Дипломдық жұмыс. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдары

	Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті «Экономика» факультеті «Экономика» кафедрасы Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдары Күндізгі оқу бөлімінің 4 курс студенті Мамандығы 070842 — «Кәсіпорындағы экономика және басқару» мамандығының «АӨК кәсіпорындарындағы экономика және басқару» мамандандырылуы бойынша Нурметова Меруерт Ғылыми жетекші : аға оқытушы Жүнісбекова Г.Е. Рецензент э.ғ.к., аға оқытушы Алиева С.Д. Жұмыс қорғауға жіберілді «Экономика» кафедрасының меңгерушісі, э.ғ.к., профессор Сейдахметов А.С. Алматы, 2006 ж. МАЗМҰНЫ
	КІРІСПЕ…………………………………………………………….

1	АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДАҒЫ ПАЙДАЛЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ЕСЕПТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ……………..………………………………………….
	1. 1 Ауыл шаруашылығындағы өндірістің пайдалылық деңгейін анықтау әдістемесі..………………..……………………
	1.2 Нарықтық экономикадағы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қызметінің пайдалылық деңгейіне талдау……………………………………………………………….

2	«Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің қызметінің нәтижелеріне талдау……………………………………………………………
	2.1 «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің техникалық-экономикалық көрсеткіштеріне талдау…………………………..
	2.2 Кәсіпорынның пайдалылығын талдау….………….………

3	ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдары…………………………………………………………
	3.1. Өндірістегі ысыраптың алдын алу-тиімділік кепілі…………………………………...……………….……………
	3.2 Негізгі капиталды пайдаланудың тиімділігін арттыру …………………………………………………………….
	3.3 Жер қорын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары……

	ҚОРЫТЫНДЫ.…………………….……………………………....

	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ….………………...

Кіріспе

«2003-2015жж. ҚР индустриялық-инновациялық даму стратегиясының мақсаты – экономика саласын әртараптандыру жолымен еліміздің тұрақты дамуына қол жеткізу, сонымен қатар шикізат бағытынан қалдықтың болуына себепші болу, ұзақмерзімді сервистік-технологиялық экономикаға көшу үшін дайындыққа жағдай жасау».

Бұл бағдарлама ауылда шаруашылықты пайдалы жүргізу мен өндірістің құлдырауының алдын алу мақсатында, азық-түлік өнімдерін өндіруде кластерлік жүйені қолдануға, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға бағытталған .

Өндірістің пайдалылық көрсеткіштері кәсіпорын жұмысының жалпы тиімділігін, әртүрлі бағыттағы қызметтердің табыстылығын, түсімділігін сипаттайды, пайдаға қарағанда олар шаруашылықтың соңғы нәтижелерін анықтайды, себебі олардың шамалары эффекттің қолда бар немесе тұтынылған ресурстармен арақатынасын көрсетеді.

Дипломдық жұмыс мақсаты – ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдары бойынша ұсыныстар беру.

Дипломдық жұмыста шешілетін мәселелер:

пайдылылықты есептеудің теориялық негіздерін, оны анықтау әдістемесін қарастыру.
ауылшаруашылық кәсіпорындарының қызметінің пайдалылығына талдау жасау.
«Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің қаржылық-шаруашылық қызметін бағалау
«Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің пайдалылығына талдау жасау.
ауылшаруашылық кәсіпорнының пайдалылығын арттыру бағыттарын негіздеу.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады.

Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде ауылшаруашылық кәсіпорындарының пайдалылығы, мәні, анықтау әдістемесі, жалпы ҚР-дағы ауылшаруашылық кәсіпорындарының қаржылық экономикалық көрсеткіштеріне, пайдалылық деңгейіне талдау жасалған.

Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің жалпы сипаттамасы келтірілген, мұнда кәсіпорынның мінездемесі, айналысатын қызметі немесе өндірілетін өнімнің түрлері келтіріліп талданған, сондай-ақ пайдалылық көрсеткіштері анықталған.

Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындардың пайдалылығын арттыру жолдары келтірілген.

Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының статистикалық жинақтарының мәліметтері, монографиялар, оқу құралдары, кәсіпорынның мәліметтері пайдаланылған.

АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДАҒЫ ПАЙДАЛЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ЕСЕПТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1 Ауыл шаруашылығындағы өндірістің пайдалылық деңгейін анықтау әдістемесі

Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің жалпылама нәтижесі болып пайдалылық саналады.

Пайдалылық деңгейі (Р) пайданың өнімнің толық өзіндік құнына пайыздық қатынасымен есептеледі.

Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикасының тиімділігінің мәні.

Шаруашылықтың кез-келген жүйесінде өндіріс тиімділігінің спецификалық мазмұны келесілермен анықталады:

өндірістің қоғамдық нысанымен;
өндірістің мақсатты бағыттылығымен;
берілген жүйеге тән өндіріс факторы мен нәтижелерінің өзіндік сипатымен;

Жалпы табыс (ВД) – жалпы өнім (ВП) құнымен тұтынылған материалдық шығындар (Мз) арасындағы айырма:

ВД = ВП — Мз ( 1 )

Таза табыс (ЧД) жалпы өнім құнынан өндіріс шығындарын немесе оның өзіндік құнын (Сп) алып тастағанға тең:

ЧД = ВП – Сп ( 2 )

Таза табыс мөлшерін жалпы табыстан (ВД) еңбекақы төлемінің (От) алып тастағанда табуға болады:

ЧД = ВД – От ( 3 )

Экономикалық әдебиеттерде құрылған табыс (Т) және өткізілген таза табысты (Т) бөліп қарастыратын. Таза табыстың жүзеге асқан бөлігі кәсіпорын пайдасының мөлшеріне жауап береді. Бұдан, егер таза табысты жалпы өнімді бөлу кезінде анықтаса, онда пайда (П) өнімді өткізуден түсетін түсім (Вр) мен оның толық өз құны (Сп) арасындағы айырмамен есептеледі:

П = Вр – Сп ( 4 )

Өндіріс тиімділігі экономикалық және әлеуметтік – экономикалық болып бөлінеді.

Әлеуметтік-экономикалық тиімділік – шығарылатын өнім есебінен халық мұқтаждықтарының қанағаттандыру деңгейі болып табылады. Ол халықтардың өмір сүру деңгейін арттыруға, еңбек жағдайын жақсартуға, адамдардың бос уақытын арттыруға т. б. бағытталған.

Соңғы нәтижені сипаттау кезінде эффект және экономикалық тиімділік түсініктерін ажыратуға болады .

Эффект – бұл ауыл шаруашылығында жургізілген қандайда бір іс – шаралардың нәтижесі. Мысалы, тыңайтқыштарды қолданудан болатын эффект өнімге қосымша ретінде көрінеді. Алынған эффект тыңайтқыштарды пайдалану тиімділігі туралы ақпарат бермейді.

Экономикалық тиімділік өндіріс нәтижелері материалды – ақшалай қорлардың шығындарымен салыстыруда орын алады.

Соңғы экономикалық эффект ауыл шаруашылығы бойынша жалпы барлық ресурстарды тиімді пайдалануға, үнемдеу және сақтау ушін жүйелі түрде күресу, өнімнің өзіндік құнын төмендету және еңбек өнімділігін арттыруға байланысты .

Ауыл шаруашылығының экономикалық тиімділігін бағалау үшін өндіріс процесіне әртүрлі факторлардың әсерінен бейнеленетін нақты көрсеткіштер қажет.

Экономикалық тиімділіктің аса маңызды көрсеткіші болып мыналар табылады:

Жалпы өнімнің (ВП) жанды және заттай еңбек шығындарына қатынасы саналады:

Эв = ( 5 )

мұндағы ВП – ауыл шаруашылығының жалпы өнім құны, тг;

П_з — өндірістік шығындар, тг;

Ф_ос – негізгі өндірістік қорлар, тг;

К — қорлардың тиімділік коэффициенті.

Жалпы табыстың жанды және заттай еңбек шығындарына қатынасы:

Эв = ( 6 )

Жалпы табыс (ЖТ) мөлшері өндірілген өнімді өткізуге, бағасына және

материалды шығындардың шамасына байланысты. Жалпы табыс мөлшері өндіріс құралдарындағы заттық еңбекті пайдалану және жанды еңбек шығындарына қатынасы:

Эч = ( 7 )

Таза табыс қосылған өнім құнының ақшалай мәні және жалпы өнім құнымен өндіріс шығындары арасындағы айырмамен анықталады. Таза табыс өндірісті келешектегі кеңейту мен қоғамдық тұтыну қорларының өсімі болып табылады.

Пайдалылық — барлық кәсіпорындарға тән маңызды экономикалық категория болып табылады. Ол кәсіпорынның табыстылығын, тиімділігін білдіреді.

Пайдалылықта тек жанды еңбек емес, бұрыңғы еңбек шығындарының нәтижесі, өткізілген өнімнің сапасы, өндірісті ұйымдастыру деңгейі мен оны басқару бейнеленді.

Пайдалылықтың екі түрі бар: халық шаруашылық және шаруашылық есептік. Алғашқысы құрылған таза табыс шамасымен, екіншісі тікелей кәсіпорынның жүзеге асыруымен сипатталады.

Өзіндік қорларды пайдалануды сипаттау үшін таза табыс нормасы пайдаланылады.

Пайда нормасы — таза пайданың негізгі және айналым қорларының орташа жылдық құнына паыздық қатынасымен сипатталады.

2 Нарықтық экономикадағы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қызметінің пайдалылық деңгейіне талдау

Ауыл шаруашылығы өндірісінің пайдалылық көрсеткіштеріне талдау және бағалау жасағанда нәтиженің деңгейі мен өсуі өндірістің жағдайларына ғана емес, көптеген басқа да факторларға, соның ішінде топырақтың табиғи құнарлығына, климаттық жағдайларға, басқаруды ұйымдастыруға , кәсіпорынның мамандармен қамтамасыз етілуіне және олардың біліктілік дңгейіне де бағынышты. Нәтиженің көбеюі қолда бар ресурстарды интенсивті пайдаланудан да көрінуі мүмкін. Сондықтан өндіріс тиімділігінің барлық факторларын оларды бағалаған кезде былай жүйелеу орынды: ресурстар, өндіріс шығындары, негізгі факторлар және өндірісті интенсивтендірудің бағыттары бойынша.

Ресурстық тұжырымдама ұдайы өндіріс үдерісінде қолданылатын өндірістік ресурстардың барлық нысанын пайдаланудың тиімділігін бағалауға және өндіріс тиімділігін арттыру мен қоғамдық еңбекті үнемдеу қандлай ресурстардың есебінен болғанын анықтауға мүмкіндік береді.

Өндіріс ресурстары – қажетті тауарларды өндіру үдерісінде пайдалануға болатын табиғи, әлеуметтік, рухани күштердің жиынтығы. Өндірістік ресурстардың 4 түрі бар:

табиғи — өндірісте пайдалану үшін тарауы мүмкін табиғи күштер мен заттар.
материалдық – Адам жасап шығарған барлық өндіріс құралдары.
еңбек – еңбекке жарамды жастағы халық, ресурстық тұрғыдан оны 3 көрсеткіш бойынша бағалайды: әлеуметтік, демографиялық, кәсіби-біліктілік және мәдени біліктілік.
қаражат – кәсіпорынның қызметін одан әрі жалғастыру және кеңейту үшін қажетті қаржы ресурстары.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің, салалардың, жеке кәсіпорындар мен өнім түрлерінің пайдалылығының көрсеткіштерін талдау мен бағалау өзінің кешенді мәселе екенін көрсетеді. Оған жататындар:

экономикалық тиімділіктің негізгі өлшемдері мен көрсеткіштер жүйесін олардың өзара қарым-қатынасында анықтау;
бұл көрсеткіштерді анықтаудың әдістерін әзірлеу;
жеке кәсіпорындардың шаруашылық қызметін, аудан, облыс, республиканың ауыл шаруашлығының қазіргі жағдайы мен даму серпінін талдаған және бағалаған кезде тиімділіктің рентабельділік көрсеткштерін қолдану.

Пайдалылық неміс сөзінен алынған, «тиімді табыс» деген ұғымды білдіреді. Кәсіпорынның пайдаллығын бағалау көрсеткіштері келесі түрде анықталады:

Кәсіпорын Таза (немесе жалпы) табыс мөлшері * 100 %

мүлкінің = Кәсіпорынның мүлкінің (актив) орт. шамасы

пайдалылығы

Меншік құралдарының Таза табыс * 100 %

пайдалылығы = Меншік құралдардың орташа құны

Баланстық табыстың Жалпы табыс * 100 %

мөлшері = Сатудың таза көлемі

Пайда Таза табыс * 100 %

мөлшері = Сатудың таза көлемі

Шетелдік тәжірибеде ең соңғы көрсеткіш табыс маржасы деп аталады. Оның экономикалық мазмұны — айналымдағы әр теңгеге таза табыстың үлес салмағы.

Шаруашылық есеп пайдалылығы – бұл жеке ауыл шаруашылығы кәсіпорнының немесе өнімнің жеке түрінің рентабельділігі. Ол өнімнің саны мен сапасына, сату бағасының деңгейіне және өнім өндіруге жұмсалатын шығынның көлеміне байланысты. Алайда мемелекеттік сату бағасы арқылы ауылшаруашылығында жасалған қосымша өнімнің бір бөлігін жалпы халықтық мұқтажы үщін өз қарамағына алады.

Бөлшек сауда бағасымен және оны өңдеу, дайын ауылшаруашылық өнімін сақтау мен сату сатыларында жұмсалатын қосымша шығынмен салыстырып өлшесе, онда осы тәсілмен алынған нәтиже халық шаруашылық рентабельділік болып табылады.

Ауылшаруашылық өндірісінің рентабельділігін ең алдымен оның өлшемдері мен көрсеткіштері арқылы сипаттауға болады.

Өлшем (критерий) – бұл терминнің ғылыми түсінігі бойынша анықтаушы белгіні, баға өлшемін білдіретін негізгі сапаны, басты қасиетті көрсеткішті білдіреді.

Өлшемдердің көрсеткіштерден айырмашылығы – ол ішкі, түпкілікті белгі, ол бойынша әлеуметтік-экономикалық түрлі пікір айтылады.

Көрсеткіштердің рөлі өндіріс рентабельділігі мен экономикалық тиімділік өлшемінің мазмұнын сандық тұрғыдан сипатталады. Ауылшаруашылық өндірісінің пайдалылығын есептеу үшін экономикалық тиімділік барлық көрсеткіштерін есептеу қажет.

Халықаралық қаржылық есеп беру стандартында, пайда іс-әрекеттің тиімділігі ретінде немесе басқадай өлшеу негізі үшін, инвестицияға пайда немесе акцияларға пайда немесе акцияларға пайда түрінде жиі қолданылады. Пайданы өлшеумен байланысты тікелей элементар табыс пен шығын анықтамалары.

Бухгалтерлік және таза экономикалық пайда арасындағы қатынас келесідей түрде көрініс табады.

Таза экономикалық пайда = Бухгалтерлік пайда – имплициттік шығын

Нақты шығындыр – аралық бұйым мен өндіріс факторларының жабдықтаушының тікелей (ақшалай) төлемдерін жасауға қатысатын альтернативті шығын.

Имплициттік (айқын емес) шығындарға ресурстарды пайдаланудың альтернативті шығыны, фирманың иесіне тиісті (немесе заңды тұлға ретінде фирманың меншігіндегілер).

Таза табыстың (Р) мөлшері келесі формуласы бойынша анықталады:

немесе ( 12 )

мұндағы т – қосылған құн;

С+V – өндіріс шығыны

Таза табыс мөлшері өндірісітік рентабельділігнің табыстылығы мөлшерін көрсетеді.

Ауылшаруашылық өндірісінде пайды нақты-нақты суреттейтін, есеп жүргізуге өте ыңғайлы көрсеткіш таза табыстың мөлшері болып табылады (П_м):

; ( 13 )

мұндағы К_о – негізгі қордың орташа жылдық құны,

К_об – айналым қордың орташа жылдық құны.

Бұл көрсеткіш өндіріс қорларының (негізгі және айналым) бірлігінен алынған таза табыс мөлшерін сипаттайды.

Ресурстарды пайдалану тиімділігінің жеке көрсеткіштеріне: жер қайтарымы, қор сыйымдылығы және т.б. жатады.

Қорытындылаушыға – ресурстар қайтарымы, өзіндік құн, материал сыйымдылығы, еңбек сыйымдылығы, рентабельділік деңгейі жатады. Жеке көрсеткіштердің ішінде ең бастысы – еңбек өнімділігі.

Еңбек өнімділігі — азықтың шамасы ның жанды еңбек шығындарына қатынасы.

Жалпы өнімнің нақты және ақшалай көріністегі көлемінің сипатталуы келесі түрде болады:

ЕӨ = ЖӨ / Т ( 14 )

Орташа жылдық 1 жұмысшыға есептелінген жалпы өнім көлемінің ақшалай бағалануы:

ЕӨ = ЖӨ / Р ( 15 )

Еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіштерін атап көрсетіп кетейік:

1) ауыл шаруашылығы еңбек өнімділігі – 1 адам/сағат есептегендегі жалпы өнім. Бір өнімге өнімнің еңбек сыйымдылығынан (Ө_ес) жұмыс уақытының шығындарын алып тастайық :

Ө_ес = Т / ЖӨ ( 16 )

2) қор қайтарымы, қор сыйымдылығы;

3) материал қайтарылымы, материал сыйымдылығы.

Егерде біз ауыл шаруашылығы өндірісінің нәтижесінен есептеу кезінде жерді өндірістің басты құралы ретінде, маңызды екенін ескермесек жөн болмас еді.

Бұдан жерді пайдаланудың экономикалық тиімділігін есепке алудың қажеттігі туындайды.

Ең бастысы-жер қайтарымы (Ж_Қ) :

Ж_Қ = ЖӨ / Қ_ж( 17 )

мұндағы ЖӨ — ауыл шаруашылығндағы жалпы өнім;

Қ_ж – жер ресурстарының құны.

Жер сыйымдылығы (Ж_с) – жер қайтарымына қатысты кері көрсеткіш:

Ж_с = Қ_ж / ЖӨ ( 18 )

Сонымен қатар барлық нәтижелі, қорытындылаушы көрсеткіштерді жер көлемінің бірлігіне есептеуге болады. Мысалы, жалпы, тауарлық өнімнің көлемі, жалпы табыс, таза табыс т.б. Жерді тиімді пайдаланудың натуралды көрсеткіштерінің бірі – ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі, өсімдік шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру (астық, қант қызылшасы, картоп т.б.) 100 га жыртылған жерге, центнермен есептегенде, сүтті ірі қара мал етін, қой етін тірі салмақпен өндіру , 100 га ауылшаруашылығына есептегендегі жүн, ц; 100 га жыртылған жерге тірі салмақпен есептегенде шошқа еті, ц; құс етін өндіру, ц; жұмыртқа, мың дана; 100 га астық дақылдары егілген жерге есептелінген.

Ауыл шаруаышылық өнімдерін өндірудің өзіндік құны — өндіріске жұмсалған шығындармен жалпы өндіріс көлемі. Өзіндік құнды мына жағдайда төмендетуге болады:

егер жалпы өнімнің белгілі бір көлеміне өндірістік шығындардың сомасы азаятын болса;
егер шығындардың белгілі бір көлеміне өндірілетін жалпы өнімнің массасы көбейетін болса;
жалпы өнімді шығындардың көлемі шығындардың көлемінің өсуінен көбірек дәрежеде өссе.

Экономиканың нарыққа көшкен жағдайында баға белгілеу маңызды рөл атқарады, нарықтық тетіктерді игеру мен пайдалану мүмкін болады. Баға– сатып алушылар мен сатушылардың іс-әрекетін бағдарлайтын ақпарат береді.

Экономиканың аграрлық секторындағы баға саясаты және оны жетілдіру жолдары

Шаруашылықтағы нарықтық механизмнің қызмет етуінде бағаның қалыптасуы маңызды рольге ие. Өйткені баға қоғамдық еңбек шығындарын өлшеуге, айырбастың эквиваленттігін қамтамасыз етуге, өндірісті ынталандыруға, сұраныс пен ұсыныстың қатынасын реттеуге, нақты тепе-теңдікке жетуге мүмкіндік береді.

Баға саясаты экономиканы монополияға қарсы реттеу және баға арқылы реттеу мемлекеттік органдарының, сонымен қатар салық және бюджет – несие заң актілерінің қызмет ету барысында жүзеге асады.

Еліміздегі мемелекеттік деңгейде өндірісті баға арқылы реттеу нарықтық қатынастарға сай келмейді: өзіндік құнды анықтау кәсіпорындарда нарықтық шаруашылық жүргізуге сәйкес емес; қызмет етіп тұрған салық жүйесі өндірістің дамуын ынталандырмайды; инфляция бағаның мәнін өзгеше етіп отыр.

Республикамыздың экономикасының аграрлық секторын зерттеу нәтижелері нарықтық механизмнің кезеңінде бағасы мемлекеттік бақылау керектігін көрсетеді. Ол өз алдына нарықтық бағаға бірте-бірте өтуге мүмкіндік береді. Мұнда мемлекет, біріншіден, өз құнынан үлкен мөлшерде ауытқу байқалған тауарлар бойынша нақты баға белгілейді. Екіншіден, нарықтық баға белгіленетін тауарлар тізімін анықтайды. Үшіншіден, баға бойынша шектеулер енгізеді (бағаның максималды деңгейі, өнім, қызмет рентабельдігі).

Бағаны қалыптастыру – мемлекеттік реттеудің маңызы сұрақтарының бірі. Монополисттер бағаны белгілейтін ауыл шаруашылығында бағаны реттеу механизмінің толық жұмыс істеуіне мүмкіндік бермейді.

Аграрлық өндірісте баға саясаты мыналар арқылы қалыптасады:

1) бағаны қалыптастыратын сыртқы және ішкі факторларды талдау бағалау;

2) баға саясатын жүзеге асыру тәсілдері: сұраныс көлемін ұлғайту;

3) бағаны басқару жүйесін таңдау: тұрақтылық; өзгеру мүмкіндігі; бағаны төмендету жүйесі; бағаның икемділігі және т.с.с

4) тауар өндірушінің мақсатын таңдау: өмір сүру қабілетін қамтамасыз ету; нарық үлесін кеңейту; бәсекелестермен күрес; табысты максимализациялау.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу бағасы 2002 ж. 2,3 %-ға төмендеді. 2003 ж.-31,7 %-ға, 2004 ж.-4%-ға өсті. Өткен жылы егіс алқабының өнімдері 1,4%-ға арзандады (2002 ж. -10%), ал 2003 ж. 498,1 %-ға қымбаттады. Мал шаруашылығы өнімдері бағасының өсімі 2004 ж. 2003 ж қарағанда 1,8 пайыздық пункте озып, (2002 ж қарағанда -6,7 пунктке), 11,1 % құрады. 2004 ж. Ресейде ауылшаруашылығы өнімдерінің бағасының индексі-111,4 %, мал шаруашылғы өнімдері бағасының индексі-117,2%.

2004 ж. дәнді дақылдардың басқа түрлері бағасының өсуі өткен жылғыдан өте мардымсыз болды. Сұлы бағасы 12,3 %-ға (2003 ж.-18%), арпа-9% ға (26 %), тары – 9,7%-ға (24 %), күріш -2,3%-ға (6,3 %) өсті. Қарақұмық өндіруді арттыру (2003 ж. 1,6 есе, 2004 ж. – 13,3 %) және оның рынокта толуы оны өткізу бағасының 2 %-ға төмендеуіне әкеп соғады.

Баға серпінінің баяу қозғалуы өндіруші кәсіпорындардың және тұтыну рыногындағы астықты қайта өңдеу өнімдеріне тән, 2004 ж. отандық өндірісінің бидай ұны бағасының өсуі 2,8 % (2003 ж-36,2 %), бөлшек саудадада-10,8% (26,2%).

Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының пайдасы мен пайдалылық (зияндылық) деңгейіне талдау жасау нәтижесі бойынша (кесте-2) 2003 ж. ауыл шаруашылық кәсіпорындарының таза табысы 13891,9 млн теңге болса, 2000 ж. 4833,9 млн теңге, яғни 9058 млн теңге немесе 287,4 % артқан. Ал 1995 жылы 21755 млн теңге зиян шеккен. Барлық ауыл шаруашылық өнімдерін өткізуден болатын табыстылық (рентабельділік) деңгейі 2000 ж 19,8 %, ал 2003 ж 18,1 %, яғни 1,7 %-ға кемігенімен, 2002 жылға қарағанда 11,1 % үлесіне артқан. Пайдаға шыққан кәсіпорындар саны 2000 ж 1359 дана болса, 2003 ж 2103 дана болған, яғни 744 данаға артқан .

Төмендегі кестеден көргеніміздей, 2003 ж. 2000 жылмен салыстырғанда, табысты кәсіпорында 54,7 % артса, ал зиянға шыққан ауыл шаруашылық кәсіпорындары 51,9 %-ға кеміген. Табысты ауылшаруашылық кәсіпорындарының артуы көбінесе, Батыс Қазақстан облыстарында, Шығыс Қазақстан облыстарында, Алматы облыстарында, Жамбыл облыстарында байқалады. 2003 ж. шығынға шыққан кәсіпорындар 2000 жылмен салыстырғанда республика бойынша 51,9%-ға төмендеген.

1 — сурет — Табысты және зиянға шыққан ауылшаруашылық кәсіпорындарының жалпы санының серпіні

1 кесте — Табысты және зиянға шыққан ауылшаруашылық кәсіпорындарының жалпы санына талдау, дана

	2000 ж		2001 ж		2002 ж		2003 ж		2003ж 2000 ж/ға қатынасы, %
	Табысты кәсіпор.	Шығынды кәсіпор.	Табысты кәсіпор.	Шығынды кәсіпор.	Табысты кәсіпор.	Шығынды кәсіпор.	Табысты кәсіпор.	Шығынды кәсіпор.	Табыс-ты	Шығынды
Қазақстан Ресспубликасы	1359	1735	1832	1973	1565	1499	2103	833	54,7	-51,9
Ақмола обл.	201	119	228	171	213	185	80	14	-60,2	-88,2
Ақтөбе обл.	95	95	148	81	123	44	152	11	60	-88,4
Алматы обл.	88	223	156	242	168	133	243	133	576,1	-40,4
Атырау обл.	21	5	29	6	20	5	20	2	-4,8	-60
Шығыс-Қазақстан о.	36	55	80	73	53	47	101	18	280,6	-67,3
Жамбыл обл.	47	142	64	116	117	86	121	47	302,2	-66,9
Батыс Қазақстан о.	45	124	81	102	88	86	136	18	183,1	-55,5
Қарағанды	59	57	73	60	54	65	108	10	142,8	-52,5
Қостанай	236	173	233	111	152	223	307	27	-34,4	-84,4
Қызылорда	32	121	32	103	40	64	321	85	-31,3	-29,8
Маңғыстау	16	5	16	8	7	12	311	9	-4,4	80
Павлодар	45	43	68	31	78	18	43	70	50	62,8
Солт.-Қазақстан	132	154	156	193	88	215	198	118	184	-23,4
О.Қазақстан	297	397	420	531	360	321	530	265	7	33,2
Астана қ.	1	1	13	9	—	2	1	1	—	—
Алматы қ.	8	21	35	36	4	3	1	5	-87,5	-76,2

Ескертпе – Қазақстан ауыл, орман, балық шаруашылығы ҚР статистика жөніндегі агенттігі, Алматы қ., 2004 ж.

Бұл еліміздің көбінесе барлық обылстарында байқалады. 2003-2005 жж. Ауыл жылдарына қарай ауылдық аймақтарған, а/ш кәсіпорындарына субсидиялар, дотациялар бөлу, негізгі қорларға лизинг беру, несиелер беру арқылы мемлекеттік қолдау көрсетуі ауылшаруашылық кәсіпорындарының қаржылық-экономикалық көрсеткіштерінің оң нәтижеге шығуына септігін тигізген.

2 кесте — Ауыл шаруашылық өнімдерінің жеке түрлерін өткізудің, яғни астық өнімдерінің пайдалылық деңгейіне талдау (астық өнімдері бойынша).

	1995ж	2000ж	2001ж	2002ж	2003ж	2003ж. 2000 ж-мен салыстыр-ғанда (+,-)
Қазақстан Республикасы	-3,8	28,7	21,5	7,5	49,4	+20,7
Ақмола обл.	-4,8	39,6	41,7	13,0	48,4	+8,8
Ақтөбе обл.	-4,2	22,4	-7,9	9,1	55,9	+33,5
Алматы обл.	4,7	-1,4	1,2	10,3	17,4	+16
Атырау обл.	1,4	78,9	50,0	7,2	30,3	-48,6
Шығыс-Қазақстан о.	70,6	55,5	21,9	3,0	22,9	-32,6
Жамбыл обл.	26,5	-1,8	-20,7	-1,2	21,5	+19,7
Батыс Қазақстан о.	-24,5	1,4	5,0	-0,1	28,6	+27,2
Қарағанды	-5,2	56,5	53,7	23,8	58,2	+1,7
Қостанай	-18,8	37,2	22,5	13,3	80,5	+43,3
Қызылорда	9,4	-5,4	-14,7	-3,1	-8,3	-2,9
Павлодар	25,3	16,6	32,8	39,1	65,4	+48,8
Солт.-Қазақстан обл	0,4	22,8	11,7	-6,3	38,7	+15,9
О.Қазақстан	8,6	1,5	4,0	-1,9	-2,3	-3,8
Астана қ.	—	68,2	-57,5	-9,4	—	—
Алматы қ.	—	—	-32,2	—	—	—

Ескертпе – Қазақстан ауыл, орман, балық шаруашылығы ҚР статистика жөніндегі агенттігі, Алматы қ., 2004 ж.

2-кестеге байланысты, Республика бойынша 2000 ж рентабельділік деңгейі 28,7 %, ал 2003 жылы 49,4 % ие 20,7 % артық, бұл көрсеткіштің деңгейінің көтерілуі еліміздің көптеген облыстарында, атап айтқанда Ақтөбе, Ақмола, Атырау, Жамбыл, Алматы, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында байқалады .

2 «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің қызметінің нәтижелеріне талдау

2.1 «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің техникалық-экономикалық көрсеткіштеріне талдау

«Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК қызметін Мичурин атындағы ұжымшарының мүшелерінің инициативасы негізінде олардың пайларын біріктіру нәтижесінде құрылған.Кооператив заңды тұлға болып табылады және өз қызметін жарғы және 05.10.1995ж.Өндірістік кооперативтер туралы заң күші бар ҚРпрезидентінің жарлығы азаматтық кодекс негізінде жүргізеді.

Кооперативтің қызмет етуінің мақсаты өндірістің табыс табу және оны даму үшін,кооперативтің әлеуметтік мәселелерін шешу үшін оның мүшелерін ің иелігіне негізінде пайдалану.

Кооперативтің қызметі:

— ауылшаруашылық өнімдерінің және т.б. өнім өндіру;

— кәсіпорындар,ұйымдар мен азаматтарға қызмет көрсету;

— өз бетінше сыртқы экономикалық қызмет көрсету;

-ҚР заңында рұқсат етілген коммерциялық,делдалдық және т.б. қызметтер жүргізу.

Кооператив мүшелері:

— құрылу негізінен жұмыс істеп кележатқан Мичурин атындағы ұжымшардың барлық тұрақты мүшелері;

— шаруашылықта алдында жұмыс істеген зейнеткерлер;

-ұжымшардағы уақытша кеткен(әскерге қызмет ету,оқуға кету)мүшелері.

Мұліктік жарналары келесі түрде болуы мүмкін:

— ақшалай;

— бағалы қағаздар түрінде;

— мұліктік құқықтар,соның ішінде жерді пайдалану.

Кооператив мүшелерінің құқықтары:

— кооператив жұмысын басқаруға қатысу;

-кооперативтің басқару органдарына сайлауғақатысуға,кәсіпорын қызметін жақсарту жөнінде ұсыныстар беруіне және кемшіліктерді жою бойынша өз пікірлерін айтуға;

— кооператив қызметі жөнінде толық ақпарат алуға;

— таза табыстың бөлінуіне қатысуға,өз ұлесін алуға;

— кооперативтегі өз еңбегі үшін еңбекақы алуға,жеңілдіктерді пайдалануға;

-демалуға;

— әлеуметтік қамтамасыз етуге және әлеуметтік сақтандыруға;

— кооперативтен белгіленген тәртіпте шығуына құқылы.

Кооператив мүшелерінің міндеттері:

— кооперативтің құрылтайшы құжаттарында қарастырылған талаптарды сақтауға;

— кооперативтің сайланған басқару органдарының жалпы жиналысынын,шешімін орындау;

— кооператив қызметіндегі еңбекке жеке қатысуды жүзеге асыру;

— өндірістік және еңбек тәртібін сақтауға міндетті.

«Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК -ның қызметін басқару

Кооперативті басқару органдыру болып табылады.:

-өндірістік кооператив мүшелерінің жалпы жиналысы,немесе өкіметті тұлғалардың жиналасы;

— ревизиялық комиссия;

— бақылау кеңесі.

Кооперативтің атқарушы органы болып басқарма табылады.

Қаржылық кызметті бақылауды жүзеге асыру үшін кооперативтің мүшелеренің 5 адамнан құралған 5 жылға арналған Ревизиялық комиссия құрылған.

Кооперативтің мүшелерінің құрылу көздері болып келесілер табылады:

— кооператив мүшелерінің мүліктік жарналары;

— оның қның қызметінен алынған табыстар;

— заңмен рұқсат етілген басқа да табыс көздері.

Кооперативтің жарғылық капиталдың мөлшері (арнайы қорлар есебінен)111918м.тг. құрайды.

Резервтік қор 5% мөлшерінде -3300м.тг. құрылған және таза табыстан жыл сайынғы аударымдар 10%мөлшерінде.

Резервтік қор өндірістік-шаруашылық қызметінен болатын зиянның орнын толтыруға бағытталады .

3 кесте — «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК -ның техника–экономикалық көрсеткіштері

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Жылдары		Ауытқулар
№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2004	2005	+/-	%
1	Өндірілген өнім көлемі	мың. тг.	65082	57296	-7786	-11,9
2	Өнімді өткізуден түскен түсім	мың. тг.	544463	49444	-5019	-9,2
3	Өткізілген өнімнің өзіндік құны	мың. тг.	52243	46480	-5763	-11,0
4	Жиынтық табыс	мыңтг.	2220	2964	744	33,5
5	Кезең шығындары	м. тг.	1480	2154	674	45,5
6	Таза табыс	м. тг.	666	729	63	9,5
7	Өндіріс пайдалылығы	%	1,02	1,27	0,25	24,7
8	Жұмысшылардың еңбек өнімділігі	%	193,69	171,54	-22,15	-11,43
9	Жұмысшылырдың саны	адам	336	334	-2	-0,5
10	Өндірістегі негізгі құралдардың орт. жылдық құны	тг	97,75	78,25	-19,5	19,9
11	Еңбекақы қоры жұмыс істеген		17266	17653	387	2,24
12	Адам -күн саны		74928	72344	-2584	-3,45

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

Өнімді өткізуден өткізуден түскен түсім: әрине өнімді өткізу ол кәсіпорынның шығарылған өнімінің ең соңғы кезеңі деп айтсақ болады және ол кәсіпорын үшін өте мағызды. Бұл өнімді өткізу жұмсының эффектісі оның цехтерінен, түскен табыстарының талдауында және тағы басқа қаржы көрсеткіштерінде байқалады, яғни өнімді өткізіуден түскен табыс 2003 жылға қарағанда, 2004 жылы 42444 теңге болып,5019–теңгеге кеміді немесе 9,2%.

Өткізілген өнімнің өзіндік құны. Бұл кәсіпорын жұмысшының қалай жүріп жатқанын сипаттайтын көрсеткіш, яғни бұдан кәсіпорынның қаржылық жұмысы, өндіріс жұмысының кеңдігі, шаруашылық субъектілерінің қаржылық денгейін көруге болады. Жалпы алғанда өнімнің өзіндік құны 2003 жылы, 2004 жылға қарағанда 5763 тгеңгеге кеміді немесе 11% деп айтсақ болады.

Жиынтық табыс. Жиынтық табыстың соммасы 2003 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 744 теңгеге өсті яғни 33,5 %.

Кезең шығындары. Бұл көрсеткіш жалпы шығындар, өнімді өткізуге кеткен шығындар, пайыз шығындары, курстық ерекшелік шығындары. Осылардың қосындысы кезең шығындарын береді және мұны 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 674 теңгеге өсті немесе 45,5 пайызды құрады.

Таза табыс. Бұл көрсеткішті есептеу үшін: таза табыс соммасына, жиынтық табыс, салық, табыс салығы кіреді. Осы 2004 жылы таза табыс -9,5 пайызға өскен немесе -63м, теңге деп айтсақ болады.

Өндіріс пайдалылығы. Осы көрсеткіш кәсіпорын өндірісіннің эффектілігін есептеуде қолданылатын ең негізгі көрсеткіш болып табылады. Ол өндірістегі 1 тенгеден алынған пайданы көрсетеді. Өндіріс пайдалылығы 24,7 пайызға өскен.

Жұмысшылардың еңбек өнімділігі. Өндіріс қызметінің нәтижелігін көрсететін маңызды көрсеткіш. Бұл көрсеткіш бір адамның орташа жылдық өндіру көлемін сипаттайды. Ол 2004 жылы -22,15 тенгеге кеміген.

Өндірістегі негізгі құралдардың орташа жылдық құны. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның орналасқан жерін, мекемесін тасымалдайтын транспортты, машаналары жатады және бұлардың қосындысы арқылы негізгі құралдардың орташа жылдық құнын табу үшін, осы көрсеткіштің бәрін қосып, әр жылды жеке – жеке (2) бөлеміз. Бұл көрсеткіш 2004 жылы 78,25м, тенгені құрап, 19,5 тенгеге қысқарды.

Кәсіпорынның кадрлық саясаты.

Кәсіпорында 2002 ж. барлық қызметкерлердің тізімдік саны 336 адам, оның ішінде 125-і әйелдер. Қызметкерлердің нақты саны 248 адам, соның ішінде әйелдер – 125 адам, 2003 ж. барлық қызметкерлердің тізімдік саны 336 адам, оның ішінде 125-і әйелдер, нақты саны 205 адам, соның ішінде 98-і әйелдер, яғни 2003 ж. 43 адамға, соның ішінде әйелдер 27 адамға қысқарған. (2 — кесте)

Қызметкерлердің жалақы қоры 2002 ж. барлығы 16624 мың тенге, соның ішінде әйелдердікі-6577 мың тг., ал 2003 ж. 17746 мың тг., соның ішінде әйелдердікі -7539 мың тг., орташа айлық жалақы 2002 ж. балығы 5586 тг., соның ішінде әйелдердікі -4384 тг., 2003 ж. 7213 тг, с.і. әйелдердікі-6410 тг., яғни 2003 ж. 1627 тг-ге, ал әйелдердікі – 2026 тг-ге өскен. (3-кесте)

Кәсіпорында білісксіз жұмысшылар саны 2002 ж. 143 , с.і. әйелдер бойынша 106 адам, ал 2003 ж. барлығы 111 адам, соның ішінде әйелдер – 80 адам, яғни 2003 ж. барлығы 37 адамға азайса, әйелдер – 26 адамға қысқарған.

Барлық деңгейдегі басшылардың нақты саны 2002 ж. 16 адам болса, 2003 ж. 18 адам, яғни 2 адамға өскен. Олардың жалақы қоры 2002 ж. -1716 мың тенге болса, 2003 ж. – 2476 мың тенге, яғни 760 мың тенгеге артқан.

Жалпы өндірістік кооперативте жұмысшыларды саны 2002 ж. 205 адам болса, 2003 ж. – 160 адам болған, ал қызметшілер 2002 ж. – 43 адам болса, 2003 ж. – 45 адам болған.

«Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК -ның 2003-2004 жж.бухгалтерлік балансын, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есебін және ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебінің мәліметтерін (қосымша 1-6) негізге ала отырып кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргіземіз .

Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау — кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың тиімді таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды .

Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың тоқтатылуына талдау жасау үшін келесі 4-аналитикалық кестені құрамыз.

4-кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының есепті жылы -11394 теңгеге немесе 12 %-ке кемігенін көруге болады. Бұл «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК мемлекеттік коммуналды кәсіпорнының әрі қарайғы дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

«Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК -да өндірістік потенциал құны 2003 жыл басында 87894 мың теңгені, 2004 жыл соңында — 72861 мың теңгені құрады, яғни 15033 мың теңгеге немесе 17,1 %-ға өсті. Баланс активтерінің жалпы құнындағы өндірістік потенциал үлесі 2003 жылы 5,3 пунктке кемігенімен 2004 жылы 50,13 % құрады, бұл өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициентінің қалыпты мәніне сай келеді.

Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш – мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенттері. Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу арқылы анықталады.

4 кесте — 2003-2004 ж «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК баланс активтерінің құрамы мен құрылуы

№	Көрсеткіштер	2003ж.		2004ж.		Жыл бойындағы өзгеріс (+;-)		Құрылымы ның өзге-руі
№	Көрсеткіштер	Сома-сы, мың. тг	Үлес сал- мағы,%	Сома-сы, мың. тг	Үлес сал- мағы,%	Мың тг	(3б/ 1б х 100)	(4б-2б)
А	Б.	1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.
1	Активтер құны, барлығы соның ішінде	94599	100	83205	100	-11394	-12,0	х
	1.1. Ұзақ мерзімді активтер:	70082	74,1	55872	67,1	-14210	-20,3	-6,95
	а) негізгі құралдар	67740	96,7	52530	94,0	-15210	-22,5	-2,7
	ә) қаржылық салымдар	1718	2,5	2718	4,9	+1000	+58,2	+2,4
	б) аяқталмаған өндіріс	624	0,89	624	1,12	—	—	+0,23
	1.2. Ағымдағы активтер:	24517	25,9	27333	32,9	+2816	+11,5	+7,0
	а)Тауарлы-материалдық қорлар	16960	69,2	17535	64,2	+575	+3,4	-5
	ә)тауарлар	3104	13,0	2796	10,2	-398	-12,5	-2,8
2	Кәсіпорын-ның өндірістік потенциалы-ның құны	87894	92,9	72861	87,6	-15033	-17,1	-5,3

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі кәсіпорынның салалық ерекшеліктеріне байланысты. Кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш — бұл осы негізгі құралдардың тозу сомасының оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын тозу коффициенті.

Кейбір қолма-қол ақшалардың кемуі едәуір дебиторлық борыштың салдары болып табылады. Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдық құндылықтардың бар болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен мөлшерде болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсеңдеуіне әкеліп соқтырады және кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді. Кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың нақты бар болуы емес, оның көлемі, қозғалысы және түрі, яғни бұл борыштың пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлық борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондықтан да, оны меншікті қаражатты толығымен айналымнан шығару деп есептеуге болмайды, өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне ешбір ықпал етпейді.

Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады. Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және қаржы тәртібінің бұзылуын көрсетеді.

Дебиторлық борыштың өтімділік және сапалық көрсеткіштерін зерттеу маңызды болып табылады.

Сапа дегеніміз — бұл осы қарызды толығымен қайтарып алу ықтималдығы, ол қарыздың қалыптасу мерзіміне байланысты болады. Дебиторлық борыштың мөлшерлі мезгілін сипаттау үшін оларды пайда болу мерзімі бойынша топтастыру керек.

Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау. Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбіне өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл кезде қиын болса да сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса маңызды орын алады. Сондықтан да қаржылық есеп берудің ағымдағы активтерінің құрастырылу көздерін шектеу керек. Оның ең аз бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үшін өзінің кейбір кезеңдерінде ағымдағы активтерге әдеттегіден жоғары , яғни қосымша қажеттілік туғанда, ол банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық несиелермен жабылады.

Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық тұрақтылығының барлығын көрсетеді.

Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш әр түрлі атпен берілуі мүмкін,(тәуелсіздік коэффициенті, автономдық коэффициенті) бірақ оның мәні бір ғана — бұл коэффициентке қарап сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін және өз қаражатын қаншалықты жұмсай алатынын көруге болады .

5 кесте — «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК 2003– 2004жж. жағдайы негізінде авансталған капиталының құрамы мен құрылымы

№	Көрсеткіштер	2003ж.		2004ж.		Жыл бойындағы өзгеріс (+;-)		Құрылымының өзге-руі (4б-2б)
№	Көрсеткіштер	Сома-сы, мың. Тг	Үлес сал- мағы,%	Сома-сы, мың. Тг	Үлес сал- мағы,%	Мың тг (3б-1б)	% (5б/1б х100)	Құрылымының өзге-руі (4б-2б)
А	Б.	1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.
1	Авансталған капитал, соның ішінде	94599	100	83205	100	-11394	-12,0	х
	1.1.Меншіктік капитал	75727	80,05	66618	80,06	-9109	-12,0	+0,01
	1.2.Қарыздық капитал, соның ішінде	18872	19,9	16587	19,9	-2285	-12,1	—
2	Тәуелсіздік коэффициенті (1.1. жол :1 жол)	х	0,80	х	0,80	х	х	—
3	Қаржыланды ру коэффициенті (1 :1.2.жол)	х	4,01	х	4,02	х	х	+0,01
4	Қатыстырыл. капиталдың меншіктік капиталға қа тынас коэф-і	х	0,249	х	0,249	х	х	—

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

Тәуелсіздік коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға бөлумен анықтайды:

К_тс = М_к:А_к ( 19)

мұндағы: К_тс — тәуелсіздік коэффициенті;

М_к— меншікті капитал;

А_к — авансталған капитал (баланс валютасы жиыны, яғни қаржыландырудың жалпы сомасы).

Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары екенін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын көрсетеді.

Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын зерттеуді келесідей кесте- түрінде көрсетуге болады.

5-кестеден кәсіпорынның есеп беру жылындағы активтерінің қалыптасу көзі 11394 мың теңгеге немесе 12 %- кемігені көрініп тұр. Бұл кему 2004 ж. 83205 мың теңге болған, яғни 2003жылдағы мөлшермен салыстырғанда 1,2 есе өскен, қатыстырылған капиталдың өсуінен болған бұл кезеңде тәуелсіздік коэффициенті 0,48-ден -0,89-ға дейін немесе -1,37 пунктке төмендеген. Алайда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының (тұрақтылығының) төмендегенін дәлелдемейді.

Бұны тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылатын қатыстырылған капиталдың барлық авансталынғанкапиталдағы үлес салмағы да дәлелдейді. Оны тәуелділік коэффициенті деуге де болады. Ол мына формуламен аныталады:

К_т = Қ_к : А_к немесе К_т = 1 — К_т.с. (20)

мұндағы: К_т— тәуелділік коэффициенті;

Қ_к — қатыстырылған капитал;

А_к — авансталған капитал (баланс валютасы, жиыны);

К_т.с— тәуелсіздік коэффициенті.

Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы сомасындағы қарыздың үлесін сипаттайды. Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарылайды.

Бұл көрсеткіш біршама өскенімен, талданып отырған кезде кәсіпорын өзінің қаржылық тәуелсіздігін жоғалтты деп айтуға болмайды. Жылдың басында және аяғында тәуелсіздік коэффициенті оның қалыпты мәнінен айтарлықтай жоғары.

Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлардың оларды қалыптастыру көздерімен қамтамасыз етілуі келесі кестеде көрсетілген.

6 кесте — Тауарлы-материалдық қорлардың оларды қалыптастырудың қалыпты көздерімен қамтамасыз етілуі 2002 ж. басы мен соңындағы жағдай бойынша «Қ.Әбдіғұлов» ат-ғы ӨК (артықшылығы (+); жетіспеушілік (-))

№	Көрсеткіштер	Символдары	2003 жыл	2004 жыл	жыл бойғы өзгерістер (+;-)
1.	Меншікті капитал	М_к	75727	66618	-9109
2.	Ұзақ мерзімді активтер	Ұ_з^а	70082	55872	-14210
3.	Меншікті айналым капиталының бар болуы (1жол-2жол)	М_а.к.	5655	10746	+5091
4.	Ұзақ мерзімді міндеттемелер	Ұ_з^м	9251	7751	-1500
5.	Тауарлы-материалдық қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қалыптасу көздерінің бар болуы (3 жол + 4 жол)	М_ак/ұз	14906	18497	+6591
6.	Қысқа мерзімді несеиелер мен қарыздар	Қ_н	—	—	—
7.	Тауарлы — материалдық қорлардың қалыпты (негізгі) қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері (5жол+6 жол)	НК	14906	18497	+3591
8.	Тауарлы-материалдық қорлар	Қ	20154	20331	+177
9.	Өзіндік айналым капиталының артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (3жол-8жол)	Мак	-14499	-9585	-24084
10	Тауарлы-материалдық қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қалыптасу көздерінің артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (5 жол — 8 жол)	М_ак/ұз	-5248	-1834	-7082
11	Тауарлы-материалдық қорлардың қалыпты негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшерінің артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (7 жол-8 жол)	НК	-5248	-1834	-7082

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

Тауарлы-материалдық қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткішін есептеу кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның тұрақтылық дәрежесі бойынша 4 типке бөлуге мүмкіндік береді:

қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы (ҚШ< М_ак > ҚШ);
қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы (М_ак < ҚШ < НК);
тұрақсыз қаржылық жағдайы (ҚШ >НК немесе НК<ҚШ);
дағдарысты (қауіпті қаржылық) жағдайы .

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның пайдалылығын талдау

Кәсіпорынның қаржылық нәтижесі меншік капиталының сомасының өсуімен сипатталады; ең алдымен негізгі қалыптасу көзі ретінде негізгі, инвестициялық қаржылық, төтенше жағдайдан болатын пайда табылады.

Өнеркәсіптік кәсіпорынға қарағанда ауылшаруашылық кәсіпорыны алынған өнімнің барлығын өткізбейді. Оның бір бөлігі (тұқым, фураж, өңдеуге арналған шикізат) өндірілген мақсаттарда қолданылады.

Меншікті өндірістегі өнімдерді тиімді пайдалануға бір жағынан, өсімдік және малшаруашылығы саласының кеңеюуіне, 2-ші жағынан өндірістің тауарлығының өсуі мен қаржылық жағдайының тұрақтылығы байланысты.

Кәсіпорынның пайдалылығы кәсіпорын жұмысының тиімділігін, әртүрлі бағыттағы қызметтің табыстылығын көрсетеді.

7 кесте – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-да атқарылған қызмет түрлері бойынша өнім көлемі мен қызметтердің орташа тізімдік саны

Шаруашылық түрі	2004 ж.		2003 ж.
Шаруашылық түрі	өндірілген өнім көлемі, м.тг.	қызметкерлердің орташа тізімдік саны, адам	өндірілген өнім көлемі, м.тг.	қызметкерлердің орташа тізімдік саны, адам
-ауылшаруашылығы	35666	259	27220	195
— өсімдік шаруашылығы	23097	163	11835	95
— мал шаруашылығы	12509	96	10210	83
— өнеркәсіп	6175	17	5175	17

Ауылшаруашылық өнімін өндіру көлеміне өнімді өткізу көлемі, яғни халықтардың азық-түлікпен қамтамасыз ету дәрежесі, ал өнеркәсіптің шикізатпен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Өнімді өндіру көлеміне сондай-ақ оның өзіндік құны, пайда сомасы, пайдалылық деңгейі, кәсіпорынның қаржылық жағдайы, оның төлемділігі және басқа да экономикалық көрсеткіштер байланысты. Сондықтан кәсіпорын қызметінің нәтижелерін талдауда ең алдымен ауылшаруашылық өнімін өндіру көлемін зерттеуден бастау қажет.

8 кесте – 2004 ж. «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің астық өнімдерін өндіру және оны өткізу көлемі

Өнім түрлерінің атауы	Өткізілген өнім көлемі, ц	Өнімнің өзіндік құны, м.тг.	Өткізілген өнімнен түскені, мың тг	Жалпы табыс (4 бағ. – 3 бағ.)
Дәнді дақылдар барлығы: — бидай — арпа	3805 3740 65	3965 3904 61	4000 3994 6	+35 90 -55
Майлы дақылдар барлығы: — соя	3875 3875	9630 9630	9861 9861	+231 +231
Қант қызылшасы	13365	4090	4413	+323
Картоп	326	413	296	-117
Жем	2181	793	730	-73
Барлығы:	23552	18891	19300	+409

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

9 кесте – 2003 ж. «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің астық өнімдерін өндіру және оны өткізу көлемі

Өнім түрлерінің атауы	Өткізілген өнім көлемі, ц	Өнімнің өзіндік құны, м.тг.	Өткізілген өнімнен түскені, мың тг	Жалпы табыс (4 бағ. – 3 бағ.)
Дәнді дақылдар барлығы: — бидай — арпа	5754 5336 418	3304 3095 209	5002 4625 377	+1698 +1530 +168
9 кестенің жалғасы
Майлы дақылдар барлығы: — соя	259	388,5	6142	+2257
Қант қызылшасы	19784	6924	9374	+2450
Картоп	1087	1033	1365	+332
Дән қалдықтары	87	17	53	+36
Шөп	2891	434	753	+319
З/масса	500	32	60	+28
Барлығы:	30362	12132,5	22409	+10276,5

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

2004 ж. «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің астық өнімдерін өткізу көлемі сәйкесінше 6810 центнерге (30362-23552), сәйкесінше өнімді өткізуден түскен түсім 3109 мың тенге кеміген. Нәтижесінде жалпы табыс 9867,5 мың тенгеге азайған.

10 кесте – 2003 ж. «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің мал шаруашылығының өткізілген өнімдерінің және өткізілген өнімнен түскен түсім көлемі

Өнім түрлерінің атауы	Өткізілген өнім көлемі, ц	Өнімнің өзіндік құны, м.тг.	Өткізілген өнімнен түскені (ҚҚС-сыз), мың тг	Жалпы табыс (4 бағ. – 3 бағ.)
1. Сүт	5996	10793	12838	+2045
2.КРС	242	—	1415	+1415
3.Қой	143	—	1096	+1096
4.Түйе	24	—	272	+272
5.Жылқы	3	—	43	+43
6. Сиыр еті	65	520	536	+16
7. Қой еті	29	232	213	-16
8. Түйе еті	3	24	21	-3
9. Жылқы еті	5	40	40	—
10. Жүн	58	292	856	+564
Барлығы:	6568	11901	17330	+5429

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

11 кесте – 2004 ж. «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің мал шаруашылығының өткізілген өнімдерінің және өткізілген өнімнен түскен түсім көлемі

Өнім түрлерінің атауы	Өткізілген өнім көлемі, ц	Өнімнің өзіндік құны, м.тг.	Өткізілген өнімнен түскені (ҚҚС-сыз), мың тг	Жалпы табыс (4 бағ. – 3 бағ.)
1. Сүт	4340	10736	10757	+21
2.КРС	—	—	—	—
3.Қой	—	—	—	—
4.Түйе	—	—	—	—
5.Жылқы	—	—	—	—
6. Сиыр еті	85	828	808	-20
7. Қой еті	28	237	200	-37
8. Түйе еті	3	34	30	-4
9. Жылқы еті	1	13	11	-2
10. Жүн	58	292	745	+453
Барлығы:	4515	12140	12551	+411

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

Өндірістік кооперативтің 2004 ж. мал шаруашылығы өнімдерін өткізу көлемі 2053 ц-ге кеміген, яғни ірі қара және ұсақ мал есепті жылы өткізілмеген. 2004 ж. өткізілген өнімнен түскен түсім де сәйкесінше, 4779 мың тенгеге, жалпы табыс 5019 мың тенгеге төмендеген.

12 кесте — 2003-2004 жж. «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК өндірілген және өткізілген астық өнімдерінің көлемін талдау

Өнім түрлері	2003 ж.		2004 ж.		Өзгерістер (+,-)
Өнім түрлері	Өндіріл-гені,ц	Өткізіл- гені,ц	Өндіріл-гені,ц	Өткізіл-гені,ц	Өндір, ц	Өткіз. ц
Дәнді дақылдар барлығы: — бидай — арпа	9847 3296	5336 418	6750 1472	3740 65	-3097 -1824	-1596 -353
Майлы дақылдар барлығы: — соя	388	259,4	4524	3875	+644	+1281
Қант қызылшасы	19784	19784	14850	14850	-4934	-4934
12 кестенің жалғасы
Картоп	2200	1087	2753	326	+553	-761
Жем	22068	2891	20520	2181	-1548	-710
Шөп (табиғи)	2400	—	2090	—	-310	—
Жемге жүгері	41900	500	27172	—	-14728	500
Астық қалдықтары	549	—	—	—	-549	—
Шөп дайынд.	32946	—	—	—	-32946	—
Барлығы:	135378	23552	80131	25037	-58739	-7573

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

2003-2004 жж. «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК өндірілген көлемінен өткізілген астық өнімдерінің көлемі аз. 2004 ж. өнім өндіру 58739 ц-ге, ал өткізілген өнім көлемі 7573 ц-ге азайған.

Кәсіпорынның табысын талдау және деңгейі мен серпінін талдау үшін № 2 «Табыстар мен шығыстар туралы есеп» нысанының мәліметтері негізінде жүргізіледі.

Есепті кезеңдегі жалпы қаржылық нәтиже есеп беру нысандарына ашып көрсетіледі және өнімді өткізуден, негізгі қорларды, материалды емес активтерді, басқа мүліктерді өткізуден түсетін таза табыстың алгебралық қосындысы ретінде болады.

13 кесте — Табыс көрсеткіштерін талдау

Көрсеткіштер	2003 ж.	2004 ж.	Ауытқу
Көрсеткіштер	2003 ж.	2004 ж.	Абсолюттік (+,-), мың тенге	Салыстыр-малы, %
1	2	3	4	5
1. Ауыл шаруашылық өнімдерін өткізуден түсетін табыс	54463	49444	-5019	-9,2
2. Өткізілген өнімнің өз құны	52243	38374	-13869	-26,5
3. Жалпы табыс	2220	11070	8850	498,6
13 кестенің жалғасы
4. Кезең шығындары	1480	2154	674	45,5
5. Негізгі қызметтен түсетін табыс (зиян)	740	810	70	9,5
6. Негізгі емес қызметтен түсетін табыс (зиян)	–	–	–	–
7. Салық салуға дейінгі қызметтен түсетін табыс (зиян)	740	810	70	9,5
8. Салық салудан кейінгі қызметтен түсетін табыс (зиян)	666	729	63	9,5
9. Таза табыс (зиян)	666	729	63	9,5

Ескертпе – «Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның мәліметтері негізінде талданған.

13-кестеден көріп отырғанымыздай, ауыл шаруашылық өнімдерін өткізуден түскен түсім 5019 м. тенгеге, яғни 9,2 %, ал өнімнің өзіндік құны сәйкесінше 26,5% немесе 13869 м теңгеге кеміп отыр. Нәтижесінде жалпы табыс 8850 м. теңгеге артып отыр, яғни 2004 жылы 11070 м. теңгені құраған.

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның кезең шығындары 2003 ж. 1480 м. тг құраса, 2004 жылы 21,54 м. тг құраған, яғни 674 м. тг немесе 45,5 %-ға артқан. Шығындар баптарының артуы табыстың төмендеуіне әкеледі. Негізгі қызметтен түсетін табыс 2003 ж 740 м. тг құраса, 2004 жылы 710 м. тг мөлшерінде пайда тапқан, яғни 70 м. тг немесе 9,5 %-ға артқан.

Кәсіпорынның таза табысы 2003 жылы 666 м. тг-ні құраса, 2004 жылы 729 м.тг, яғни 63 м.тг, немесе 9,5 %-ға артқан. Өнімнің өзіндік құнының төмендеуінен, осыған сәйкес жалпы осыған сәйкес жалпы табыстың табыстың 2003 жылмен салыстырғанда 8850 м. тг болуымен түсіндіріледі. Бұл кезең шығындарының, яғни жалпы және әкімшілік шығындарының, өткізу бойынша шығындардың сәйкесінше өткен жылғымен салыстырғанда артқы есебінен болып отыр.

Есепті кезеңдегі таза табыстың құрылымындағы өзгерістер келесі кестеде келтірілген.

14 кесте — Таза табыстың құрылымы

Көрсеткіштер	2004 г		2005 г		Ауытқу
Көрсеткіштер	м.тг	%	м.тг	%	м.тг	%
1. Салық салуға дейінгі қызметтен түсетін табыс (зиян)	740	100	810	100	70	9,5
— негізгі қызметтен түсетін табыс (зиян)	740	100	810	100	70	9,5
— негізгі емес қызметтен түсетін табыс	–	–	–	–	–	–
2. Салық салғаннан кейінгі табыс (зиян)	666	х	729	х	63	9,5
3. Таза табыс	666	х	729	х	63	9,5

Ескертпе – «Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның мәліметтері негізінде талданған.

Кәсіпорынның негізгі қызметінен түскен табыс көлемі артқан, негізгі емес қызметтен түскен табыс мөлшері берілмеген.

Будан кәсіпорынның қаржылық жағдайының жақсаруын, қаржының тұрақтылығын көруге болады.

Өнімді өткізуден түсетін таза табысты факторлық талдау.

Ауыл шаруашылық өнімін өткізуден түсетін табыс үнемі мына факторлардың әсерінде, ықпалында болады: өнімді өткізу көлемі, өнімнің құрылымы; өткізілген өнімнің сату бағасы; шикізат, материал, отын, электрэнергиясының тарифтері, тасымал шығындары, материалды және еңбек ресурстарының шығындарының деңгейі.

Өнімді өткізуден түсетін табысқа факторлардың әсерінің формальды есебін келтірейік.

15 кесте — Факторлар бойынша табысты талдау

Рет №	Көрсеткіштер	2003 ж	Нақты өткізілген ауылшаруашылық өніміне өткен кезең бойынша	2005 ж
1	Өнімді өткізуден түсетін түсім, м.тг	54463	51210	49444
2	Өткізілген өнімнің толық өзіндік құны, м. тг.	53 797	35134,1	43736,5
3	Өнімді өткізуден болатын таза табыс	666	690	729

Ескертпе – «Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның мәліметтері негізінде талданған.

Өнімді өткізуден түсетін табыстың () жалпы өзгерісінің есебі :

( 31 )

мұндағы Р₁— есепті кезеңдегі табыс, тг

Р₂ – өткен жылғы табыс, тг

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК үшін табыстың жалпы өзгерісі мынаған тең :

= 729-666 = 63 мың тенге

Өткізілген өнімнің сату бағасының өзгерісінің ₁ табысқа әсерінің есебі:

₁= ( 32 )

мұндағы — есепті кезеңде осы кезеңдегі бағамен өнімді өткізу (р-

өнім бағасы, q – өнімнің жалпы саны);

— есепті кезеңде өткен жылғы бағамен сату.

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК мәліметтері бойынша табысқа баға өзгерісінің әсері мынадай:

₁= 49444-51210= -1766 мың тг

3.Өнім көлеміндегі өзгерістердің табысқа әсерінің есебі (₂) :

₂= P₀K₁ — P₀ = P₀(K₁— 1) ( 33 )

мұндағы P_{0 –}өткен кезеңдегі табыс

К₁— өткізілген өнім көлемінің өсімінің коэффициенті:

К₁ = S_1.0/S₀( 34 )

мұндағы S_1.0 — есепті кезеңде өткен жылғы баға мен тариф бойынша

өткізілген өнімнің нақты өзіндік құны;

S₀ — өткен жылдағы өнімнің нақты өзіндік құны

Берілген кәсіпорын үшін К₁ мынаған тең :

К₁ = 50520/53797=

Бұдан мынаған тең :

= 666* (0,939-1)= -36 мың тенге

Өнімнің құрылымындағы өзгерістер нәтижесінде өнім көлеміндегі өзгерістердің табысқа әсерінің есебі () :

=Р₀(К₂ – К₁) ( 35 )

мұндағы К₂ — сату бағасы бойынша бағаланған өнімді өткізу көлеміндегі

өсім коэффициенті:

К₂ = ( 36 )

мұндағы — есепті кезеңде өткен жылғы бағамен өнімді өткізу;

— өткен кезеңдегі өнімді өткізу.

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК мәліметтері бойынша К₂ мынаған тең болады:

К₂ = 51210/54463= 0,94

Бұдан мынаған тең :

= 666* (0,94-0,939) = 0,85 мың тг.

5.Өнімнің өзіндік құнының өзгерісінің табысқа әсері :

= S_1.0 – S₁ ( 37 )

мұндағы S_1.0 — есепті кезеңдегі өткен жылғы баға және шарт бойынша

өткізілген өнімнің өзіндік құны;

S₁ – есепті кезеңде нақты өткізілген өнімнің өзіндік құны.

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК мәліметтері бойынша тең болады :

= 50520 – 48715 = 1805 мың тг.

Өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер есебінен өнімнің өзіндік құнының өзгерісінің табысқа әсері былай анықталады () :

( 38 )

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК мәліметтері бойынша мынаған тең :

= (53797*0,94) – 50520 = 59,18 м. тенге

Факторлық ауытқулардың қосындысы есепті кезеңдегі өнімді өткізуден түсетін таза табыстың жалпы өзгерісін береді және келесі формуламен анықталады::

немесе

( 39 )

мұндағы Р – табыстың жалпы өзгерісі;

Р₁ –i- ші фактордың есебінен табыстың өзгерісі

Біздің кәсіпорында табыстың жалпы ауытқуы -1514,4 м. тенге , бұл факторлық әсерлердің сомасымен теңестіріледі:

= -1766 -36 + 0,85 + 1805 + 59,18

Талдау нәтижелері өнімді өткізуден түсетін табыстың ауытқуына факторлардың әсерін жинақтау кестесінде келтіреміз.

16 кесте — Өнімді өткізуден түсетін табыстың ауытқуына факторлардың әсері

Көрсеткіштер

Сомасы, м. тенге

Табыстың ауытқуы – барлығы, с.і. :

А) өнімге электрэнергиясының тарифінің өзгерісі

Б) Өнім көлемінің өзгерісі

В) Өнімнің құрылымының өзгерісі

Г) Өнімді өндіруге кететін шығындардың өзгерісі

Д) Өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер есебінен өнімнің өзіндік құнының өзгерісі

-1766

-36

0,85

1805

59,18

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

16-кестеде келтірілген көрсеткіштер негізінде мынадай қорытындыға келуге болады: табыстың өзгерісіне ең қолайлы әсерін тигізген фактор кәсіпорынның шығындары көлемінің өзгерісі (1766 м.тг) және өімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер есебінен өнімнің өзіндік құнының өзгерісі (1805) қолайлы әсерін тигізген.

Өндірістік қызметтің табыстылық (рентабельділік) деңгейі немесе шығындардың орнын толтыру деңгейі жалпы кәсіпорын бойынша 3 бірінші ретті негізгі факторларға байланысты: өткізілген өнімнің құрылымдық өзгерісіне оның өзіндік құны мен өнімді өткізудің орташа бағасының өзгерісі.

Өндірістің пайдалылығы (пайдалылығы) жалпы немесе таза табыстың өткізілген өнімнің шығындарының сомасына қатынасымен анықталады:

немесе ( 40 )

мұндағы П_рп — өнімді өткізуден түскен табыс;

Ч_рп – таза табыс;

З_рп — өнімді шығаруға және өткізуге кеткен шығындар

Пайдалылық көрсеткіштерінің деңгейі мен серпініне өндірістік-шаруашылық факторларының жиынтығы әсер етеді: өндірісті ұйымдастыру мен басқару деңгейі; капитал құрылымы, өндірістік ресурстарды пайдалану дәрежесі, өнімнің сапасы, көлемі, құрылымы, әртүрлі қызмет түрінен түсетін таза табыс, оларды пайдалану бағыттары.

17 кесте «Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің пайдалылық көрсеткіштеріне талдау

№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы	Мәні		Өсу қарқыны
№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы	2003 ж.	2004 ж.	Өсу қарқыны
1	Кәсіпорын активтерінің пайдалылығы	Таза табыс х 100 Кәсіпорын активтері-нің орташа шамасы	0,67	0,82	0,15
2	Сату көлемінің пайдалылығы	Жалпы табыс х100 Сатудан түскен түсім	4,1	22,4	18,3
3	Өндірілген өнімнің пайдалылығы	Таза табыс х100 Сатудан түскен түсім	1,2	1,5	0,3
4	Меншік капиталының пайдалылығы	Таза табыс х100 Меншік капиталы-ның орташа құны	0,85	1,02	0,17
5	Негізгі капитал пайдалылығы	Таза табыс х100 Негізгі капиталдың орташа шамасы	0,99	1,21	0,22
6	Өндірісітің пайдалылығы	Таза табыс х100 Өткізілген өнім шығыны	1,24	1,49	0,25

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

Кәсіпорынның пайдалылық көрсеткіштерін бағалау көрсеткіштеріне талдау жасайық:

2003 жыл:

Кәсіпорын мүлкінің пайдалылығы =

2004 жыл:

Кәсіпорын мүлкінің пайдалылығы =

2003 жыл:

Меншік құралдарының пайдалылығы =

2004 жыл:

Меншік құралдарының пайдалылығы =

2003 жыл:

Сату көлемінің пайдалылығы =

2004 жыл:

Сату көлемінің пайдалылығы =

2003 жыл:

Өндірістің пайдалылығы (шығындардың өтелуі) =

2004 жыл:

Өндірістің пайдалылығы =

2003 жыл:

Өндірілген өнімнің пайдалылығы =

2004 жыл:

Өндірілген өнімнің пайдалылығы =

2003 жыл:

Негізгі капиталдың пайдалылығы =

2004 жыл:

Негізгі капиталдың пайдалылығы =

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның 2004-2005 ж.ж. пайдалылық деңгейін талдау нәтижесін қорытындылай келсек, кәсіпорын мүлкінің пайдалылығы (пайдалылығы) 2004 ж. 9,19% болса, 2005 ж. 6,12 %, яғни 2005 жылы 3,07 %-ға кеміген; меншік құралдарының пайдалылығы 2004 ж. 2249,7 %-ды құраса, 2005 ж. меншік құрамының шығындылығы 2405,2 %-ды құраған. 2005 жылы кәсіпорынның меншік капиталы -422,8 м.тг-ге кері көрсеткішіне ие. Бұл жылы қарыз капиталы есебінен активтеріне (мүліктерін) қаржыландырып отырғанын байқаймыз. 2004 жылы таза табыс мөлшері 2,3 % болса, 2005 жылы зиян мөлшері 1,3 %-ды құраған. Ал, өндірістің пайдалылығы, яғни өнімді өндіру және оны өткізуге кеткен шығындардың орнын толтыру (жабу) деңгейі бойынша таза табыспен есептегенде 2004 жылы 2,59 % немесе жалпы табыс бойынша 141,0 % болса, 2005 жылы өндірістің зияндылығы 1,4 %, ал өндірістің пайдалылығы жалпы табыс бойынша есептегенде 79,4 %-ды құраған.

3 ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдары

3.1 Өндірістегі ысыраптың алдын алу-тиімділік кепілі

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өндірісті ұлғайтудың және пайдалылықты арттырудың негізгі резерві ысырапқа жол бермеу болып табылады. Экономистердің жасаған есебі көрсеткендей егін жинайтын техниканың жетілмегендігі салдарынан күріш жинаудың барлық операциялары бойынша күріштің тікелей жоғалуы 6-7 %-ға жетеді, ал ауа райының қолайсыз жағдайында -10-15 % . Дәнді дақылдарды тасымалдау, тазалау және кептіру, сақтау, өңдеу кезінде дәннің көп жоғалуына жол беріледі. Ауыл шаруашылығы өнімінің аса үлкен жоғалуын бізде көлік құралдарының жетіспеушілігімен түсіндіреді. Бұл кемшілік бар, бірақ ол басмты себеп емес. Оның мәнісі мынада: қоймалар негізінен қалаларда және темір жол бойында орналасқан (астық элеваторлар). Сондықтан өнімді алысқа тасу керек, оны өнім жинаудың қысқа мерзімінде зор шығынсыз орындау қиынға соғады. Демек, қоймаларды шаруашылықтарға мүмкіндігінше жақынырақ, ал ең жақсысы тікелей солардың ждерінде орналастыру керек.

Астық өндіруді ұлғайтудағы тиімді бағыты-оны өсірудің интенсивті технологиясын енгізу — өндірісте кеңінен қолданады, қолда бар материалды-техникалық ресурстарды жоғары тиімділікте пайдалануға мүмкіндік береді, күріш ауыспалы егістігінің жүйесінде жоғары және тұрақты түсім алуға кепілдік жасайды. Ауыспалы егістікті енгізу күріш өсіретін жерлердің өнімділігін арттырады, арам шөппен, зиянкестермен және аурулармен табысты күресуге жағдай жасайды, топырақты әзірлеуден бастап егніді жинап алғанға дейінгі жұмыстарды мезгілінде атқару үшін алғышарттар жасайды.

Астық өндіру мен жинаудың ерекшеліктерінің осындай технологиялық топтарын ескере отырып, күріш шығындарының негізгі 3 тобын бөлуге болады: стихиялық апат, табиғи кему, шаруашылық операцияларын жүргізген кездегі өндірістік жоғалту.

Шаруашылықтағы астық дәнінің өру-жинау, тасымалдау, өңдеу кезіндегі шығындар көрсеткіштері кестеде келтірілген.

Тәжірибеде, әсіресе озат тәжірибеде ауыл шаруашылығы өнімінің ысыраптарын азайту жөніндегі жұмысты тиімді жүргізу үшін оны туындататын себептерді білу қажет. Өндіру және жинау сатылардағы астықтың ысырабын келесі топтарға біріктіруге болады:

дақыл өсіру кезеңінде аурулар, зиянкестер және арамшөптермен зақымдануынан;
жиналған астықты жинау мен тасымалдау үдерісінде;
қабылдау, өңдеу және қайта өңдеу кезінде

Ауыл шаруашылығы жүйесінде әзірленген норматив бойынша дәнді дақылдарды жинаудың оңтайлы мерзімі 10-12 күн болуға тиіс. Іс жүзінде астық жинау әртүрлі себептермен 30 күнге дейін созылады, ал кейбір қолайсыз жылдары 40-50 күнге дейін, соның салдарынан дәннің үлкен көлемі орылмай және жолда жатып, түсіп қалады.

Егістік көлемінің үлкен бөлігінде жиналған астық тез арада кептіруді қажет етеді. Дұрыс жолға қойылған астық тазалайтын жүйе кезінде қоқымның әр пайызын азайтқанда жарамды дәннің 0,3-0,4 % қалдыққа кетеді. Алайда көптеген астық қабылдайтын кәсіпорындарда жарамды дәннің 0,6-1,0% шығынға кетеді. Астық дәнінің елеулі көлемі құндылығы аз қалдыққа айналып, тек мал азығы мақсатында пайдалануда. Бұл да оны өндірудегі рентабельділікті төмендетіп отыр.

Өндірістік циклдың әр түрлі сатысында ысырапты азайту және дәннің сапасын жақсарту мақсатында тауарлық жөндеу, сақтау және дәнді өңдеу жөніндегі материалды-техникалық базаны нығайту қажет.

Астықты жинағаннан кейінгі өңдеумен байланысты оның ысырап болатын жолының бірі астықты тиеу-түсіру жұмыстары кезіндегі ауамен бірге ұшіп кетуі және шаң сияқты жеңіл бөлшектердің тозаңданып шашылуы.

Астық дәнін сақтаудың технологиясы бұзылуы себепті астық жармасында 5 % -ға дейін сарғайған дән болуы ықтимал, оны дүние жүзінде сапасыз деп таниды.

Астықтың ысырабы, оның сапасының нашарлауы егін жинаудағы техникалық құралдардың, астықты сақтау мен өңдеудің МТБ-нің жетілмегендігімен және жетіспеуімен тығыз байланысты. Мамандардың бағдарламасы бойынша ауылшаруаышлығы астық жинайтын техникалармен жабдықтау үшін дәнді дақылдарды жинау үдерісіндегі оны кем алумен дәннің ысырабының тек 1 жылғы құнынан 2,5 есе аз қаражат керек екен.

Мәселен, технологиялық институттардың зерттеулері анықтағандай, астықты сақтау тұрақтылығы оның ылғалдылығы 16-17 % болғанда төменгі t⁰-да күрт нашарлап кетеді екен.

ҚР ауылшаруашылығы министрлігінің деректері бойынша ауылшаруашылығы кәсіпорындары астық сақтайтын үлгілік қоймалармен оған деген қажетінің 20-30 % ғана қамтамасыз етілген. Оның үстіне көптеген астық сақтайтын ұйымдарда дәнді егін жинап алған соң өңдеудің технологиясы жасалған, сондықтан олар тазарту-кептіру желілерімен байланыстырылмаған. Ауылшаруашылығы кәсіпорындағы астық сақтайтын қоймалар негізінен астықты сақтауға бейімделмпеген ғимараттардан жасалған. Міне, астық ысырабын сақтау резервтері дегеніміз қайда жатыр.

Республиканың ауылшаруашылығы кәсіпорындары осы уақытқа дейін астық сатуда «комбайн-қырман-элеватор» сызбасы бойынша дәнді қырманда егін жинағаннан кейінгі өңдеу жүргізумен жүзеге асыруда. Сонымен бірге, жинап алған астықты комбайннан қырманға дейін, қырманнан элеваторға дейін тасымалдаған кезде, көп уақыт ашық алаңда үйінділерде сақталатынын еске алсақ, шаруашылықтың астық сақтайтын қоймалармен, астық кептіргіштермен, астық тазалайтын машиналармен жеткіліксіз қамтамасыз етілгендіктерінен үлкен ысырапқа жол беріліп келетінін түсіну қиын емес.

Ауылшаруашылық кәсіпорындар қырмандарында аса көп жұмысшы қолын ұстауға, оларға сол кездегі басқа маңызды жұмыстардан айыруға, сондай-ақ түсіретін, жинайтын және басқа техниканы ұстауға, оларды сатып алуға, жөндеуге, пайдалануға қыруар шығын жұмсауға мәжбүр етеді. Нәтижесінде, жыл сайынғы астықтың жалпы шығыны оның түсімінің 30% көлемінде бағаланады. Сонымен дәннің сапасы базалық кондицияға қырмандағы өңдеуде жетпейді, бұл қабылдайтын кәсіпорындарда оны қайтадан кептіруді және тазалауды жүргізуге, сөйтіп қосымша қаражат шығаруға әкеліп соғады. Осыған байланысты астық дайындауды ұйымдыастыруды жетілдіру және оның ысырабы мен дән дайындау сақтауға еңбек шығынын қысқартуды ұсынамыз. Ол үшін астық қабылдайтын кәсіпорынды жекешелендіру жағдайында астық дайындауға біртіндеп оңайлатылған, бірақ тиімдірек «Комбайн-элеватор» сызбасына көшіруді жүзеге асыру қажет деп санаймыз. Бұл жағдайда астықты, оны жинағаннан кейінгі өңдеу қызметі дайындаушы элеваторға беріледі, ал онда бұл қызметті атқаруға керекті жағдайлар бар.

Оны ұйымдастыру кезінде астықты комбайннан тасымалдау пункті болып табылатын қырмандарға тасымалдау, онда астықты түсіру жинаудан кейінгі өңдеу, ашық алаңдарда сақтау, дәннің біразының бұзылуы, дәнді 2-ші реет автомашиналарға тиеу және элеваторға жеткізу сияқты ортадағы қосымша жұмыстардан құтыламыз.

Астық ысырабының аса маңызды себебі ауылшаруашылық техникасын төмен деңгейде пайдалану болып табылады. Ауылшарушылық кәсіпорындарында қолда бар техника мен жабдықтардың шапшаң моральдық ескіруі жүріп жатыр, олардың физикалық тозуы мен орны толмайтын істен шығуының көлемі өсуде. Бұл шарушылықтарда өндіріс пайдалылығынің төменгі деңгейі істен шыққан техниканы, механизмдерді және жабдықтарды мезгілінде ауыстыруға, сөйтіп өнімнің ысырабын және оны өндіруге жұмсалатын шығындарды азайтуға мүмкіндік бермейді.

Ауыл шаруашылық тиімділігіне әсер ететін факторлар көп және олар әртүрлі. Біреулері ауыл аруашылық кәсіпорындарының нақты ұжымдарының қызметіне байланысты, екіншілері өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуына, өндірістік ресурстарды пайдалануына, ҒТП нәтижелерінің өндіріске енгізілуіне тәуелді болады.

Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіші өнімді өткізуден түскен табыс сомасы болып табылады. Ол ауыл шаруашылық өнімін сатудан түскен түсім мөлшері мен өнімді өндіру және оны өткізумен байланысты шығындарға байланысты. Кәсіпорын табысына өнімнің бағасы мен тауарлы өнімнің көлемі әсерін тигізеді. Өз алдына нақты ауыл шарушылық өнімінің сатылу бағасы сұраныс пен ұсынысқа, көбінесе өнімді өткізу жолдары мен каналдарына тәуелді болып келеді. Өнімді өткізуден түсетін түсім көлемінің артуына әсер ететін аса маңызды фактор — бұл өнім сапасының артуы. Нарыққа шығарылған өнімнің сапасына оның саны байланысты, себебі стандартқа сай келмейтін және сапасыз өнім өте төмен бағамен өткізіледі және жалпы сатылған өнім көлемінен алынып тасталады. Әсіресе астық сапасына, қант қызылшасы, көкөніс, сүт және басқа ауыл шаруашылық өнімінің сапсына көп көңіл бөлінеді. Мысалы, астық құрамындағы белоктың төмендігі, қант қызылшасындағы қанттылықтың, томатта құрғақ заттарының төмендігі өнімді өткізу бағасының төмендеуіне және жалпы шаруашылықтағы жоғалуларға әкеп соқтырады.

Таза табыс шамасына әсер ететін факторлар өзара тығыз байланысты және біреуінің өзгерісі екіншісінің өзгерісіне әсер етеді.

Ауыл шаруашылығының өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі жолдары болып жалпы өнімнің жалпы өнімнің ұлғаюы, өндіріс шығындарының төмендеуі және өткізу каналдарының жетілдірілуі табылады.

Өндірістің соңғы нәтижелеріне өндірістік және өнімді өткізудің материалды – ақшалай шығындар мөлшері едәуір ықпал етеді. Өндірістік шығындардыңазаюы көбінесе кәсіпорындағы жер, еңбек және материалды ресурстарды тиімді пайдаланумен түсіндіріледі.

Ауыл шаруашылық өнімнің өндірістік шығындар құрылымында тұқым, ұрық, егетін материал, еңбек ақының үлес салмағы жоғары, ал мал шаруашылығында жем- щөп пен негізгі қорлардың амотизациясының үлесі көп. Осыған байланысты негізгі ауыл шаруашылық мәдениетін өңдеу және жинауда кешенді механикаландыруды енгізу жанды еңбек шығындарының азаюына, материалдық — ақшалай шығындардың көлеміндегі еңбекақы мөлшерінің төмендеуіне мүмкіндік береді.

Өндіріс көлемін арттыру, өнімнің сапасын жақсарту және шығындарды азайту жол – көлік шаруашылығының дамуы, өндіріске өнімді қораптаудың жаңа формаларымен әдістерін енгізу, өндірістің барлық қорларын үнемді жұмсау есебінен жетуге болады.

Қаржылық нәтижелер – есепті кезеңдегі кәсіпорынның қаржылық– шаруашылық есеп нәтижесі. Қаржылық нәтижелерді өлшеу элементтері – табыстар мен шығыстар.

Табыс – есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы. Табыс субъекттің негізгі және негізгі емес қызметтерінің нәтижесі. Негізгі қызметтен түсетін табыс — өнім өткізуден, ТМҚ, жалға беру, инвестиция қызметтерінен тағы басқалардан түсетін түсім; Негізгі емес қызметтен түсетін табыс келесі баптарды құрайды: материалды емес активтер өткізуден, негізгі қорлар, акция және пайыз түріндегі табыс т. б.

Табыс экономикалық көрсеткіш ретінде келесі қызметтерді атқарады:

— кәсіпорынның қызметінің нәтижесінде алынған экономикалық эффектті (тиімділікті) сипаттайды;

— кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементі;

— әртүрлі деңгейдегі бюджетті қалыптастыру көзі болып табылады;

Өнімді өткізуден түсетін түсім өткізілген өнім бірліктеріне орташа бағаның көбейтіндісімен анықталады;

Жалпы табыс — өнімді өткізуден түскен түсімнен кәсіпорындағы өткізілген өнімнің өзіндік құнын алып тастағандағы сома;

Кәсіпкердің басты қасиетінің бірі – пайдалылық серпінін алдын ала көре алу, оған әсер ететін факторларды бақылауға алу, шығындар мен жоғалуларды болдырмау, табысты жоғарылату қабілеттілігі.

Фирманың пайдалылығына келесі негізгі факторлар әсер етеді:

бизнес ауқымы – минималды мүмкін және оптималды (шекті шығындарды ескере отырып);
техника, технология және өндірісті ұйымдастыруды жаңарту негізінде өзіндік құнды төмендету;
тауар және сервис сапасын арттырумен бағаның жоғарылауы;
өндіріс құрылымының өзгерісі, рентабельді емес бөлімдерді жабу, ресурстардың аса перспективті, экспорттық сфераға ауыстырылуы;
артық мүліктерді жүзеге асыру, қайтымды лизинг;
өткізуден болатын жоғалулар мен залалдарды азайту және сәйкес табыстарды арттыру;
қорлардың айналымдығын жеделдету;

Сапаның жоғарылауынан болатын таза табыс келесі формалармен анықталады:

П_к = (У₁– У₀) – (З₁ – 3₀) х К₁ ( 41 )

мұндағы У₁, У₀— өнім бірлігінің бағасы

З₁, З₀ – сапаны арттыруға дейінгі және кейінгі өнім өндіру

мен өткізу шығындары;

К₁ – жақсартылған өнімді шығару көлемі;

Бұл жақсарту қосымша шығындарды талап етеді (зерттеу және құрастыру, дизаин, сервис, еңбекақы)

Өндіріс құрылымын рационалдаудан болатын таза табыс келесі формуламен есептеледі:

Пс (С – Ц — Р) х К + К х Ц х Э ( 42 )

мұндағы С, Ц — өндірісі тоқталған тауарлардың өзіндік құны және

бағасы;

К – оларды шығару көлемі;

Р – қайта ұйымдастыру бойынша келтірілген шығындар;

Э – басқа бизнеске босатылған қорлардың (К,Ц) салымдардың

тиімділік коэффициенті;

3.2 Негізгі капиталды пайдаланудың тиімділігін арттыру

Астық өндіру – ауыл шаруашылығының ең көбірек механикаландырылыған саласына жатады. Топырақты өңдеу, тұқым себу және егінді жинау қазіргі заманғы техникалық құралдармен атқарылады. Егістікті күтіп-баптау, жер суару жүйесіндегі жұмыстарды атқару, егін жиналғаннан кейінгі дәнді өңдеу (тазалау, кептіру және т.б.), тұқым материалдарын дайындау мен сақтауға келсек, бұлардағы қол еңбегінің үлесі жалпы шығынның 40-50% жетеді. Бұл жұмыстарды орындау үшін арнайы техника қажет. Күріш бағытындағы шаруашылығы негізгі энергетикалық құралдар – К700А, Т-150К, Т-4А, ДТ-75М және МТЗ-80 сияқты қуатты тракторлар.

Негізгі қорларды пайдалануды талдау процессінде негізгі қорлар құрылымы мен олардың өзгерісіне баға беру қажет.

18 кесте – Өндірістік кооперативтегі негізгі қорларының құрамы мен құрылымын талдау

.НҚ түрі	2003 ж.		2004 ж.		Өзгерістер (+; -)
.НҚ түрі	∑, мың тг	Үлес салмағы, %	∑, мың тг	Үлес салмағы, %	∑, мың тг	Үлес салмағы, %
Өндірістік қызмет бойынша негізгі қорлар	59610	88,7	57119	88,5	— 2491	— 4,2
— өндірістік ғимараттар	11002	18,4	9502	16,6	— 1500	— 13,6
— құрылғылар	9923	16,6	9858	17,3	— 65	— 0,66
— машиналар мен құрылғылар	20490	34,3	20295	35,5	— 195	— 0,95
18 кестенің жалғасы
— беріліс құрылғылар	–	–	–	–	–	–
— көлік құралдары	6301	10,6	6261	11	-40	— 0,63
— өндірістік және шаруашылық жабдықтар	636	1,1	631	1,1	— 5	— 0,8
— жұмысшы және өнім беретін мал	11158	16,6	10365	18,1	— 793	— 7,1
2-ші ретті (өндірістік емес) қызмет түрлер бойынша НҚ	7605	11,3	7425	11,5	— 180	— 2,4
Негізгі қорлардың барлығы	67215		64544		— 2671	— 3,97

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

18 кестеге сәйкес, өндірістік кооперативтік негізгі қорлар құрамы бойынша негізгі қызмет бойынша негізгі қорлар 2003 ж. 59610 м.тг., ал 2004 ж. бойынша 57119 м.тг., яғни сомасы 2491 м.тг-ге кеміген, негізгі емес қызмет бойынша негізгі қорлар 2003 ж. 7605 м.тг. болса, 2004 ж. 7425 м.тг., яғни 180 м.тг. сомасында кеміген. Барлық негізгі қорлар 2003 ж. 67215 м.тг., ал 2004 ж. 64544 м.тг., яғни 2671 м.тг., немесе 3,97%-ға кеміген. Негізгі қор құрылымы бойынша, негізгі қызмет түрі бойынша машиналар мен құрамдардың үлес салмағы басым, 2003 ж. 34,3 %, 2004 ж. – 35,5 %.

Шаруашылықтар, сондай-ақ егін жинайтын СКД-6Р және СКГД-6 комбайндарымен, ЖРК-5 күріш орғышпен, СРК-3,6 құрастырылған агрегаттармен және басқа қазіргі заманғы техникамен жабдықталған.

Елдің күріш өсіретін шаруашылықтарындағы бір жылдық орташа жұмыскерге келетін энергиямен жарақтандырудың 30%-дан астамы негізгі капиталдың ең белсенді бөлігі болып табылатын трактор двигателінің үлесіне келеді.

Ауыл шаруашылықтар 1,4 және 3 т класты тракторлармен жақсы қамтамасыз етілген, бірақ Т-100 типті тракторлар жетіспейді. Есеп бойынша күріш егістігінің әр 1000 га мұндай машинаның ең кем дегенде 5-уі керек, ал іс жүзінде бірден де келмейді. Бұл ауыр скреперлермен және грейдерлермен танаптарды күрделі дайындау жұмыстарын қысқа мерзім ішінде жүргізуге бөгет жасайды. Осы уақытқа дейін күріш себуге байланысты негізгі мәселенің бірі – ылғалды немесе су құйылған шектермен тракторлардың жақсы жүріп өту проблемасы әлі де шешілмеген. Ал аспалы орақтары бар Т-74 және ДТ-75М тракторларының қанағаттанарлық жұмысы топырақтың ылғалдылығы 30-35%-дан аспағанда ғана мүмкін.

Дәнді дақылдар себетін шаруашылықтар әлі күнге дейін жоғары өнімді комбайндардың қатты жетіспеушілігін бастан кешіруде. Күріш себетін негізгі аудандарда бір комбайнға келетін жұмыс көлемі 40-45 га келетініне қарамастан, күріш жинау 10-15 күннің орнына, 2-3 айға дейін созылады. Нәтижесінде ысырап көбейеді, дәнні сапасы төмендейді, алдағы жыл егініне танаптарды дайындаудың жақсы мерзімі өтіп кетеді. Өнім аса жоғары болған учаскелерде – 1 га 50-60-тан астам – СКПР6 «Колос» және СКД-5Р «Сибиряк» сияқты жаңа комбайндар да жоғары сапаны қамтамасыз етпейді – үлкен ысырапқа жол береді және дәнге зақым келтіреді.

Қорлану мөлшері аса маңызды көрсеткіш, ол ауылшаруашылығындағы кәсіпорынның қорлану деңгейі ретінде кеңейтілген ұдайы өндірістің мүмкіншілігін көрсетеді. Ауылшаруашылығын өндірісінің тәжірибесінде осы қордың орнын толтыру өзінің мал азығы, тұқымы, органикалық тыңайтқыш, малы, қажет материалдары есебінен натуралды (табиғи) нысаны күйінде де жұмсалған отынды, минералды тыңайтқышта, улы химикаты, құрама жемді, қосалқы бөлшектерді сатылған өнімнен түскен ақша есебінен сатып алу күйінде де жүзеге асырылады.

Негізгі капиталдың ұдайы өндірістің сипаты жөнінде келесі көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады: шаруашылығы нарықтық капиталдың жаңару және істен шығару коэффициенті.

Негізгі қорлардың қозғалысы мен техникалық жағдайын талдау (2003-2004 жж.)

Жаңару коэффициенті:

кейін түскен НҚ

К_ж = —————————————;

жыл соңындағы НҚ қоры

2033

2004 ж: К_ж = ————— = 0,03

64544

10272

2003ж: К_ж = ————— = 0,084

122103

НҚ жаңартылу мерзімі:

жыл басындағы НҚ құны

Т_ж = —————————————;

1 жылда келіп түскен НҚ құны

122103

2004ж: Т_ж = ————— = 60

2033

118044

2003ж: Т_ж = ————— = 11,49

10272

Шығу коэффиценті:

кеткен НҚ құны

К_ш = —————————————;

жыл басындағы НҚ құны

14177

2004 ж: К_ш = ————— = 1,116

122103

213

2003 ж: К_ш = ————— = 0,0018

118044

Өсім коэффициенті:

НҚ өсім сомасы

К_ө = —————————————;

жыл басындағы НҚ құны

109959-122103

2004 ж: К_ө = ———————- = -0,099

122103

122103-118044

2003 ж: К_ө = ———————- = -0,034

118044

Тозу коэффициенті:

НҚ тозу сомасы

К_т = —————————————;

НҚ алғашқы құны

2110

2004 ж: К_т = ————— = 0,017

122103

1174

2003 ж: К_т = ————— = 0,096

122103

Техникалық жарамдық коэффициенті:

НҚ қалдық құны

К_т.ж. = —————————————;

НҚ алғашқы құны

109959

2004 ж: К_т.ж. = ————— = 0,9

122103

67215

2003 ж: К_т.ж. = ————— = 0,55

122103

19 кесте – «Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің НҚ қолда бары және қозғалысын талдау

Көрсеткіштер	2003 ж	2004 ж	Ауытқу (+, -)
Алғашқы құны бойынша жыл басындағы бары	118044	122103	4059
Есепті кезеңдегі түскені	10272	2033	-8239
Есепті кезеңдегі кеткені	213	14177	13964
Жыл соңындағы бастапқы құны бойынша барлығы	122103	109959	— 12144
Жыл соңындағы баланстың (қалдық құны) бойынша	67215	64544	— 2671
1 жылдағы НҚ тозуы	1174	2110	+ 936

20 кесте – НҚ қозғалысы мен техникалық жағдайын талдау

№	Көрсеткіштер	Мәні		Ауытқу (+, -)
№	Көрсеткіштер	2003 ж	2004 ж	Ауытқу (+, -)
1	Жаңару коэффициенті	0,084	0,032	— 0,052
2	НҚ жаңартылу мерзімі	11,49	60	48,5
3	Шығу коэффициенті	0,0018	0,116	0,1142
20 кестенің жалғасы
4	Өсім коэффициенті	0,034	-0,089	— 0,133
5	Тозу коэффициенті	0,0096	0,017	0,0074
6	Техникалық жарамдылық коэффициенті	0,55	0,90	0,35

Ескертпе – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің мәліметтері негізінде талданған.

Талдау нәтижесі бойынша 2004 ж-ға қарай жаңару коэффициенті төмендеуде, шығу коэффициенті артуда. 2003 ж. жаңару коэффициенті шығу коэффициентінен жоғары болғанымен, 2004 ж кеміген, бұл шаруашылықта негізгі капиталдың ұдайы өндірісі кеңейтілгенін айтады.

Негізгі қор пайдалану қарқындылығы мен тиімділігін талдау

Негізгі қор пайдалану тиімділігінің жалпылама сипаттамасы үшін талдау қажет (R_оп.ф.):

негізгі қызметтен түскен пайда

R_оп.ф. = ———————————————————————-

негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны

2003 ж:

666

R_оп.ф. = ————— х 100%= 0,54 %

123260

2004 ж:

729

R_оп.ф. = ————— х 100%= 0,54 %

118047

Негізгі өндірістік қордың интенсивтілік деңгейін келесі көрсеткіштер бойынша бағалауға болады:

Негізгі өндірістік қордың (ФО_опф) қор қайтарымдылығы:

өндірістік өнім қоры

ФО_оп.ф. = ———————————————————————-

негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны

Қор сыйымдылығы (Ф_Е):

орташа жылдық құны

Ф_Е = ————————————————

өндірілген өнім құны

1) 2003 ж:

27220

Ф_опф = ————————— = 0,22

123260

2004 ж:

35666

Ф_опф = ————————— = 0,30

118047

2) 2003 ж:

123260

Ф_Е = ————————— = 4,53

27220

2004 ж:

118047

Ф_Е = ————————— = 3,31

35666

Зерттеулер көрсеткендей, егер шаруашылықтарда жердің сапасы жоғары болса, қор қайтарымы деңгейі жоғары болады. Бұдан ауыл шаруашылығында қор қайтарымын арттыру резервтерінің бірі жердің өнімділігін арттыру мен оны тиімді пайдалану.

Қор қайтарымын арттырудың маңызды факторы – негізгі өндірістік қорлардың тиімді құрылымын қамтамасыз ету, ең алдымен өсімдік және мал шаруашылығы.

Негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану тиімділігі күш және жұмысшы машиналар арасындағы тиімді үйлесімділік болғандықтан жағдайды арттыруға болады.

Қор қайтарымы көбінесе негізгі және материалды айналым құрылымы арасындағы күрделенген жағдайға байланысты. Еңбек құралдарымен оптималды қамтамасыз еткен жағдайда алғашқылар және, керісінше – тыңайтқыштар, тұқым, жем-шөп жетіспеушілігі кезінде негізгі қор пайдалану тиімділігі төмендейді.

Негізгі қорларды пайдалану тиімділігі олардың техникалық жағдайына, жаңару дәрежесі мен тозуына байланысты болады. Тозудың жоғары дәрежесі, нашар техникалық жағдай қор қайтарымының төмендеуіне әкеледі. Керісінше, негізгі қор өз уақытылы жаңарту (жаңасын сатып алу, құру, ескісін қайта құрастыру және жөндеу жолымен) оларды өнімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Негізгі қор пайдалануды жақсартуға жерді өңдеу және мал шаруашылығында еңбекті тиімді ұйымдастыру; жұмысшылардың қор қайтарымды арттыруға материалды және моральды ынталандыру мүмкіншілігін береді. Сондықтан негізгі қор тиімділік және қарқындылық деңгейі жер, еңбек, материалды, қаржылық ресурстарды пайдаланумен тығыз байланысты және осы факторлардың тиімді үйлестіруінде оң нәтижеге жетуге болады.

Тәжірибеде капиталдың қорлануы инвесторлар нысанында жүзеге асырылады, ол ұзақ мерзімді қаржы жұмсау түрінде іске асырылатын жиынтық шығарымдардан қайтарым алу үдерісі.

3.3 Жер қорын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары

Нарықтық экономика жағдайында жер негізгі капитал болып табылады., өйткені жер өндірілген өніммен және өндірістік ресурстармен қатар тауарлы ақшалай қатынастарға, нарықтық айналымға тартылады.

Жер – құнарлылығы жоғары болса, соғұрлым ауылшаруашылығы дақылдарының түсімі жоғары болады. Құнарлылық түрлері – табиғи, жасанды, экономикалық.

Табиғи құнарлылық – жердің табиғи қасиеті, ұзақ уақыттағы топырақ түзілу үдерісінің нәтижесі, ол топырақты қоректік заттың болуымен, олардың сіңімділігімен анықталады.

Жасанды құнарлылық – егін шаруашылығы мәдениетін жақсарту жолымен, қосымша қаржы жұмсаумен Адам еңбегінің нәтижесі.

Экономикалық (тиімді) құнарлылығы адам еңбегінің әсерімен жасалған табиғи және жасанды құнарлылықтың тұтастығын көрсетеді. Ол елдегі ҒТП, ҒТР қол жеткен деңгейіне байланысты.

Өндірісті интенсивтендірудің және топырақтың құнарлылығын арттырудың аса маңызды бағыты минералдарды және органикалық тыңайтқыштарды кеңінен қолдану болып табылады.

Қазіргі кезде топырақтан кететін қоректік заттарды тыңайтқыш енгізу арқылы орнын толтырудың интенсивті 30%-дан аспайды, ал тыңайтқышты ғылыми негізделген норма бойынша енгізген кезде бұл көрсеткіш 75-80 %-ға жетуі тиіс.

Республикада топыраққа минералды тыңайтқыште енгізудің жылдан жылға төмендеуі тікелей шаруашылықтарда оны сатып алатын ақша қаражатының жоқ болуы себебінен болып отыр. Тікелей шаруашылықтарда минералды тыңайтқыштарды және химиялық құралдардың басқа да түрлерін сатып алуға инвестициялық қаражат көздерін қалыптастыру агросектордың дамуының ең өткір мәселесі болып табылады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Будан кәсіпорынның қаржылық жағдайының жақсаруын, қаржының тұрақтылығын көруге болады.

Өндірістік кооперативтің табысының өзгерісіне ең қолайлы әсерін тигізген фактор кәсіпорынның шығындары көлемінің өзгерісі (1766 мың тг) және өімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер есебінен өнімнің өзіндік құнының өзгерісі (1805 мың тенге) қолайлы әсерін тигізген.

Өндірістік кооперативтік негізгі қорлар құрамы бойынша негізгі қызмет бойынша негізгі қорлар 2003 ж. 59610 м.тг., ал 2004 ж. бойынша 57119 м.тг., яғни сомасы 2491 м.тг-ге кеміген, негізгі емес қызмет бойынша негізгі қорлар 2003 ж. 7605 м.тг. болса, 2004 ж. 7425 м.тг., яғни 180 м.тг. сомасында кеміген. Барлық негізгі қорлар 2003 ж. 67215 м.тг., ал 2004 ж. 64544 м.тг., яғни 2671 м.тг., немесе 3,97%-ға кеміген. Негізгі қор құрылымы бойынша, негізгі қызмет түрі бойынша машиналар мен құрамдардың үлес салмағы басым, 2003 ж. 34,3 %, 2004 ж. – 35,5 %.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ

Стратегия индустриально-инновационного развития Казахстана на 2003 – 2015 годы. – Астана, 2003 г.
Сергеев М.В. Экономика предприятия – 2- издание переработана и дополнена М.: 2000г.
Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание»,2002. –688с.
Қазақстан ауыл, орман, балық шаруашылығы ҚР статистика жөніндегі агенттігі, Алматы қ., 2004 ж.
Ауыл (село) дамуының мониторингі. Тоқсан сайынғы статистикалық анықтамалық. 2005 ж. қаңтар-желтоқсан / Под ред. Ю.Шоқаманов.-А. (б.и.), 2006 ж.
«Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің жарғысы
Аудит и анализ финансовой отчетности, под редакцией Дюсембаева К.Ш., А. 1999г.
«Қ.Әбдіғұлов» атындағы өндірістік кооперативінің қаржылық есеп формалары
Контроль качества продукции: Учебное пособие. – М.: Издательство стандартов, 2001г.
Управление издержками организации. / учебник под ред. Кибанова А.Я. М.: «Инфра-М», 1997г.
Издержки промышленной продукции по двум категориям качества: Методические документы. – М. Издательства стандартов, 2001г.
Котляров С.А. Управление затратами. – СПб: Питер, 2001г.
Экономика предприятия // под. ред. проф. Сафронова – М.: Юрист, 2002г.
Менеджмент организации. //учеб. пособие под. ред. Румянцевой З.П., Саломатина А.Н., М.: 1999г.
Друри К. Ведение в управленческий и производственный учет // пер. с англ. – М.: аудит, Юнити, 1998г.
Сергеев М.В. Экономика предприятия – 2- издание переработана и дополнена М.: 2000г.
Алдағы шығыстар мен төлемдерге арналған резервтерді есептеу – Тояпаков Ж.С. — Бухгалтер бюллетені, 1998ж. №50

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдары

МАЗМҰНЫ

В Караганде появится стадион и спортивный комплекс на 10 тысяч мест

В Нацбанке ответили на вопрос, дорастет ли доллар до 600 тенге

Даниала Ахметова обвиняют в получении взятки в виде чемодана долларов от израильтян

«Я тоже хочу размножаться» — депутат о стерилизации животных в Казахстане

Димаш Кудайберген спел казахскую песню для премьер-министра Венгрии (ВИДЕО)

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты