімді сөйлемдер аталмыш нысан ретінде сипатталады».

    Араб тілінің теориясында предикативті құрылымдардың мүшелері есімді немесе етістікті құрылым типтеріне қарай әр түрлі атауларды зерттейді. Бұдан басқа, модальды шылаулар мен толық емес предикациядағы етістіктердің қатысуымен жасалып шыққан есім түріндегі предикативті құрылымдардың жеке модификациялары араб тілдік санасында жетілген құрылымдар болып есептеледі, олардың компоненттері жеке модификацияланған атауға ие болады.

Предикаттық байланыс компоненттерінің синтаксистік ролін көрсететін араб терминдері қандай типтің шеңберінде қарастырылатындығы жайлы көрсеткіштерден де тұрады. Басқаша айтқанда, бұл топтың кез келген грамматикалық термині қарым – қатынастың анықталған жүйесіндегі анықталған синтаксистік қызметін көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ЕСІМДІ БОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР

 

1. 1 Араб әдеби тіліндегі предикаттық конструкцияның екі типі

 

  Араб тілінің теориясында предикаттық құрылымдардың мүшелері құрылым типінің есімді немесе етістікті болуына қарай, әртүрлі атауларға ие. Бұдан басқа, модальды шылаулар мен толымсыз құрылым етістіктерінің қосылуынан жасалып шығатын есімді  типті құрылымдардың жекелеген модификациялары араб халқының тілдік санасында жақсы жетілген құрылымдар ретінде қабылданады және олардың жекелеген модификациялары да атауларға ие.

    Предикаттық байланыс компоненттерінің синтаксистік ролін көрсетіп тұратын араб тілінің терминдері сонымен қатар оның қандай типтің аясында қарастырылатындығын, немесе предикаттық қатынастардың қандай айырымдарында бұл міндеттің орындалатынын да нұсқап тұрады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл топтың кез келген грамматикалық термині қарым-қатынастың анықталған жүйесіндегі анықталған синтаксистік қызметін көрсеткендей болады. Бұл жүйелер өздерінің өзгеріссіз қалатын предикаттық сипатында формальды, функциональды және құрамды белгілер негізінде дифференфиациялануы мүмкін.

Әр түрлі типтердің құрамдық аспектілерінің және предикацияның айырымдарының арасындағы айырмашылық араб тілінің теориясында, жекелеген түрде, жеткізілетін ақпараттың көріну сипатымен байланыстырылады. Бұл сонымен қатар есімді сөйлемді етістікті  сөйлеммен қарама-қарсы қойып салыстыру барысында қолданылатын терминдер мәнімен де расталады.

Предикаттық қиысуды білдіру үшін есімді предикаттық құрылымда аталатын «مبتدأ» сөзі жалпытілдік мән «бастапқы», «алғашқы» деген мағынаға ие. Оның терминденуі «خبر» сөзімен қарым-қатынасында анықталады. «خبر» предикатты түрде қиысатын есімді предикаттық құрылымның элементін білдіру үшін қызмет етеді. Бұл сөздің мәні — «ақпаратты жеткізу». Ақпарат жеткізумен байланысты бұл сөздің коммуникативтік сипаты айқын. Мұндай сипатқа,сонымен қатар онымен бір терминологиялық өрісте қатар орналасқан «مبتدأ» сөзі де ие болып табылады. Бұл терминдердің коммуникативтік сипаты араб тілінде және есімді предикаттық құрылымдардың компоненттеріне морфологиялық талдау жасау барысында расталады, бұл бойынша бірінші орынға оның анықталған-анықталмағандық мәні шығады.

«مبتدأ» мен «خبر» терминдері, бір жағынан, «тақырып», «өзек», «ядро», «рема» — бұлардың әрбірі жиынтық тұлғада және тілдік бірліктердің коммуникативтік ролінде анықталатын  «негіз» немесе «бастапқы пункт» деген сияқты коммуникативтік мүшеленудің мезгілдік мәнін білдіретін сөздерден ерекшеленеді. Сондықтан араб грамматикасының терминдері «مبتدأ» қазіргі кезде еуропа тіл білімінде қабылданған, есім типті предикаттық құрылымда ойдың иесі болып, тақырып ретінде танылатын «бастауыш» деген ұғымдар жиынтығымен сәйкес келеді. Ал «خبر» термині есім типтегі предикаттық құрылымда ойды аяқтап, тұжырымдап, «рема» болып тұратын «баяндауыш» деген ұғыммен сәйкеседі.

Қазіргі қазақ тілінде бастауыш пен баяндауыштың тұрлаулы мүшелер болып табылатыны сияқты, «مبتدأ» мен «خبر» терминдері де араб грамматикасындағы негізгі ұғымдар қатарынан саналады.

Араб грамматикасына бұлайша зерттеу жасау әр зерттеушіден өзіндік еңбекті талап етеді. Бұл жерде араб әдеби тілінің предикаттық құрылымдар жүйесіндегі есімді сөйлемдерді танытатын анықталған фактілерге назар аударуға тура келеді. Есімді сөйлемнің бұл ерекшелігі берілген типтегі сөйлемдердің коммуникативтік мүшеленуінде түйінделеді және бір уақытта коммуникативтік және синтаксистік мүшеленудің бірмәнді сәйкестігімен сипатталады. Тақырып – бастауыш және рема – баяндауыш.

Араб тілінің теориясында, әсіресе рема-баяндауыш позициясының жүзеге асу нұсқасына көп көңіл бөлінеді. Бұл бойынша барлық нұсқалар үшін аталған позицияның анықталмаған мәні анықталмаған есімді сөзтұлғамен қатар өзгеріссіз қалады және ол мезгіл  мен мекен үстеулерімен, есімдердің үстеулік тұлғасымен, көмекші есімді септікпен жүзеге асу мүмкін, сонымен қатар есімді және етістікті типтегі етістіктердің орындарын ауыстыруы мүмкін. Рема-баяндауыш қалпының жүзеге асуының әр түрлі нұсқалары сөйлемнің синтаксистік және коммуникативтік сипатын өзгертпейді, есімді типті сөйлемге ауыспайды. Бұл мән араб тілінде сипаттау деп анықталады. Сипаттау берілген заттың қасиетін суреттеу, оның белгілері туралы жалпы ұғымдар тұтасып келіп үлкен ойды құрайды. Үлгісі өзінің синтаксистік-коммуникативтік сипатымен тек қана анықталған құрылымды тип ретінде көріндейді, сонымен бірге араб әдеби тілінің предикаттық құрылым жүйесінде дербес семантикалық типті құрайды. Н. Д. Арутюнованың анықтауы бойынша, бұл тип «сапалық құрылым» сөйлем ретінде сипатталады. Оны жергілікті предикацияның «логико-семантикалық» қатынастардың кең көлемі қамтиды /5, 233/.

«Бұл, өте бір ақылсыздық болып табылады».

Теориялық үлгісінің айырымдарының бірі болып табыла отырып, берілген құрылымдық сызба рема-баяндауыш позициясының басында қарастырылған сипатынан өзгешеленеді. Бұдан бөлек, осы үлгіде берілген сөйлем өзінің дербес мағыналық құрамымен ерекшеленеді.

Аталмыш үлгіге формальды түрде талдау жасау оның барлық сипаттарының анықталған мәнмен айқындалатынын көрсетеді. Араб тілінің теориясында анықталғандық мән «тыңдаушыларға ақпаратты жеткізе алу» сөзтұлғасымен байланысады, тура осылай да анықталмағандық мән «тыңдаушыларға ұғымды емес» ақпараттарды жеткізумен байланысады. Қарастырылып отырған үлгі бойынша сөйлемдердегі әрбір компонент жекелеген түрде белгілі ақпаратты жеткізумен және тыңдаушыларға белгісіз ақпараттарды жеткізумен байланысты. Мұнымен бірге, араб тілінің теориялық ережесі есімді типтегі сөйлемлерде тек қана белгісіз ақпарат болу керек деген тұжырымға сүйенеді. Себебі мұндағы «белгісіздік» ойдың аяқталуынан ерекшелену керек, «ақпараттық аяқталғандықты» білдіру керек /6, 33/.

Қазіргі тіл білімінде мұндай мағыналық сөйлемдер сөйлемнің бірде-бір компоненті «жаңа» ақпаратты білдірумен қатыспаса, ал «жаңа» ақпаратты білдіру олардың арасындағы констатацияларға қатысты болған кезде «теңдестірілген сөйлемдер» деген атқа ие болады. Бұл сөйлемдер тек қана «семантикалық жағынан емес, сыртқы құрылымы жағынан да» анықталған болуы керек. Араб тілінде егер сөйлемнің қос бөлігі тең дәрежеде байланысса, онда олар бір сөз табына жатады. Бұл тап өзіне жіктеу есімдігін, жалқы есімдерді, сілтеу есімдіктерін, артикльдермен сүйемелденетін атауларды қосып алады.

Теңдестірілген сөйлемнің басқа да ерекшелігі мәтіндегі ойдың әрі қарай таралуымен де байланысты болып келеді. Теңдестірілген сөйлемнің кез келген бөлігі өзінің өзгеріссіз және прономинализацияланған түрінде тақырып-бастауыш болып табылуы мүмкін. Бұл араб тілінің синтаксисін зерттеудегі ең маңызды ерекшелік болып табылады.

Және, теңдестірілген сөйлемнің ерекшелігін айқындайтын тағы бір белгісі – оның болымсыздықты білдіруі. Теңдестірілген сөйлемдердің болымсыз тұлғасының мәні деп көрсетеді Н. Д. Арутюнова «екі есімді сөздің бірінде жеке референт жататын көрсеткішпен ұқсас келеді».

Теңдестірілген сөйлемнің сипаты болымсыздық қызметінде және формальдық көрінісінде байқалып отырады. Ол бұл тұрғыдан келгенде, өзгеріссіз. Сондықтан бұл семантикалық типтегі сөйлемді қарастыру керек.

 «Сенде ақша бар».

Араб тілінің теориясында құрылымдық сөйлемдердің интерпретациялық орындары бар болады. Мұндай интерпретация осы үлгідегі сөйлемдердің коммуникативтік мүшеленуімен көрінеді және есімді типті сөйлемдерге қатынасынан көрінеді.

Есімді сөйлемдердің бастауышы мен баяндауышының синтаксистік қалпы (сәйкесінше, «مبتدأ» мен «خبر») коммуникативтік мүшеленудің қандай элементтеріне тәуелділігінен тыс олар сол өздерінің эмпирикалық үлгілерімен сәйкес келеді, олардын синтаксистік деривация кезінде байқалатын ортақ морфологиялық сипаттамалары аңғарылады.

Бұл принциптермен толық сәйкестігінде араб дәстүрлі грамматикасында «туынды сөйлемдер» де қарастырылған, бұл сөйлемдердің бастапқы орнында кана типіндегі етістікті сөз тұрады, және сонымен қатар мезгілдік және фазалық мәндерді білдіруге арналған инна модальды шылауы тұрады.

Кана сөзі мен осы қатардағы етістіктер үшін келесідегдей ережелер тағайындалады: туынды және бастапқы сөйлемдердің формальдық құрылымының сәйкестігін реттейтін бастапқы сөйлемдегі баяндауыштың синтаксистік позициясында тұрады, атау септікте болады, туынды сөйлемде табыс септіктің қызметіне ауысады.

ان сөзі мен осы қатардағы шылаулы сөздер үшін келесідегдей сипаттама тән: туынды және бастапқы сөйлемдердің формальдық құрылымының сәйкестігін реттейтін бастапқы сөйлемде бастауыштың орнында тұратын атау септіктегі сөз, бірақ бұл да туынды сөйлемде табыс септігіне орын ауыстырады.

«Болымсыздық құралдары» табының өзегі етістікті сөз ليس болып табылады. Өзек ретінде анықталатын бірліктің «жалпы мәні» ретінде қарастырылады. Болымсыз сөйлемдегі жүзеге астын барлық мүмкіндіктер осы бірлік арқылы орындалады. Морфологиялық, синтаксистік және желілі құрылымда, синтаксистік позицияларды ауыстыруда ليس сөз қолданылады. Болымсыздықты білдірудің қалған элементтерінің берілген тілдік бірлікке қарағанда, мүмкіндіктері аз болады.

Осы себептен болымсыздық құралдары табының ортақ ерекшеліктерін зерттеу ليس болымсыз тұлғасын қарастырумен шектеледі.

ليس сөзімен келген желілі құрылым келесідегідей ережемен реттеледі: ليس абсолютті бастапқы позицияны иеленеді, предикаттық құрылымдардың есімді компоненттерінің орналасуы бір-біріне қатысты іске асады.

Жай қараған кезде болымсыз сөйлемнің өзіне қарама-қарсы келетін болымды сөйлемнен айырмашылығы оның компоненттерінің санында ғана емес екендігін көреміз. Олардың арасындағы айырмашылық сөздердің өзгергіштік жиынтығымен де түйінделеді. Болымды сөйлем үшін бұл: атау септік+атау септік. Болымсыз сөйлем үшін бұл: атау септік+табыс септік. Болымды сөйлем өзінің есімді типінің сөздің өзгергіштік тұлғасының біртектілігімен сипатталады, ал болымсыз сөйлем өзінің  әртектілігімен сипатталады.

Бұл көрсетілген фактілердің байланысы біздің алдымызға екі маңызды мәселені қойып отыр. Біріншісі, болымсыз сөйлемдердегі предикаттық қатынастарды білдіру үшін сөздің өзгергіштік тұлғаларының нәтижесі қандай болады? Бұл үшін біз сәйкес келетін болымды және болымсыз сөйлемдерде болымсыздықты білдіру «дайын» предикаттық қатынастарға сүйенетінінен бастаймыз.

Екі қатар орналасқан есімді сөзтұлғалар үшін предикаттық қатынастарды тудыру құралы ретінде олардың анықталған-анықталмаған категориясы бойынша бытыраңқылығы жатады. Бұл қасиет сонымен қатар болымсыз сөйлемде де оның предикаттылығының негізгі көрсеткіші ретінде сақталады. Бірақ бұл жерде ол болымсыз сөйлемдегі предикаттық құрылымдардың екі синтаксистік позициясының қарама-қарсылығын білдіретін дербес құрал ретінде көріне алмайды. Келесі бір құрал олардың сөздің өзгергішттік категориясы бойынша қарама-қарсы қойылуы болып табылады. Осы кезде төмендегшідей сұрақ туындайды. Сөздің өзгергіштік категория бойынша болатын бытыраңқылық сөздің анықталған-анықталмағандығы бойынша болатын категориямен «бәсекеге түсе ала ма?» Егер осылай болса, болымсыз сөйлем жасалатын жолдар мен әдіс-тәсілдердің саны сәйкес келетін болымды сөйлемдерді жасау жолдары мен әдіс-тәсілдеріне қарағанда кеңірек болуы керек. Бұл болымсыз сөйлемнің қамтитын мәнінің болымды сөйлемге қарағанда көбірек болатындығынан хабардар етеді. Бұл тұжырымды нақтылау тек болымсыз сөйлемнің жекелеген эипирикалық үлгілерін қарастыру барысында ғана мүмкін болып табылады.

Екінші сұрақ болымды сөйлемнің сөздің өзгергіштік тұлғаларының біртектілігінің және болымсыз сөйлемдердің сөздің өзгергіш тұлғаларының әртектілігіне байланысты туындайды; екі есімді өзгергіштік категориясы бойынша бір сөйлемнің аясында қарастырудың маңыздылығы неде?         Келтірілген дәлелдерден белгілі болғандай, бұл сұрақтың болымсыз сөйлемдерге қатысты туындағаны көрінеді. Алайда атау септігі мен табыс септігі тек болымсыз сөйлем жасауға ғана қатыспайды.

Есімді сөйлемнің предикаттық өзегінің компоненттерінің септік мәндерінің әртектілігі араб тілінде мұндай сөйлемнің желілі құрылымының бастапқы позициясы, бір жағынан, «толық емес мәнді етістіктермен», екінші жағынан, «модальды шылаулармен» жүзеге асуында айқындалады. Басқа бірліктері «бастауыш-тақырыпты бастапқы бірлік мәртебесінен» айыратын сөздердің функционалдық топтарынан құралады. Етістікті топтың бірліктерінің құрамына сонымен қатар ليس сөзі де кіреді. Ол атау септігіндегі бастауыш пен табыс септігіндегі баяндауышты үйлестіреді.

Септіктердің әртекті-біртектілігі бойынша есімді сөйлемдегі бастауыш пен баяндауышты зерттеу мақсатына кана типті етістік пен ان типті шылаулармен келген сөйлемдердің айырмашылығы да кіреді.

Араб әдеби тілінде болымдылықты білдіретін мәннен болымсыздықты білдіретін мәнге ауысу есімді сөйлемдердің бір типінен екінші типіне өтуі ретінде жүзеге асады. Олар өздерінің синтаксистік формальдық және семантикалық ерекшеліктері бойынша толық болады.

Синтаксистік құрылым бағытында болымды сөйлемдердің компоненттері ретінде тақырып-бастауыш пен рема-баяндауыш шығады (مبتدأ мен خبر) – болымсыз сөйлем компоненттері болып бастауыш ليس мен баяндауыш ليس көрініс табады.

Синтаксистік позициялардың морфологиялық жүзеге асу бағытында болымды сөйлемдерде қос позиция да атау септікпен сипатталады, болымсыз сөйлемдерде бастауыш ليس сөзі атау септікте сипатталады, ал баяндауыш позициясында – табыс септігімен сипатталады.

Семантикалық құрылым бағдарында болымсыз сөйлем үшін  болымсыздықты білдірудің семантикалық белгілері қатарында баяндаушы субьектінің қарсылығы шығады.

Барынша толықтығымен, тазалығымен есімді типтің предикаттық құрылымдары болымды сөйлемдерге шоғырландырылған. Болымсыз сөйлемдер есімді типтің предикаттық құрылымының шегінде болып табылады.

 

1. 2 Есімді болымсыз сөйлемнің құрылымдық сызбасы және болымсыздық құралдарының жүйесі

 

Болымсыздығы элементінің ليس сөзімен көрінетін үлгісін қарастырайық:

 

1. «Менің мақсатым масқара емес, менің мақсатым игі».

ﻠﻴﺱ ﻗﺼﻯ ﻋﺎﺮﺍ ﺍﻦﻗﺼﺪﻯ ﺸﺮﻴﻒ     

 «Шайқас – бұл шығын. Жоқ, ол шығынға ұшырау емес».

ﺍﻠﻤﻌﺮﻜﺔ  ﺍﺼﺎﺑﺔ ﻻ ﻟﻴﺴﺖ ﺍﺼﺎﺑﺔ

2. «Жоқ мен өкінбеймін, мен титтей де өкінбеймін».

ﻻ ﻟﺴﺖ ﺁﺴﻔﺔ ﻟﺴﺖ ﺑﺎﻠﻜﺜﻴﺮ

3. «Мен шаршағанымды сезіп тұрмын, бірақ қатты емес».

           ﺍﺷﻌﺭ ﺑﺘﻌﺐ ﻭ ﻟﻜﻨﻪ ﻟﻴﺲﺍ

4. «Бала ол кісінікі емес, менікі».

                  ﺍﻠﻁﻓﻝ ﻟﻬﺎ ﻭ ﻟﻴﺲ ﻠﻰ

 

Берілген құрылымдық сызба үш мүшеден тұрады: ليس-баяндауыш және  ﻟﻴﺱ-бастауыш. Бастауыш пен баяндауыш позициясындағы есімді сөзтұлғалар анықталған-анықталмағандық, сол сияқты септік категориялары бойынша қарама-қарсы қойылған. Бұл сипаттама 1-мысалда толықтай түрде көрсетілген.

 ﻟﻴﺱболымсыз сөзі сызбаның ең бір құрылымдық элементі ретінде қатыса отырып, онда арнайы бір синтаксситік қызмет атқармайды және оны қандай да бір элементпен бөлмейді.

1. Берілген құрылымдық сызбаның қалыптасуы бағдарында ليس болымсыздық сөзінің грамматикалық мәнді білдіру қабілеті, сонымен қатар есімдіктің мәнін жеткізу, прономинализацияға қабілеттілігі релевантты болып табылады. ﻟﻴﺲ сөзінің бұл қабілеттері бірыңғай бастауыштың синтаксистік қызметі ретінде шығатын барлық бірліктерге бағытталған.

Есімдіктердің әртүрлі предикаттық құрылымдар шеңберінде қалыптасуын 2 мысалға қарап отырып анықтай аламыз.

1. ﺃﻨﺖَ
2. ﺖِ
3. ﺖَ/ﺖ —
4. ﻚَ.

Олардың әрбіреуі

а) жақ, шақ мәні жағынан бір ғана мәнді білдірумен байланысты;

б) сөйлемнің предикаттық өзегі шеңберінде қалыптаса алады,

в) анықталған типте ғана мүмкін болып табылады.

І шағын жүйе өзіне ﺍﻨﺎ,  ﻨﺤﻦ, ` ﺍﻨﺖ тұлғаларын қосып алады және есімді сөйлемнің тақырып-баяндауышы (ﻤﺑﺗﺪﺃ) немесе рема-баяндауыш (ﺧﺑﺭ) ретінде қызмет атқарады.

ІІ шағын жүйе өзін تُ , -,نَ –تَ және басқа да тұлғаларды қосып алады және етістікті сөйлемнің бастауышы ретінде синтаксистік қызмет атқарады. Мұндай сөйлемдердің баяндауышы өткен шақтың етістік негізі болып табылады. ІІ шағын жүйе сонымен қатар «туынды» есімді сөйлемнің бастауышы ретінде қызмет атқарады.

ІІІ шағын жүйе өзіне `ا/`و-, نَ/نُ-, تَ/تُ- және басқа да тұлғаларды қосып алады. Бұл позиция табыс септігінде сипатталады. 4 шағын жүйе сонымен қатар сөйлемдердің предикаттық өзегінің компоненттерінен тыс қалыптаса алады, жекелеген түрде морфологиялық сипаттамасы табыс септігі немесе ілік септігі болып табылатын синтаксистік позицияларда тұрады.

 ماесімдігі мұнда есімдіктер тобына жататын басқа да есімдіктер сияқты, мәселен, сұраулы есімдікا  менحل  сияқты қызмет атқарады. Сондықтан осындай болымсыз сөйлемдердің синтаксистік құрылымы сәйкес келетін болымды сөйлемнің синтаксистік құрылымынан ерекшеленбейді: оның компоненттері бастауыш (مبتد) мен баяндауыш ( خبر) болып табылады. Бастауыш атау септіктегі анықталған есімді сөзтұлғаны білдіреді, баяндауыш сол сияқты атау септіктегі анықталған есімді сөзтұлғаны (немесе оның функционалды эквиваленттілігін) білдіреді. Болымсыздық есімдігі байланысшы ретінде көрінетін алдындағы құрылымнан ерекшелігі, қарастырылып отырған құрылымы бірыңғай  الاжәнеسوى  мәндерімен баяндауыштың синтаксистік қалпында тілдік бірліктерді қабылдайды /7/. 

 

 

1. 3 Есімді сөйлемнің құрылымдық сызбасы

 

«Әйелдің білім алуы жанұялық өмірге дайындық болып табылмайды, ал »

و ليس الهدف من تعليمها هو اعدادها للزوجية وانما الهدف منه ان…

 

«Кез келген жағдайда ол бұл бақытсыздық үшін жауапты емес».

ليس هو المسؤول غن الكرثة على كل حال.

«Оның тағдыры шешілмейтін мәселе емес».

المشكلة ليست مصيره هو.

«Арнайы әйелдер бөлімін ашудың мақсаты әйелдерді еркектерден бөлек ұстау болып табылмайды, ол».

ان الغرض من افتتاح فرع خاص للسيدات ليس عزل المراة غن الرجل وانما هو…

«Бұл бағыттар ондай өнерге жатпайды».

و ليست هذه المزاهب بالفن الذى…

Берілген үлгі негізінде құралған сөйлемдер тепе-тең сөйлемдер ретінде сипатталады. «Бірнеше логика-грамматикалық тип нақты тілде оның білдірілуі үшін арнайы тұлғалар бар болған кезде ғана бөлініп алынады», — деп көрсеткен И. И. Ревзин /8, 48/. Мұндай тұлғалар ретінде компоненттері анықталған мәндермен сипатталатын сөйлемдер көрінеді.

Тең сөйлемдерде болымсыздық элементі ретінде бірыңғайليس  сөз шығады. Бұл жағдай өз-өзінен сырт көрінісінде белгіленіп алынған сөйлемнің «логика-грамматикалық» типінің ыңғайына орай қосымша себеп болып табылады.

Жоғарыда көрсетілгендей,ليس  болымсыздық сөзі табыс септіктегі баяндауыштың синтаксистік қалпының анықталған морфологиялық сипаттаамсын үйлестіреді. Осы позицияны жүзеге асыратын есімді сөзтұлға эксплициттік түрде табыс септігін білдіреді, ал барлық басқа бірліктер, оның ішінде бұл позицияның орнын алмастыратын синтаксистік құрылым позициялық түрде табыс септікті көрсетуші ретінде сипатталады.

Араб тіліндегі тең сөйлемдердің ерекшеліктері бастауыш пен баяндауыштың арасындағы шегараның кез келген кез келген нақты сөйлемдерде жеткілікті түрде айқын болуы жатады. Егер оның қатарындаكان  етістік болымсыз сөзليس  сөзімен бірге болса, әрекет осылайша жүзеге асады. Тек осы жағдайда ғана баяндауыштың синтаксистік қалпы немен жүзеге асатынын анықтауға мүмкіндік беретін сыртқы негіздер болады.

كان السباق هو على.

«Жеңімпаз Әли болды» деген сөйлемдегі есімді сөзعلى  табыс септігінде емес. Бұл берілген сөзтұлғаكان  баяндауышының синтаксистік қалпын жүзеге асырады дегенді білдіреді. Ол есімдік бастауыштың синтаксистік қызметін атқаратын, ал жалқы есім баяндауыш (خبر) синтаксистік қызметін атқаратынهو على  предикаттық құрылымының құрамында жүзеге асады. Бұл құрылым табыс септігінің мәнінде білдіріледі,كان  баяндауышының синтаксистік қызметін атқарады. Бастауыш пен баяндауыштың арасындағы шек бұл жерде есімдіктің алдына өтеді, ал есімдіктің өзі мүше-сөйлем шеңберінде дербес синтаксистік қалыпқа ие болады.

كان المستعمرون هم المسؤولين.

  «Тек басқыншылар ғана жауапты болды» деген сөйлемдегі жауапты сөз араб тілі бойынша табыс септігінде тұру керек. Бұл берілген сөйлемнің баяндауышыكان  синтаксистік қалпы тек осы сөзбен жүзеге асқанын көрсетеді. Бұл сөйлемдерде есімдік ешқандай синтаксистік қалыпты жүзеге асырмайды және орын ауыстыруға қатыспайды. Ол тек бастауышكان  мен баяндауышكان  арасындағы шегараны белгілейді, оларды бір-бірінен бөлектейді («айтушы есімдік — дамир», араб тілінде бұл есімдік солай аталады).

Тең етістік сөйлемнің  كان етістік құрылымында болмаған синтаксистік құрылым бір мәнді емес интерпретацияға түседі. Бір жағынан, аталған құрылым, мұндағы қос сөзтұлғасы сәйкес түрде бастауыш пен баяндауыштың синтаксистік қалпын жүзеге асырады, ал есімдігі бұл ортадағы байланысты нықтаушы.

Екінші жағынан, мұнда алғашқы сөзтұлға бастауыштың (مبتدأ) синтаксистік позициясын жүзеге асырады, ал баяндауыштың (خبر) синтаксистік позициясы есімді предикаттық құрылымды   ауысады. Есімдігі бұл жерде бастауыш (مبتدأ) ретінде, ал сөзтұлғасы баяндауыш (خبر) ретінде қызмет атқарады.

 ليسболымсыз сөзімен бірге келгенكان  қатынасының етістіктері кез келген теңдестірілген нақты сөйлемдердің синтаксистік мүшелерінің бірмәнді интерпретациясын қамтамасыз етуге қабілетті. Мұндай кез келген теңдестірілген нақты сөйлемдердің синтаксистік мүшеленуін позициясындағы лексикалық толықтанудыңғ көрінісі деуімізге болады, мұндағы бірмәнсіздің теңдестірілген сөйлемнің теориялық үлгісіне қатысты болады, сонымен қатар оның нақты жүзеге асуына қатысты. Теңдестірілген нақты сөйлемнің синтаксистік мүшеленуіне тәуелді бұл сөйлемнің лексикалық толықтануының сипаттамасына тыс оған лексика-семантикалық зерттеу жүргізу қажет. Бірінші кезекте, мұндай зерттеуге  كانесімдігімен келген сөйлем мен теңдестірілген болымсыз сөйлем тартылуы керек, синтаксистік мүшеленуі көптеген жағдайларда «жоғарғы биіктікте» көрсетілген болады.

 ليس болымсыз сөзі сөйлемнің желілі құрылымында бастапқы позицияда ғана тұрмайды. Ол, белгілі болғандай, өздік есімдігінің тіркесуге қабілетті. Теңдестірілген сөйлемдерде бұл есімдіктер қос синтаксистік позициялардың сырттай шектеуші қызметін атқарады және оның құрылымдық элементі болып табылады. Осылайша, Д позициясында (мұндағы Д есімдіктің орнына жұмсалатын сызбадағы элемент) теңдестірілген сөйлемнің желілі құрылымындаليس  есімдігі тек қана болымсыздық мағынаны білдірмейді, сонымен қатар осы құрылымдық қызметтің орындалуы үшін қажетті болады. Мұндай сөйлемان  қатарында да қолданылады.

Шылау анықталған коммуникативтік байланыстарды орындай отырып, предикаттық құрылымның екі синтаксистік позициясының  сыртқы көрінісінде қарама-қарсы қойылуының сенімді құралы ретінде көрінеді. Ол теңдестірілген «өзіне қабылдау» функциясын орындауға қабілетті теңдестірілген сөйлемнің айырым есімдігін атқарады. Болымсыз сөйлемнің айырым үлгісінің түрі мынандай:

Қарастырылған үлгісі болымсыздық мәнімен үлгісіне болымды мәнімен үйлеседі. Бұл үлгілерді қарама-қарсы қойып салыстыру болымсыз мәннің болуы предикаттылықтың білдірілуінің айырымының үлкен мөлшерін көрсетеді. Көрсетілгендей, бұл мүмкіндік болымсыздық мәнін білдіретін бұл мүмкіндік, сонымен қатар оның имплициттелген тілдік тұлғасы сөйлемнің құрылымдық сызбасының анықталған құрылымдық элементінің орнын ауыстыра алады, оның екінші мәні ретінде қолданылады. Теңдестірілген сөйлем осылайша предикаттық категорияларының өзара қарым-қатынасына барынша айқын мысал бола алады.

Көрсетілген барлық теңдестірілген толымсыз сөйлемдердің құрылымдық сызбасының айырымдарының «жетекші құрылымдық» функциялық қасиетін сақтайды. Ол оның алуан түрінің біртұтастығына, сөйлемдердің коммуникативтік мүшеленуін қамтамасыз етеді.

 

Болымсыз сөйлемдердің үлгісін қарастырайық:

 

1. «Балабақшалар саны әлі де жетпейді».

ليس هناك عدد كاف من دور الحضانة التى…                                               

2. «Таза зұлымдық деп есептеуге болатын әрекеттер болмайды».

ليس ثمة عمل يمكن ان يعد شرا خالصا.                                                      

3. «Саясатта еске алуға тұрарлық ештеңе жоқ».

ليس في السياسة جديد يستحق الذكر.                                                          

4. «Мен оған қажет емеспін».

ليس لى بها حاجة.                                                                                

5. «Менің бөлмемде балкон жоқ».

         ليس في عرفتى شرفة.                                                                     

6. «Мұнда абсолютті жаңа ештеңе жоқ». ليس لهم اية علاقة ب….                                                                                 
7. «Олар онымен ешқандай байланыс жасамайды».

ليس في هذا من شئ جديد.                                                                    

8. «Бұл өмірде маған ешқандай қалау жоқ».

ليس لى من امنية في هذه الحياة.                                                              

9. «Бөлмеде судың сыбдырынан басқа дыбыс естілмейді».

         ليس من صوت في الحجرة سوى قرقرة الماء في جوف النراجيل.                

10. «Көрініп тұрғандай, мұнда оның табиғатына кедергі болатын ештеңе жоқ».

        الظاهر انه ليس هناك ما يمنع من نجاحها.                                               

11. «Дегенмен дәл көруге ештеңе кедергі келтірмейді».

و لكن ليس ما يمنعنا من ان نتحيل…                                                     

12. «Барынша маңызды, әдемі, жоғары зат жоқ».

         و ليس من موضوع اهم و لا اجمل و لا اعلى من…                                 

Болымсыздықليس  сөзімен берілген. Мекен үстеуі ليس  баяндауышының синтаксистік қалпында тұр жәнеليس  бастауышының атау септігіндегі позициясында тұрғанын көруімізге болады. Осы үлгідегі сөйлемдер семантикалық қатынастардың анықталған типін білдіруімен байланысты. Олардың синтаксистік құрылымының міндетті компоненттегі болымсыздық мәні, заттың болмауы берілген кеңістікте болып табылады.

Болмау туралы айтылған ой өзінің қажетті шартында болуы мүмкін. Тіл үшін заттың болуы туралы сөз болып жатыр ма немесе оймен түйінделетін болуы туралы, яғни құнды нысанның болуы маңызды емес, «ақиқат және ойдан шығарылған  жағдайларда сипаттау кезінде тілді қолдануға ешқандай айырымдар жоқ». Болу, тіршілік ету, жүзеге асудың берілген кеңістіктегі пікірі араб тілінің үлгісімен сәйкестікте құрылады. Сәйкес келетін болымсыздық үлгісінің ерекше айырмашылықтары сырт көріністегі оның оның дифференциялық белгілері оны болымды сөйлеммен салыстыру барысында көрінуі мүмкін, сонымен қатар болымсыз есімді сөйлемдердің басқа үлгілерімен салыстыру барысында көрінуі мүмкін.

Болымды сөйлемдермен келген мәндер бәрінен бұрын өз компоненттерінің тәртібімен сипатталады: мекен үстеуі есімді сөзтұлғаны міндетті түрде алмастырады. Мұндай тәртіп атрибуттық синтагмадағы предикаттық синтагмалардың қарама-қарсы қойылуын қамтамасыз етеді. Мекен үстеуі анықталмаған мәнмен бірге есімді сөзтұлғадан кейін өзін атрибуттық құрылымның анықтаушы үлгісімен алмастырады. Компоненттердің фиксациялық тәртібі, осылайша болымды сөйлемнің негізгі құрылымдық элементі болып табылады. Оның компоненттерінің орналасуы бір-біріне қарым-қатынасы бойынша берілген предикаттық құрылымның синтаксистік тұлғасын анықтайтын көрсеткіштер жүйесінде (морфологиялық тұлға, сөздердің таптық белгілері және т.б.) шешуші болады /9, 25/.

Болымды сөйлемдердің анықталған айырымының шеңберінде компоненттердің желілі орналасуының фиксациялық тәртібі 7, 8, 9      мысалдарда көрсетілген мысалдардың міндетті құрылымдық элементі болу қасиетінен айырылады. Бұл жекелей түрде алғанда, анықталмаған есімді сөзтұлға қосымша «жеке және толық мәннің білдірілуімен байланысты «өткізгішке» ие болған кезде мүмкін болады. Мұндай өткізгіш ретінде ілік септіктіңمن  жалғауы көріне алады. Бұл «тұтас септік өткізгіші» /10, 319/. Ол өзінен кейін анықталмаған есімнің бөлек біртұтас элементті емес, анықталған топтың біртұтастығын, жеке тілдік тұлғалардан тұратын тұтастықтарды көрсетеді. Мұндай тұтастық, бір жағынан, дифференцияланбаған тұтастық ретінде қарастырылатын тұтастықтармен қарама-қарсы қойылады /11, 220/, екінші жағынан, тыңдаушыға не белгілі, не белгісіз топтың біртұтас көрсеткіші ретінде қарастырылатын үлгіге қарама-қарсы қойылады. Көрініп тұрғандай, үстеулік тұлғада білдірілетін кеңістіктің белгісі, тұтас топтың атрибутты, жеке ерекшеліктері ретінде ұғынылатын тұтастықтардың атрибуты болып табылады. Екінші жағынан, болмау фактісі, мұндай тұтастықтардың болмауы үстеулі тұлғаға тәуелді кеңістіктің белгісін құрайды немесе шылаудан кейінгі кеңістікті элемент оның жеке бөлшектеріне, материалдық немесе идеалдық нақыштарына дейін шоғырлануы мүмкін. Бұл жерден тілдік бірліктердің қатар орналасуының нәтижесінен туындайтын біреуі жалпыланған мәнді білдіретін, жеке тұлғадан тұратын бірнеше тұтастықтың көрсеткіші ретінде ұғынылатын, екіншісі кең мағынасында кеңістікті көрсетумен байланысты синтаксистік қатарлар шығады, мұндағы синтаксистік қатарлар бұл бірліктердің қатар орналасуына тәуелділіктен тыс тек қана предикатты болуы мүмкін.

Болымсыздық, жалпыланған мәннің эксплициттік мүмкіндігін қамтамасыз ету барысында анықталған тілдік құбылыстармен түсетін фактор ретінде көрінеді, оның ішінде компоненттердің ізбе-ізділігінің фиксациялық тәртібі, предикаттық синтагманың құрылымдық тәртібі ретінде көрінеді.

Болымды сөйлемдермен салыстырғанда, болымсыз сөйлемнің өзгеше айырмашылықтарын сипаттай отырып, жалпыланған мәннің эксплициттік мүмкіндігінің өзі, басқаша айтқанда «тұтас тектің өткізгіштік қызметінің» мүмкіндігі болымсыздық сөйлемнің болуы нәтижесінде жүзеге асырады.

Бұдан басқа, болымсыз сөйлемнің шеңберінде жалпыланған мәннің анықталған аспектілерінің эксплициттік тәсілі жүруі мүмкін, сонымен қатар, болымсыз сөйлемнің  ليسбаяндауышының позициясында қолданылуымен салыстырады. Анықталмаған есімді сөз тұлғадағы жалпыланған мән `اي /`اية есімді сөздер табиғатындағы бірліктермен эксплициттелуі мүмкін. Болымсыздықтың бұл жағдайында кез келген «бір уақытта алынған» осы топтың бір данасы қамтылады. Қос жағдайда жалпыланған мәннің эккплициттелуіمن  жалғауы сонымен қатар `اي /`اية жалғауы ретінде  ليس бастауышының синтаксистік қалпындағы лексикалық бірліктерінің қосымша ремалануы жүзеге асады.

Тілдік фактілер қарастырылып отырған сөйлемдегі  ليسболымсыз элементінің етістік табына жататындығын көрсетеді, онсыз егерليس  позициясында есімді сөзтұлға қолданылса, 4-мысалдағыдай болатындығы дәлелденді. Бұл ерекшелік бастауыштың синтаксистік қызметіндегі етістікті тұлға мен есімді сөздің өзара қатынасын реттейтін келесі ережеге нұқсан келтірмейді:

«Егер жекеше түріндегі бастауыш етістікпен бірге келмесе, онда етістік әрбір тектік тұлғаларда бірдей келе береді» /12, 484/.

Етістік пен есім аралығындағы міндетті координация соңғысының морфологиялық сипаттамасымен байланысты болуы мүмкін.

13. «Ереже жүзеге аспайды …».

ليست هناك ضوابط                     

14. «Олардың үйлері жоқ».

ليس لهم بيوت.                     

Координациялардың қатынасы мұнда келесідегідей ережелермен реттеледі: егер бастауыш көпше түрінде бұрыс етістік келсе, етістік кез келген тектің жекеше түрінде болуы мүмкін. Бұл ереже сонымен қатар етістік пен есім бастауыштың жағдайларының қамтылуымен байланысты болып келеді.

Анықталған негіздеме,ليس  болымсыздық сөз болымсды семантикамен бірге бірнеше жалпы ерекшеліктермен расталады. Бұл ерекшеліктер желілі құрылымда емес, олардың коммуникациялық құрылымында түсіндіріледі.ليس  болымсыздық сөзімен бірге келген бастауыштың синтаксистік қалпында көрінетін бірліктердің айтылған ойдың коммуникативтік құрылымының рематикалық компоненттерімен үйлесетіндігін еске саламыз.

 ليس болымсыз сөзінің ер не әйел тегінің мәнін білдіруге қабілеттілігі оның өздік есімдікпен бірлігінде шығатын туындысы болып табылады және араб әдеби тілінің жалпы жүйесіндегі заңдылықтармен үйлеседі.ليس  болымсыз сөзіне біріктірілген өздік есімдігі «орны алмасқан лексикалық бірлік ретінде, бастауыштың синтаксистік мәртебесінде тұратын бөлшек ретінде көрінеді». Лексикалық бірліктердің «орны алмасқан», «прономинализацияланған түрде шыға алу мүмкіндігін /11/, оның «жаңа» және «ескі» ақпараттарды жеткізе алу қабілетімен байланысты /11/. Көрініп тұрғандай, «ескі» ақпаратқа қатысты бірлік, айтылған ойдың тақырыбы болып табылатын, лексикалық түрде мағынасы өшкен, орны алмасқан болады. Бұл жағдайдаليس  жүйелі келісілген қабілеттілігінің жүзеге асуын өздік есімдігінің бірліктермен қалпында көрінеді. Мәселен, «Шайқас – бұл шығын. Жоқ, бұл шығын емес». المعركة اصابة لا ليست اصابة.   

Бұл уақытта жаңа ақпарат жеткізуге қатысты лексикалық бірліктердің өшуі, орын алмастыруы, прономинализациялануы мүмкін болмайды. Болымсыз сөйлемдерде бұл жаңа ақпаратليس  бастауышының синтаксистік қалпында түсіндіріледі. Десек, бұл синтаксистік позиция есімдіктермен жүзеге аса алмайды. Осылайша, қолданылатын сөйлемдегі  ليس болымсыз етістігі өзінің бір қасиетін жоғалтады, етістік табының бірлігі ретінде қатысты өздік есімдігін жоғалтады. Бұл қасиет ليس үшін шексіздік емес, «зерттеу нысаны болып табылатын қатынастар жүйесіне тәуелді болып табылады және оның жүйелігі орнына тәуелді реляциялы сипатқа ие болады» /13, 125/. Мұнда ليس өзін толымсыз құрылымдық етістігі فعل الناقص  ретінде көрсетеді. Тағы бір осы топтың тиісті белгісі олардың құрылымдық туындау мәселесі қатынасын қарастыру байланысында белгіленеді.

ليس етістігінің болымды сөйлем типіндегі өздік есімдігін біріктірудегі қабілеті тек категориясын білдіруге тартады.

Сөйлемдердің біліктілігі көп жағдайларда оның баяндауышының ерекше айырмашылығының тұтастығымен анықталады. Бұл позицияның жүзеге асуы желілі құрылымдардың ерекшеліктеріне және сөйлемнің синтаксистік әрі коммуникативтік мүшеленуін үйлестіреді. Бұл позицияның лексикалық толуы «болу аймағын» /5/ көрсетумен байланысты, кең көлемде құрнылымдық сызбасының семантикалық шоғырландыруын қамтамасыз етеді.

«Болу аймағы» өзінің көлемін әлем шегінен тыс өзгертуі мүмкін. Оның материалды  кеңістік және идеалды сипаттамасы болуы мүмкін. Ол, ақырында, неше қарым-қатынастар жүйесі немесе нысандардың тұтастығы ретінде қабылданады» /5, 233/.

Болымсыз сөйлемдегі сияқты болымды сөйлемдерде де, болу аймағындаهناك  жәнеتمت  лексикалық бірліктері көрінуі мүмкін, предикаттық құрылымнан тыс сәйкес келетін атаулық мән болмайды (1, 2-мысал). Болымсыз сөйлемдерде бұл лексикалық бірліктер, нақтырақ айтқанда, сәйкес келетін мәндер, «әр түрлі кең болу» аймағын көрсетумен байланысты нөлдік сипатқа ие болады. (10, 11, 12-мысалдар). Осылайша, баяндауыштың семантикасы болымсыз сөйлемнің эллиптирленген нұсқасына мүмкіндік береді. Болымсыз сөйлемдегі ليس баяндауышының синтаксистік позициясындағы лексикалық бірліктерсіз қолданыла алу мүмкіндігі оның білдірілген мәндерінің валентілік қасиеттерінің жүзеге асуын көрсетеді.

Белгілеуге қызықты бір жайт, болу түріндегі болымсыз сөйлемнің эллиптирлік нұсқасы синонимдік болып табылады – сырт көрінісіндегі сияқты, сонымен қатар семантикалық жоспарда – болымсыз позицияда  لا сөзімен, бастауыш позициясындағы анықталмаған есімді لا сөзбен, ал баяндауыш позициясы нөлдік тұлғамен жүзеге асады және ол «әлемде, дүниеде» тіршілік ету мәнімен білдіріледі. Өз кезегінде, қос нұсқаның екеуі де басқа тұлғалық, семантикалық типтегі сөйлемдермен ортақ, тұтас сөйлемнің жүзеге аспау мәні семантикалық қызметінің негізі болып табылады. Бұл لا болымсыз сөзімен келген, араб тіл білімінде لا түр болымсыздығы деп аталатын құрылым.

 

1. 4 Түрлік болымсыздық құрылымы

 

1. «Қойлар бұрынырақта қолға үйретілген болуы керек».

استئناس الشاة لا بد وقع منذ زمن بعيد.

2. «Ол менен күмәнсіз алдын-ала сақтанады».

         انه يحذر و لا شك منى .

3. «Мына қабырғалар қараңғы сияқты, бәрі қозғалады және жүреді, міне, енді демалуға да мұрша жоқ, шығуға да, тыныштыққа да жол жоқ».

      كانها جدران سجن مظليم ينطبق رويدا رويدا ولا يزال ينطبق حتى لا متنفس و لا مهرب و لا قرار.

4. «Отбасы болмаған жерде ұлт та болмайды, бәрінен бұрын отбасы болмаған жерде адамдыққа тән ештеңе де болмайды».

           لا امة حيث لا اثرة بل لا ادمية حيث لا اثرة.

5. «Көбісі еңбекте қашып құтыла алмайтын зұлымдық жатқанын көреді»

لا يزال الكثيرون يجدون في العمل شرا لا بد منه .            

6. «Ол түлкіге қорқатын дәнеңе жоқ деді».

قال: تعلب لا خوف منه.

7. «Маған бұл хатта не жазылған белгісіз».

         لا علم لى بما تحوى هذه الرسالة.

8. «Аяқталмайтын әңгіме (сөзбе-сөз: ештеңенің ақыры жоқ)».

«Түссіз шалмалар (сөзбе-сөз: түсі жоқ шалмалар)».

حديث لا منتهى له ، السوال الذى لا لون له.

9. «Түсіндірудің қажеті жоқ, бұл бәріне белгілі».

         لا داعى للشرح كله معلوم.

10. «Жиылыс Палестина мәселесі шешілмейінше, Таяу Шығыста тыныштық болмайтыны растады».

           ان المؤتمر اكد ان لا سلام قي منطقة الشرق الاوسط بدون حل قضية قلسطين.

لا сөзінің түр болымсыздығында қызмет атқаруы араб дәстүрлі грамматикалық ғылымының шеңберінде заттық бөлшектік нәрселерге айналған. Бұлайша зерттеу барысында тұтас мәселелер кешені шешімін тапты: сәйкес келетін құралдар семантикасын негіздеу, синтаксистік функциялардың және олардың компоненттерінің анықталуы және осы мәселеге қатысты предикаттық өзектің көрінуі, түр болымсыздығының құрылымының есімді компоненттерінің морфологиялық сипаттамасы және таратушы ретінде қызмет атқаратын есімді счөздердің морфологиялық сипаттамасы көрінеді.

Қарастырып отырған құрылымда түр болымсыздығының мәнінің білдірілуінің дәлелі араб грамматикасы ғылымында көрініс тапқан. Мұндай контекст ретінде сұрақ-жауап алмасуы шығады.

11. «Қандай да бір ер адам бар ма үйде?». «Үйде ешқандай ер адам жоқ».

Бұл синтаксистік тұтастықтың сұрақ бөлімінде «ер сөзінің кез келген тұлғаға қатысты екені көрінеді, ол бүкіл сөз табын тұтасымен қамтиды, оның әрбірінде من жалғауы көрініс табады. «Бұл деп көрсетеді Ибн Иакиш жауап ретінде сұраққа толық сәйкес келу үшін барлық мәнімен толық құрамда шылауларды (حرف الاستعراق) қосып алады» (104, 1) .

Бірінші жағдайда жалпыланған мәннің эксплицитті білдірілуі лексикалық деңгейде жүзеге асады, екінші жағдайда морфологиялық деңгейде жүзеге асады. Бұл мәнді жеткізуді қамтамасыз ететін тілдік құрылым «конструкциялау» (بنأ)  синтаксистік құрылымды لا болымсыздық сөзге және есімді сөзтұлғаға айналдыру жатады.

Мұндай құрылымның ерекше белгісі – «түр болымсыздығының» құрылымы оның есімді компонентінің морфологиялық сипатында болып табылады. Берілген құрылымдағы есімді сөзтұлға оң артиклдерге қатысты анықталады: анықталған артикль Ал және анықталмаған артикль /أ  / жалғауының болуымен анықталады. Бұл белгілердің тұтастығы есімді сөздің берілген позицияда өз бетінше синтаксистік қызметке қабілетсіз морфологиялық сипаттамаға куә болады. Мұндай сипаттама ретінде сөздің өзгеру жүйесінің болмауы көрінеді. Түр болымсыздығының құрылымындағы есімді сөз үш сөздің өзгеру мәндерінің бірінің шеңберінен шығатын тұлғаға ие болады. Ол араб әдеби тілінің есімді сөз таптарының тілдік бірліктерімен білдіріледі.

Мұнымен бірге, берілген құрылымнан тыс, мұндай есімді сөз сөздің өзгеру жүйесіне ие. Бұдан бұрын «флексиялық жүйеге» жататындығы оның «түр болымсыздығы» құрылымына қызмет етуінің міндетті шарты болып табылады. Осылай, сөздің өзгеру жүйесіне ие емес есімді таптағы сөздер өздік, сілтеу есімдігі لا «түр болымсыздығы» шылауымен тіркесе алмайды.

Бұл, демек, түр болымсыздығы құрылымының тууы «флексиялық жүйеге» қатысты есімді сөз жоғалған кезде соның нәтижесінде «флексиялық тұлғаға» өту барысында көрінеді дегенді білдіреді. Бұл құбылыс араб тілінде басқа синтаксистік құрылымды жасау үшін де қолданылады, жекелеген түрде ондық «он бес» типіндегі сан есімдерді білдіру үшін қолданылады. Атаулық бағдарда көрінетін  берілген құрылыми оның компоненттерінің де флексиялық жүйеге тәуелділігінің жоғалуын білдіреді және оның анықталған грамматикалық мәні лексикалық деңгейде жеткізілмейді, салаласты байланыстыратын шылау و арқылы морфологиялық деңгейде жеткізіледі.

Араб грамматикашылары есімді сөздердің флексиялық қатардан флексиялық емес қатарға (синтаксистік құрылым жасау мақсатында) өтуін де зерттеген, анықталған лексикалық бірліктің жоғалуына себепкер болады. (من түр болымсыздығының құрылымында, و екінші ондық сан есім болуы үшін, унаф – «мен шақырамын»,و رجل  «О, ер!») типіндегі құрылымда, мұнда есімді компонент флектісіздігімен сипатталады.

Осылайша, араб әдеби тіліндегі есімді сөздерден синтаксистік құрылымдарды жасау процесін қамтамасыз ету үшін категорияның «жоғалуы» сияқты тілдік құбылыстарды қосып алғандағы жүйелер жүзеге асырылуы мүмкін.

Түр болымсыздығының тиісті ерекшеліктері сырт көрінісінде, сол сияқты семантиткалық көрінісінде болымсыз сөйлемдер үлгілерімен салыстырылған кезде барынша көрнекті түрде жүзеге асырылады. Предикаттың синтаксистік қалпы, болу мәнін білдіріп, және нөлдік тұлғаға ие болған жағдайда көрінеді.

Сөйлемінің семантикалық тұлғасына талдау жасай отырып, араб грамматикасы өкілдерінің берілген құрылымның екі мүмкін мәнді имплициттілігін байқаған, олардың әрбірі анықталмаған есімді сөзтұлғаның семантикалық мүмкіндіктерімен байланысқан. Оның бірі – біртұтастық мәні. «Үйде бірде-бір еркек жоқ». Тек осы мәннің болуы әрі қарайғы сөйлемнің таралуы деңгейіне әсер етеді. «Үйде бір емес, екі еркек бар».

Екіншісі: жалпыланған мән: «Үйде еркектер жоқ». Олар сөйлемнің әрі қарай таралуына әсер етеді. «Үйде бір емес, екі еркек бар».

Осы құрылымнан ерекшелігі, ол тек жалпыланған мәнге байланысты: «Үйде еркектер жоқ». Бұл сөйлем үшін оның қарама-қарсы бөлігінің құралы бір-ақ нұсқада бар. «Үйде еркек емес, әйел бар».

Мұнымен бірге жалпыланған мәнді білдірудегі бір принциптік ерекшелікті белгілеу керек, ол бір немесе бірнеше синтаксистік құрылым шеңберінде жүзеге асады. Егер де үлгісіндегі жалпыланған мән имплицитті білдіретін болса және анықталған есімді сөзтұлғаның атаулық мүмкіндігімен байланысты болса, онда түрлік болымсыздық құралында ол морфологиялық деңгейде өзінің эксплициттік мәнін білдіреді. Бұдан басқа, екі жағдайларда жалыпланған мәнді білдіру әр түрлі предикаттық құралдар шеңберін де жүзеге асырады, олардың әрқайсысының жеке синтаксистік және ақпараттық құрылымы бар.

Типіндегі сөйлемдердің синтаксистік құрылымы «Үйде еркектер жоқ» араб дәстүрлі грамматикалық ғылымында зерттеу нысанына айналған. Араб ғалымдары мұндай сөйлемдердің анықталған дәрежеде изоморфты болып келетінін (модальды шылаул армен бірге) анықтаған. Бұл түйін үшін لا және шылауымен келетін сөйлемдердің анықталған дәрежесіәндегі коннотациясы болып табылады. لا мен ان шылауымен бірге келетін сөйлемдерге есімді сөздер байланысады. Бұл табыс септіктің сөз өзгерту мәнін білдіру үшін қолданылатындығын көрсетеді.

Табыс септігінің мәні  لا болымсыздық шылауынан кейінгі есімдерге қатысты туындайды, егер бұл есім генитивтік синтагманың бірінші мүшесіне айналған жағдайда. «Бұл сияқты еркектен басқа күшті құл жоқ». Бұл мысал араб дәстүрлі грамматикасында кеңінен қолданылып жүр. Есімді сөз тұлғасы мұнда табыс септігінің сөз өзгерту мәні сияқты жеткізіледі. Мұндағы флексиясыздық жоққа шығарылады.

Түрлік болымсыздықпен келген сөйлемнің сыртқы құрылымдық изоморфтығын араб ғалымдары атау септіктегі сөз өзгерту тұлғамен байланысты қарастырған. لا сөзімен бірге келген сөйлемнің сыртқы құрылымын және ان сөзімен бірге келген сөйлемнің синтаксистік құрылымының толық талдауы болып табылмайды. Болымсыздық шылауы мен флексиясыз есімді сөзтұлға «тұтастықты құрай отырып, біртұтас синтаксистік позицияда – субъект позициясында (المبتدأ) тұрады. Ол белгілі болғандай, атау септіктің сөз өзгертетін мәнімен сипатталады. Синтаксистіңк жоспардағы бұл түрін сонымен қатар бірнеше морфологиялық фактілерде расталған. Осылай, сын есімі білдірілген анықтама, жекеше түрде атау септік тұлғасында да тұрады. «Үйде ерден басқа қызық ештеңе жоқ». Бірақ ол табыс септікте тұруы мүмкін. Бұл мүмкіндік لك сөзімен бірге келген сөйлемнің ان сөзімен бірге келген сөйлемнің ұқсатығына негізделеді. Көрсетілген бұл нұсқалардың барлығы сөйлемдерде  синтаксситік қызмет атқаратын барлық тілдік бірліктерге де тиесілі. ».

لا сөзімен бірге жүзеге асатын синтаксистік позиция тәнуинсіз есіммен бірігіп, араб грамматикалық теориясында субъектілік позициясында басымдылық таныта отырып интерпретацияланады.

Мұнымен бірге, тамимдіктердің тілдік санасының түрлік болымсыздық لا шылауымен келген, субъект пен предикаттың бір-біріне қарама-қарсы қойылған кейпін белгілекп көрсетпегені белгіленеді. Бұл жағдай ортағасырлық бірнеше араб ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқандығы қазіргі зерттеулер нәтижесінде анықталып отыр.

Бұдан басқа «شرح المفصل» атты өз кітабында Ибн Иашим ескерткендей, типіндегі сөйлемдердің синтаксистік құрылымының интерпретациялануы үшін екі мүмкіндік жіберіледі. Болымсыздық есімдігіне қабысатын синтаксистік позиция «болымсыздық есімімен бірге болымсыздық позициясына да қатысты». Анықтама ретінде сипатталуы мүмкін. Басқаша айтқанда, لا шылауының тіркесу шегінде флексиялық тұлғаға ие болымсыздық есімдігінде жүзеге асырылған болады. Бұл шектеулерде анықталған тілдік тұлға ретінде сөйлемдердің грамматикалық жеткіліктілігі қамтамасыз етіледі.

Түрлік болымсыз сөйлемнің синтаксистік анализіне қатысты ұқсас ойлар шетел араб тіл білімінде де айтылған. Мысалы, А. Бистан болымсыз шылаулардан кейінгі есімді сөзтұлғаның біліктілігінде байланыстыра отырып, бұл тұлғаның ла шылауының түрін еске ала отырып, болымсыз есімнен кейінгі сөйлем бөлігін осы сөйлемнің кең таратылған түрі ретінде қолдануға болатындығын ескереді. Алайда зерттеушінің пікірі бойынша, لا есімді жұрнағы ешқашан араб тілінде изоляцияланбаған кейіпте қолданылған сайын дұрыс құрылмайды.

«Адамдар жоқ», «ақша жоқ», «Әлиден басқа бала жоқ» сөйлемдері толымсыз сөйлемдер ретінде сөйлемнің субьектілі-предикаттық үлгісінің эллипстік нұсқасы ретінде жеткізіледі. Осы концепциямен сәйкестікте предикаттық позициясындағы айтылған ой «тіршілік етеді, болады» және ле мәндерімен бірге келген лексикалық бірліке арқылы да жүзеге асады.

Мұнымен қатар, لا есімді тәнуинсіз сөз құрылымына келесідегідей барлық тілдік бірліктер кіреді предикаттық орнында тұратын қызметтерді атқарады. Мәселен, ислам дініндегі қасиетті сөз кәлиманы алып көрелік: «لا اله الا الله» «Алладан басқа құдай жоқ» дегенде «الله» анықталған мәнге ие болып тұр. Тілдің қызмет етуінің шынайы фактілері осылайша грамматикалық және коммуникативтік түрде жеткілікті расталады.

Предикаттық мәні لا тәнуинсіз есімге шоғырландырылған шарттылық предикаттық өзек болып табылатын тілдік бірліктердің синтаксистік мәртебесін анықтайды. Бұл жағдайлар 5, 10 мысалдарда қарастырылған.

5, 6 және 8 тәнуинсіз сезімінен кейінгі позиция шылаулар үшінші жақтың есімдігімен көрінеді деген 5, 6, 8 мысалдарға қарай отырып, бұл позициялардың предикат ретіндегі интерпретациясы жеткілікті емес, дегенмен мүмкін емесін де байқаймыз. Көрініп тұрғандай, منه және لا -ны тіркестері толық сәйкестік үшін контекске қарау керек екенін талап етеді. Әңгіме қозғалып отырған сөйлемнің шеңберінде түсіндіру мүмкін емес, жағдай туындайды, оның ішінде араб грамматикалық теориясында, предикаттық концептілерде, оның ішінде предикат позициясында «жаңа» ақпарат жоғалып қана қоймайды, сонымен бірге оның ақпараттық жеткіліксіздігі де байқалады. Субьекті мен предикаттың арасындағы предикаттық қатынас – «әрқашан синтаксистік байланыстың ең еркін түрі болып есептеледі». Бұл «еркіндік» сөздердің бағыныңқылы байланысынан предикаттық синтагмалар компоненттерінің толық тәуелсіздігін білдіреді. «Предикаттық байланыстар бір-біріне тең өлшемде байланысатын екі компонентті құрам болып табылады».

5, 6 мысалдар шылаулы тіркестердің бірыңғай «бағыныңқылы байланысымен» есімді сөздің, لا түр болымсыздығының шылауларынан кейін шығатын жағдайда жүзеге асатынын көрсетеді. 6 сөйлемдегі «оның қорқатын ештеңесі жоқ» деген сөйлемде етістікті атаулы мәнді білдіретін әрекет аты (масдар) шығады. Бұл жағдай лексикалық бірлік  حوفсөзінің من жалғауы арқылы з жақ есімдігімен байланыса алу мүмкіндігін білдіреді. Бұл жерден етістікке тән және етістіксіз зат есімдерге тән маңызды синтаксистік байланыстарды білдіретіндігі көрінеді. Сөйлем бөлігіндегі, әсіресе, бізді қызықтыратыны, етістікті трансформация «ол одан қызықты» деген түрге ие болады. Мұнда шылау мен етістік арасындағы синтаксистік қатынас байқалады – бұл сөйлемнің бас мүшесі баяндауыш пен «тұрлаусыз мүшелерді арасындағы қатынас». Қиысу синтаксистік байланысу түрі «етістікті атаулы мәннің» есімді мәнінде де сақталады.

Масдар мен шылаулы тіәркестердің арасындағы қатынас басыңқы және бағыныңқы байланыста тұрады. Жоғарыда ескерілгендей, мұндай қатынастар предикаттық синтагманың компоненттеріне тән болып табылмайды. Олар предикаттық өзек компоненттерінің арасындағы және оның тарлуының элементтерінің арасындағы байланысты ғана сипаттай алады.

Және шылаулы тіркес құрылымының арасындағы басқа сипат 7 мысалды берілген, бұл жерде болымсыз есім ретінде тмасдар қызмет атқарады. Етістік синтагмасындағы шылаулы тіркестермен бірге келген масдар трансформациясы бойынша жасалған тәжірибе шылаулы тіркестің қалып-күй субьектісін білдірумен байланысты екенін көрсетеді. Осылайша, тәнуинсіз есімге келесі бірліктер түрлік болымсыз есімдігінде «логика-грамматикалық» мәннің кең ауқымын білдірумен қатысты болады.

Түрлік болымсыздық сөйлемдер құрылымының есімді компоненттерінің арасында және олардың синтаксистік қатынастарын байланыстыратын, қиысуға негізделген, сонымен қатар синтагма жасау үрдісінің кезектесу тәртібіне негізделген сөзаралық байланыстардың болуы түрлік болымсыз құрылымнан кейін келетін синтаксистік позицияларды қарастыруға мүмкіндік береді.

Сонымен, араб әдеби тілінің предикаттық құрылым жүйесінде предикаттылық тек қана болымсыздықтың қызмет етуі нәтижесінде, оның анықталған семантикалық айырымының нәтижесінде қамтамасы етілетін құрылым бөлініп алынды. Мұндай құрылымның семантикалық құрамында міндетті түрде анықталған сема болады.

Араб әдеби тіліндегі есімді предикаттық құрылымдарда болымсыздықты білдіру біршама тілдік құбылыстардың қолданылуымен жүзеге асады:

І) Осы мәннің білдірілуін қамтаммасыз ететін лексикалық бірліктермен жүзеге асады. Ол лексикалық бірліктер ليس, لا,ما  сөздері. Олардың қолданылуы есімді предикаттық құрылымның құрылымдық-семантикалық типтерімен (осылай сапалық сөйлемдерде болымсыздық элементі ретінде ليس сөзімен қатар لا жәнеما  шылаулары қызмет атқарады, сонымен бірге түрлік болымсыз сөйлемдерде бірыңғай لا шылауы қолданылады);

— бастауыштың синтаксистік позициясындағы анықталған және анықталмаған есімді сөзтұлғалармен (осылай, لا) шылауы сапалық предикация сөйлемдерінде бірыңғай бастауыш позициясындағы есімді сөзтұлғаның анықталмаған мәні кезінде қолданылады, екінші жағынан, бастауыш позициясындағы есімді сөзтұлғаның анықталмаған мәні бар теңдестірілмеген сөйлемдерде, болымсыздық لا шылауының қолданылуы мүмкін болмайды).

— айтылған ойдың коммуникативтік мүшеленуінің талап етілуімен, анықталған модальды мәнінің білінуімен (болымсыз сөйлемما  шылауымен бірге араб зерттеушілерінің басқылаулары бойынша құрамынды ان модальды шылаулары бар болымды сөйлемдермен тіркеседі,ما  сөзімен келген болымсыз сөйлемдер мен لا немесе ليس сөздерімен келген сөйлемдердің арасындағы айырмашылықтар ان модальды шылауымен бірге келген және онсыз келген болымсыз сөйлемдердің арасындағы айырмашалықтармен салыстырылады; ал бұл айырмашылықтар сөйлеушінің анықталған категориясының айтылған ой мазмұнына, сонымен қатар оның коммуникативтілік құрылымына қатыстылығын білдіреді).

2) Араб әдеби тіліндегі есімді сөйлемдердегі болымсыздықты білдіру үшін релевант болып табылатын морфологиялық, синтаксистік және семантикалық категориялармен жүзеге асады. Ол категориялар:

— Өзіне үш компонентті қосып алатын: атау, ілік, табыс септіктерін, есімді сөзтұлғалармен (сапалық предикациялық сөйлемдердегі болымсыз сөздердің болуы және бастауыш пен баяндауыштың сөздерінің өзгеру мәнінің қарама-қарсы қойылуымен жүзеге асатын теңдестірілген сөйлемдер – бірінші синтаксистік позиция атау септігінің сөз өзгеру мәнімен сипатталады, екіншісі болса, табыс септігінің өзгергіш мәнімен сипатталады, табыс септіктің өзгергіш мәнімен сипатталатын болымсыз сөйлемнің синтаксистік позициясы шылаулар тіркесін ілік септігіндегі есімдермен алмастыруға қабілетті, есімді сөйлемнің бастауыш пен баяндауыштың әрекеттілігі айтушы субьектінің пікірімен байланысады, сөздің өзгеру мәніне қабілеттілікті жоғалту, болымсыз предикаттылықты құрылым түрлік болымсыз құрылымның жасалу құралы ретінде қолданылады).

— Берілген атаумен аталмыш топтың барлық мүшелері қамтылады деп көрсететін жалпыланудың семантикалық категориясымен (есімді түрдегі болымсыз сөйлемдерде жалпылану мәнін білдіретін әртүрлі тәсілдер жүзеге асырылады), (тәнуин – сапалық предикация сөйлемнің позициясы ретінде).

— болу мағынасы, болымсыздық пен жалпыланудың тұтасымен алғанда, айтылған ойдың арнайы тұлғасы – түр болымсыздығының предикатты құрылымы لا +с жатады.

— араб тілінің есімді болымсыз сөйлемдерде ليس болымсыз сөзінің қолданылуымен байланысты прономинализация құбылысы роль ойнайды – сапалы предикацияның өздік есімдіктермен бірге келіп, сөйлемдердегі, өздік есімдіктерімен білдірілетін ليس бастауышы етістікті сөйлемнің есімді баяндауышымен сәйкес келетін тұлғаға ие болады, теңдестірілген сөйлемдерде ليس болымсыздық сөздері сөйлемнің желілі құрылымында айырғыш позициясында тұруы мүмкін, бастауыштың синтаксистік позициясы айтылған ойдың коммуникативті мүшеленуінің рематикалық элементімеен сәйкес келетін болымды тип сөйлемдерде, ليس сөзінің есімдікпен бірлескен қызметке қабілеттілігі жүзеге аспауы мүмкін.

3) Араб әдеби тіліндегі есімді болымсыз сөйлемдер жүйесі өзіне келесідегідей тізбектерді қосып алады:

І. لا+S

ІІ. لا+SN

ІІІ. ليس+SN1

IV ليس+من SN3

Есімді болымсыз сөйлемдер үлгілерінің бұл тобы семантикалық параметрдің тұтастығымен сипатталады. Олардың әрбірінде болу мәні көрініс табады. Мұнымен бірге, бұл үлгілер әртүрлі құрылымдық-семантикалық типтердің үлгілері.

Үлгі І – бұл түрлік болымсыздықтың сөйлемі, мұнда болу мәні құрылымының өзінің қажетті және міндетті компоненттері болып табылады.

Үлгі ІІ – сапалық предикация сөйлемнің бір нұсқасы ретінде көрінеді және баяндауыштың синтаксистік позициясының нөлдік тұлғада жүзеге асуымен сипатталады.

Үлгі ІІІ және ІV сөйлемдердің басқа типінің толымсыз жүзеге асу нұсқасын көрсетеді. Баяндауыштың синтаксистік позициясының нөлдік тұлғада жүзеге асуы «болу» аясының «ерекше» көрсетілуімен, «тең әлеммен байланысты» және сәйкес келетін лексикалық бірліктермен қайта құрылуы мүмкін.

Үлгі І және IV сонымен қатар жалпыланған мәннің эксплицитті білдірілуімен сипатталады, бірінші жағдайда синтаксистік-морфологиялық деңгейге, екінші жағдайда лексикалық деңгейге.

1. لا+SN1+SN2
2. ليس+SN1+SN2

VII. ليس+من SN3+ADV

VII. ليس+SL1+BI+BI SL3

1. SL+ليس+SL2

Келтірілген үлгілер әртүрлі формальдық-семантикалық типтегі сөйлемдердің құрылымдық сызбасының жүзеге асуын көрсетеді. Онда барынша айқынырақ түрде «болымсыздықтың» негацияның «модификацияланатын ықпалы» аңғарылады. Бұл әсерлер «болымсыз» сөйлемдерді болымды сөйлемдермен қарама-қарсы қойып салыстырған кезде байқалады. V және VI үлгілерде анықталған-анықталмағандық категория бойынша бастауыш және баяндауыш позициясында есімді сөйлемдердің қарама-қарсылыққа түсуі мүмкін болып табылады.

VII үлгіде бастауыштың синтаксистік позициясындағы жалпыланған мәнде эксплицитті білдірілуі «жүйелі шектеудің алынып тасталынуын» осы типтегі предикаттық құрылымның желілі құрылымының тәртібімен байланысты жүзеге асу мүмкіншілігін қамтамасыз етеді, теңдестірілген сөйлемдердің формальды-семантикалық типі болып көрінетін VIII және  IX үлгілерінде баяндауыш позициясында ВІ шылауының болуы, сонымен қатар бастауыш пен баяндауыш сөйлем мүшелерінің арасында ليس болымсыздық сөзінің орналасуы, сөйлемдегі қос синтаксистік позициясының айырғыш есімдіктерінің қатысынсыз сырттай қарама-қарсы қойылуын мүмкін етеді:

1. لا+SL1+SN2
2. ليس+SL1+BI SL3

XII. ليس+SL1+D+SL2

XIII. ليس+SL1+D+BI SL1

XIV. ليس+ADV+S1

Үлгілердің берілген тобы есімді сөйлемдердің формальды-семантикалық типтерін көрсететін топтар, оларды болымды сөйлемдермен салыстыру барысында формальдық-синтаксистік ерекшеліктердің аз мөлшері байқалады. Осылар ғана, яғни осы ерекшеліктер, осы жұмыста көрсетілген есімді сөйлемдердің типтерінің әрқайсысында болымсыздық мәнді білдіру үшін қажетті және жеткілікті шарттарды құрайды.

Мұндай шарт сапалық предикациялық сөйлем үшін ليس болымсыз сөзінің және баяндауыштың синтаксистік позициясындағы табыс септігінің мәні болып табылады. Мұнда баяндауыш позициясы ВІ шылауының ілік септігіндегі есімді сөзтұлғамен тіркесінде орын ауыстыруы мүмкін.

Мұндай шарттар теңдестірілген сөйлемдер үшін ليس болымсыздық сөзінің болуы және баяндауыштың синтаксистік позициясындағы табыс септігінің мәні болып табылады. Бірінші жағдайда, бұл синтаксистік позиция ВІ шылауының тіркесінде ілік септігіндегі есімді сөзтұлғамен орын ауыстыруы мүмкін.

Болу типіндегі сөйлемдер үшін болымсыздық мағына ليس сөзінің болуы арқылы ғана орындалады, ол берілген типтегі сөйлемдерде есімдіктерді біріктіруге қабілетсіз болады.

Осы мәнде 10, 14 үлгілер жай есімді болымсыз сөйлемнің әртүрлі формальды-семантикалық типтерінде дербес сөйлем ретінде қарастырылады.

1. XV. ما+SL1+SN2

XVI. ما+SL1+SN

XVII. ما+SL1+الا S1

Бұл топтың сөйлемдерінде болымсыздық элементі ретіндеما  шылауы қызмет атқарады. Мұндай сөйлемдердің болымды корреляторы ان сөзімен бірге келген сөйлемдер болып табылады. Соңғысының семантикалық құрылымы күмәнсіз ақиқат ретінде ұсынылып отырған ақпараттар бағасымен байланысты модальды элементті өзіне қосып алады. Бұл мәнде ان есімдігімен бірге келген сөйлем, сонымен қатар оның  ماболымсыз шылауымен келген түрі етістікті тип сөйлемдеріне ұқсас болып келеді.

Сипатталынған үлгілер қазіргі араб әдеби тілінің есімді түрдегі барлық болымсыз сөйлемдерін қамтиды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ЕТІСТІКТІ БОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР

 

2. 1 Араб әдеби тіліндегі етістікті болымсыздық мәселесі

 

Араб әдеби тілінде есімді сөйлемдеріне оның барлық жағынан етістікті сөйлем қарама-қарсы қойылады. Бұл қарама-қарсы жақтары сөйлемнің мағыналық, коммуникативтік, синтаксистік және формалық аспектісіне қатысты. Берілген нысанға сипаттама жасау үшін қызмет атқаратын есімді сөйлемдерден өзгешелігі, етістік типтегі сөйлем оқиға, іс-әрекет туралы ақпарат жеткізуге, خبر таратуға арналған. Егер есімді сөйлем «жаңа» және «ескі» деп бөлінген ақпараттарды жеткізеді деп танылған болса, етістікті сөйлемнің бірінші коммуникативтік қызметі жалпыақпараттық пікірлерді жеткізуге құрылған. Ол сөйлемдерде мынадай сұрақтарға жауап береді не істеді? Қайтті? Не болып жатыр? Мұндай сұрақтар коммуникативтік құрылымның мүшеленбейтіндігімен сипатталады. Араб тілі теориясында етістікті сөйлемдердің синтаксистік құрылымының компоненттері фил – етістікті баяндауыш және және фасил бастауыш болып табылады. Бұл бірліктердің жалпы тілдік мәні оқиға мен оқиғаға араласушының үйлестіру – есімді сөйлемнің предикаттық өзегінің компоненттерін білдіру үшін қолданылатын مبتدأ мен خبر терминдерінен айырмашылығы коммуникативті сипатқа ие емес. Етістікті сөйлем бастауышының синтаксистік позициясы өздік есімдігімен бірге есім сөздер табының бірліктерімен жүзеге асады. Етістікті сөйлемнің позициясында қызмет атқаратын жіктеу есімдіктері етістіктермен бірге бір фонетикалық және графикалық сөздерді құрайды. Етістік негіздің көрсетілген есімдікпен тіркесуі араб тілінің теориясында морфологиялық емес, етістік және есім сөздерден тұратын синтаксистік құрылым ретінде қарастырылады. Осылайша, етістік типтің предикаттық құрылымы етістік негіздің қызмет атқаруымен қамтамасыз етілетін шеңбердегі кіші ьтілдік тұлға ретінде көрінеді. Етістік типінің предикаттық құрылымының елеулі құрылымдық элементтері етістіктікті сөздің есімді сөзге препозициясы болып табылады. Араб әдеби тіліндегі етістікті сөйлемдердің үлгісімен берілуі мүмкін, мұндағы етістік сөз, жіктеу есімдігін қоса алғанда есімді сөз.

Етістікті негіздің шегінде әрекет пен уақыттың семантикалық элементтері көрініс табады. Етістік негіздің қос тұлғасы бар. Олар бір-біріне өздерінің сөз өзгеру категориясы қатынасы бойынша, сонымен қатар жіктеу есімдігіне қабысу тәсілі бойынша қарама-қарсы қойылған: сөз өзгермейтін (الماضى) етістік негіз, есімдікті тұлғаға етістік негізде есімдікті мән морфемалары мына кейіпте беріледі.

 الماضىжәнеالمضارع  тұлғасы әртүрлі мезгіл мәнін білдіруге қатысады. Есімді предикаттық құрылымнан өзгешелігі, етістікті типтің предикаттық құрылымында мезгіл мәнді морфологиялық деңгейде білінеді. Болымсыздықты білдірудің морфологиялық жүйесінің уақытты білдірудегі морфологиялық жүйемен өзара қарым-қатынасы етістікті предикаттық құрылымда болымсыздықтың қалыптасауын зерттеу үшін басты мәселе болып табылады.

Бұдан басқа, араб етістігі жүйесінде өзгеретін тұлғалардың болуы басқа зерттеу мәселесін алға қойып отыр – болымсыздық категориясының және етістік өзгеруінің категориясының компоненттерінің арасындағы іштей қарым-қатынасты зерттеу. Қос категорияның олардың өзара қарым-қатынасындағы есебі етістікті сөйлемдегі мезгіл мәнін басқару жүйесінің толық көлемде қамтылуының ғана мүмкіншіліктерін бермейді, сонымен қатар тек етістік негізде қарастыру барысында жасырын болып табылатын етістік іс-әрекетінің қосымша семантикалық белгілерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Етістік негізбен және есімді сөзбен қалыптасқан предикаттық өзекпен қатар етістікті сөйлемдерде оның таралуының синтаксистік позициясы бөліп алынады. Бұлар тура нысанның, абсолютті нысанның, мезгіл пысықтауышының, мақсат, себеп пысықтауышының, қатысу нысаны пысықтауышының, қимыл-әрекет пысықтауышының позициясы. Құрылымдық роль туралы өте маңызды теориялық мәселелерді қарастырмай, олардың, яғни тұрлаусыз мүшелердің болымсыздық қызметті жасаудағы ролін еске алмай, етістікті сөйлемдегі болымсыз сөйлемдерді зерттейтін болсақ, толық мақсатымыз орындалмаған болар еді. Етістік болымсыздығы әрекетінің «семантикалық өрісі» туралы мәселелері тек етістікті сөйлемнің предикаттық өзек шеңберінен шығу жағдайында ғана шешімін табуы мүмкін. Екінші жағынан, біршама тілдік бірліктердің (жоққа шығару мағынасымен) баяндауыш шегінен тыс қызмет атқаруы сөйлемнің предикаттық деңгейінде әрекет ететін болымсыздық есебімен ғана түсіндіріледі. Етістікті сөйлемдер жүйесінде болымсыздық категориясын зерттеу, осылайша, бұл сөйлемдердің барлық синтаксистік позициясының есебіне жатады.

Етістікті, предикатты құрылым (етістікті сөз+есімді сөз) араб әдеби тілінде тек қана етістікті сөйлемнің предикаттық өзегі ретінде қызмет атқармайды. Олар әр түрлі сөйлемдердегі және олардың семантикалық жақтарындағы синтаксистік позициясының кең орын алмасу қабілетіне ие предикаттық өзек шеңберіндегі сияқты кеңейтуші және таратушы ретінде қызмет атқарады. Анықталмаған функционалдық мәнде сипаттала отырып және анықталған мәнмен тілдік бірліктер тобында транспозиция тетігі болып табыла отырып, етістік предикатттық құралдар атрибуттық құрылым екінші компоненті ретінде шығады, сонымен қатар егер генитивті құрылымның бірінші мезгіл мағынасын қосып алса, есімді типінің бастауышы мен баяндауышы және сөздерін қосса, генитивті құрылымның екінші компоненті ретінде шығады. Болымсыздық мәселесіне қатысты كان етістігімен бірге есімді сөйлемде етістіктің предикаттық құрылымының қолданылуы аса қызықты.

Осылайша, болымсыз етістікті сөйлемдерді зерттеуде келесідегідей негізгі мәселелер көрінеді:

1) предикатты етістікті құрылым шегінде болымсыздық мағынаға ие морфема есебінде, сол сияқты өзіне негізгі екі тұлғаны қосып алатын етістік тұлғаның толық парадигмасында болымсыздық мәнді білдіру үшін қызмет етеін морфологиялық құралдардың жүйелі сипаттамасы;

2) болымсыздық категориясының уақыт категориясымен және басқа етістік сөйлемдердің семантикалық белгілерімен өзара қарым-қатынасын зерттеу;

3) етістікті сөйлемнің синтаксистік позициясы және етістікті болымсыздығы;

4) предикатты етістіктің болымсыздық мәнмен қызмет атқаруы, әр түрлі типті сөйлемдердегі сингтаксистік позицияларының орын алмастыру кезіндегі ерекшеліктері;

5) есімді сөйлемдердегі толымсыз прекдикация етістіктерінің болымсыз тұлғаларының қызмет етуін.

 

2. 2 Етістікті сөйлемдегі болымсыздық құралдарының жүйесі

 

Болымсыздық мәннің предикатты етістік құрылымын және болымсыз етістікті құрылымының олардың болымды сөйлемдермен сәйкестігін қамтамасы ететін шылаулар ортағасырлық араб ғалымдарының зерттеу нысанына айналған. «Мен ұрмаймын» сөйлеміне болымсыздық мәндегі қарсы «мен ұрамын», «мен ұрған жоқпын» деген сияқты оған қарсы «мен ұрдым» деген қарама-қарсы мәндер араб ғалымы Сибавайхи кітабында көрсетілген. «لا» бұл жерде ешқандай өзгеріске ұшырамайды. «Ол істемейді». Болымды сөйлем «ол істеп тастады» деген қимыл мәндегі сөз «ол істеп тастаған жоқ» деген болымсыз сөйлемге сәйкес келеді, — деп Сибавайхи өз кітабында ескерткен болатын /17, 135/.

    Араб әдеби тіліндегі болымсыз және болымды етістік құрылымға жүйелі экспозиция жасауға талпыныс қазіргі араб тілші ғалымы Тамам Хассанның еңбектерінен байқалады. Оның мысал ретінде көрсеткен кестесінен көптеген етістік әрекетінің түрлік және фазалық реңктерін жеткізетін аналитикалық құрылымдарды қосатын болсақ, онда болымды және болымсыз сөйлемдердің арасындағы сәйкестік келесідегдей түрде көрініс табады:

1. قد فصل ما فصل
2. فصل  لم يفعل
3. يفعل ما يفعل
4. يفعل                    لا يفعل
5. سيفعل  لن يفعل

1 және 2 қарама-қарсылықты Т. Хассан өткен шақтың мәнімен, 3 қарама-қарсылықты осы шақпен, 4 және 5 қарама-қарсылықты келер шақтың мәнімен байланыстырады.

Араб грамматикасында дәстүрлі етістікпен қолданылатын «болымсыздық құралын» бөліп көрсетіп, оларды жай және күрделі деп жіктейді. Біріншісіне  انқатысты. Болымсыздықтың құрамды құралдарына қатысты. Құрамды құралдардың шылаулары жай шылаулардың болымсыздығына қарағанда үлкен бейнелі күшке ие болатындығы айқындалады. Болымсыздық шылауларын жай және күрделі деп бөлу бұл тілдік бірліктердің дифференциациясының сыртқы ькритерийлерін көрсете отырып, принциптік мәнге ие болады. Бұл критерий жеке құрылымдардың арасында олардың синтаксистік қызмет және семантика бағдарларында екіге бөлінуі үшін түсіндірмелі күшке ие болуы мүмкін.

Араб грамматикасында бұл шылаулардың өзгешелігі етістікті сөздің өзгеруіне қатысты топтастыру белгісінде бұл шылаулардың айрылуы одан төмен мәнге ие емес. Бұл негізде әрекет етуші шылаулар және әрекет етпейтін шылаулар емес, етістікті түрлену жүйесімен қарым-қатынасқа түспейтін шылаулар шылаулар қатысады.

Етістік негізді المضارع («ұқсас, тәрізді») бұл негіздің термин –атауы оның есімді сөздер табының ортақтығында, олардың өзгергіштікке бейім жағдайларында үйлеседі /18/. Оның өзгергіш жүйесі үш компонентті қосып алады, екеуі – رفعпенنصب  біратаулы есімді сөздер табының бірінің өзгергіш жүйесінің біратаулы компонентерімен жарыспалылық байқалады, араб тіл білімінде ол атау және ілік септіктерінің сәйкестігі деген атқа ие. Бұл жарыспалылық сөйлем ішінде біліну барысында аңғарылады: дауысты раф мәнінің өзгергіштігі үшін және дауыстыا  мәнінің өзгергіштігі үшін, есімді және етістікті сөз өзгерулердің бастапқы жүйесінде осындай құбылыстар орын алады. Үшінші компонентجزم  тек қана етістіктерге қатысты, дәл осылай, өзгергіш категория ретіндеجر  (араб тіл білімінде ілік септік деген мағынаны береді) есімді сөзтұлға үшін бірыңғай.

 المضارعетістікті негізінің өзгергіш жүйесімен өзара қарым-қатынасқа түсетін болымсыздық шылаулары өздерінің дистрибутивті сипаттарымен айрылады. Олардың әрқайсысы анықталған сөзтұлға төңірегінде шығады.

Осылайша, араб етістіктерінің кез-келген мәні не мәндерінің сжиынтығы төрт етістік тұлғаның бірінің тұлғасында көрінеді – егер тек етістік негізді сөздің шегінде қалатын болса (الماضى негізі және المضارع негізінің үш тілдік тұлғасы). Алайда المضارع жүйесінің кез келген өзгергіш тұлғасы қандай да бір сыртқы фапктормен, оның ішінде болымсыздық мәнді шылаулармен имплициттелген сайын ол тек осы шылаулармен ғана тіркесінде семантикалық тұтастық ретінде көріне алады. Араб етістік сөз табының семантикалық-морфологиялық жүйесінің мүшеленуінің жалпы оның барлық етістікті шылаулар есебімен қалыптасуы мүмкін. Келетін заттардың осындай жағдайлары етістік категориясында көпөлшемді морфологиялық қайшылық жүйесімен үйлеседі, ал кез келген тұтас етістікті тұлға семантикалық белгілердің көпөлшемділігімен сипатталады.

Тек осындай болымсыздық категориясын оқыту бағыты араб грамматикалық теориясында жүргізілетін араб етістіктерін қарастыруға мүмкіндік береді.

 لم المضارع тұлғасының болымсыздығына қызмет ететін және оны өткен шақ мәнімен қамтамасыз ететін джазм шылауы деп көрсетеді ортағасырлық тілші-ғалым ибн Хишам. لن– نصبшылауы, келер шақтың болымсыздығын білдіреді. Бұл шылау  ماетістікті сөйлемдерінде қолданыла отырып, әрекет етпейтін қатарға қатысты болады.المصارع  тұлғасыныңما  болымсыздық шылауымен бірге уақытты білдіру мәні деп көптеген ғалымдар есептеген. Бұл туралы басқаша пікірге сүйенсек (ибн Малик) бұл тұлғаның мезгіл мәні мәтін құрамында ойдың ыңғайына қарай анықталады.المصارع  етістік тұлғасы لا болымсыздық шылауымен бірге келер шақ болып табылады деген пікір ортағасырлық араб ғалымдарының еңбектерінде кездеседі.

Болымсыздық шылаулардың дистрибутивті сипаттамасы және болымсыздық шылаулармен бірге етістік тұлғаның семантикасы мәселесі еуропа ғалымдарының, сонымен қатар отандық араб тіл білімінің өкілдері қарастырған мәселелердің ішіне кіреді. لا шылауы етістік кезінде «барынша болымсыздықты білдіретін тілдік құрал болып табылуы керек» деген пікірге сәйкес оның айтылған ойға қарама-қарсы келетіндігі, сөйлемдегі әрекет мәнін жоққа шығаратындығы ғалымдардың еңбектерінде бірдей келісілген. Демек, аталмыш жоққа шығару мәніндегі тілдік құралдың өзіндік қызметіне ешқандай талас жоқ деп есептеуге негіз бар. Болымсыздықты білдіру кезінде өткен шақтағы ла шылауы етістік негізімен бірге талдануы мүмкін екендігі айтылады. Сонымен. Қатар لا шылауының тағы бір ереешелігі, ол осы шақтағы ауыспалы етістікпен қосылып келіп, келер шақтың да мәнін білдіріп кетеді. /14/. Көптеген ғалымдар берілген құрылымның осы, өткен шақ және келер шақтағы мәнімен еуропа, батыс тілдеріне еркін аударылатындығын белгілеп көрсеткен /15, 429/. Басқалары «префикстік етістіктің» لا шылауымен тіркесуі шақ мәнін жеткізу үшін қызмет атқарады деп түйеді. /16, 100/.

 ماшылауына қатысты сипаттамаға келер болсақ, етістіктің «перфектілігі» осы берілген тұлғамен жоққа шығарылады дейді (95, 152).ما  шылауы туралы зерттеушілердің пікірлері бойынша, «толықтай 9 ғасырда мағынасы жойылған немесе көнеленген шылаулардың бірі» (97, 248). Етістік болымсыздығының дербес синтаксистік мәселесіне қатысты барлық етістікті баяндауыштардың болымсыз шылаулары етістіктермен бірге келеді.

Мұнымен бірге, басқа да араб етістіктерінің түрлеріне талдау жасау барысындағы еуропалық араб дәстүрлерінің ерекшеліктері бар. Бұл жағдайда «септеу» процесінде туындайтын етістіктердің прекдикаттық тұлғасы туралы сөз қозғалмайды.

 

2. 3 Етістікті сөйлемдегі болымсыздықтың білдірілуі

 

Алғашқы компонент ретінде КБ (кіші бірлік) қатарына келесідегідей сөздер لا,ما  ,لم  ,لن  , لم жатады. Тек осы шылаулар ғана болымсыздық мәнінің негізгі білдірушілері болады. Осындай КБ екінші компонент ретінде төрт етістікті тұлғаныңالماضى  негізі,المضارع  негізі,رفص  өзгергіш мәнімен,نصب  неجزم  бірге көрінеді. Жақ, түр және тек көрсеткіштері – жіктеу есімдіктері есімдіксіз бастауыш ретінде шығады. Бұл тұлғалар «ол жазды» және «ол жазады». Етістік негізде олар әрекет пен мезгіл мәнін білдірудің төменгі дәрежесі ретінде сипатталады.

Араб тілі грамматикасында семантикалық кешен қалыптасуы үшін болымсыздық шылаулары мен етістікті сөзтұлғалары келесідегідей амалдар жасайды:

لم يكتب

لا يكتب

لن يكتب

ما كتب

ما يكتب

لمّ يكتب

Болымсыз етістік құрылымының көріну тәртібі біз жоғарыда атап көрсеткен статистикалық зерттеулерде бар. Таха Хусейннің «Күндер» повестінің мәтінінде 7280 етістікті сөзтұлға кездеседі. Оның ішіндегі 711 тұлға болымсыздық мағынаны білдіреді. Оның 423 сөзіلم  болымсыздық шылауыКБн бірге қолданылса, 249 сөзі لا болымсыздық шылауымен, 29 сөзіلن  болымсыз сөзімен, 10-ыما  болымсыз сөзімен қолданылған. Етістікті болымсыздықтың морфологиялық жүйесі компонентіне статистикалық сипаттама жасау бөлініп алынған кіші бірліктерді семантикалық шоғырландыру үшін маңызды болып табылады.

Кіші бірліктерді жай бақылау деңгейінде салыстыру олардың формальды ұйымдастырылуының ұқсастықтарын көрсетеді. Бұл – компоненттік құрамның және желілі құрылымның тұтастығы. Қарастырылып отырған бағдардың барлығында КБ түрі өз құрамында екі компонентті білдіреді, болымсыздық шылау және етістікті сөз. Бұл компоненттердің келу тәртібі үйлескен: болымсыздық шылау содан кейін етістікті сөз. Олардың арасында бір-бірінен жырақта орналасу мүлдем болмайды. Берілген жай бпқылау эксперименттік түрде расталады, болымсыз бөліктердің элимасы не «ол жазбай отыр» — «ол жазып отыр» мәніндегі бірліктердің туындауына алып келеді. Не атаулық мәнінен айрылған бірліктердің туындауымен сипатталады.

Болымсыздық мәнімен бірге келетін етістікті предикаттық құрылым болымсыз шылаулар мен етістік сөзтұлғасының қатар орналасуыКБн жасалады.

Кез келген болымсыз етістіктің предикаттық құрылымы мына теориялық үлгіде беріледі:

Етістікті сөзтұлғаның төңірегінде қолданылатын болымсыз шылаулар لم , لا,لن  ,ما  болып табылады.

Бірінші жағдайда КБ бағдарда семантикалық кешенін білдіруді көрсететін жалпы жағдайлар сәйкестендіріледі. Екінші жағдайда осы КБ айрылатын бағыттардың бірі көрсетіледі.

Бөліп көрсетілген КБ арасындағы барлық мүмкін болған айырмашылықтар бірінші кезекте оның болымсыздық бірінші компонентінің жүзеге асуымен келісілген. Бұл дифференцация белгінің есебінен келесідегідей КБ қатарында алынады:

1. لم يكتب
2. لا يكتب
3. لن يكتب
4. ما كتب يكتب
5. لمّ يكتب

Екеуінің арасындағы бірінші компоненттерінің айырымын ғана көрсететін болымсыз етістік тұлғаларында толықтыру деңгейі болымсыз шылаулардың бір-бірінен ерекшелетіндігін көрсетеді, жекелеген түрде, етістікті сөзтұлға мөлшері бойынша, соның төңірегінде олар қызмет ете алады. Болымсыз шылаулардың екі топшасы бөлініп алынады, кез- келген мүше тек бір етістік сөзтұлғаның ғана төңірегінде шыға алатын бірінші топша және мүшесі әртүрлі етістік төңірегінде қызмет атқаратын екінші топша. Бірінші топша. Екінші топша

Қос етістік негіз төңірегінде қызмет ету мүмкіндігі, екі әртүрлі КБ компоненті болуыما  шылауының етістікті болымсыздығының морфологиялық жүйесіндегі басқа шылаулардан бөліп көрсететін ерекшеліктерін құрайды. Бұл ерекшелік формальдық жоспарды семантикаға да қатысты болатындығын көрсетеді.

Айырымдар қатарындағы дистрибуцияда болымсыз шылаулар өзінің компоненттік құрылымының жоспарында жекелей қарастырылмау керек, ол болымсыз шылаулардың КБ екінші компоненттері – етістікті сөзтұлғаларКБн сәйкестікте қарастырылу керек.

    Бөлініп көрсетілген КБ топтастырылуының келесі деңгейі, осылайша екі компоненттердің айырымынан – етістікті сөзтұлғадан шығады. Бұл етістікті сөзтұлғаны жасауға қатысатындар:

1. كتب
2. يكتب
3. يكتب
4. يكتب

Олар бәрінен бұрын әртүрлі етістік негіздермен айрылады: 1 сөзтұлға ал-мады етістік негізін көрсетеді, 2 және 3 сөзтұлға, сонымен бірге 4 сөзтұлға – المصارع етістік негізін көрсетеді. Бұдан басқа, 2, 3 және 4 сөзтұлғаларالمصارع مرفوز  -2,مجوب  -3 жәнеمدجوم  -4 негіздерінің әртүрлі өзгергіш тұлғалары болып табылады. Бұл сөзтұлғалардың басқа дифференциациялық белгілері олардың өз бетінше қызмет етуге қабілеттілігі/қабілетсіздігіне жатады. (Г. М. Габучан). Көрініп тұрғандай, етістікті сөзтұлғаның өз бетінше қабілетсіздігі оның мағынасының жойылуымен байлапнысты болады.

Өз бетінше қызКБт атқаруға қабілетсіз сөзтұлғаға

3. يكتب
4. يكتب жатады. Олардың әр алуан қысқаша мәндері тек контекст ыңғайында ғана көрінуі мүмкін. 3 сөзтұлға үшін бұл контекст жабық қатардың бір шылауы ретінде қызмет атқарады.

Бұл жағдай контекст ауыысмында көрнекті түрде жеткізіледі. 3 сөзтұлға «Ол жазбайды үшін» мезгіл мәні – келер шақ, ал сөзтұлғасында «жазу» бейтараптанады, берілген сөзтұлға етістікті сөйлемнің (فعل) баяндауыш қызметін атқара алмайды. Ол темпоральды мәндермен (есімді сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыш, етістікті сөйлемдегі бастауыш пен тұрлаусыз мүше-толықтауыш) байланыссыз синтаксистік қызметтердің орыфн ауыстыруы үшін белгіленген.

Бұл мәндеمنصوب  жәнеمجزوم  етістіктерінің өзгермелі тұлғалары салыстыруға келеді, мысалы, тек контексте ғана анықталатын немесе анықталмайтын мәнге ие болатын жағдайларда /19,149/. Оларды есімдердің басқа да септіктерімен қарама-қарсы қойып салыстыруға болады.

Өз бетінше қызмет ете алатын етістікті тұлғалар

Болып табылады. мезгіл мәні мұнда дербес етістік негіздерінде білідіріледі және контекстік нақтылықтарды қажет етпейді.

Етістікті сөзтұлғаларды топтастырудан алынған нәтижелер  беріледі.

Сонымен, араб әдеби тіліндегі етістікті болымсыз жүйе өзін формальдық жоспарды қосып алады, олар болымсыздық семантикалық элементтерін білдіретін, әрекет пен мезгілді тұтастықтарды қамтамасыз етеді. Өз кезегінде бұл КБ бес болымсыз шылаулардың және төрт етістікті сөзтұлғалардың амалы ретінде көрінеді.

    Көрініп тұрғандай, қаншалықты тұлғаның таралған жүйесі, бірінші кезекте, уақыты семантикалық элементтерінің әртүрлі мәндерін білдіру үшін қажет. Оның басқа семантикалық элементтерді білдірілуі де жоққа шығарылған.

Бұл бағытта анықталған зерттеу КБ компонентерінің тіркесінің заңдылығында көрінуі болып табылады. Кез келген төрт етістік тұлғаның тіркесімділігінің шынайы дәлелі  көрсетілген.

Етістікті болымсыз шылауларды сипаттамасымен байланыстыما  шылауының болымсыздық етістігінің морфологиялық жүйесінде екі әр түрлі КБ компонентті болуының өзгеше түрі байқалған.

Болымсыз сөзгеما  бірыңғай етістікті сөзтұлғаның төңірегінде қызКБт атқаруы тән. Басқа сөзбен айтқанда, етістікті сөзтұлғаның өзіндік ерекшеліктері Оныңما  болымсыздық шылауымен тіркесу мүмкіндігін алдын-ала анықтайды.

Етістікті сөзтұлғаның өзіндік болмысы, жекелеген түрде, уақыттың семантикалық элементінің нақты мәні контекстік деңгейінде еКБс. Етістік негіз шегінде аяқталған мәнге ие болатындығын еткертеміз. КБ компонентінің қарама-қарсы қойылуы семантикалық элеКБнттерінің нақты мәні бойынша бірыңғай етістік негіздерініңما  шылауының қатысуынсыз жүзеге асырылатыны көрсетеді. Бұл құрылымдағы болымсыздықтың семантикалық элеКБнтіما  морфемасына тұрақтандырылады.

  الماضى етістік негізі КБ болымсыз шеңберінде тек бір ғана тіркесімділік мүмкіндігіне ие болады. Бұл заңдылық келесідегідей жағдайларда үйлесім табады.

الماضى етістік негізіما  болымсыздық шылауымен бірге көрінеді. Келесі КБ компоненті:

1. لا يكتب
2. لن يكتب
3. لم يكتب
4. لمّ يكتب

Бұл бірліктерді салыстыру барысында, инварианттық, соныКБн қатар варианттылық байқалады. Оның етістік компоненттерінің шегіндегі инвариантты сөз түбірлері дауыстыларыКБн аяқталғандығы болып саналады. Мұндай компонент ретінде әрекет семасы да қатыса алады.

Біз семантикалық элемент уақыттың нақты мәнін білдіруКБн байланыстырылған екінші морфологиялық позицияны қарастыру барысында морфема ғана осы қызметті атқаруға жеткілікті болатындығын көреміз. Екі басқа морфемалар және нөлдік морфема мезгілдік мәнді қамтамасыз етпейді.

МұныКБн бірге осы морфемалар белгіленіп алынған мәнінде морфемасы нақыт мәнге ие болады.

Бұл КБ сөзінің бірінші компоненттері өзара айрылады.

Қарастырылып отырған КБ сөзінің бірінші компоненттері ретінде لا,لن  ,لم  , لم сөздері шығады. Олардың әрбірі болымсыздығының семантикалық элеКБнттерінің білдірілуімен байланысады. Бұдан басқа, олардың әрбірі толық анықталған сөзтұлғаالمصارع  тіркеседі. Келесідегідей мәселелер туындайды. Бұл шылаулардың семантикалық құрылымы болымсыздығы элементтерімен ғана шектеле ме? Оның құрылымында бірден көп морфемаларды бөліп алуға бола ма?

Араб грамматикалық дәстүрінде етістікті сөйлемдерде болымсыздықты бөліп көрсету оның формальдық құрылымында біртекті ретінде қарастырылмайды. Бұл құралдардың қолданылуы құрамында оның жай және құрамды шылаулары бөлініп алынады. Жай шылауларға لا жәнеلم  қатысты.لن ,لم  , لم шылаулары құрамды болып есептеледі. Олардың принциптік мүшеленуі туралы мәселе осылайша өзінің оң шешімін табады.

Көрініп тұрғандай, қандай да бір семантикалық белгіні сипаттайтын тілдік бірліктер қатарында жалпы тілдік тұлғаларының да болуы қажетلن , لا, لم, ما,لن  шылауларының қатарында мұндай жалпы тұлға ретінде لا сөз көрініс табады. Бұл бірліктердің морфемалық мәртебесі араб тіл білімінде белгіленіп көрсетілген. Болымсыз құрал л, м дыбыстарында қатысады, — деп жазған болатын Н. В. Юшманов (90). /Ла/ морфемасын бөлу мүмкіндігі ليس болымсыз сөзі үшін де ескерілген.

/ لا / белгіленіп көрсетілген морфема есебіКБн етістікті болымсыз сөздердің компонентті құрамы келесідегідей түрде көрініс табады:

لا=لا

لن=لا+ن

لم=لا+م

لمّ=لا+م+ما

Осылайша, қарастылыры отырған КБ-нің бірінші компоненті ретінде көрінетін болымсыз сөз шегінде екі морфологиялық позиция бөлініп көрсетіледі. / لا / морфемасымен жүзеге асатын оның бірі болымсыздықты болымсыздықты білдірумен байланысты. Не /Н/ морфемасымен, не /М/ морфемасымен жүзеге асатын, нөлдік тұлға ретінде жүзеге асатын екінші контекстен тыс семантикалық интерпретацияға ие бола алмайды. Әрбір құрайтын компонентерді талдау барысында алынған нәтижелер көрініс тапқан.

1.لا

2.لا+ن

3.لا+م

4.لا+م+ما

Берілген КБ бірінші компоненттеріне морфологиялық талдау қажеттігі етістік сөзтұлғаның екінші морфологиялық позициясының жүзеге асуы КБ бірінші компонентпен байланысынан тыс мезгілдің нақты мәнін қамтамасыз етпейтін жағдайда ғана мүмкін болады. Сол себептен, КБ бірінші, сол сияқты екінші компонентін құрайтын морфема амалдарының осы мәнде білдірілуі мүмкіндіктеріне қатысты жағдай қозғалып отыр. Қарастырылып отырған КБ сөзіндегі мезгілдің әртүрлі мәндері морфемалар тіркесінде білінеді деп түйіндеуге болады, оның бірі болымсыз сөздің екінші морфологиялық позициясында тұрақтандырылған, екінші المضارع сөзтұлғасының екінші морфологиялық позициясында тұрақтандырылған. Мезгілдің үш мәнін жеткізу үшін КБ қос компонентінің морфемасы келесідегдей амалдарда жасалады.

Бұл бойынша болымсыздығының семантикалық морфема لا арқылы болымсыз сөз шегінде көрінеді. Әрекеттің семантикалық элеКБнті етістік негіздер шегінде тұрақтандырылған.

Қарастырылып отырған жүйенің әрбір КБ морфесмасы құрамы және бөлініп алынған морфеманың семантикалық интерпретациясы  көрсетілген.

Олардың әрқайсысы екі ерекше белгілеріКБн анықталады.

1) болымсыздығының семантикалық элеКБнтінің болуы үшін дербес морфемалардың болуыКБн;

2) т уақытының әртүрлі мәндерін білдірудің жеке морфологиялық құрамадрының болуымен; Болымсыздық мәнін білдіретін морфемаларما  және لا сөздерінің сәйкес келуі болып табылады. мезгілдің әртүрлі мәндерін білдіру құралдарына, бірінші жағынан, екі негізгі етістікті тұлға ауысып келуі, екінші жағынан, болымсыз сөз позичиясында және المضارع етістік негізінде тұрақтандырылған морфеманың әртүрлі амалдары жатады.

КБ компоненттеріне морфемалық талдау негізінде алынған нәтижелерКБн бірге, КБ бір құрамында «еркін» морфемалар болатындығы көрсетілді.

1 шағын жүйе. Болымсыздық мәнінің мұндаما  морфемаларыКБн жеткізілетіндігімен сипатталады, ал мезгіл категориясының әртүрлі мәндері екі негізгі етістік тұлғасы ( الماضى жәнеالمضارع ) алмасуы арқылы білінеді. Бұл шағын жүйенің КБ екі компонентті және екі морфологиялық позициясы бар.

ІІ шағын жүйе, мұнда болымсыздық мәнінің لا морфемасы арқылы жеткізілетіндігін сипаттайды, ал мезгіл мәнінің әртүрлі мәндері المضارع етістік сөзтұлғасының негізінде тұрақтандырылады. Бұл шағын жүйенің КБ екі компонент пен төрт морфологиялық позициясы болады.

Етістікті болымсыздықтың морфологиялық жүйесінің ішіндегі бөлініп отырған елеулі айырмашылықтар нені көрсетеді? Бәрінен бұрын, оның семантикалық құрылымы қажеттіліктерімен бірге, болымсыздығы бір компонентті, әрекет пе уақыт оның нақты мәнінде қосып алады.

    Бұл тарауда т мезгіл семантикасы элементінің нақты мәнін әрбір бөлініп алынған КБ-ні көрсету алдымызда тұр.

 

2. 4 Етістікті болымсыз сөйлемдегі мезгілдің, шақтың білдірілуі

 

Бұл тарауда т мезгіл семантикасы элементінің нақты мәнін әрбір бөлініп алынған МЕ-ні көрсету алдымызда тұр.

1. ما كتب
2. ما يكتب
3. لا يكتب
4. لن يكتب
5. لم يكتب
6. لمّ يكتب

Бұл мәселелерді шешу араб тіл білімінде қабылданған тұжырымдармен ұқсас.

Мұнда етістікті болымсыз құрылымдағы мезгілдің нақты мәнінің білдірілуінің морфологиялық жүйесін бөліп алу міндеті тұр. Бұл бойынша кез келген МЕ жүйесі деп оң коррелята танымал шамасы ретінде қарастырылады. Сонымен қатар болымсыз және болымды тұлғалардың да сәйкестігі танымал болып табылады.

Бастапқы негіз ретінде мына жағдайды қабылдаймыз, араб етістіктерінің шақтық түрленуі өзіне үш компонентті қосып алады: өткен шақ (الماضى ), осы шақ (الحال ) және келер шақ (الاستقبال ). Әрі қарай келесідегдей символдар қолданылады: Т өткен шақ — өткен шақты білдіру үшін, Т келер шақ – келер шақты білдіру үшін және т осы шақ-осы шақты білдіру үшін. Дистрибутивті –контексті қолданыстың болымсыз етістікті тұлғасы өткен шақтың мәніне ие тілдік бірлік ретінде қарастырылады.

1. ما كتب
2. «Ол қарын қамын ойлап мазасызданғандықтан, іс осылайша аяқталды, ешкім де мұның себебін біле алған жоқ».

انتهى به الامر الى ان اصبح ممعودا و ما استطاع احد ان بعرف لذلك سببا.                    

2. «Сондықтан ол түнді қорқыныш пен толқудав өткізеді, егер оны ұйқы мазаламаса солай болады. Бірақ оны ұйқы сирек мазалайтын».

لذلك كان يقضى ليلة خائفا مضطربا الا حين يعلبه النوم و ما كان يعلبه النوم الا قليلا.                    

2. ما يكتب

Мысалдар араб тіл білімінде шақ мәні деген атпен танымал категорияларды растайды. Мезгілдің нақты мәні есебіндек бұл үлгілердің сөйлемдерінің семантикалық құрылымы мынандай.

 

3. «Сен ол кетеді деп ойлайсың ба? – Жоқ, мен олай ойламаймын».

هل تظن انها تسافر؟ لا، ما اظن.                                                           

4. «Бала оны тыңдады, ал адамдар арасындағы әңгіменің мәнісі жеткен жоқ, оған адамдардың дауысынан ешқандай интонация жеткен жоқ».

و كان الصبى يسمع ذلك و ما يفوته من حديث القوم لفظ و ما تشذ عنه من اصوات القوم نبره.

Аталмыш мысалдарды дистрибуттық-контекстік сипаттамаларының тұтастығы растайды. Берілген құрылымның мезгіл мәні – осы шақта. Оның семантикалық құрылымы:

3. لا يكنب

 

5. «Ол азап шегуде, бірақ жалынбады әрі жылаған жоқ».

هو يالم و لكنه لا يشكو و لا يبكى.                                                    

6. «Ол анау көрмеген нәрсені көріп тұрмағанын білді».

علم انهم يرون ما لا يرى.                                                           

    Тұлғасы мен тұлғасы контекстері тегіс сәйкес келеді. Бұл тұлғаның мезгілдік мәні – осы шақта. Болымсыз етістікті құрылымның семантикалық құрылымы:

4. لن يكتب
5. «Қорқақтар оянады, сондықтан мен енді жалғыз болмаймын».

ستستيقظ الجثث و لن ابقى وحيدة.                                                  

8. «Мен бірінші қағазға «Дәрігер шақырамын» деп жазамын, екінші қағазға «Дәрігер шақырмаймын» деп жазамын».

اكتب على الاولى «ساحضر الطبيب» و اكتب على الثانيةط لن احضر الطبيب».   

9. «Жақын болашақта бізге тұтастықта қалпына келтіру мүмкін болмайтын тәрізді».

اننا لن نتمكن من العودة في الستقبل القريب الى مستوى الاتفاق التام.                  

Келтірілген сөйлемдер болымсыз типіндегі болымсыз етістік тұлғалар болымды тұлғалармен дистрибутті-контексті қолданыстың толық сәйкестігінде сипатталады. 9 мысал сонымен қатар келер шақ морфологиялық құрылым мәнін ашатын қосымша лексикалық өткізгішті құрайды. Оның семантикалық құрылымы.

 

5. لم يكتب
6. Қазіргі зерттеушілер қатынасында «бір мәтіннің логикалық тұтас үзінділеріндегі тең бағалары қатар орналасқан типіндегі болымсыз етістікті құрылым болатындығын ескертеді /20/.
7. «Дегенмен Садаттың қадамы мен зорлау әрекеті, оның Египет халқы мен араб еліне сатқындығы Египет халықтарына олардың өздерінің тәуелсіздіктерін көрсетуге кедергі келтірмейді. Біз қатігез саясат пен билік орындарының қаһары – араба халқына өз сөздерін айтуға бөгет болмайды дейміз . (41, 49)».

عير ان حطوات واجراءات السادات التعسفية و حيانته لشعب مصر وللقضية العربية لن تمنع شعب مصر العربى من ان يعبر عن انتمائه العربى…  نقول ان سياسة القمع و التهديد سوف لا تمنع الشعب العربى من ان يقول كلمته.

Бұл жерде көрініп тұрғандай, болымсыз етістік тұлғаның болымды етістік корреляты болып табылатындығы анықталады. Оның семантикалық құрылымы формуласымен беріледі.

12. «Себебі олар жерді және ғимараттарды емес, алтынды сатып алды».

فانهم لم يشتروا الارض و لا اشتروا العمارات و انما اشتروا الذهب.                     

«Біздің арамызда болған және болмаған барлық нәрсе».

كل ما كان بيننا و كل ما لم يكن.                                               

 

Және типтік құрылымдардың толық сәйкестік және дситрибуттық сипаттамасы, болымсыз тұлғадағы шақтың нақты мәні — өткен шақ екенін көрсетеді. Оның семантикалық құрылымы –

 

6. لمّ يكتب

 

13. «Ағаштар өсті, бірақ әлі жеміс берген жоқ».

نمت الاشجار و لما تثمر.                                          

14. «Әлі қараңғы болған жоқ».

السماء لما تظلم بعد.                              

 

Көрсетілген морфемалардың болымсыз етістікті құрылымының бір компоненті шегінде тұрақталуы алдыңғы тарауда қарастырылды.

Берілген сатыда зерттеу нысаны келесідегідей формальды қарама-қарсылықтар болады.

1. ما كتب – لم يكتب
2. ما يكتب – لا يكتب
3. لم يكتب – لمّ يكتب
4. لم يكتب – سوف لا يكتب

1 қарама-қарсылықтың қос мүшесі үшін олардың семантикалық құрылымының анықталған бөлігінің сәйкес келетіндігі қалыптасқан. Бұл сәйкес келетін құрылым формуласынан көрінеді. 2 қарама-қарсылық үшін формуласымен көрінеді.

Барлық жоғарыда келтірілген талдау бөліп көрсетілген болымсыз етістікті тұлғаның семантикалық құрылымы болымсыздық элементімен шектелмейді деген негіз шығаруға түрткі болады. Олардың семантикалық құрылымы өзіне бір компонент қосып алады, ал белгіленіп көрсетілген қарама-қарсылықтардың бірінші және екінші мүшесі қайшылық мәнге ие.

Морфологиялық талдау ізделіп отырған семантикалық белгі 1 және 2 қарама-қарсылықтағы сияқты біртұтас болуы керек. Бұдан басқа, 3 қарама-қарсылықтың тағы бір мүшесі, ол оның ішінде өзінің формальдық құрылымында үндес келеді /21, 21/.

Ізделініп отырған семантикалық белгі х арқылы берілген. Аталған оппозициялардың семантикалық құрылымы келесідегідей түрде көрініс табады:

1. NEG+V+Tөткен шақ +X – NEG+V+Tөткен шақ+X
2. NEG+V+Tосы шақ +X – NEG+V+Tосы шақ+X

Мұндағы х пен х – ізделіп отырған семантикалық белгінің қарама-қарсы мәндері.

Дәстүрлі араб грамматикалық шеңберінде барынша зерттелген синтаксистік құрылым — . араб ғалымдарының оның семантикасын зерттеуі тұтас түрде қажет етіледі.

Болымсыз шылау لم менلمّ  сөздерінің қызметі мен семантикасын салыстыра отырып, Ибн Хишам, жекелеген түрде, бұл екі шылаулар джазмның өзгергіш мәнімен, ал-мударис етістік тұлғаларымен қолданылады және бұл етістік тұлғаға болымсыздық және өткен шақ мәнін үстейді /22, 16/. Олардың арасындағы айырмашылықтар келесідегідей түрде көрсетіледі:

1. لم болымсыз шылауы шартты шылаулардан кейін қолданыла алмайды. Бұл позицияда текلم шылауы ғана көріне алады: «егер сен тұрмасаң».
2. لم шылауының жалғастығында «қазіргі уақытқа дейін» әрекетте болымсыздық жүзеге асады. Бұл жерден لم сөзімен бірге келген құрылымнан кейін болымды мәнде шылауымен қалуы, содан кейін мүмкін.

Семантиканың және оның сипатымен байланысты болымсыз сөйлемلمّ  мен لم болымсыз сөзінің қызмет етуі, Ибн Хишам ескерткендей, болымсыздығы үшін қызмет атқарады, ол لم тіркесінің болымсыздығы үшін қызмет атқарады /23, 32/.

Шылауы бәрінен бұрын тек етістікпен қолданылуында ғана сипатталады. Бұл жағдайларда етістік мезгілдің морфологиялық мәнін білдіруге қабілетті. Мұндай қабілеттіліктің болмауы, «жеткіліксіз етістіктер», олардың шылауымен қолданылуына мүмкіндік бермейді. Мұндай шылаулардың семантикасы етістік негіздің семантикалық элементтерімен өзара қарым-қатынасқа түсе алады.

1. «Біздің жақтасымыз осылардың арасында жабыққан көңілмен келе жатты, бұлардың барлығына ешқандай көңіл аударған жоқ» (Т. Х. )
2. «Содан кейін бала өз үйіне келді де, бөлмеге кірді онда үйдің мүліктік жабдықтары жиналып тұрды».

Қос қарама-қарсы болымды тұлға келесідегідей түрде көрінеді:

2. Етістікті тұлға الماضى препозициясындағы шылауы үшін араб зерттеушілері ескерген екінші мән «осы шаққа жақын өткен шақ» ретінде қалыптасады.

Егер ол الحال синтаксистік позициясында болымсыз тұлғасын қолдану мүмкін болса, демек бұл тұлға болымды тұлғамен сәйкес келеді деген сөз және өз құрамында өзектенудің семантикалық белгісін құрайды.

Тілдік фактілер келесідегідей мүмкіндіктерді растайды:

1. «Біз әлі күн шықпаған кезде тұрдық».
2. استيقظنا من النوم و ما طلعات الشمس.
3. «Қонақтар бізде екі күн болды, біз қонақжайлылығымызды көрсету үшін ештеңеден аянбаймыз».
4. مكث الضيوف عندنا يومين ما قصرنا فى اكرامهم.   

 الحالпозициясы, әрине, өзектенудің  семантикалық белгісін иеленетінالماضى  етістік тұлғасы қызмет атқара алатын дербес синтаксистік позиция емес. Оның қойылған мәселелерді шешудегі болымсыздығы оның الماضى етістік тұлғасынан орын алмастыруды қажеттілік етуі болып табылады.

1. Болымсыз тұлға болымды тұлғамен сәйкес келеді.
2. Болымсыз тұлғасымен семантикалық белгілердің келесідегдей жиынтығы жеткізіледі:

Етістік тұлғаларының сематикалық құрылымының сәйкес келуі келесідегідей түрде көрініс табады:

Х және х сияқты семантикалық белгілерді талдаудың бастапқы кезеңі білдірілген семантикалық элементтер өзінің сәйкестіні алады: х символына өзектендірілудің семантикалық белгілері сәйкес келеді, х символына бұл белгілердің болмауы тән.

Болымсыздық тұлғаларының мәтінде қолданылуының нақты мысалдарын қарастырамыз:

«ол бұл күннің қалай аталатынын білмейді және қай айда оны осы жерге Алла орналастырғанын есіне түсіре алмайды. Ол тіптен осы күннің нақты уақытын да білмейді, тек оны жуық шамада болжайды».

لا يذكر لهذا اليوم اسما و لا يستطيع ان يضعه حيث وضعه الله من الشهر و السنة بل لا يستطيع ان يذكر من هذا اليوم وقتا بعينه وانما  يقرب ذلك تقريبا.

Таха Хусейннің «Күндер» хикаяты осылайша басталған. Бұл сөйлемнің интродуктивті позиция контекске тәуелділігінде контекстік шарттылықтың болмауына кепілдік береді. Сөйлем анықталған жағдайда бейнеленетін мәтінге кіріспе үшін әдейі осылай басталған. Мұндай коммуникативтік мәселе «атематикалық» рематикалық айтылған оймен орындалуы мүмкін, анық грамматикалық құрылымы етістікті сөйлемдермен сәйкес келеді, мәселені өзектендірудің белгілерімен байланыспаған. Болымсыздық мәнді білдіру үшін осы жерде ла сөзі қолданылады.

 «Ал үйге су сатып алу керек, оны тек қатты қажет болған жағдайда болмаса, ішуге ғана пайдаланған жөн».

فالماء في البيت يشتري و ما ينبعي ان يستنفد في غير الشرب الا ان تقضى بذلك الضرورة.

Болымсыз етістікті сөз болымды сөйлемде салалас байланыста орналасады, мұндағы коммуникативтік құрылым «ақпараттардың» өзектендірілуінің жеткізілуінде қарастырылады. Қос сөйлемде де біртұтас баяндауыш болады. Оның ақпараттық құрылымы да біртекті болуы керек.

Екінші сөйлемде өзектендірілудің семантикалық белгісі ма болымсыз сөзі арқылы морфологиялық мәнді білдіреді.ما  мен لا  сөзінің ауысымы кезіндеو  жалғауының араласуы арқылы салалас байланыстардың бағыттылығы өзгереді – ол енді есімдік және етістік сөйлемдердің арасында жүзеге асырылады, ал екі етістікті сөйлемдердің арасында баяндауыш реманың синтаксистік позициясын ауыстырып отырады.

3. «Бала оны өз бұрышында отырып, иіліп, басын салбыратып, өзі осы адамдармен бірге болмағандай кейіпте тыңдады. Оған адамдар әңгімесіндегі бірде-бір сөз жеткен жоқ, оған адамдардың дауысындағы екпін де жетпей жатты».

و كان الصبي يسمع ذلك و هو في ركنه منحن مطرق كانه ليس مع القوم و ما يقوته من حديث القوم لفظ و ما يشد عنه من اصوات القوم نبرة.

Мұнда, алдыңғы мысалда көрсетілгендей, болымсыз етістікті сөйлем есімді «өз бұрышында отырып» пысықтауыштың синтаксистік қалпын иеленетін ( الحال ) сөйлемдерімен байланысты. Бұл позиция жоғарыда өзектендірілудің семантикалық белгілерінің шығуы үшін барынша типтік ретінде атап көрсетіледі. Болымсыздық мұнда ما жалғауы арқылы білінеді. لا  сөзінің болуы кезінде болымсыз етістікті сөйлемнің салалас байланысы ليس баяндауышының синтаксистік позициясында жүзеге асқан болар еді.

5. «Жез тозуға ұшырамайтын қасиетті металл».
6. النحاس معدن اصيل لا يفنى.

Болымсыз етістікті сөйлем өз орнын біртекті есімді сөйлемнің біртекті рема-баяндауышымен алмастырылады. Бұл бағытта ол өзектендіру белгісіне ие. Синтаксистік қызметті білдіріле отырып, бұл белгі қосымша морфологиялық құралдардың қолданылуын қажет етпейді. Ш. Балли орынды атап өткендей, өзін өзектендірген сөйлемді одан әрі өзектендірудің де қажеті жоқ /24/. Сондықтан болымсыздық бұл жерде لا  сөзі арқылы білдіріледі.

Жүргізілген талдау кезінде мынадай түйін шығаруға болады, болымсыздықты білдіретін екі морфологиялық шағын жүйелерінің болуы етістік тұлғаларының қатыспау белгілері бойыншак семантикалық қарама-қарсы қойылуын қамтамасыз етеді.

Араб әдеби тілінің етістікті болымсыздығының семантикалық-морфологиялық талдауы оның элементтерімен өзара қарым-қатынаста формальдық және семантикалық құрылымда көрініс табатын жағдайлар кешенін мәселе етіп қолымызға алуымызға мүмкіндік береді. Қарастырылатын мәселелердің қатарына сонымен қатар болымды және болымсыз етістік тұлғаларының сәйкес келуі, сол сияқтты олардың синтаксистік қызметінің бірнеше аспектілері кіреді /25/.

1. Етістікті болымсыздықтың морфологиялық жүйесіне келесідегідей компоненттер қосылады: بетістік негізі үш өзгергіш тұлғамен бірге келетін марфу-мен бірге, мансубпен, маджубпен бірге, сонымен қатар ма, ла, м, н және нөлдік тұлғалармен الماضى етістік негізі.
2. Етістікті болымсыздықтың морфологиялық жүйесі келесі семантикалық элементтерді қамтамасыз етеді, болымсыздық, әрекет, уақыт, өткен шақ Т мәнімен және келер шақ Т мәнімен.
3. Етістікті болымсыздықтың морфологиялық жүйесінде болымсыздық, мезгіл, мезгілдік тұлғалардың толық қатарының (өткен шақ, осы шақ және келер шақ), сонымен қатар өзінің өзектендірілу семантикалық белгісіне қарым-қатынастардың болу сипатымен айрылатын екі шағын жүйені қосып алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Араб тіліндегі болымсыз сөйлемдерді зерттеу бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналып отыр. Себебі араб грамматикасындағы болымсыз сөйлем құрылымы басқа тілдерге қарағанда ерекше болып табылады. Болымсыз сөйлемдер жүйесі есімді және етістікті болымсыз сөйлемдер деп екіге бөлініп қарастырылады. Осы екі типтің екеуінде де болымсыздықты білдіретін лексико-морфологиялық тілдік бірліктер жүйесі бар. Сондықтан болымсыз сөйлемдерді есімді және етістікті деп қарастыру араб тілінің синтаксисінің біраз беймәлім жақтарынан хабардар етеді. Араб әдеби тіліндегі болымсыз сөйлемдерді  зерттеудің теориялық және практикалық нәтижелері өз алдына жеке ғылым ретінде қалыптасқанымен, қазақ тіл білімінде араб тілінің көптеген мәселелері сөз бола қойған жоқ.

Дербес предикаттық құрылымдарда болымсыздықты білдіру мағыналары болып LA, MA, LAM, LAN, LAMMA есімдік тобына жататын сөздері және есімді сөйлемге қатысты  LAYSA сөздері қолданылады. LA мен  MA шылаулары есімді және етістікті сөйлемдерде де қолданыла береді, басқа шылаулар тек қана етістікті сөйлемдерде пайдаланылады. Болымсыз сөз LAYSA бірыңғай есімді сөйлемдерде ғана жүзеге асады.

Предикаттық құрылым деңгейінде қалыптасатын болымсыздық категориясы предикаттылық мәнді қамтамасыз ететін синтаксистік-морфологиялық категориялармен байланысты. Бұл – анықталғандық-анықталмағандық бойынша категория, есімді типтің предикаттық құрылым негізінде жатады.

Есімді сөйлемнің предикаттық өзегінің компоненттерінің септік мәндерінің әртектілігі араб тілінде мұндай сөйлемнің желілі құрылымының бастапқы позициясы, бір жағынан, «толық емес мәнді етістіктермен», екінші жағынан, «модальды шылаулармен» жүзеге асуында айқындалады. Басқа бірліктері «бастауыш-тақырыпты бастапқы бірлік мәртебесінен» айыратын сөздердің функционалдық топтарынан құралады. Етістікті топтың бірліктерінің құрамына сонымен қатар лэйса сөзі де кіреді. Ол атау септігіндегі бастауыш пен табыс септігіндегі баяндауышты үйлестіреді.

Септіктердің әртекті-біртектілігі бойынша есімді сөйлемдегі бастауыш пен баяндауышты зерттеу мақсатына кана типті етістік пен инна типті шылаулармен келген сөйлемдердің айырмашылығы да кіреді.

Араб әдеби тілінде болымдылықты білдіретін мәннен болымсыздықты білдіретін мәнге ауысу есімді сөйлемдердің бір типінен екінші типіне өтуі ретінде жүзеге асады. Олар өздерінің синтаксистік формальдық және семантикалық ерекшеліктері бойынша толық болады.

Араб тіліндегі сөйлемдерде болымсыздықты зерттеу сөйлемнің морфологиялық, синтаксистік аспектілерімен байланысты тілдік құбылыстарды талдауды қажет етеді. Сондықтан бұл зерттеу жұмысында араб тіліндегі болымсыз сөйлемдер түрлі құрылымдық-семантикалық сызбалармен түсіндірілді. Болымсыздықты білдіретін шылаулардың сызбалардағы көрінісі зерттеліп, олардың барлығы араб елінің жазушыларының шығармаларындағы сөйлемдермен дәлелденді. Кез келген тарауларда сөйлемдер мысал ретінде келтіріліп, олардың мағыналық ерекшеліктері талданды.

Қорыта келгенде айтарымыз, араб тіліндегі болымсыз сөйлемдерде әлі шешілмеген мәселелер жеткілікті. Оларды зерттеп, қазақ тіл білімінде негіздеу болашақтың үлесінде деп білеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Аристотель. Сочинения в4-х томах. Москва, 1978
2. Падучева Е. В. О семантике синтаксиса. Москва, 1974
3. Шендельс Е. И. Отрицание как линвистическое понятие // Учен. зап. МГПИИЯ. Том. ХІХ. -Москва, 1959
4. Габучан Г. М. К вопросу об арабских грамматических учениях // Семитские языки. –Москва, 1963
5. Арутюнова Н. Д. Предложение и его смысл. –Москва, 1976
6. Габучан Г. М. Теория артикля и проблемы арабского синтаксиса. Москва, 1972
7. Вардуль И. Ф. Основы описательной лингвистики. –Москва, 1977
8. Бродский И. Н. Отрицательные высказывания. –Ленинград, 1973
9. Почепцов Г. Г. Конструиктивный анализ структуры предложения. – Киев, 1971
10. Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. –Москва, 1975
11. Чейф У. Л. Значение и структура языка. –Москва, 1975
12. Гранде Б. М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. –Москва, 1963
13. Ломтев Т. П. Общее и русское языкознание. –Москва, 1976
14. Юшманов Н. В. Грамматика литературного арабского языка. –Ленинград, 1928
15. Падучева Е. В. О семантике синтаксиса. –Москва, 1974
16. Шарбатов Г. Ш. Современный арабский язык. –Москва, 1961
17. Гранде Б. М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. –Москва, 1963
18. Кямилев С. Х. О совпадении средств выражения именного склонения и глагольных наклонений в арабском литературном языке // Вопр. языкознания. -1973, -№5
19. Гиргас В. Ф. Очерк грамматической системы арабов. –Спб, 1873
20. Леонтьев А. А. Слово в речевой деятельности. –Москва, 1965
21. Шмелев Д. Н. Синтаксическая членимость высказывания в современном русском языке. –Москва, 1976
22. Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. –Москва, 1975
23. Мельянцев А. Н. Структурно-функциональная характеристика масдара в арабском литературного языка. Курс лекции. Москва, 1979
24. Балли Ш. Общая лингвистика и стилистика французского языка. – Москва, 1955
25. Мещанинов И. И. Проблемы развития языка. –Ленинград, 1975