Мазмұны

Кіріспе………………………………………………………………………………………………………

1.Тарау Авторлық және сабақтас құқықтар азаматтық құқық жүйесінде

1.1. Авторлық және сабақтас құқықтардың пайда болуы

және олардың даму тарихы…………………………………………………………………………

1.2. Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас

құқықтарды құқықтық реттеу……………………………………………………………………

1.3. Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау

саласындағы халықаралық қатынастар………………………………………………………

2-Тарау Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас

құқықтарды қорғау

2.1. Азаматтық құқықтарды қорғау ұғымы………………………………………………..

2.2. Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау………………………………………..

2.3. Авторлық және сабақтас құқықты қорғау бойынша

уәкілетті мемлекеттік орган және оның құзырлары……………………………………

Қорытынды……………………………………………………………………..

Пайдаланылған әдебиет………………………….………………………….…

Кіріспе

Қазақстан Республикасының егеменді ел болып өз тәуелсіздігін алғалы қаншама заңдарды қалыптастырсада «Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау» мәселесі өзекті болғандықтан осы тақырыпты таңдадым.

Қазақстан Республикасының 10 маусым 1996 жылғы “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңының 1-бабында осы Заң санаткерлік меншік саласындағы ғылым, әдебиет және өнер туындыларын (авторлық құқық), қойылымдарды, орындаушылықты, фонограммаларды, эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының хабарларын (сабақтас құқықтар) жасауға және пайдалануға байланысты туындайтын қатынастарды реттейді деп атап көрсетеді..

Авторлық құқық (ағылш. copyright) – адамның творчестволық қызметінің объективтендірілген нәтижелерін материалды емес объект ретінде қорғайтын құқықтық институт; ұлттық заңдар мен халықаралық конвенциялармен реттелетін азаматтық құқықтың бөлігі болып табылады[1].

Қазақстан Республикасының “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңының 49-бабына сәйкес авторлық және сабақтас құқықтарды қорғауды сот:

1) құқықтарды тану;

2) құқық бұзылғанға дейiнгi жағдайды қалпына келтiру;

3) құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауiп төндiретiн әрекеттердi тыю;

4) айырылып қалған пайданы қоса алғанда, шығындардың орнын толтыру;

5) құқық бұзушы авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу алдарынан тапқан табысты өндiрiп алу;

6) Қазақстан Республикасының заңдарымен белгiленген, жалақының жиырмадан елу мыңға дейiнгi ең төменгi мөлшерi, ал ЭЕМ-ға арналған бағдарламаның немесе деректер базасы авторларының құқығын бұзғаны кезде жалақының бес жүзден елу мыңға дейiнгi ең төменгi мөлшерi сомасында өтем төлеу арқылы жүзеге асырылады. Зиянның орнын толтырудың немесе табысты өндiрiп алудың орнына өтемақы мөлшерiн сот белгiлейдi;

7) олардың құқықтарын қорғауға байланысты заң актiлерiнде көзделген өзге де шаралар қолдану арқылы жүзеге асырады.

Іс қаралғанға дейін судья туындылармен фонограммалардың контрофактілік деп жорамалдаған даналардың жауапкердің дайындауына, көшірмелеуіне, сатуына, пайдалануына тыйым салу туралы жеке-дара ұйғарым шығаруға құықылы. Судья туындылар мен фонограммалардың контрофактілік деп жорамалданған даналарын, сонайақ тайындау мен көшірмеулеуге арналған материалдар мен жабдықтарды пайдалануға тыйым салу және алып қойу туралы ұйғарым шығаруға да құқықлы.

Сот туындының немесе фонограмманың контрафактілік даналарын, сонай-ақ оларды көшірмелеуге пайдаланылатын материалдар мен жабдықтарды тәркелеу туралы шешім шығарылуы құқылы. Туындының немесе фонограмманың контрофактілік даналары оның талап етуі бойынша авторлық немесе сабақтас құқықтардың иесіне берілуі мүмкін не сотың шешімі бойынша жойылуға тиіс.

Оларды көшірмелеуге пайдаланылған материалдар мен жабдықтар сотың шешімі бойынша жойылуға не мемлекет кірісіне берілуге тиіс.

Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес авторлық құқықтарды қорғау құқығы бұзылған адамның тікелей іс жүзіндегі немесе заңдық әрекеттермен жүзеге асырылуы мүмкін (өзін-өзі қорғау).

Бұдан басқа, құқығы бұзылған адам, егер заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе, өзіне келтірілген залалдың толық өтелуін талап ете алады.

Сонымен қатар осы бап құқығы бұзылған азаматтың өкімет билігі немесе басқару органына, бұзылған құқықты қоғау үшін, өтініш жасау мүмкіндігін растай отырып, мұндай өтініштің құқық қорғау туралы талап қойып сотқа жолдануға кедергі жасамайтындығын белгілейді. Біз осы жұмысымызда бүгінгі таңдағы авторлық құқықты қорғау саласындағы туындап отырған түйінді мәселелерді, оларды шешу жолдарын қарастыруды көздеп отырмыз. Туынды авторының құқықтарын қорғау кез-келген өркениетті мемлекетте алдыңғы қатарлы орынды алатындығы көпшілікке мәлім деп ойлаймыз. Дегенімен де авторлық құқықтң әлі күнге дейін толығымен зерттеліп бітпеген мәселелері жетерлік деп айтуға болады. Бұл саладағы мемлекетіміздің заңнамасы да толық қалыптастырылды деп те айтуға болмайды. Себебі мемлекетіміз санаткерлік құқық, соның ішінде авторлық құқық саласындағы қатынастарды реттейтін кейбір халықаралық құжаттарды әлі күнге дейін бекітпеген.

1-Тарау. Авторлық және сабақтас құқықтар азаматтық

құқық жүйесінде

1. Авторлық және сабақтас құқықтардың пайда болуы және

оның даму тарихы

Шығармашылық бар жерде, туындыгерлердің иелігіндегі меншікті дүниесі бар жерде оны сақтау мақсатында қандайда бір жұмыстардың жасалғаны ақиқат нәрсе. Мысалы, ежелгі Греция мен Римде автордың, жеке мүліктік құқығы, оған алатын сыйақысы ескеріліп отырған. Біреудін шығармасын ұрлап, иемденген адамды — арсыз деп танып, жұрт алдында дүре соққан. Римде авторлар шығармаларымен атағын ғана шығарып қоймай, табыс та тауып отырғанын зерттеушілер дәлелдейді.

Авторлық және сабақтас құқық қазақтың жыраулық поэзиясы қалыптасқан кезде де өмір сүріп келді десек қателеспейміз.

Халықаралық деңгейде авторлық құқық және сабақтас туралы идея Еуропада кітап басу ісімен байланысты XV ғасырда пайда болды. Бұрьн баспа ісі жоқ кезде қолжазбаны көбейту өте қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек кездесетін. Кейіннен кітап басатын станок дүниеге келісімен кітап шығару күрт өсіп, шығарма иесіне пайда түсіре бастады. Творчестволық еңбек саудаға айналды. Жақсы кітапты ұрлап шығаратындар, біреудің шығармасын екіншілердің жөнсіз пайдаланып кетуі, кітап басу арқылы пайда табатындардың арасындағы бәсекелестік алғашкы «әдебиет карақшыларын» тудырды. Баспа өнімдерінің экономикалық пайдасымен қоса, саяси және әлеуметтік күш-қуатын тани білген билік иелері XV ғасырдың аяқ шенінде өздеріне ыңғайлы жеке баспагерлерге ғана ерекше мүмкіндік тудырып, қалғандарын патшалар мен корольдердің жарлығы арқылы тежеп, реттеп, басқарып отырды.

Авторлық және сабақтас құқық саласында Еуропадағы алғашқы Заң XVII ғасырда Англияда дүниеге келді. Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компаниясының автор құқын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес әзірленген заң жобасы 1709 жылы талкыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде «Королева Аннаның статуты» деген атпен күшіне енді. Бұл Заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады. Ал суретшілердің авторлық құқық туралы заң Англияда 1735 жылы қабылданды.

Әдеби меншік туралы ұғым Францияда бұрыннан пайда болғанымен ол 1777 жылы XVI Людовиктің алты пәрменімен бір жүйеге келтіріліп, автордың өз шығармасын басып шығаруына және сатуына деген құқы заңдастырылды. Ал 1791 және 1793 жылғы декреттерде автор ез шығармасын қалай пайдаланып, қанша рет басып шығарамын десе де еркі бары айрықша айтылған.

Германияның әртүрлі аймақтарында автордың құқын мойындайтын құжаттар 1686 жылдан бастап қабылданғанымен Бүкілгерманиялық алғашқы Заң 1837 жылы жарық көрді. Ал Дания мен Норвегияда 1741 жылы қабылданып, 1814 жылға дейін күшін сақтаған декретте автор мен оның мұрагерінің құқы өмір бойы сақталды. 1762 жылы Үшінші Карлдың патшалығы кезінде Испанияда қабылданған Заң кітап шығаруға тек автордың айрықша құқы барын бекітті. Россияда авторлық құқық туралы тұңғыш Заң 1828 жылы қабылданды.

Ал бүгінгі заманда авторлық құқықты қорғауда өз жүйесін жасаған Америкада авторлық құқық туралы заң тұңғыш рет 1790 жылы қабылданған болатын. Содан бері талай өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраған ол заңның бүгінгі күш-қуаты орасан. Авторлық құқықты қорғаудың американдық жүйесі қазір әлемнің өркениетті елдерінің барлығына өз ықпалын тигізіп отыр. Себебі жыл сайын мемлекет бюджетіне 350 миллиард доллар пайда келтіретін санаткерлік меншікке иелік жасап, өз елінің рухани қазынасын, ғалым мен жазушының, суретші мен кино шеберлерінің, т.б. азаматтарының көкірегін жарып шыққан көркем дүниесін, ғылыми жаңалықтарын, өнер табыстарын қорғау арқылы ел байлығын еселей түсетінін олар жақсы біледі. Сондықтан бұл істі дамытуға күш-жігерді де, қаражатты да аяп қалмайды.

Шынайы көркем туынды, әдеби шығарма, музыка, сурет пен сәулет, талантты әнші, сахна шеберлерінің өнері ешқашанда томаға тұйық қалпында, бір халықтың ғана құшағында қала алмайды. Ел мен елдің байланысы дамыған сайын, олардың өнері де бір-біріне ауысып, рухани қазынасын байытады. Халықаралық байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны тудырушы ел мен пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни осы саланы бір жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың қажеттігін тудырды. Міне, сондай тұңғыш Заң 1886 жылы қабылданған, әдеби туындылар мен керкем шығармаларды қорғайтын Берн конвенциясы болатын. Қазір бұл заңды 140-қа жуық мемлекет мойындап отыр. Әлемнің 175 елін біріктіріп, үкіметтерімен жұмыс жүргізетін және санаткерлік меншікке байланысты жүздеген қоғамдық ұйымдардың мүддесін қоса қорғайтын Дүниежүзілік Санаткерлік Меншік ¥йымының (WІРО-ВОИС) құрылуына да осы заң түрткі болғанын айту қажет.

Авторлық құқықтар жөніндегі ресми құжаттар Қазақстанда тұңғыш рет XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ғылыми-қоғамдық еңбектерде көрініс берді, ал одан соң қолданылып жүрген бірқатар заң ережелерінде, оның ішінде 1928 жылғы Заң кодексінде айқындала түскені мәлім. Дегенмен бұл заңдар жүйесі 1917 жылғы 29 желтоксанда қабылданған «Мемлекеттік баспа туралы» декреттен бастау алады. Қазіргі мемлекеттік кешенді заң жүйесіндегідей емес, ол кездегі заң ережелері әлемдік, сондай-ақ аймақтық дәрежедегі көкейтесті мәселелерді шешуге, авторлық құқық саласының көптеген проблемаларын реттеуге дәрменсіз еді.

Қазақстандағы авторлық және сабақтас құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы Букілодақтық Авторлық құқық женіндегі Агенттіктін (ВААП) Қазақстандағы бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен басталады. Шағын ғана топтан тұратын бұл бөлімше авторлардың қаламақысын реттеумен шұғылданып, Мәскеуден келетін нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ. Өз тарапынан авторлық құқықты реттейтін бірде-бір құжат әзірлеген емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді. Дегенмен де бұл мекеменін өмірге келуі — әдебиет пен өнер өкілдерінін, творчестволық еңбегінің ақысын қорғау мүмкіндігін тудырды. Баспа мен газет, журналдарда, радио мен телевидениеде, театр сахнасы мен эстрадада жарық көрген туындылары үшін автор мен сабақтас құқық иелері — актерлер, әншілер, цирк ойыншылары, т.б. өз енерінің жемісін үкімет белгілеген мөлшер бойынша алатын дәрежеге жетті. Бөлімшеде Қазакстан авторлары мен орындаушылардың, олардың шығармаларының аса мол деректері жинақталды[2].

Авторлық құқықты және сабақтас қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. 1992 жылы Бүкілодақтық Агенттіктің қазақ бөлімшесінің негізінде Қазақстанның Авторлық құқық және сабақтас құқықтар жөніндегі Мемлекеттік Агенттігі құрылды. Облыс орталықтарында өкілдері бар, орталық аппараты әлденеше есе көбейген бұл мекеменің мойнына жүктелген міндеттер зор болса да, бес жыл бойына мардымды іс тындырған жоқ. Авторлық құқық саласындағы мемлекеттік саясатты кең ауқымда жүргізудің орнына ескі сүрлеуден шыға алмай, бұрынғыша қаламақы жинаумен ғана шектелді. Тәуелсіз мемлекетіміздің дүниежүзілік қауымдастыққа кіруімен байланысты санаткерлік меншікті корғаудың алуан түрлі мәселелері ескерусіз қалды. 1996 жылғы маусым айында қабылданған «Авторлық құқық және сабақтас құқық туралы» заңның жобасын әзірлеуден басқа кырықтан аса адамы бар бұл мекеме өз қолдарынан келетін, авторларды қорғайтын аса зәру нұсқаулықтар шығаруға да көңіл бөлген жоқ. Республикамыздағы авторлық және сабақтас құқықтың мән-жайын талдайтын, тіпті, істелген жұмыстары мен алдағы атқаратын кызметтерін анықтайтын құжаттар да бірде бір рет әзірленбеді. Бұған, Агенттіктің бір жыл ішінде екі министрліктің, Экономика министрлігі мен Энергетика, өнеркәсіп және сауда министрлігінің құзырында көшіп-қонып жүруі де зиянын тигізді. Бір-бірімен мақсат-мұраттары түйіспейтін министрліктердің Агенттікке басшылық ықпалы да, пайдасы да тие қойған жоқ.

Келесі оңтайластыруда, яғни 1999 жылдың басында, Агенттік, Әділет министрлігінің құрамына беріліп, енді «Авторлық құқық жөніндегі комитет» деп аталды.

Мемлекет құрылымдарын реформалаудын басты мақсаты — басқару жүйесін жетілдіріп, басы артық, қосалқы құрылымдарды қысқартып экономикалық жағынан тиімді болуын көздеу әркімге белгілі жай.

Экономика министрлігіне қосар кезде реформаторлар Агенттіктен түсетін азын-аулақ пайданы есептеп, ең дұрыс жол осы деп дәлелдесе, жарты жылдан соң (1997 ж.) оның саудаға қатынасын ескеріп, Энергетика, өнеркәсіп және сауда министрлігінің құрамына берлді. Содан бір жыл өтпей «Авторлық құқық» деген сөзді негізге алып Агенттік Әділет министрлігінің құрамына енгізілді.

Қазір Дүниежүзілік Санаткерлік Меншік Ұйымына (ВОИС) мүше болып отырған 175 мемлекеттің 98 пайызында бұндай мекемелер Президентке, немесе парламентке, жиі үкіметке тікелей бағынып, осы саладағы мемлекеттік саясатты жүргізеді. Мысалы, АҚШ-та авторлық құқық мекемесі Конгреске бағынса, Қытайда екі жыл бұрын Мемлекеттік комитет болып қайта құрылды.

Ал Россия мен Белоруссияны қоспағанда бұрынғы КСРО-ның құрамында болған елдердің бәрінде де Үкіметке тікелей башнатын Авторлық құқық, жөніндегі Мемлекеттік Агенттіктер жұмыс істеп келеді. Россия өткен жылы өздері бір кезде жойып жіберген авторлық құқыққа қатысты мемлекеттік органды коғамдык ұйымдардың талап етуімен Үкіметке қарайтын «Роспатенттің» құрамында қайтадан ашуға мәжбүр болды. Әрине бұл жартыкеш шара болғанымен, оның келешекте кеңейетіні сөзсіз. Белоруссияда ғана Авторлық құқық жөніндегі Комитет Әділет министрлігінің құрамына кірген.

1999 жылы Қазақстанда авторлық және сабақтас құқықты қорғауды жетілдіріп, дамытудың таяу жылдарға арналған стратегиялық жоспары бекіп, кең ауқымды бағдарлама жасалды. 1999 жылы маусым айында Үкімет қаулысымен бекіген Комитеттің Ережесіне сай бұл Бағдарламада Қазақстандағы авторлық құқыққа қатысты заңдарды жетілдіру, халықаралық қатынастарды күшейту, жеке авторлардың құқығын қорғау, ұжымдық негізде мүліктік құқықтарды басқаратын ұйымдардың кызметін бақылау, республикамызға ендеп кіре бастаған дыбыс-бейнетаспаларды заңсыз сататын «қарақшылық» топтармен күресті өрістету, құқық қорғау, заң орындарымен қарым-қатынасты күшейтіп, бірлесе қимыл жасау, т.б. мәселелер қамтылып, оны жүзеге асыру үшін көлемді қаражат бөлгізуге қол жетті. Бұл санаткерлік меншікті қорғауға байланысты үкіметіміздің аса игі қадамы болды. Соның нәтижесінде 2000 жылы республиканың барлық аймақтарындағы әділет, прокуратура, құқық қорғау, заң, кеден, салық мекемелерінің жауапты қызметкерлерінін, басын қосқан семинар-кеңестер өтті. Облыстардағы, ірі қалалардағы авторлық құқықтың қорғалуын тексерген шаралар жүзеге асты.

Әрбір өркениетті ел өз халкының ғасырлар бойы жасаған әдебиет, өнер және ғылыми мұрасын, өз азаматтарының творчестволық еңбегін қолдап қана қоймайды, оны сұқ кез, сумаң қолдардан қорғап та отыруы керек. Халықтың абырой-атағын оның әдебиеті мен өнері, ғылымы дүниеге жаятын болса, мемлекеттің әлемдік қауымдастык алдындағы бет-бейнесі, беделі халқының рухани қазынасын қалай қорғауына да байланысты. Бұл мәселе мемлекеттің тек ішкі шаруасы десек қателескеніміз. Көркем өнердің шекараны мойындамайтыны сияқты, оны қорғаудың шаралары да бір елдің ауқымына сыймайды. Сондықтан біздін жас мемлекетіміз бұл істе тоқырап қалмай, әлемдік қауымдастықтағы озық үлгілерге ден қойып, дамыса, ешкімнен кем болмаймыз.

2. Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас

құқықты құқықтық реттеу

Бүгінгі таңда ғылыми-техникалық прогресстің жедел дамуы салдарынан санаткерлік құқық саласында көптеген заң бұзушылықтар орын алып отыруда. Жай ғана қарапайым мысал ретінде, қазіргі кездегі нарығымзды қаптап отырған арзан қарақшылық дыбыс және бейне-дыбыс өнімдерін келтіруге болады.

Қазақстан Республикасының 10 маусым 1996 жылғы “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңы авторлық құқыққа мынандай сипаттама берген: авторлық құқық — автордың мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтары.

Авторлық құқық белгiлi бiр объективтi түрге ие болған:

1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты);

2) ауызша (көпшiлiк алдында айтушылық, көпшiлiк алдында орындаушылық және сол сияқты);

3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттiк, оптикалық және сол сияқты);

4) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино, телебейне — немесе фотокадрлар және сол сияқты);

5) көлемдi — кеңiстiктi (мүсiн, үлгi, макет, ғимарат, және сол сияқты) түрiндегi жарияланған туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да қолданылады.

Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын ғылым, әдебиет және өнер туындылары және дербес қолдануға болатын туынды бөлiгi (оның атауымен қоса) авторлық құқық объектiсi болып табылады.

Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердiң, әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiне қолданылмайды.

Туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектiнi меншiктену құқығымен байланысты емес.

Материалдық объектiнi меншiктену құқығының немесе материалдық объектiнi иелену құқығының өзгеге берiлуi, сол объектiде көрсетiлген туындыға қандай да болсын авторлық құқықтың ауысуына өздiгiнен әкеп соға алмайды.

Қазақстан Республикасының “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңы авторлық құқық объектiлерi болып табылатын туындылар анықтаған.

Мыналар авторлық құқық объектiлерi болып табылады:

1) әдеби туындылар;

2) драмалық және музыкалық-драмалық туындылар;

3) сценарий туындылары;

4) хореография және пантомима туындылары;

5) мәтiнi бар немесе мәтiнi жоқ музыкалық туындылар;

6) дыбыс-бейнежазу туындылары (кино-, теле- және бейнефильмдер, диафильмдер және басқа кино- және телетуындылар);

7) мүсiндеме, кескiндеме, графика және бейнелеу өнерiнiң басқа да туындылары;

8) қолданбалы өнер туындылары;

9) сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ өнерi туындылары;

10) суретке түсiру туындылары және суретке түсiруге орайлас әдiстермен жасалған туындылар;

11) карталар, жоспарлар, нобайлар, безендiрулер және географияға, топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемдi туындылар;

12) ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар;

13) өзге де туындылар.

ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды қорғау ЭЕМ-ге арналған бағдарламалардың (соның iшiнде операциялық жүйелердiң) бастапқы мәтiн мен объектiлiк кодты қоса алғанда, кез-келген тiлде және кез-келген нысанда жасалуы мүкiн барлық түрiне қолданылады.

Авторлық құқық объектiлерiне мыналар да жатады:

1) туынды шығармалар (аудармалар, өңделген дүниелер, аннотациялар, рефераттар, түйiндер, шолулар, инсценировкалар, музыкалық өңдеулер және басқа да ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларын өңдеулер);

2) жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар, деректер базалары) және материалдарының iрiктелуi және (немесе) орналасуы жағынан шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын басқа да құрама туындылар.

Туынды және құрама шығармалар, өздерiнiң негiзге алынған немесе өздерiне енген туындылардың авторлық құқық объектiлерi болу болмауына қарамастан, авторлық құқықпен қорғалады.

Сабақтас құқықтардың объектілеріне мыналар да жатады:

Сабақтас құқықтар қойылымдарға, орындаушылықтарға, фонограммаларға, эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының хабарларына олардың мақсатына, мазмұны мен сапасына, сондай-ақ жеткізілу әдісі мен нысанына қарамастан қолданылады.

Сондай-ақ аталмыш заңда авторлық құқық объектiлерi болмайтын туындылар тізімі де келтірілген. Олар:

1) ресми құжаттар (заңдар, сот шешiмдерi, заң әкiмшiлiк, сот сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтiндер), сондай-ақ олардың ресми аудармалары;

2) мемлекеттiк нышандар мен белгiлер (жалаулар, елтаңбалар, ордендер, ақша белгiлерi және өзге де мемлекеттiк нышандар мен белгiлер);

3) халық шығармашылығы туындылары;

4) оқиғалар мен фактiлер туралы ақпараттық сипаттағы хабарлар.

“Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңға сәйкес авторлық құқық:

1) авторларының немесе олардың құқық мұрагерлерiнiң азаматтығына қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында жарияланған не жарияланбаған, бiрақ қандай болсын объективтi нысандағы туындыларға;

2) жарияланған не жарияланбаған, бiрақ Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының азаматтары авторлар және олардың құқық мұрагерлерi деп танылады;

3) жарияланған не жарияланбаған, бiрақ Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес басқа мемлекеттердiң азаматтары авторлар (олардың құқық мұрагерлерi) деп танылады.

Егер туынды Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде алғаш жарияланған күннен кейiнгi отыз күн iшiнде Қазақстан Республикасының аумағында жарияланса, ол Қазақстан Республикасында жарияланды деп саналады.

Қазақстан Республикасы аумағында туынды халықаралық шарттарға сәйкес қорғалатын болған жағдайда туындының авторы авторлық құқықты алуға негiз болған iс-әрекет немесе мән-жай орын алған мемлекеттiң заңы бойынша анықталады.

Ғылым, әдебиет және өнер шығармасына авторлық құқық оның жасалу дерегiне қарай туындайды. Авторлық құқықтың пайда болуы және жүзеге асуы үшiн туындыны тiркеу, өзге де арнайы рәсiмдеу немесе әлдебiр шарттылықтың орындалуы талап етiлмейдi.

Айрықша авторлық құқықтардың иесi өзiнiң құқықтарын хабарлау үшiн авторлық құқық қорғау белгiсiн пайдалануға құқылы, ол белгi туындының әр данасына қойылады және мынадай үш элементтен тұрады:

1) қоршауға алынған латынша «C» әрiп: с;

2) айрықша авторлық құқықтар иесiнiң есiмi (атауы);

3) туындының алғаш жарияланған жылы.

Туындыға авторлық құқықтың немесе қандай да бiр айрықша құқықтың иесi жарияланған немесе жарияланбаған туындыға авторлығын, туындының жариялану фактiсi мен мерзiмiн немесе автордың туындыға құқығына қатысты жасалған шарттарды куәландыру үшiн авторлық құқығы қорғалатын мерзiм iшiнде кез-келген уақытта оны ресми тiзiмдемелерге тiркей алады.

Тiркеудi белгiленген нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес уәкiлдiк берiлген орган жүзеге асырады.

Өзге дәлелдер болмаған жағдайда туындының түпнұсқасында немесе данасында автор ретiнде көрсетiлген адам туындының авторы деп саналады.

Туынды жасырын немесе бүркеншiк атпен жарияланған жағдайда (автордың бүркеншiк аты оның өзi екенiне күмән туғызбайтын жағдайды қоспағанда), туындыда есiмi немесе атауы көрсетiлген баспагер өзге дәлелдер болмаған кезде осы Заңға сәйкес автордың өкiлi болып табылады және оның өкiл ретiнде автордың құқығын қорғауға, оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге құқығы бар. Бұл ереже сондай туындының авторы өзiнiң кiм екенiн ашқанша және өзiнiң авторлығын мәлiмдегенше қолданыла бередi.

Егер өзiн жарияланбаған туынды қолжазбасының авторымын деп санайтын жеке тұлға оны басқалардың заңсыз пайдалануына немесе иемденiп кетуiне жол бермеу үшiн сақтауға өткiзудi қажет деп тапқан жағдайларда уәкiлдiк берiлген орган қолжазбаны қабылдап алуға мiндеттi, ол туралы қолжазбаны өткiзген адамға оның түскен мерзiмi туралы анықтама берiледi.

Екi немесе одан да көп адамның (тең авторлардың) бiрлескен шығармашылық еңбегiмен жасалған туындының авторлық құқығы, мұндай туындының бөлiнбес бiртұтас болуына немесе әрқайсысы өз алдына жеке мәнге ие бөлiмдерден тұратындығына қарамастан, тең авторларға тиесiлi болады.

Егер туындының бiр бөлiгiн осы туындының басқа бөлiктерiне қарамастан пайдалану мүмкiн болса, бұл бөлiгi дербес мәнi бар туынды деп танылады. Ал егер тең авторлар арасындағы келiсiмде өзгеше көзделмесе, олардың әрқайсысы туындының дербес мәнi бар өзi жасаған бөлiгiн өз қалауы бойынша пайдалануға құқылы.

Тұтас алғанда туындыны пайдалану құқығы тең авторларға ортақ. Тең авторлардың өзара қатынастары олардың арасында жасалған келiсiм арқылы белгiленуi мүмкiн. Егер тең авторлардың туындысы бөлiнбейтiн бiртұтас дүние болса, тең авторлардың бiр де бiрiнiң туындыны пайдалануға жеткiлiктi негiздерi болмайынша тыйым салуға құқығы жоқ.

Жинақтың және басқа да құрама туындылардың авторына (құрастырушысына) шығармашылық (құрастырушылық) еңбек нәтижесi болып табылатын материалдарды iрiктеудi және (немесе) орналастыруды жүзеге асырғандығы үшiн авторлық құқық берiледi.

Құрастырушының өзi құрама туындыға енгiзiлген әрбiр туынды авторларының құқықтарын сақтаған жағдайда авторлық құқықты пайдаланады. Егер авторлық шартта өзгеше көзделмесе, құрама туындыға енгiзiлген туындылардың авторлары өз туындыларын құрама туындыға қарамастан пайдалана беруге құқылы.

Құрастырушысының авторлық құқығы басқа адамдардың сол материалдарды басқа құрама туындылар жасау үшiн дербес iрiктеуiне және (немесе) орналастыруына кедергi жасамайды.

Энциклопедияларды, энциклопедиялық сөздiктердi, мерзiмдi және шығуы жалғаса беретiн ғылыми еңбектер жинақтарын, газеттердi, журналдарды және басқа да мерзiмдi басылымдарды жарыққа шығаратын баспагерге мұндай басымдарды тұтас пайдалануға айрықша құқық берiледi. Баспагер мұндай басылымдарды кез-келген жағдайда пайдаланса да өзiнiң атауын көрсетуге немесе оны көрсетудi талап етуге құқылы.

Мұндай басылымдарға енгiзiлген туындылардың авторлары жалпы басылымға қарамастан өз туындыларын пайдалануға айрықша құқықтарын сақтап қалады.

Аудармашыларға және басқа да туынды шығармалардың авторларына өздерiнiң жасаған аудармасына, қайта жасағанына, музыкалық әуендерден немесе басқа да өңдеуден өткiзгенiне авторлық құқық берiледi.

Аудармашы және басқа да туынды шығарма авторы өзi аударатын, қайта жасайтын, музыкалық әуендейтiн немесе басқа да өңдеуден өткiзетiн туынды авторының авторлық құқығын сақтаған жағдайда өзi жасаған туындыға авторлық құқықты пайдаланады.

Аудармашылардың және басқа да туынды шығарма авторларының авторлық құқығы сол туындыларды өзге адамдардың аударуына және өңдеуiне кедергi болмайды.

Дыбыс-бейнежазу туындысының авторлары (тең авторлары):

1) сценарий авторы;

2) дыбыс-бейнежазу туындысына арнайы жасалған музыкалық туындының (мәтiнi немесе мәтiнсiз) авторы (сазгер);

3) қоюшы-режиссер;

4) қоюшы-оператор;

5) қоюшы суретшi болып табылады.

Бұрын шығарылған, қайта өңделген немесе дыбыс-бейнежазу туындысының құрамдас бөлiгi ретiнде енгiзiлген туынды авторы да дыбыс-бейнежазу туындысының тең авторы болып саналады.

Дыбыс-бейнежазу туындысын жасауға немесе бұрын жасалған туындыға құқық беруге авторлық шарттың жасалуы, осы туынды авторларының (немесе бұрын жасалған туынды авторларының және өзге де авторлық құқықтар иелерiнiң) дыбыс-бейнежазу туындысын дайындаушыға, егер авторлық шартта өзгеше көзделмесе, дыбыс-бейнежазу туындысын пайдалануға айрықша құқық беруiне әкеп соғады.

Дыбыс-бейнежазу туындысын дайындаушы бұл туынды кез келген жағдайда пайдаланылса да өз есiмiн немесе атауын көрсетуге, не солай көрсетiлуiн талап етуге құқылы.

Дыбыс-бейнежазу туындысына арнайы шығарылған музыкалық туындының (мәтiнмен немесе мәтiнсiз) авторы осы музыкалық туындының дыбыс-бейнежазу туындысы ретiнде көпшiлiк алдында әрбiр орындалуы жағдайында оның көпшiлiкке хабарланғаны, сондай-ақ дыбыс-бейнежазу туындысы данасының жалға берiлгенi үшiн сыйақы алу құқығын сақтап қалады.

Дыбыс-бейнежазу туындысына құрамдас бөлiк ретiнде енген, бұрыннан бар (сценарий негiзiне алынған роман авторы және басқалар), сондай-ақ жұмыс процесiнде туған (қоюшы-оператор, қоюшы-суретшi және басқалар) туындылар авторларының әрқайсысы өз туындысына авторлық құқықты пайдаланады.

“Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңның 14-бабына сәйкес қызмет бабында мiндеттердi немесе жұмыс берушiнiң қызметтiк тапсырмасын орындау тәртiбi бойынша жасалған туынды авторының мүлiктiк емес жеке құқығын қызметтiк туынды авторы иеленедi.

Егер жұмыс берушi мен автор арасындағы шартта көзделсе және өзгеше көзделмесе, қызметтiк туындыны пайдалануға мүлiктiк құқықты жұмыс берушi иелендi.

Қызметтiк туынды кез келген жағдайда пайдаланылса, жұмыс берушi өз атауын көрсетуге немесе солай көрсетiлуiн талап етуге құқылы.

Туынды табыс етiлген кезден бастап он жыл өткеннен кейiн, ал жұмыс берушi келiскен жағдайда — одан да ертерек, жұмыс берушiмен жасасқан шартқа қарамастан, оның туындыны пайдалануға және авторлық сыйақыны алуға толық көлемде авторлық құқығы болады.

Қызмет бабындағы мiндеттердi немесе жұмыс берушiнiң қызметтiк тапсырмаларын орындау тәртiбiмен энциклопедияларды, энциклопедиялық сөздiктердi, ғылыми еңбектердiң мерзiмдi және жалғастырыла беретiн жинақтарын, газеттердi, журналдарды және басқа да мерзiмдi басылымдарды жасауға бұл баптың ережелерi қолданылмайды.

Автордың өз туындысына қатысты мынадай мүлiктiк емес жеке құқықтары болады:

1) туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның iшiнде, егер iс жүзiнде мүмкiн болса, туынды кез келген жария пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың есiмiн тиiстi түрде көрсету арқылы тануды талап ету құқығы (авторлық құқық);

2) туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың шын есiмiнiң орнына лақап есiмiн (бүркеншiк есiмiн) көрсету және соны талап ету немесе есiмiн көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырындық (есiмi аталу құқығы);

3) туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға жол бермеу, туындыны кез-келген жолмен бүлдiруге, бұрмалауға немесе өзге жолмен өзгертуге, сондай-ақ автордың ар-ожданына яки беделiне нұқсан келтiре алатын басқа кез-келген қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету құқығы (автордың беделiн қорғау құқығы).

Бұрын қабылданған шешiмнен пайдаланушыға келтiрiлген зиян, соның iшiнде оның айрылып, қалған пайдасы өтелген жағдайда автордың туындыны жариялау туралы ондай шешiмнен бас тартуға құқығы бар (керi қайтарып алу құқығы). Егер туынды жарияланып кеткен болса, автор оны керi қайтарып алатыны туралы жария түрде хабарлауға мiндеттi. Бұл ретте ол туындының бұрын дайындалған даналарын өз есебiнен қайтып алуға құқылы.

Автордың мүлiктiк құқықтарына қарамастан, оның мүлiктiк емес жеке құқықтары болады және оларды туындыны пайдалану жөнiндегi айрықша құқықтарын бiреуге берген жағдайда да сақтап қалады.

Туынды авторының немесе авторлық құқықтардың өзге иесiнiң сол туындыны кез-келген нысанда және кез-келген әдiспен пайдалануға мүлiктiк (айрықша) құқығы бар.

Автордың туындыны пайдалануға айрықша құқықтары төмендегi әрекеттердi жүзеге асыру, рұқсат ету немесе жүзеге асыруға тыйым салу құқығын бiлдiредi:

1) туындыны қайта шығару (қайта шығару құқығы);

2) туындының түпнұсқасын немесе даналарын кез-келген әдiспен тарату; сату, жалға өткiзу, көпшiлiкке уақытша пайдалануға беру және басқалар (тарату құқығы);

3) тарату мақсатында туынды даналары, соның iшiнде автордың немесе авторлық құқықтардың өзге иесiнiң рұқсатымен дайындалған даналарын импорттау (импортқа әкелу құқығы);

4) туындыны жария көрсету (жария көрсету құқығы);

5) туындыны жария орындау (жария орындау құқығы);

6) туындыны жария хабарлау (туындыны жалпы жұрттың назарына арнап хабарлау), соның iшiнде эфирде немесе кабель арқылы хабарлау (жария хабарлау құқығы);

7) жалпы жұрттың назарына арнап эфирде алғашқы және (немесе) кейiнгi хабарлауды қоса алғанда туындыны эфирде хабарлау (эфирде жариялау құқығы);

8) жалпы жұрттың назарына арнап кабель арқылы алғашқы және (немесе) кейiнгi хабарлауды қоса алғанда туындыны кабель арқылы хабарлау (кабель арқылы хабарлау құқығы);

9) туындыны аудару (аудару құқығы);

10) туындыны қайта жасау, музыкалық әуендеу немесе басқаша түрде қайта өңдеу (өңдеу құқығы) құқықтарын бiлдiредi.

Егер туындының заңды түрде жарияланған даналары оларды сату арқылы азаматты айналымға түсiрiлсе, онда олардың автордың келiсiмiнсiз және сыйақы төлемей одан әрi таратуға жол берiледi.

Туындының түпнұсқасын немесе даналарын жалға беру (және көпшiлiкке жалға беру) арқылы тарату құқығы, ол даналарға меншiк құқығына қарамастан:

1) ноталық мәтiн түрiндегi музыкалық туындының;

2) фонограммаға түсiрiлген туындының;

3) дыбыс-бейнежазу туындысының;

4) деректер базасының;

5) ЭЕМ бағдарламаларының авторына немесе авторлық құқық иесiне берiледi.

Сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ жобаларын пайдалануға айрықша құқықтар мұндай жобалардың нақты iске асырылуын да қамтиды.

Туындыны пайдаланудың әрбiр түрi үшiн авторлық сыйақының мөлшерi мен есептелу тәртiбi авторлық шартта, сондай-ақ пайдаланушылар мен авторлардың мүлiктiк құқықтарын ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдар жасайтын шарттарда белгiленедi.

Бейнелеу өнерi шығармасының авторы туындының меншiк иесiнен өз туындысының көшiрмесiн жасау құқығын жүзеге асыруға мүмкiндiк беруiн талап етуге құқылы (қол жеткiзу құқығы). Бұл орайда туындыны меншiк иесiнен туындыны авторға жеткiзiп берудi талап етуге болмайды.

Бейнелеу өнерi туындысының түпнұсқасын жария түрде (аукцион, бейнелеу өнерiнiң галереясы, көркемдiк салоны, дүкен және сол сияқтылар арқылы) қайталап сатқан әрбiр жағдайда мұндай бейнелеу өнерi туындысын меншiктену құқығынан бiрiншi рет айырылғаннан кейiн автордың немесе оның мұрагерлерiнiң сатушыдан қайталап сату бағасының бес процентi мөлшерiнде сыйақы алуға құқығы бар (қадағалау құқығы). Авторды тiрi кезiнде аталған құқықтан айыруға болмайды және ол заң бойынша немесе қалдырған өсиетi бойынша авторлық құқық мерзiмiнде тек қана автордың мұрагерлерiне көшедi.

Қазақстан Республикасының “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңының 18-бабы – туындыны жеке мақсатта автордың келiсiмiнсiз және авторлық сыйақы төлемей көшiрмелеу жағдайларын көздеген. Мәселен заңды түрде жарияланған туындыны автордың келiсiмiнсiз және авторлық сыйақы төлемей жеке тұлғаның тек өз мақсаты үшiн, жалғыз дана етiп көшiрмелеуiне жол берiледi. Бұл ереже:

1) үйлер және солар сияқты ғимараттар түрiндегi сәулет өнерi туындыларын көшiрмелеуге;

2) деректер базаларын немесе олардың елеулi бөлiктерiн көшiрмелеуге;

3) ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды көшiрмелеуге;

4) кiтаптарды (толығымен) және нота мәтiндерiн репродукциялауға қолданылмайды.

Сонымен қатар бұл заңда туындыны автордың келiсiмiнсiз және авторлық сыйақы төлемей пайдалану мүмкіндіктері де қарастырылған. Атап айтсақ, автордың келiсiмiнсiз және авторлық сыйақы төлемей, бiрақ туындысы пайдалынатын автордың есiмiн және қай деректен алынғаны мiндеттi түрде көрсетiле отырып, шығарманы пайдалануға мынадай жағдайларда жол берiледi:

1) заңды түрде жарияланған туындылардан түпнұсқа күйiнде және аударма түрiнде ғылыми, зерттеу, пiкiрталас, сыни және ақпараттық мақсатта, баспасөзге шолу ретiнде газеттер мен журналдар мақалаларынан алынған үзiндiлерiн қоса алғанда, дәйексөз алу мақсатына сай көлемiнде дәйексөз алу;

2) заңды түрде жарияланған туындыларды және олардан алынған үзiндiлерiн оқыту сипатындағы басылымдарда, радио және телехабарларда, дыбыс-бейнежазуларда алға қойған мақсатқа сай көлемде пайдалану;

3) ағымдағы экономикалық, саяси, әлеуметтiк және дiни мәселелер бойынша газеттерде немесе журналдарда заңды түрде жарияланған мақалаларды немесе эфирге берiлген осындай сипаттағы туындыларды жалпы жұртшылық назарына жеткiзу үшiн, автор тарапынан мұндай көшiрмелеуге, эфирге беруге немесе хабарлауға арнауы тыйым салынбаған жағдайларда, газеттерге көшiрiп басу, эфирге тарату немесе кабель бойынша хабарлау;

4) көпшiлiк алдында сөйленген саяси сөздердi, үндеулердi, баяндамаларды және басқа осы сияқты туындыларды ақпараттық мақсатқа сай көлемде жалпы жұртшылық назарына жеткiзу үшiн газеттерге көшiрiп басу, эфирге тарату немесе кабель бойынша хабарлау. Бұл орайда автордың мұндай туындыларды жинақтарда жариялау құқығы сақталады;

5) ағымдағы оқиғалар барысында көрiнген немесе естiлген ағымдағы оқиғаларды суретке түсiру құралдары, эфирге тарату немесе жалпы жұртшылық назарына жеткiзу үшiн кабель бойынша хабарлау арқылы ақпараттық мақсатқа сай көлемде шолуларда көшiрмелеу немесе көпшiлiк назарына арналған хабар. Бұл орайда автордың мұндай туындыларды жинақтарда жариялау құқығы сақталады;

6) заңды түрде жарияланған туындыларды бедерлi-нүкте жазумен немесе зағип адамдарға арналған басқа да арнайы тәсiлдермен, осылайша көшiрмелеу үшiн арнайы жасалған туындыларды қоспағанда, пайда таппай көшiрмелеу.

Автордың келiсiмiнсiз және сыйақы төлемей, бiрақ туындысы пайдаланылатын автордың есiмi мен қай деректен алынғаны мiндеттi түрде көрсетiле отырып, туындының жалғыз данасын:

1) заңды түрде жарияланған туындыны кiтапханаларда және архивтерде қалпына келтiру, жоғалып кеткен немесе бүлiнген даналарды ауыстыру, өз қорындағы туындыны белгiлi бiр себептермен жоғалтып алған басқа кiтапханаларға туындының даналарын беру үшiн;

2) кiтапханалар мен архивтердiң жинақтарда, газеттерде және басқа мерзiмдi басылымдарда заңды түрде жарияланған жеке мақалалар мен шағын көлемдi туындыларды, заңды түрде жарияланған жазбаша туындылардан қысқаша үзiндiлердi (суретпен немесе суретсiз) жеке тұлғалардың оқып-үйрену және зерттеу мақсатындағы сауалдары бойынша;

3) жинақтарда, газеттерде және басқа да мерзiмдi басылымдарда заңды түрде жарияланған жекелеген мақалалар мен шағын көлемдi туындыларды, заңды түрде жарияланған жазбаша туындылардың қысқаша үзiндiлерiн (суретпен немесе суретсiз) бiлiм беру мекемелерi дәрiсханалардағы сабаққа пайдалану үшiн, пайда алмай репродукциялауына жол берiледi.

Еркiн кiрiп көруге ашық орындарға тұрақты қойылған туындыларды еркiн пайдалануға жол берілуі мүмкін. Нақтылап айтсақ – туындыны бейнелеу осындай көшiрмелеудiң, эфирге таратудың немесе жалпы жұрттың назарына кабель бойынша хабарлаудың негiзгi объектiсi болатын немесе туындыны бейнелеу коммерциялық мақсат үшiн пайдаланылатын реттердi қоспағанда, еркiн кiрiп көруге ашық орындарға тұрақты қойылған сәулет, суретке түсiру, бейнелеу өнерi туындыларын автордың келiсiмiнсiз және авторлық сыйақы төлемей көшiрмелеуге, эфирге таратуға немесе жалпы жұрт назарына кабель бойынша хабарлауға жол берiледi.

Заңды түрде жарияланған музыкалық туындыларды ресми және дiни рәсiмдер, сондай-ақ өлiктi жерлеу кезiнде көпшiлiк алдында сол рәсiмдердiң сипатына сәйкес келетiн көлемде автордың немесе авторлық құқықтардың өзге де иесiнiң келiсiмiнсiз және авторлық сыйақы төлемей орындауға жол берiледi.

Туындыларды сот және әкiмшiлiк iс жүргiзу үшiн осындай мақсатқа белгiленген көлемде автордың немесе авторлық құқықтардың өзге де иесiнiң келiсiмiнсiз және авторлық сыйақы төлемей көшiрмелеуге жол берiледi.

ЭЕМ-ге арналған бағдарламаның немесе деректер базасының данасын заңды түрде иеленетiн адам автордың немесе өзге айрықша құқықтар иесiнiң рұқсатын алмай және қосымша сыйақы төлемей туындыны пайдалануға:

1) ЭЕМ-ге арналған бағдарламаға немесе деректер базасына оны пайдаланушының техникалық құралдарында жұмыс iстеу мақсатында ғана жүзеге асырылатын өзгерiстердi енгiзуге, ЭЕМ-ге арналған бағдарламаның немесе деректер базасының жұмыс iстеуiне байланысты оның мақсатына сәйкес кез-келген iс-әрекеттi, соның iшiнде ЭЕМ-нiң (бiр ЭЕМ немесе жүйенi бiр пайдаланушы) зердесiне жазу мен сақтауды, сондай-ақ автормен жасалған шартта өзгеше көзделмесе, көрiнеу қателердi түзетудi жүзеге асыруға;

2) ЭЕМ-ге арналған бағдарламаның немесе деректер базасының көшiрмесiн тек қана архивтiк мақсатқа және ЭЕМ-ге арналған бағдарламаның немесе деректер базасының түпнұсқасы жоғалып, жойылып кеткен немесе пайдалануға жарамай қалған жағдайларда заңды түрде алынған дананы ауыстыру үшiн ғана жасауға құқылы. Бұл орайда ЭЕМ-ге арналған бағдарлама мен деректер базасының көшiрмесiн осы тармақтың 1)-тармақшасында көрсетiлгеннен басқа мақсаттарға пайдалануға болмайды және ЭЕМ-ге арналған бағдарлама мен деректер базасының данасын иелену заңды деп тану тоқтатылған жағдайда ол жойылуға тиiс.

ЭЕМ-ге арналған бағдарлама данасын заңды түрде иеленетiн адам автордың немесе өзге де айрықша құқықтар иесiнiң келiсiмiнсiз және қосымша сыйақы төлемей объект кодын көшiруге және бастапқы мәтiнде өзгертуге (ЭЕМ-ге арналған бағдарламаны керi жазып шығуға) немесе, егер олар осы адамның ЭЕМ-ге арнап өз бетiнше жасаған бағдарламасының керi жазылып шыққан бағдарламамен өзара iс-әрекет жасай алатын өзге бағдарламалармен өзара iс-әрекет жасау қабiлетiне жету үшiн қажет болса, мынадай шарттарды сақтаған жағдайда ол бұл iс-әрекеттi жүзеге асыруды өзге адамдарға тапсыруға құқылы:

1) өзара iс-әрекет жасау қабiлетiне жету үшiн қажеттi, бұл адам бұрын басқа деректерден ала алмаған ақпарат;

2) аталған әрекеттер ЭЕМ-ге арналған бағдарламаның керi жазылып шыққан, өзара iс-әрекет қабiлетiне жету үшiн қажеттi бөлiктерi жөнiнде ғана жүзеге асырылады;

3) керi жазып шығу нәтижесiнде алынған ақпаратты ЭЕМ-ге арнап өз бетiнше жасалған бағдарламаның өзге бағдарламалармен өзара iс-әрекет жасау қабiлетiне қол жеткiзу үшiн ғана пайдалануға болады, ЭЕМ-ге арнап өз бетiнше жасалған бағдарламаның басқа бағдарламалармен өзара iс-әрекет жасау қабiлетiне қол жеткiзу үшiн қажет болатын жағдайларды қоспағанда, оны өзге адамдарға беруге болмайды, сондай-ақ оны өзiнiң түрi жағынан ЭЕМ-ге арнап керi жазылып шыққан бағдарламаға едәуiр ұқсайтын ЭЕМ-ге арналған бағдарламаны әзiрлеу үшiн немесе авторлық құқықты бұзатын басқа да кез-келген әрекеттi жүзеге асыру үшiн пайдалануға болмайды.

Бұл ережелерді қолдану ЭЕМ-ге арналған бағдарламаны немесе деректер базасын қалыпты пайдалануға орынсыз залал келтiрмеуге тиiс және автордың немесе ЭЕМ-ге арналған бағдарламаға немесе деректер базасына айрықша құқықтың өзге де иесiнiң заңды мүдделерiне негiзсiз қысым жасамауға тиiс.

Эфирге хабар тарату ұйымы автордың немесе авторлық құқықтардың өзге де иесiнiң келiсiмiнсiз және қосымша сыйақы төлемей осы ұйымның эфирге таратуға құқы алған туындыны қысқа уақытқа пайдалану үшiн жазбасын мынадай жағдайларда:

1) жазбаны эфирге хабар тарату ұйымы өз жабдықтарының көмегiмен және өз хабарлары үшiн дайындаған;

2) егер жазылған туынды авторымен неғұрлым ұзақ мерзiмге келiсiлмесе, мұндай жазбаны ол әзiрленгеннен кейiнгi алты ай iшiнде жойылған жағдайларда жазуға болады. Егер жазбаның құжаттық мәнi ерекше болса, мұндай жазба туынды авторының келiсiмiнсiз-ақ ресми мұрағаттарда сақталуы мүмкiн.

Туынды авторының, орындаушының және фонограмма жасаушының келiсiмiнсiз, бiрақ оларға сыйақы төлеп, дыбыс-бейнежазу туындысын немесе туындының дыбыстық жазбасын жеке мақсатта көшiрмелеуге жол берiледi. Мұндай көшiрмелеу үшiн сыйақыны осындай көшiрмелеу үшiн пайдаланылатын жабдықтарды (дыбыс және бейнемагнитофондарды, өзге де жабдықтарды) және материалдық жеткiзгiштердi (дыбыс және (немесе) бейнетаспалармен касеттер, шағын дискiлер, өзге де материалдық жеткiзгiштер) дайындаушылар немесе импорттаушылар төлейдi.

Бұл сыйақыны жинау мен бөлудi авторлардың, фонограмма жасаушылардың және орындаушылардың мүлiктiк құқықтарын ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдардың бiреуi осы ұйымдар арасындағы келiсiмге сәйкес жүзеге асырады.

Егер бұл келiсiмде өзгеше көзделмесе, аталған сыйақы мынадай шамада бөлiнедi: авторларға — қырық процент, орындаушыларға — отыз процент, фонограмма жасаушыларға — отыз процент.

Сыйақының мөлшерi және оны төлеудiң шарттары, бiр жағынан аталған дайындаушылар мен импорттаушылардың және екiншi жағынан авторлардың, фонограмма жазушылардың және орындаушылардың мүлiктiк құқықтарын ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдар арасындағы келiсiмде белгiленедi, ал тараптар мұндай келiсiмге келе алмаған жағдайда — Қазақстан Республикасының уәкiлдiк берiлген органы белгiлейдi.

Шетке шығарылған жағдайда республиканың ұлттық мүдделерiне зиян келтiрiлетiн, тiзбесi белгiленген тәртiп бойынша анықталатын туындыларды қоспағанда, туындының данасын автордың немесе өзге де құқық иесiнiң келiсiмiнсiз және сыйақы төлемей тек қана жеке адамның өз мақсаттары үшiн шет елге шығаруына жол берiледi.

3. Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау саласындағы

халықаралық қатынастар

Халықаралық байланыстың дамуы авторлық және сабақтас құқық субъектісін анықтап, оны тудырушы ел мен пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни осы саланы бір жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың қажеттігін тудырды. Міне, сондай тұңғыш Заң 1886 жылы қабылданған, әдеби туындылар мен керкем шығармаларды қорғайтын Берн конвенциясы болатын. Қазір бұл заңды 140-қа жуық мемлекет мойындап отыр. Әлемнің 175 елін біріктіріп, үкіметтерімен жұмыс жүргізетін және санаткерлік меншікке байланысты жүздеген қоғамдық ұйымдардың мүддесін қоса қорғайтын Дүниежүзілік Санаткерлік Меншік ¥йымының (WІРО-ВОИС) құрылуына да осы заң түрткі болғанын айту қажет. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардың өзінде-ақ біздің еліміз әлемдегі ең беделді халықаралық ұйымдардың бірі ретінде осы ұйымға мүше болып кірді. Санаткерлік меншікке иелік жасап отырған бұл ұйым 1974 жылдан бері Біріккен Ұлттар Ұйымының жүйесіндегі ЮНЕСКО тәрізді мамандандырылған беделді мекемеге айналды. Оның болашағы өте зор. ДСМҰ — халықаралық ұйым ретінде автор мен санаткерлік меншік иесінің құқын бүкіл жер шарында бекем қорғап, соның арқасында өнертапқыштар мен авторлардың беделінің өсуіне және өз шеберліктеріне сай олардың сыйақы алуына көмектесуді мұрат етеді. Бұндай халықаралық дәрежедегі қорғау творчество адамын ынталандырып, ғылым мен техниканың көкжиегін кеңейтеді, әдебиетпен өнер дүниесін байытады». Сонымен қоса ақыл-ой жемісін сату халықаралық сауданың дамуына ерекше ықпал ететінін де ескеру қажет.

Бұндай ұйымның қажеттілігі ең алғаш 1873 жылы Венадағы дүниежүзілік көрмеге өздерінің идеяларының қолды болып, басқалардың пайдаланып кетуінен сескенген көптеген елдердің қатысудан бас тартуынан туындаған еді. Көркем туындылар мен техника жаңалықтарын халықаралық дәрежеде қорғайтын алғашқы заңдар — 1883 жылы жарық көрген енеркәсіп меншігі туралы Париж Конвенциясы мен 1886 жылғы әдеби шығармалар мен көркем өнер туындыларын қорғайтын Берн Конвенциясын жүзеге асыратын халықаралық екі Бюро құрылды. 1893 жылы екеуі қосылып, «Санаткерлік Меншікті қорғау жөніндегі Біріккен халықаралық Бюро» деп аталды. Құрамы жетіақ адамнан тұратын бұл Бюро Дүниежүзіне БИРПИ деген француз тілінен қысқарған сөзбен таныс болатын. 1970 жылы осы Бюроның негізінде 83 мемлекеттің азаматынан құралған 760 қызметкері бар Дүниежүзілік Санаткерлік Меншік Ұйымы құрылып, ол 1978 жылы Женеваға көшіп келді.

Дүниежүзілік Санаткерлік Меншік Ұйымы мен Қазақстанның арасында іскерлік байланыс 1993 жылдан бері жүйелі дамып келеді десек те, оның жаңа белеске кетерілуі біздін еліміздің Берн конвенциясын толық қабылдауынан кейін басталады. Қазақстан Республикасының бұл Конвенцияға қосылуы жөніндегі Заңына Қазақстан Президенті 1998 жылдың 10-қарашасында қол қойды.

ДСМ¥ бұл күнде жиырма бір келісімді жүзеге асырудын, әкімшілік қызметін атқарады. Оның өнертабысқа, тауар белгісіне, жаңа технологияға қатысты түрлі бағдарламалармен бірге авторлық құқық пен сабақтас құқыққа байланысты шаралары да ұшан теңіз. Оның ішінде санаткерлік меншік саласындағы ұлттық зандардың халықаралық өлшемге сай келуіне көмектесу, ақпарат алмасу, авторлық құқыққа байланысты даулы мәселелердің тәртібін шешу, техникалық көмек көрсету, Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ВТО) кіру үшін санаткерлік меншік құқығының сауда-саттыққа қатысты келісімін (ТРИПС) жүзеге асыруға колқабысын тигізу сияқты кең көлемді Бағдарламалары бар.

Санаткерлік меншіктің Халықаралық Ассоциациясы (МАИС), Қазақстанды барынша колдайды. Оның қолдауының мәнділігі сонда — Американың сыртқы сауда департаменті осы Ассоциацияның мәліметтері бойынша жыл сайын Конгресске құжат дайындап, онда санаткерлік меншік дұрыс қорғалмайтын елдердің тізімі анықталады. Американың Сауда Заңының арнайы 301-бабына осы құжат бойынша іліккен елдерге экономикалық кысым жасалып, шетелдік инвестицияның келуіне тежеу болады. Сондықтан МАИС-пен қарым-қатынасымыздың жақсаруы, олармен үнемі байланыста болуымыздың ел экономикасы үшін маңызы зор. Санаткерлік меншік құқықғы саласында қызмет атқаратын Қазақстан мамандары Дүниежүзілік Санаткерлік Меншік Ұйымы шақыруының және қаржылай көмегінің нәтижесінде авторлық құқық және сабақтас құқықтардың күрделі мәселелері талқыланған Женевадағы, Санкт-Петербургтегі, Москвадағы, Минскідегі, Ташкенттегі, Бішкектегі келелі жиындарға қатынасып, ой-пікір алмасуға, тәжірибе жинауға, еліміздегі істеліп жатқан жұмыстарды насихаттауға мүмкіндік алды. Бұның, бәрі жас мемлекетімізде рухани дүниемізді қадірлеп, қастерлеп, қорғауымызға, санаткерлік меншіктің, оны жасаушы әдебиет пен өнер, ғылым қайраткерлерінің өз құқын айқындап, түсіндіруге, заң, прокуратура, құқық қорғау мекемелері мен кеден, салық комитеттері қызметкерлерінің, осы саладағы біліктілігін арттыруға пайдасын тигізді. Сонымен қоса ДСМҰ-ның басшылары арнаулы іс-сапармен өздерінің техникалық жарақтандыру жөніндегі тәуелсіз сарапшысын Қазақстанға арнайы жіберіп, республикамызда санаткерлік құқық саласында атқарып жатқан жұмысымызға талдау жасатты. Авторлық және сабақтас құқықка байланысты заңның біздің еліміздегі орындалуы, бұл саладағы мемлекеттік органның, үкіметтің ұстанымдары, қоғамдық ұйымдармен қарым-қатынасы, жеке авторлардың, творчестволық одақтардың санаткерлік меншікті қорғайтын мемлекеттік орган мен ұжымдық қоғамдарға көзқарасын талдап, дұрыс жұмыс істеуі үшін қандай техникалық керек-жарақтардың қажеттігін анықтады.

Қазақстан Халықаралық фонограмма өндірушілердің Федерациясымен (ІFРІ) де тығыз қарым-қатынас орнатты. Бұл — дүниежүзінің 70-тен аса елінін 1300-дей дыбыс жазатын компанияларының басын құрап отырған ұйым. Американың дыбыс жазу өндірісінің Ассоциациясы (RІАА) және Латын Америкасының фонограмма өндірушілерінің Федерациясы (FLAPF) оның жұмысына белсене араласады. Бұл Федерацияның штаб-пәтері Лондонда болғанымен Брюссельде, Гонконгте, Варшавада, Москвада, т.б. елдерде өкілдіктері бар. Россияның 20 дыбыс жазу компаниялары Федерацияға мүше болып кірген. ІFРІ-дің негізгі мақсаты — фонограмма өндірушілер мен музыкалық бейнежазушылардың өркендеуіне қол ұшын беріп, олардың құқын ұлттық әрі халықаралық дәрежеде қорғау болып табылады. Халықаралық ұйымға мүше болған компаниялар өз өнімдерінің қаншасы заңды жолмен, қаншасы карақшылықпен сатылғаны, дыбыс және бейнежазудың, жаңа технологиясы, авторлық құқық және сабақтас құқыққа байланысты қабылданған әлемдегі жаңа зандар туралы үзбей толық мәліметтер алыптұрады. Сонымен қоса қарақшылыққа қарсы күресте ең тиімді өдістер мен тәжірибелерді жинақтайды. Бұл күнде музыкалық индустриядағы қарақшылық — бүкіл әлемді алаңдатып отырған қылмыстардың бірі. ІFРІ-дің президенті Джейсон Берманның мәлімдеуі бойынша 1998 жылы заңсыз жолмен сатылған компакт-дискінің саны 400 миллионға жеткендіктен онымен күресті күшейту мақсатында қарақшылыққа қарсы халықаралық топтар құруға мәжбүр болған. Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің Санаткерлік меншік құқығы жөніндегі Комитет осы екі халықаралық ұйыммен де тығыз байланыс орнатып, оның Мәскеудегі өкілдігінің басшылары Қазақстандағы өткен республикалық аумақтық семинар-кеңестерге белсене қатынасып, заңсыз өнімдердің түр-түсін анықтау, онымен күресу жолдарымен таныстырды. Қазақстанның әділет, заң, прокуратура, кеден, ішкі істер министрлігі қызметкерлеріне осы саладағы қылмысты ашуда практикалық көмек керсетті. ІҒРІ-дің Мәскеудегі өкілдігі Қазақстанның фонограмма өндірушілерінің Ассоциациясына техникалық жағынан қолдау жасады. Бұл ұйым Санаткерлік меншік құқығы жөніндегі комитет кызметкерлерінің кейбір халықаралық жиындарға қатынасуына қаражат жағынан қол ұшын береді[3]. Ең бастысы елімізді жайлай бастаған дыбыс және бейнетаспаларды заңсыз сататын «қарақшылармен» күресте бұл халықаралық ұйымның деректері мен нақты қолдауы аса қажет. Сондықтан олармен жан-жақты байланысты күшейте түскен жөн.

Американың авторлық құқықка тікелей қатынасы бар Санаткерлік Меншіктің Халықаралық Альянсы (МАИС), халықаралық өркендету жөніндегі Американдық Агенттік (ЮСАИД) және АҚШ-тың ақпараттық Агенттігінің білім және мәдениет істері жөніндегі Бюросы мен (ЮСИА) тікелей карым-қатынас жасаудың нәтижесінде көптеген істер атқарылды. Америкадағы Санаткерлік Меншіктің халықаралық Ассоциациясы жөнінде, оның АҚШ-тың сыртқы саудасы мен Конгресстегі беделі туралы жоғарыда айтып кеттім. Ал Халықаралық өркендету туралы Американдық Агенттіктің (ЮСАИД) санаткерлік меншікке катынасы Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ¥йымына кіруімен тікелей байланысты. Осы ұйымның Қазақстандағы өкілдігі біздегі авторлық құқықтың сақталуын, бұл жөніндегі Заңның халықаралық талаптарға сай келуін, үкіметтің ұстанымы мен іс қимылдарын жіті бақылап отырады. Санаткерлік меншік құқығы жөніндегі Комитет келіссөздер жүргізе отырып, оларды жай бақылаушы, кемшіліктерді сынаушы болып қана қалмай, бірігіп іс-қимыл жасауға шақырды. Соның нәтижесінде ЮСАИД-тің қаржылай көмегімен Алматыда республикамыздың әділет, сот, құқық қорғау органдарының қатынасуымен 2000 жылдын басында семинар-кеңес өткізілді. Оған бірталай халықаралық ұйымдардың өкілдері мен Ресейдің белгілі мамандары шақырылды. Сондай-ақ, Петропавлда, Актөбеде, Шымкентте өткен аймақтық жиын-кеңестерге олар белсене араласып, санаткерлік меншіктің сауда-саттық аспектісіне қатысты баяндамалар жасады.

АҚШ-тың Ақпараттық, Агенттігінің білім және мәдениет істері жөніндегі Бюросы да (ЮСИА) санаткерлік меншікке айрықша көңіл бөледі. Олардың 1999 жылы 12—27 маусым аралығында ұйымдастырған Қазақстандағы бостандықты қолдау жобасы бойынша «Авторлық құқықты қорғау: заң жүйесі және оны АҚШ-та жүзеге асыру» деген тақырыптағы Бағдарламасын айрықша атауымыз керек. Бұл бағдарламада камтылған мәселелер мыналар: Авторлық құқық және санаткерлік меншік туралы заңдар; заңнамалық құжаттарды әзірлеу; авторлық құқық туралы занды орындау жолдары мен қарақшылыққа қарсы күрес; музыкалық шығармаларды жазу мен қорғау; кино, бейнефильмдерді өндіру, т.б. көптеген мәселелер қамтылып, АҚШ-тың Вашингтон, Сан-Франциско, Сан-Хосе, Санта-Клара, Нэшвилл, Нью-Йорк сияқты калаларында өтті. Американың мемлекеттік органдары мен соты авторлық құқықка, санаткерлік меншікке айрықша ықыласпен, құрметпен қарайтындығына және оны қорғаудың берік жүйесін жасаған. АҚШ-та авторлық құқық объектісі мемлекеттік тіркеуден өтпесе, оны ешбір сот қарауға алмайды. Ал мемлекеттік тіркеуді Конгресс кітапханасында АҚШ-тың авторлық құқық жөніндегі Басқармасы жүргізеді. Орталық аппаратында 150 адам істейтін бұл мекемені мемлекеттік бюджет Қаржыландырса да, әрбір шығарманы тіркеуден түсетін 25 доллар (ал оның саны жылына жүз мыңдап есептеледі) және басқа да табыстары басқарманың ішкі шаруасына пайдалану үшін қалдырылады. Тіркеуден өткен шығармалардың тізімі арнаулы бюллетенде үзбей жарияланып тұрады. Бұл біреудің шығармасына екінші біреудің қол сұғуына жол бергізбейді.

Қазақстан делегациясы Вашингтонда әр қайсысының құрамында санаткерлік меншікпен айналысатын басқармалары бар Әділет, Сыртқы істер (Мем. Деп.) және Сауда министрліктеріне, бес мың адам қызмет істейтін, үш зәулім ғимаратты жайлап жатқан Патент мекемесінде, Президенттің халықаралық саудадағы кеңесшісі болып есептелетін АКШ-тың сауда өкілдігінде, Жоғарғы Сотында болып, кездесулер өткізді[4].

Америкада көптеген авторлық Ассоциациялар бар. Бірақ біздегідей бәрін тұтас бір өзі бауырына басуға тырыспайды, бір-біріне бөгет жасамай әр салада қызмет көрсетеді. Көбіне жеке секторда жұмыс істейтін олар өз мүшелерін қорғап кана қоймай мемлекеттің заң жобаларын жасауға да белсене араласады. Олардың ішінде Санаткерлік меншік жөніндегі халықаралық альянс (МАИС), дыбыс жазу Ассоциациясы, Американың баспа өнімдерінің Ассоциациясы, киноөндірісінің Ассоциациясы, киноактерларының гильдиясы, радио-телеактерларының Федерациясы, Американың авторлық лигасы, Америка композиторларының, суретшілерінің және баспагерлерінің коғамы аса жауапты міндеттер атқарып, кейбіреуі ұлттық шеңберден шығып, бүкіл әлемге танылған. Соның бірі МАИС — сияқты ұйымдар Американың ішкі және сыртқы сауда саясатына айрықша ыкпалын тигізіп отырады.

Жалпы, Америкада сот билігі шексіз, әрі соған лайық беделі де өте жоғары. Қазақстан делегациясы болған федералдық сотта 16 судья бар. Олардың әрқайсысын Президент 15 жылға тағайындап, Сенат бекітеді. Бұлар әр істің басын шалмай, бір салада маманданады. Мысалы, салық мәселесін қарайтын сот, ардагерлердің құқын қорғайтын сот т.б. Осылардың ішінде санаткерлік меншікке байланысты қаралған істердің бәрі де автордың пайдасына шешіліп отырған[5].

Қазақстан Республикасы бұрынғы Кеңестер Одағының құрамына кірген елдермен санаткерлік меншікті қорғауда берік байланыс орнатуды мақсат тұтады. Өйткені жетпіс жыл бойына бұл халықтардың әдебиеті мен мәдениеті өзара араласып, шығармалары бір-бірінде үзбей жарияланды. Сондықтан әр ел өз туындыларын қорғауға өте мүдделі. Сонымен қоса дыбыс, бейнетаспалардың тасқыны ешбір шекараны мойындамайды. Олар заңды, заңсыз жолдармен барлық елдерге бірдей кіріп, моральдық, этикалық жағы-нан да, экономикалық жағынан да орасан зор зиянын тигізуде. Одан бірігіп қорғанбаса, жалғыз жарым тосқауыл болу өте қиын. Міне, осы жағдайларды ескерген Тәуелсіз елдер достастығы үкіметтері басшыларының Кеңесі 1993 жылдың 24 қыркүйегінде санаткерлік меншік саласындағы заң бұзушылыққа қарсы бірігіп күресуге шешім шығарды. Оған әзірге Қазакстанмен бірге сегіз елдің премьер-министрі қол қойды. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі бұл шешімді 1994 жылдың 16 маусымында бекітті.[6] Қазір жұмысшы комиссиясы құрылып, өздерінің бағдарламасын жариялады. 2000 жылдың қазан айында Мәскеуде өткен семинар-кеңесте Орталық Азия, Кавказ өңірі, Шығыс Еуропа елдерінің авторлық құқық саласының басшылары бұл комиссияның ережесін мақұлдап, бірігіп іс-қимыл жасауға келісті. Қазақстан үшін бұл өте маңызды шара. Өйткені мыңдаған шақырым шекарасы ашық жатқан елге көршілерінен ағылып келетін заңсыз тауарларды тоқтату оңай емес. Оған көрші елдермен бірігіп, екі жақта да кеден күзетін нығайту арқылы, әрі құқық корғау мекемелерінің бірлескен әрекеті ғана тосқауыл болады.

«Авторлық құқық және сабақтас құқық туралы» Заң қабылданысымен Қазақстанда авторлардың құқын ұжымдық негізде қорғайтын түрлі қоғамдар, ассоциациялар, лигалар, т.б. құрыла бастады. Олардын біразы көп өмір сүре алмай, тарап кетті. Тек бірнешеуі ғана уақыт тезіне шыдап, қазірде жұмыс істеп келеді. Солардың ішінде Қазақстан авторларының қоғамы және Фонограмма өндірушілер мен оны пайдаланушылардың Қазақстандық Ассоциациясын айтуға болады. Бұндай ұйымдар өнердің әр саласы бойынша маманданып, тұрақты жұмыс істесе, ол автор құқының қорғалуына елеулі ықпалы тиетіні сөзсіз.

«Фонограмма жасаушылардың мүдделерін фонограммаларын заңсыз көшіріп көбейтуден қорғау туралы» Конвенцияға Қазақстан Республикасы 2000 жылдың маусымында қосылды. Бұл Конвенция фонограмма шығарушылардың келісімінсіз фонограммаларды көшіріп көбейтуден, жалған өнімдерді кеңінен таратудан қорғайды. Ең маңыздысы, аталған шаралар құқық иесі санкцияламаған фонограммаларды көбейту мен таратуға тыйым салады, жалған өнімдердін жолын кеседі. Ол негізінен: фонограммаларға авторлық құқық беру арқылы қорғау; фонограммаларға басқа да ерекше құқық беру арқылы қорғау; адал емес бәсекелестікке жататын заңдар арқылы корғау; қылмыстық санкциялар арқылы қорғау жолдарымен жүргізілуі мүмкін.

Фонограмманы қорғауға мүдделі елдердің қатары жыл өткен сайын арта түсуде. Қазіргі таңда Женева Конвенциясына 60-қа тарта мемлекет қосылып отыр. Себебі фонограммаларға қатысты қарақшылықпен күресу проблемасы дүние жүзіндегі ешбір елде әлі толығымен шешімін тапқан жок. 1999 жылы әлемде қарақшылық жолдармен жасалған өнім мөлшері шамамен 400 миллион данаға дейін өсті. Әрбір үшінші дыбыс жазушының өнімі жалған болып табылады. Осындай жалған өнімдерден келген зиян шамамен 4,5 миллиард АҚШ долларын құрайды екен.

Мына бір мәселе де назар аударуға тұрарлық. Мәселен, АҚШ, Германия, Франция елдерінде сатылатын жалған өнімдер көлемі 10 пайыздан төмен екен, ал ТМД елдерінде бұл көрсеткіш 70 пайыздан асады. Нақты мысалдарға жүгінсек, 1999 жылғы қарақшылық дыбыс, дыбыс-бейне өнімінін сауда-саттық айналымы Ресейде 185 миллион, Украинада — 76 миллион, Беларусьте — 15 миллион, Қазақстанда — 14 миллион, Кырғызстанда — 4 миллион АҚШ доллары болғаны кімді де болса ойландырса керек.

Қазақстан Республикасының Женева Конвенциясына қосылуы бюджеттен қандай да бір қосымша шығындар талап етпейді. Республикамыз 1993 жылдан ДСМҰ-ның мүшесі ретінде және КСРО-ның жекелеген халықаралық шарттары бойынша құқықтық мирасқоры деп таныла отырып, Женева Конвенциясына қосылуға байланысты Казақстан қандайда мүшелік немесе жыл сайынғы жарна төлеуден босатылғанын да ескеру керек.

Аталмыш Конвенция фонограммаларды пайдалану жөніндегі қатынастарды шарттық реттеуге құқықтық база құру мақсатын көздейді. Мәселен, белгілі бір ұйым фонограмма шығарушының құқығын бұзса, онда мемлекет емес, сол ұйым мүліктік жауапкершілікке тартылады. Шетелдік фонограмма шығарушы өз фонограммасының таралымын заңсыз көбейтіп, сатып жүрген адамның үстінен сотқа талап қоя алады.

Қазіргі таңда республикамызда фонограмма шығарумен айналысатындар жоқтың қасы. Ал компакт-дискілер шығару енді-енді ғана қолға алынып жатыр. Сондықтан да бірқатар қазақстандық авторлар мен орындаушылар компакт-дискілерін шетелде шығаруға мәжбүр. Алайда, жазылымдар отандық студияларда жазылады. Осыған орай Женева Конвенциясына қосылу — Қазақстанда отандық дыбыс, бейне өнімдерін шығаруға еркін жол ашады деген сенім бар.

Ең бастысы Женева Конвенциясына қосылу арқылы Қазақстанның халықаралық беделі арта түседі, экономикалық жаңа тиімділіктерге қол жетеді. Шет елдермен жасалатын қатынастар жақсарып, республикамыздың Дүниежүзілік сауда ұйымына және өзге де халықаралық ұйымдарға енуге жолы ашылады.

Жалған өнімдермен куресу бір күннің шаруасы емес. Ол шаршамай, шалдықпай, үнемі әрі тұрақты бақылауды қажет етеді. Ең алғаш тексеру жүргізіп, жалған өнімдерді тәркілей бастаған 1998 жылдың тамыз айынан 2001 жылға дейін құзырлы органдарымен 30 миллион теңгеге жуық заңсыз өнімдер тәркіленді. 2000 жылдың өзінде ғана жүргізілген 335 ішінара тексеру қорытындысында 18 204 742 тенгені құрайтын 85 755 дана жалған дыбыс, дыбыс-бейне өнімдері айналыстан алынып тасталды. Құзырлы органдар заңды бұзушыларға 833 170 теңге айыппұл салды[7].

Әр елдің салты ғана емес, заңы да басқа. Солай бола тұрғанмен өркениетке жол ашатын халықаралық, заңдар жүйесі оған косылған барлық мемлекетгерге бірдей құқық берумен бірге біркелкі талаптар қоятынын қаперде ұстағанымыз жөн. Бұл тұрғыда республикамыздағы авторлық құқық саласындағы заңдар жүйесі халықаралық Конвенциялар мен келісім-шарттар талабына толықтай жауап беретіндігін баса айтқан орынды. Ендігі міндет — осы заңдар жүйесін жетілдіре отырып өркениетті елдердің қатарына қосылуға барынша жұмыла түсу, ұмтыла түсу.

2-Тарау. Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау

1. Азаматтық құқықтарды қорғау ұғымы

Құқықты қорғау сөзінің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз.

Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтарды қалпына келтіруді қамтамасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі бастауы ретінде айтылады (АК-тің 2-бабы).

Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді, бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді. Бұл тұрғыдан проф. В.П. Грибановтың мынадай пікірін еске түсіруге болады: «құқық қорғау сипатының мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар мазмұнының өзімен белгіленеді».[8]

Демек кез келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.

Азаматтық құқықтарды қорғау әдістері. Азаматтық кодекстің 15-тарауының шеңберінде азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің мүддесін қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің мүддесін қорғау екі негізгі нысанға бөлінеді: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес.

Қорғаудың юрисдикциялық түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып табылады. Құқығы немесе зандық мүддесі бұзылған тұлға мемлекеттік немесе басқа да құзыретті органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.) шағынады, әлгі аталған оргаңдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына келтіру және бұзушылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды қолданады.

Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот (төрелік немесе аралық сот) арқылы жүзеге асады.

Азаматтық кодекстің 9-бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап шеккен құқық иесі мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі.

Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің меншік иесі мен иеленушісі сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына шағымданады.

Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзыретті органдарға бармай-ақ өз бетімен қорғануын білдіреді. Азаматтық кодекстің тұжырымдарында аталған әрекеттер «азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы» ұғымымен байланысты және меншік құқығы мен басқа да заттық кұқықтарды қорғаудың бір әдісі ретінде қаралады.

Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің зандық табиғатында құқық қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де бар. Мәселен, профессор А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді[9]. Қазақстан цивилисті Ғ.Төлеуғалиевтің пікірінше өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің тиіспейтіңдігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде әрекет етуге жол берілген азаматтық кұқықты қорғаудың дербес нысаны болып табылады[10].

Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын қорғаудың (және басқа да заттық құқыктың) арнайы құрал жүйесінен айыра білу керек. Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді. Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық-құқықтық, сипаты бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта көрсетілген мерзімде затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса) міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік-құқық құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді, азаматтық құқықтың басқа институттарына негізделеді, яғни міндеттемелік талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды[11]. Ал меншік құқығын қорғаудың заттық-құқыктық құралы меншік құқығын қорғауға тікелей бағытталуымен сипатталады жөне қандай да бір нақты міндеттемемен байланыста болмайды. ҚР-ның зандары жәбірленушінің құқық бұзушыға қарсы талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе заттық-құқықтық) бермейді, бұл орайда шетелдердегі «талап қою бәсекесі» деп аталатын жағдайларды қолдамайды.

Азаматтык құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық-кұқықтық, не міндеттемелікке жатпайтын ерекше қорғау тобы белгіленген. Мысалы, хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған адамдардың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау, кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып табылады.

Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9—10 баптарында қарастырылған. Бұл баптарда бұрын-соңды заңдарда каралмаған жолдары көрсетілген. Мысалы, моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік мүліктік емес иеліктері мен құқықтарьшың бұзылуы, кемітілуі немесе олар-дан айырылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық зиян ақшалай нысанда төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік органының заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының әрекетімен (не әрекетсіздігімен) келтірілген залалды өтеу механизмі енгізілген.

Азаматтық-құқықтық қорғаудың әдістері дегеніміз: а) зат иесінің ол затты біреудің заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде қайтарылуын талап етуі (виндикация); ө) иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып отырған кедергіні жоюды талап ету (негаторлық талап); б) затты жойып жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның (шығынның) орнын толтыру (ақшалай құнын өтеу); в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған, виндикация жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға болмайтын заттың құнын зат иесіне ақшалай төлеу.

Меншік құқығын қорғаудың алғашқы екі әдісі меншік иесіне затты сол қалпында иемдену, пайдалану және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етуге бағытталған. Талап ету, яғни бұзылған меншік құқығын қалпына келтіру туралы — затты иесіне қайтару немесе пайдалануға тигізіп отырған кедергіні жою туралы сотқа қойылған талап заттық-құқықтық талап деп аталады. Аталған әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік кұқығына жатады — мұндай жағдайда меншік иесіне заттың ақшалай ақысы төленеді, ал тиісті талаптар міндеттемелік талаптар деп аталады.

Қорғау құқыгы проблемасы бұл тек материалдық кұқықтың ғана проблемасы емес, ол сонымен бірге азаматтык іс жүргізу кұқығының да проблемасы болып табылады. Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында қорғау құқығы, әдетте, талап кою құқығы туралы мәселеге келіп тіреледі. Бұл орайда талап қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлық алшақтық туындайды.

Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп талап қою «құқықты сотпен карау құралы ғана болып табылады» деген пікірге тоғысады[12].

Осы анықтама талап қоюды белгілі бір тұлғаның тиісті мүддесіне қатысты сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим құқығының анықтамасымен сәйкес келеді.

Авторлардың енді бір тобы талап қоюға құқықты материаддық мағынада және талап қоюға кұқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін ұсынады. Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды зерттеген авторлардың талап қоюды материалдық-құқықтық және іс жүргізу (процессуалдық) нысандарын бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да В.П. Грибанов құқықты қорғау проблемасы тек талап қою корғау нысанымен шектелмейтіндігін және талап қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар екендігін көлденең тартады[13].

Заң бойынша қорғау объектісі тек қана субъективтік азаматтык құқықтар ғана емес, сонымен бірге ол зандармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды. Қорғалатын мүдделер субъективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола алады. Мысалы, оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субъективтік құқықтың өзі тоқтатылған жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік құқзығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың дербес объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.

2. Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау

Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының аумағында негiзiнен шетелден келiп түсетiн контрафактiлiк[14] өнiмдердiң таралғанын туралы атап өтуге тура келедi. Бiрақ мұндай өнiмдердiң келiп түсуiнiң және таралуының алдын алу жөнiндегі шаралардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасында санаткерлiк меншiк құқығын қорғау жөнiндегi шаралар тиiмдiлiгi жеткiлiксiз, осыған байланысты мемлекет тарапынан анағұрлым қатаң шаралар қабылдауды қажет етедi. Оларды қабылдау Қазақстан Республикасының әлемдiк қауымдастықта санаткерлiк меншiк құқығын қорғауды қамтамасыз етушi мемлекет ретiнде оң бейнесiн қалыптастыруға ықпал ететiн болады. Тиiстi құқық қолдану практикасының болмауы әсер етуде, бақылаусыздыққа жол берiлуіде, қызметтiң жеке түрлерiн лицензиялау сияқты бақылау тетігі пайданылмауда.

Сонымен қатар, авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсiп меншiк объектiлерiн қорғау құжаттарын сараптау және беру жүйесi жолға қойылды, жоғары бiлiктi патенттiк сенiмдi өкiлдердiң штаты құрылуда. Мемлекет заңдық негізде өзiнiң атқарушы органдарының, мемлекеттiк емес ұйымдарының iс-қимылын үйлестiредi, санаткерлiк меншiк объектiлерiнiң құқық иеленушiлерi мен пайдаланушылары арасында өзара өркениеттi қатынастардың қалыптасуына ықпал етедi.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде мүліктік қатынастар теңдігі тайға таңба басқандай айқын көрініс тапқанын да айтқан жөн. Мұнымен қоса азаматтық заңнамалардың негізгі принциптері, олармен реттелетін қатынастардың теңдігі, кез-келген меншік түріне қол сұқпау, келісімдердін, еркіндігі, азаматтардың жеке ісіне араласуға жол бермеу, азаматтық құқықтардың кедергісіз жүзеге асырылуын, бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді камтамасыз ету немесе сот арқылы қорғау зор маңызға ие. Сайып келгенде осы қағидалардың барлығы да келісім жасаудың еркіндігіне, азаматтардың және заңды тұлғалардың өз мүдделеріне қатысты шараларды анықтауына негізделеді. Азаматтық құқықтың, ең жетекші бөлімдерінің бірі бола тұра, тек әлеуметтік-экономикалық салада ғана емес, сондай-ақ құқықтық катынастардың бірқатарында авторлық құқықтың кеңінен көрініс беруі — оның аса күрделілігімен қатар, сан-салалығын да айғақтаса керек.

1) құқықтарды тану;

2) құқық бұзылғанға дейiнгi жағдайды қалпына келтiру;

3) құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауiп төндiретiн әрекеттердi тыю;

4) айырылып қалған пайданы қоса алғанда, шығындардың орнын толтыру;

5) құқық бұзушы авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу алдарынан тапқан табысты өндiрiп алу;

Iс қаралғанға дейiн судья туындылар мен фонограммалардың контрафактiлiк деп жорамалданған даналарын жауапкердiң дайындауына, көшiрмелеуiне, сатуына, пайдалануына тыйым салу туралы жеке-дара ұйғарым шығаруға құқылы. Судья туындылар мен фонограммалардың контрафактiлiк деп жорамалданған даналарын, сондай-ақ оларды дайындау мен көшiрмелеуге арналған материалдар мен жабдықтарды пайдалануға тыйым салу және алып қою туралы ұйғарым шығаруға да құқылы.

Сот туындының немесе фонограмманың контрафактiлiк даналарын, сондай-ақ оларды көшiрмелеуге пайдаланылатын материалдар мен жабдықтарды тәркiлеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Туындының немесе фонограмманың контрафактiлiк даналары оның талап етуi бойынша авторлық немесе сабақтас құқықтардың иесiне берiлуi мүмкiн не соттың шешiмi бойынша жойылуға тиiс.

Оларды көшiрмелеуге пайдаланылған материалдар мен жабдықтар соттың шешiмi бойынша жойылуға не мемлекет кiрiсiне берiлуге тиiс.

Әрине, жалған өнімдер аспаннан жауып жатқан жоқ. Карақшылық жолдармен жасалған таспалардың ізін қуып келгенде олардың біразы Оңтүстік Корея, Жапония, Ресей, Германия, Голландия сияқты алыс-жақын шет елдерден жеткізілгендігі, енді бір катарының өзімізде көшіріліп, көбейтілгені аңғарылады. Алматы қалалық кеден басқармасының дерегіне сүйенсек, 1998 жылда тек 4 кедендік желі бойынша ғана Алматы қаласы арқылы дыбыс және бейне, компакт-дискілерді құрайтын 486 жүк өткен екен. Осы жүктердің 62-сін Оңтүстік Корея, 11-ін Жапония, 10-ын Ресей, 8-ін Германия, 5-еуін Голландия, 4-еуін Финляндия және 4-еуін Сингапур жабдықтаған көрінеді. Сондай-ақ, АҚШ, Швейцария, Түркия, Қытай, Иран, Қырғызстан, керек десеңіз, шағын ғана Люксембург және Қазақстанның өзі де 1-3 мәрте аралығында жүк жөнелтіпті. Өнімдерді қабылдаушылардың қатарында Қазақстан бойынша 107 фирма, ұйым және жеке кәсіпорындар бар. Ал 1999 жылы Алматы қаласы арқылы республикамызға 4 667 447 дана бейнетаспа, 885 500 дана дыбыс таспасы және 4 000 дана компакт-дискі жеткізілген екен. Осы өімдердін, 80 пайызынан астамы Қазақстанның түкпір-түкпіріне таратылатыны, оның бірталайы жалған өнімдер екендігі ақиқат.

1999 жылдың ақпан айында АҚШ-тың Бағдарламалық және ақпараттық өнеркәсіп ассоциациясы бағдарламалық өнімдерді қарақшылық жолдармен тұтынатын 24 мемлекетті айыптады. Осындай тұтынушылардың күрт кебеюі салдарынан 1998 жылы АҚШ-тың бағдарламалық өнеркәсібі 2,7 миллиард доллар қаржы жоғалтқанын ресми түрде мәлімдеуге мәжбүр болды. Ассоциацияның дерегі бойынша Қытай, Ресей, Болгария, Вьетнам және Индонезиядағы бағдарламалық өнімдердің 90 пайызын карақшылық жолдармен жасалған өнімдер кұрайды екен.

Бағдарламалық қана емес, бұл күндері баспа өнімдері де көлеңкелі бизнестің бүйірін томпайтып, рухани қазына қарақшыларының мүддесіне көбірек бұрылып барады. Оның жанды бір мысалын көрші Қытай елінен де көре аламыз. Кейінгі кезде көшіруге рұқсат етілген лицензиясы бар шетелдік жаңа кітаптардың саны күрт кеміп кеткенімен, есесіне жалған жолдармен жасалған көшірме кітаптар көптеп бой керсете бастағаны жасырын емес.

Компьютер мен электрондық есептеу аспаптарының үстемдігі жол алған заманда техника тегершігі жұмысымызды жеңілдетіп, тұрмысымызды қолайландыра, оңайландыра, жақсарта түскені де шындық қой. Кішкентайлар тұрмақ үлкендердің өзі беріліп ойнайтын бейне-ойындардың небір түрлеріне казір көзіміз әбден үйренді.

Міне, осындай ғылым мен техника жетістіктерін келеңкелі сауданы қыздыратын алаяқтар да ұтымды пайдаланады. Олар сыртын жылтыратып, кез-келген бұйымдардың жалған нұсқасын қолдан жасап шығаруға соншалықты қинала да қоймайтын сияқты. Құрылымы өте күрделі деген тұрмыстық техникаларды әп-сәтте айнытпай қайта жасай салу олар үшін бәлендей қиындыққа түспейтін көрінеді. Жүйелі қарастырар болсақ, музыкалық қаракшылықты: қарақшылықтың жай түрі, түпнұсқаны толықтай қайталау, орындалатын музыкалық туындыларды жасырын жазып алу сияқты үш түрге бөлуге болады.

Қарақшылықтың жай түрі дегеніміз — бұрын жарияланған фонограмманы толықтай қайта көшіріп алу. Ресімделген және қапталған мұндай ұрлық даналар — түпнұсқадан өзгешелеу және сапасы айтарлықтай төмен болады. Бұл санаттағы карақшылық компакт-дискілер мен таспалардың түпнүсқадан айтарлықтай арзан келетіні де сондықтан. Халқымыз: «арзанның жілігі татымас», — дейді. Бірақ нарық өз дегенін істеп, арзан дүниенің қолма-қол етуіне жол ашып отыр. «Жоқтан бар жақсы», — деген, тұрмысы темен жұрт арзанға жүгіреді әрине. Байыптап байқап қарасаң, әртүрлі фонограммаларды жасырын жолдармен кұрастыру барысында оның түпнұскалық ерекшелігі ескеріле берілмеседе, атауы қалайда сақталады. Ал кей-кейде түпнұсқалық фонограмма үзінділерінен құрастырылған таспалардың атауы да сақтала бермейді.

Бұрмалаушылық (ұқсастырып қолдан жасаған) дегеніміз — түпнұсқаны толықтай қайталау, яғни қарақшылық көшірменің сыртқы қапталуы да түпнұсқадан айнымайды. Сатып алушыларды шатастыру үшін фонограммалардың тауарлық таңбалары мен нышандары да қайта жасалуы мүмкін. Ал енді заңсыз жазып алу (бутлегерство) — орындалатын музыкалық туындыларды жасырын жазып алу арқылы жүзеге асады, Мысалы, көрсетпей алып кірген дыбыс жазатын аспаптардың кемегімен орындаушының немесе дыбыс жазатын фирманың келісімінсіз концерттерді толық көшіріп жазып алып, көбейтіп, астыртын сауда жолдарымен кеңінен таратуға күш салады.

Осы себепті Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің Авторлық құқықтар жөніндегі комитеті өз тарапынан осындай заңсыз жолдармен жасалған жалған өнімдерді анықтау, бақылауды күшейту мақсатында кеден, ішкі істер, салық сияқты өкілетті органдар паңдалана алатын «Заңсыз жазылған дыбыс және дыбыс-бейне өнімдерін анықтаудың әдістемесін» бекітті. Соның нәтижесінде карақшылықпен күрес айтарлықтай жанданып, заңсыз өнімдерді бұлтартпай анықтауға мүмкіндік туды. Бірақ, жалған өнімдер топаны сәл саябырсығанмен, азайды деу ертерек.

АҚШ-тағы Халықаралық Санаткерлік Меншік Альянсінін дерегіне сүйенсек Қазақстан 1998 жылы музыкалық таспалық жазылымдар бойынша 8 миллион АҚШ долларын желге ұшы-рған көрінеді. Осы Халықаралық Альянс сарапшылары рухани қазына қарақшылығының деңгейі республикамызда 95 пайызды құрайды дегенді айтады.

Соңғы жылдары жиі-жиі ауызға алынып, колданысқа берік енген «электрондық сауда», «цифрлық қарақшылық», «оптикалық керекжарақтар» деген сияқты терминдер мен тіркестерге де құлағымыз тосырқамайтын болды. Осы тұста «оптикалық керек-жарақтар» деген тіркестің мән-мағанасын тарата айтып өтейік.

Оптикалық деген ұғымға — әртүрлі шеңбердегі және сан-салалы бағдарламалық бағыттағы компакт-дискілер, бейне-ойындар, арнайы іскерлік бағдарламалар, жарнамалық, әдістеме-кеңестік сипаттағы окулық материалдар, т.б. жатады. Комъпютер заманында мұндай нұсқаулық, әдістемелік құралдарсыз қол ұзарту киын. Өндірістің қай саласы болса да оптикалық құралдармен қызмет көрсетуге аса зәру. Қажеггілікті тап басатын рухани қазына қарақшылары бұл өнімді жасырын жолдармен көбейтуге ерекше күш салуда. Мәселен, оптикалық керек-жарақтар арқылы өндіріске ақпараттық құралдармен қызмет көрсету жөніндегі Оңтүстік шығыс Азия синдикаттары Оңтүстік Америкалық сыбайластарымен бірлесе жұмыс істеп, құрылықаралық көлеңкелі сауданың қыза түсуіне жол ашқан көрінеді.

Америка Құрама Штаттарындағы барлық жұмысшы күшінің 5,15 пайызын (6,5 миллион адам) авторлық құқықтар саласы өндірісінде істейтін жұмысшылар құрайды екен. Рухани қазына қарақшылары осыншама мол жұмыс күші шығарған өнімнің жолын кесіп, сауда орындарын сыртқы түр-сыны айнымағанымен сапасы темен, салыққа, басқа да мемлекеттік жүйеге соқпай өтетін өздерінің жалған өнімдерімен сықап тастайтынына әлем жұртшылығы қатты алаңдаулы.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша бірқатар іргелі істер атқарылып келеді. Облыстық әділет басқармасының ішкі істер басқармасы, салық және кеден комитеттерімен бірлескен тексерулер нәтижесінде 2000 жылы жалпы құны 1 847 470 теңгеге 9589 дана жалған дыбыс, бейне таспалар мен компакт-дискілер тәркіленген болатын. Кіналы адамдарға тиісті аудандык әкімшілік комиссиялардың шешімімен 203 375 теңге айыппұл салынып, ол жергілікті бюджет корына аударылған-ды[15].

Қалай дегенде де рухани қарақшылықпен күрес тұрақты әрі пәрменді жүргізілгенде ғана өз жемісін бермек. Әйтпесе сұғанақтар иненің жасуындай саңлаудан да сыздықтатып коғамдық байлықты қомағайлана сора бастайды. Онымен қоймай заңда белгіленген сыйақы немесе салық төлемеу арқылы авторға да, мемлекетке де зор зиян келтіріп, арзанқол әрі сапасыз жалған өнімдерді тоғытып, ұлттық және әлемдік өнердің өркендеуіне қырсығын тигізеді.

Рухани қазына қарақшылары бүкіл әлемді қыспаққа алып, жұқпалы оба ауруындай қанқақсатып отыр десек артық айтқандық емес. «Жаңа дүние есігі» деп жүрген Америка Құрама Штаттары әр жыл сайын қарақшылық әрекеттер салдарынан 8,5 миллиард доллар зиян шегеді екен. Сұғанақ қарақшылар дүниежүзі экономикасына, оның ішінде үкіметтің салық кірісіне жылына орта есеппен 15 миллиард доллар немесе 650 мың жұмыс орнына пара-пар шығын әкелетін көрінеді. Мұндай шығындардан біздің республикамыз да сырт қалып жатқан жоқ.

Жалған өнім тарату арқылы жеңіл табыс көзін жасаушылардың жолын кесу — қауіпті қылмыстардың алдын алу болып табылатынын естен шығармау керек. Себебі қордаланған каржылық қор — қарақшылардың кезекті қылмыстық әрекеттеріне жол ашуы сөзсіз.

Егер сұғанақтана берсе авторлық құқық немесе сабақтас құқықтарға жататын объектілерді заңсыз пайдаланғандары үшін Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 184-бабының 1-тармағы бойынша 100-ден 500 есеге дейінгі айлық есептік көрсеткіші көлемінде айыппұл төлейді. Бірақ ТМД елдері арасында әзірге рухани қазына қарақшыларын ауыр жазаға тарту оқиғасы орын алған жоқ және халықаралық сипаттағы топтар да әшкереленген емес. Бұған қарап рухани казына карақшыларының соншалықты бір алып бара жатқан қылмысты әрекеттері жоқ екен деп ойлауға және болмайды. Қатаң жаза қолданарлықтай экономикалық, қылмыстық топтардың ауыздықталмай отыруы әлем елдерін айтпағанның өзінде, ТМД елдері арасында қарақшылықпен күресте ортақ іс-қимыл жасалмай отырғандығын айғақтайды.

Іргелес көршіміз Қытай елі әр жыл сайын 100 миллион дана компакт-дискі, таспалар шығарады екен. Елдің ішкі базары осы өнімнің 5—10 миллион данасын ғана игеруге кабілетті десек, қалғандары, әрине шет елдерге, оның ішінде біздің республикамызға енетіні аян. Болгарияда үш бірдей зауыт дыбыс, дыбыс-бейне өнімдерін шығарумен шұғылданатын болса, тікелей бір зауыттың өнімдері ТМД елдеріне карай бет түзейтін көрінеді. Мұның басым көпшілігі кино және бейне өнімдер.

Егер Ресей санаткерлік меншік өнімдерінен жыл сайын 500 миллион АҚШ доллары көлемінде (оның ішінде 300 миллион АҚШ доллары тікелей бюджетке келген зиян) шығын шегіп жатса, мұнда Қытай мен Болгария зауыттарының «үлесі» жоқ деп ешкім де айта алмаса керек.

Рухани қазыналарға жасалатын карақшылық — ғылыми-техникалық прогрестің гүлденіп, өркендеуіне байланысты тамырланып, әлемнің түкпір-түкпіріне тез таралған экономикалық кылмыстың жаңа бір түрі. Қылмыстық істер жөніндегі зандарда рухани қазына қарақшылары деген терминнің көрініс бермейтіндігі де сондықтан. Сырттай қарағанда қарақшылықтың осы бір түрі ешкімге зиянын тигізбейтін көлеңкелі сауданың момақан бір саласы болып көрінуі әбден мүмкін. Тауарлары да ап-арзан, тұтынушылардың көңілінен шығады.

Білікті мамандар: «Рухани қарақшылықты тек есірткі бизнесімен ғана салыстыруға болады…» деген пікір айтады. Бұл жаны бар пікір. Көрші Ресей мемлекетінің бюджеті жыл сайын музыка бизнесінде 130 миллион, баспа өнімдерінде 20 миллион, электронды есептеу машинасы бойынша 85 миллион доллар жоғалтады екен. Ал енді дыбыс және бейне нарығында ресейліктердің жыл сайын 300 миллион доллары желге ұшып жатады.

Қазіргі күні Қазақстан санаткерлік қарақшылықтың «корығына» айналғандай. Оның үстіне көптеген телеарналар отандық және шетелдік авторлардың шығармаларына, орындаушыларға сыйақы төлеуден жалтарып кетеді. Жалпы алғанда, мұның бәріне экономикалық ауыртпалықты алға тарта салады.

Алайда, бірқатар нақтылы мәселелердің дұрыс шешімін табуға, әсіресе концерттік-орындаушылық, кітап шығару, газет-журнал салаларында қалыптасқан қаржы қиыншылықтары кедергі келтіруде.

Шығармашылықпен айналысатын автор қаншама талантты, білімді болғанымен, өзінің қарапайым құқығын білмейтіні жасырын емес. Бұрын «Үкімет өзі қорғайды» деген сенім болатын — кітабы жоспарға қойылатын, азын-аулақ қаламақысын алатын, сондай ағымға арқа сүйеп алған. Әр автордың жазған шығармасы — тек өз меншігі. Оған біреу қиянат жасады ма, қолма-қол ретке келуі керек.

Біз «сот шешеді» деген мәселені алдымызға мақсат етіп қоймауымыз керек. Кез келген баспаның директоры, жазушы адам, қудаланатын да жазушы.

Негізінен авторлық құқық — авторлардың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары екендігі аян. Ол авторлық құқық объектілері болып саналатын туындыларды қорғау арқылы жүзеге асатыны мәлім жай.

Авторлық және сабақтас құқық нысандарын пайдалану музыка бизнесі саласында, бұқаралық ақпарат құралдарында, кітап шығару ісінде кеңінен орын алғандығы жасырын емес.

Сирек болса да кітап шығару саласындағы қарақшылық оқиғалар да кездесіп қалады. Кітап дыбыс, бейне тауарлармен бәсекеге түсе алмайтындығына қарамастан бюджетке де, авторларға да кері әсерін тигізеді. Қалай дегенде де республикамызды Ресейден ағылып жатқан кітап тасқыны басып алды. Осындай көңіл жабырқатар жайттарды көргенде туындылар мен сабақтас құқық нысандарын алдын ала белгіленген жолдармен пайдалану жөніндегі құқық иелері (лицензиарлар) мен занды және жеке тұлғалар (лицензиат) арасындағы лицензиялық шарттар мен келісімдер мемлекеттік тіркеуден өткізілуге тиіс деген ойға бекіне түсесіз.

2000 жылдың ақпан айында (Фонограмма Өндірушілердің Халықарлық Федерациясы (ІРРІ) және Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Авторлық құқықтар жөніндегі комитетінің аясында құрылған осы Ассоциация Алматы қаласындағы ¥лттық баспасөз үйінде «Қарақшылық болмасын, авторлар мен орындаушылардьщ құқы қорғалсьш!» деген тақырыгшен баспасөз конференциясын еткізді. Жиынға бұқаралық акпарат құраддарымен қатар әнші, композиторлар, заңгерлер шакырылды. Қойылған сұрақтарда шек болмады.

Мәселен, Кеңес Одағы кезінде сахна шеберлеріне, әнші, күйшілердің алғашқы жазылымына ғана сыйақы төленетін де, кейінгі қайталануларына ақы төленбейтін. Ендігі жерде кез келген радио, телевидение, студия мемлекеттік пе, коммерциялық па, жекеменшік пе, кұрылымына қарамастан сабақтас құқық иелерімен келісім-шарт тұрғысында жұмыс істеуге тиіс. Олардың шығармаларына әрбір қайталанған сайын ақы төленеді.

1999 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Авторлық құқықтар жөніндегі комитетпен бірлесе отырып «Азимут» жауапкершілігі шектеулі серіктестікке тексеру жүргізген болатын. Іс барысында «Азия рекордс» студиясының тауар белгісін заңсыз пайдалану фактісі анықталып, «Азия» таңбасы соғылған 2074 дана дыбыс таспасы тәркіленді. Құжаттар тиісінше хатталып, сотқа берілді.

Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғауды барынша жетілдіре түсу үшін алдағы уақыттарда да бірқатар қосымша ықпалды кұжаттардың күшіне енуін қолға алу қажет. Себебі автор құқын қорғау — мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.

Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау саласындағы заңнаманы жетiлдiру мақсатында мына төмендегідей шараларды іске асыру қажет деп ойлаймын:

Азаматтық кодексте аталған санаткерлiк меншiктiң қорғалатын барлық объектiлерi бойынша нормативтiк құқықтық базаны қалыптастырудың аяқталуы мақсатында:

— санаткерлiк меншiктiң ЭЕМ-ге арналған бағдарламалары, фирмалық атаулар мен ашылмаған ақпарат, Интернеттегi құқықтарды қорғау сияқты құқықтық меншiк объектілерiн құқықтық қорғау мәселелерiн;

— Қазақстан Республикасында жасалатын құпия өнертабыстармен айналысуды реттейтiн заң кесiмдерiн әзiрлеу және қабылдау қажет.

Бұдан басқа:

— кинематография шығармаларын пайдаланушылардың қызметiн;

— атқарушы органдардың санаткерлiк меншiк құқықтарын қамтамасыз ету мәселелерiндегi қызметiн;

— тауарлық белгiнiң жалпыға белгiлi болып танылуының өлшемдерi мен тәртiбiн;

— селекциялық жетiстiктерге патенттер беруге өтiнiмдердi құрастыру, беру және қарау тәртiбiн, сондай-ақ селекциялық жетiстiктердi патенттеу үшiн ақы төлеудiң мөлшерi мен тәртiбiн;

— санаткерлiк меншiк объектiлерi бар тауарларды кедендiк шекара арқылы өткiзу үшiн кедендiк бақылау тәртiбiн реттейтiн қажеттi нормативтiк құқықтық кесiмдердi әзiрлеудi және қабылдауды жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн, мемлекеттiк органдардың құзыретiн белгiлеу бөлiгіндегi заңнамалық кесiмдердi одан әрi жетiлдiру қажет деп ойлаймыз.

3. Авторлық және сабақтас құқықты қорғау бойынша уәкілетті мемлекеттік орган және оның құзырлары

Қазақстандағы авторлық құқықты корғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы Бүкілодақтық Авторлық құқық женіндегі Агенттіктін (ВААП) Қазақстандағы бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен басталады. Шағын ғана топтан тұратын бұл бөлімше авторлардың қаламақысын реттеумен шұғылданып, Мәскеуден келетін нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ. Өз тарапынан авторлық құқықты реттейтін бірде-бір құжат әзірлеген емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді. Дегенмен де бұл мекеменін өмірге келуі — әдебиет пен өнер өкілдерінін, творчестволық еңбегінің ақысын қорғау мүмкіндігін тудырды. Баспа мен газет, журналдарда, радио мен телевидениеде, театр сахнасы мен эстрадада жарық көрген туындылары үшін автор мен сабақтас құқық иелері — актерлер, әншілер, цирк ойыншылары, т.б. өз енерінің жемісін үкімет белгілеген мөлшер бойынша алатын дәрежеге жетті. Бөлімшеде Қазақстан авторлары мен орындаушылардың, олардың шығармаларының аса мол деректері жинақталды[16].

Авторлық және сабақтас құқықты қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. 1992 жылы Бүкілодақтық Агенттіктің қазақ бөлімшесінің негізінде Қазақстанның Авторлық құқық және сабақтас құқықтар жөніндегі Мемлекеттік Агенттігі құрылды. Облыс орталықтарында өкілдері бар, орталық аппараты әлденеше есе көбейген бұл мекеменің мойнына жүктелген міндеттер зор болса да, бес жыл бойына мардымды іс тындырған жоқ. Авторлық құқық саласындағы мемлекеттік саясатты кең ауқымда жүргізудің орнына ескі сүрлеуден шыға алмай, бұрынғыша қаламақы жинаумен ғана шектелді. Тәуелсіз мемлекетіміздің дүниежүзілік қауымдастыққа кіруімен байланысты санаткерлік меншікті корғаудың алуан түрлі мәселелері ескерусіз қалды. 1996 жылғы маусым айында қабылданған «Авторлық құқық және сабақтас құқық туралы» заңның жобасын әзірлеуден басқа қырықтан аса адамы бар бұл мекеме өз қолдарынан келетін, авторларды қорғайтын аса зәру нұсқаулықтар шығаруға да көңіл бөлген жоқ. Республикамыздағы авторлық және сабақтас құқықтың мән-жайын талдайтын, тіпті, істелген жұмыстары мен алдағы атқаратын кызметтерін анықтайтын құжаттар да бірде бір рет әзірленбеген. Бұған, Агенттіктің бір жыл ішінде екі министрліктің, Экономика министрлігі мен Энергетика, өнеркәсіп және сауда министрлігінің құзырында көшіп-қонып жүруі де зиянын тигізді. Бір-бірімен мақсат-мұраттары түйіспейтін министрліктердің Агенттікке басшылық ықпалы да, пайдасы да тие қойған жоқ.

1999 жылы Қазақстанда авторлық құқықты қорғауды жетілдіріп, дамытудың таяу жылдарға арналған стратегиялық жоспары бекіп, кең ауқымды бағдарлама жасалды. 1999 жылы маусым айында Үкімет қаулысымен бекіген Комитеттің Ережесіне сай бұл Бағдарламада Қазақстандағы авторлық құқыққа қатысты заңдарды жетілдіру, халықаралық қатынастарды күшейту, жеке авторлардың құқығын қорғау, ұжымдық негізде мүліктік құқықтарды басқаратын ұйымдардың кызметін бақылау, республикамызға ендеп кіре бастаған дыбыс-бейнетаспаларды заңсыз сататын «қарақшылық» топтармен күресті өрістету, құқық қорғау, заң орындарымен қарым-қатынасты күшейтіп, бірлесе қимыл жасау, т.б. мәселелер қамтылып, оны жүзеге асыру үшін көлемді қаражат бөлгізуге қол жетті. Бұл санаткерлік меншікті қорғауға байланысты үкіметіміздің аса игі қадамы болды. Соның нәтижесінде 2000 жылы республиканың барлық аймақтарындағы әділет, прокуратура, құқық қорғау, заң, кеден, салық мекемелерінің жауапты қызметкерлерінін, басын қосқан семинар-кеңестер өтті. Облыстардағы, ірі қалалардағы авторлық құқықтың қорғалуын тексерген шаралар жүзеге асты.

Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау қызметiн жетiлдiру жөнiндегi шаралар туралы» 2001 жылғы 22 қаңтардағы N 536 Жарлығына, Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Мемлекеттiк кәсiпорын туралы» 1995 жылғы 19 маусымдағы N 2335 заң күшi бар Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасының Yкiметi 2001 жылғы 29 наурызда N 411 қаулысымен Қазақстан Республикасы әдiлет министрлiгiнiң Санаткерлiк меншiк құқығы жөнiндегi комитетi (әрі қарай – Комитет) оған таратылатын Қазақстан Республикасы әдiлет министрлiгiнiң Авторлық құқық жөнiндегi комитетiнiң және Қазақстан Республикасы әдiлет министрлiгiнiң «Қазпатент» Патенттер және тауар белгiлерi жөнiндегi республикалық мемлекеттiк кәсiпорнының мүлкi мен істерiн басқару жөнiндегi функциялары мен өкiлеттiктерi бере отырып, құрды.

Осы қаулымен Үкімет Қазақстан Республикасы әдiлет министрлiгiнiң (шаруашылық жүргiзу құқығында) «Қазпатент» патенттер және тауар белгiлерi жөнiндегi республикалық мемлекеттiк кәсiпорнын қайта құру жолымен Қазақстан Республикасы әдiлет министрлiгiнiң Санаткерлiк меншiк құқығы жөнiндегi комитетiнiң «Қазақстан патенттiк сараптама институты» республикалық мемлекеттiк қазыналық кәсiпорны болып қайта ұйымдастырды.

Комитет ҚПСИ-дiң мемлекеттiк басқару органы, сондай-ақ оған қатысты мемлекеттiк меншiк құқығы субъектiсi функциясын жүзеге асыратын орган болып белгiлендi.

ҚПСИ қызметiнiң негiзгi мәнi мыналар болып белгiлендi:

өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiне (өнертабыстарға, пайдалы модельдерге, өнеркәсiптiк үлгiлерге, тауар белгiлерiне, қызмет көрсету белгiлерiне, тауарлар шығарылатын жерлердiң атауларына) өтiнiмдер қабылдау, осы өтiнiмдерге сараптама жүргiзу және өтiнiм берiлген өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiнiң қорғау қабiлетi шарттарына сәйкес келуiн анықтау;

селекциялық жетiстiктерге өтiнiмдердi және интегралдық микросхема топологияларын тiркеуге өтiнiмдердi қабылдау, осы өтiнiмдердiң белгiленген талаптарға сәйкес келуiне сараптама жүргiзу;

өнеркәсiптiк меншiктiң тiркелген объектiлерiнiң, селекциялық жетiстiктердiң және интегралдық микросхема топологияларының тізілімін жүргізу жөніндегі жұмыстарды жүргізу;

өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiн, селекциялық жетiстiктердi және интегралдық микросхема топологияларын қорғау мәселелерi бойынша қорғау құжаттарының сипаттамаларын және ресми бюллетеньдер шығару;

Патент кооперациясы туралы шартқа, Еуразия патент конвенциясына және Белгiлердi халықаралық тiркеу туралы Мадрид келiсiмiне сәйкес функцияларды жүзеге асыруға байланысты халықаралық өтiнiмдер бойынша сараптама жүргiзу.

Комитет Қазақстан Республикасының әдiлет министрлiгi құзыретiнiң шегiнде арнайы атқарушы және бақылау-қадағалау функцияларын, сондай-ақ санаткерлiк меншiк құқығын қорғау саласында басшылықты жүзеге асыратын ведомство болып табылады.

Комитет заңнамамен белгiленген тәртiппен өз құзыретiнiң мәселелерi бойынша республика аумағында мiндеттi күшi бар бұйрықтар шығарады.

Комитеттiң негiзгi мiндеттерi төмендегідей болып белгіленді:

1) санаткерлiк меншiктi қорғау саласында мемлекеттiк саясатты iске асыру жөнiнде ұсыныстарды әзiрлеуге қатысу;

2) санаткерлiк меншiктi қорғау саласында халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру;

3) сабақтас құқықтар шығармалары мен объектiлерiне, өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiне (өнертабыстарға, пайдалы модельдерге, өнеркәсiптiк үлгiлерге, тауар белгiлерiне, қызмет көрсету белгiлерiне, тауарлар шығарылатын жерлердiң атауларына), селекциялық жетiстiктерге, интегралдық микросхемалар топологияларына құқықтардың қорғалуын қамтамасыз ету;

4) авторлық құқық пен сабақтас құқықтар объектiлерiне, өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiне, селекциялық жетiстiктерге, интегралдық микросхемалар топологияларына қорғау құжаттарын беру;

5) авторлық құқықтар, өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiн, селекциялық жетiстiктердi, интегралдық микросхемалар топологияларын қорғау саласында ақпараттық-баспа қызметiн ұйымдастыру;

6) өнертапқыштық және шығармашылық одақтар мен ұйымдар қызметiн үйлестiру;

7) санаткерлiк меншiктi қорғау саласында мамандар дайындауды, мамандар бiлiктiлiгiн арттыруды, патенттiк сенiмдi өкiлдердi аттестациялауды ұйымдастыру;

8) мүлiктiк құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдар қызметiн бақылауды жүзеге асыру;

9) Қазақстан Республикасының бiрыңғай патент жүйесiн дамыту және оны басқару;

10) мемлекеттiк патенттiк-ақпараттық базаны қалыптастыру;

11) Қазақстан Республикасында жасалған өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiн шетелде патенттеу жөнiндегi жұмысты ұйымдастыру;

12) тұтас алғанда инновациялық және өнертапқыштық қызметтiң, сондай-ақ техникалық шығармашылықтың дамуына жәрдемдесу;

13) өзге де мемлекеттiк органдарға ғылыми-әдiстемелiк көмек көрсету;

14) санаткерлiк меншiк құқығын қорғау саласында түсiндiру жұмысын жүргiзу, құқықтық бiлiмдi насихаттау.

Комитетке заңнамамен мынадай функциялар белгіленіп берілді:

1) санаткерлiк меншiктi қорғау саласында заңнаманың қолданылу практикасын қорытады, сондай-ақ осы салада заңнаманы жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар әзiрлеуi;

2) санаткерлiк меншiктi қорғау мәселелерi бойынша ведомствоаралық үйлестiруді жүзеге асырады;

3) санаткерлiк меншiктi қорғау саласында мамандар дайындауды және бiлiктiлiгiн көтерудi, патенттiк сенiмдi өкiлдердi аттестациялауды ұйымдастырады;

4) санаткерлiк меншiк объектiлерiн құқықтық қорғау және пайдалану саласында ғылыми-техникалық және басқа да жұмыстарды ұйымдастыруды және өткiзудi қамтамасыз етедi;

5) санаткерлiк меншiк объектiлерiн қорғау мен пайдалану мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады;

6) шығармаларды пайдаланушылардың авторлық құқық пен сабақтас құқықтар нормаларын сақтаумен әрi авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау саласындағы халықаралық келiсiмдердi атқарумен байланысты қатынастарды мемлекеттiк реттеудi жүзеге асырады;

7) мүлiктiк құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдар қызметiн бақылауды жүзеге асырады;

8) авторлық құқықты ресми тiзiлiмдерде тiркеудi қамтамасыз етедi;

9) мүлiктiк құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдар мен пайдаланушылар арасында сабақтас құқықтар шығармалары мен объектiлерiн пайдаланудың тиiстi тәсiлдерiне жасалған лицензиялық шарттарды тiркейдi және тиiстi үлгiдегi мемлекеттiк тiркеу куәлiктерiн бередi;

10) авторлық және сабақтас құқықтарды өзара қорғау туралы халықаралық келiсiмдер мен шарттарды дайындауға қатысады;

11) авторлық құқық пен сабақтас құқықтар мәселелерi бойынша азаматтар мен ұйымдарға консультация бередi;

12) ғылым, әдебиет және өнер шығармаларының қолжазбаларын сақтауға қабылдайды;

13) авторлық құқықты, есiмге құқықты және абыройды қорғау құқығын, сондай-ақ автор қайтыс болғаннан кейiн заңнамамен белгiленген жағдайларда оның мүлiктiк емес құқықтарын қорғауды жүзеге асырады;

14) коммерциялық мақсаттарда жарияланған фонограмманы фонограмма шығарушы мен орындаушының келiсiмiнсiз пайдаланғаны үшiн заңнамамен белгiленген жағдайларда сыйақы мөлшерiн және оны төлеу шарттарын белгiлейдi;

15) шығармаларды пайдалануға құқықтардың импорты мен экспортын ұйымдастыруға жәрдемдеседi;

16) өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiне, селекциялық жетiстіктерге, интегралдық микросхемалар топологиясына қорғау құжаттарын беруге өтiнiмдердi қабылдау мен тiркеудi қамтамасыз етедi;

17) қорғау құжаттарын беруге өтiнiмдерге мемлекеттiк сараптама жүргiзудi, өнеркәсiптiк меншiк объектiлерінің, селекциялық жетiстiктердiң, интегралдық микросхемалар топологияларының мемлекеттiк тiзiлiмiн жүргiзудi ұйымдастырады, қорғау құжаттарын бередi және олардың күшiнде болуы жөнiндегi iс-шараларды қамтамасыз етедi;

18) қорғау құжаттарын беруге өтiнiмдер бойынша сараптама шешiмдерiне қарсылықтардың және қорғау құжаттарын беруге қарсы қарсылықтардың қаралуын ұйымдастырады;

19) өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiн, селекциялық жетiстiктердi, интегралдық микросхемалар топологияларын пайдалануға лицензиялық шарттардың, ашық лицензиялардың және қорғау құжаттарын беру шарттарының тiркелуiн қамтамасыз етедi;

20) ресми бюллетеньдердiң, сондай-ақ қорғалатын өнеркәсiптiк меншiк объектiлерi бойынша ақпараттық материалдардың шығарылуын қамтамасыз етедi;

21) өзiне жүктелген патенттiк ведомствоның өзге де функцияларын орындайды;

22) өнеркәсiптiк меншiк объектiлерiн, селекциялық жетiстiктердi, интегралдық микросхемалар топологияларын патенттеуге iс-қимылдар тiзбесiн, ақы төлеу мөлшерi мен тәртiбiн бекiтедi;

23) Қазақстан Республикасының заңнамасымен өзiне жүктелген өзге де функцияларды жүзеге асырады.

Бұдан бөлек Комитетке төмендегідей құқықтар берілді:

1) өз өкiлеттiктерi шегiнде нормативтiк құқықтық кесiмдер шығару;

2) санаткерлiк меншiк объектiлерiн қорғау мәселелерi бойынша түсiнiктер беру;

3) санаткерлiк меншiктi қорғауға байланысты құжаттардың бiрыңғай нысандарын белгiлеу;

4) санаткерлiк меншiктi қорғау мәселелерi бойынша халықаралық шарттар жасасу мен оларға қосылу туралы ұсыныстар енгiзу;

5) санаткерлiк меншiктi қорғау мәселелерi бойынша халықаралық конференциялар мен кеңестердiң жұмысында Қазақстан Республикасының атынан өкiлдiк ету және оларға қатысу;

6) мүлiктiк құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдар қызметiн бақылауды жүзеге асыру;

7) авторлық құқық және сабақтас құқықтар объектiлерiн пайдаланатын заңды және жеке тұлғалар қызметiн бақылауды жүзеге асыру;

8) шетелдiк авторлық-құқықтық ұйымдармен келiсiмдер жасасу;

9) мемлекеттiк органдардан, өзге де ұйымдардан, лауазымды адамдардан және азаматтардан авторлық құқық және сабақтас құқықтар объектiлерiн пайдалану фактiлерi туралы ақпарат, сондай-ақ мүлiктiк құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдар қызметi туралы ақпарат сұрату және алу;

10) сабақтас құқықтар шығармалары мен объектiлерiнiң құқық иеленушiлерi мен пайдаланушылары арасында пайдаланудың тиiстi тәсiлдерiне тиiсiнше үлгiдегi мемлекеттiк тiркеу куәлiгi берiле отырып жасалған барлық лицензиялық шарттарды тiркеу;

11) әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы хаттамалар жасау және iстердi қарау, өз құзыретi шегiнде әкiмшiлiк жазалар қолдану;

12) контрафактiлiк аудио, аудиобейне өнiмдердi анықтау жөнiнде сараптамалық қорытындылар беру, сараптамалық зерттеулер жүргiзу;

13) орталық және жергiлiктi атқарушы органдарға санаткерлiк меншiк туралы заңнаманы бұзушы олар қабылдаған кесiмдердiң күшiн жою немесе оларды өзгерту туралы ұсыныстар енгiзу;

14) сотқа талап-арызбен жүгiну, оларды қарауға қатысу, сондай-ақ үшiншi тұлғалардың талап-арыздарын қолдау;

15) санаткерлiк меншiктi қорғауды қамтамасыз ету мәселелерiне арналған кiтаптар, бюллетеньдер, әдiстемелiк құралдар, жарнамалар және ақпараттық құжаттар шығару;

16) Комитетте жүктелген мiндеттердi орындау үшiн меншiк нысанына қарамастан ұйымдарға бару;

17) Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де құқықтарды жүзеге асыру.

Қорытынды

1) құқықтарды тану;

2) құқық бұзылғанға дейiнгi жағдайды қалпына келтiру;

3) құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауiп төндiретiн әрекеттердi тыю;

4) айырылып қалған пайданы қоса алғанда, шығындардың орнын толтыру;

5) құқық бұзушы авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу алдарынан тапқан табысты өндiрiп алу;

Бұдан бөлек, құқығы бұзылған адам, егер заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе, өзіне келтірілген залалдың толық өтелуін талап ете алады.

Сонымен қатар осы бап құқығы бұзылған азаматтың өкімет билігі немесе басқару органына, бұзылған құқықты қоғау үшін, өтініш жасау мүмкіндігін растай отырып, мұндай өтініштің құқық қорғау туралы талап қойып сотқа жолдануға кедергі жасамайтындығын белгілейді. Біз осы жұмысымызда бүгінгі таңдағы авторлық құқықты қорғау саласындағы туындап отырған түйінді мәселелерді, оларды шешу жолдарын қарастыруды көздеп отырмыз. Туынды авторының құқықтарын қорғау кез-келген өркениетті мемлекетте алдыңғы қатарлы орынды алатындығы көпшілікке мәлім деп ойлаймыз. Дегенімен де авторлық және сабақтас құқықтың әлі күнге дейін толығымен зерттеліп бітпеген мәселелері жетерлік деп айтуға болады. Бұл саладағы мемлекетіміздің заңнамасы да толық қалыптастырылды деп те айтуға болмайды. Мен өзімнің диплом жұмысымды осылайша қорытындылаймын.

Қолданылған әдебиеттер:

Нормативтік құқықтық актілер

Қазақстан Республикасының Конституциясы.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі, ерекше бөлімі). – Алматы, 2002.
Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть), комментарий. Книга 1. – Алматы: “Жеті Жарғы”., 1998.
Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть), комментарий. Книга 1. – Алматы: “Жеті Жарғы”., 1998.
Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть), комментарий. – Алматы: “Жеті Жарғы”., 2000.
Қазақстан Республикасының 10 маусым 1996 жылғы “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңы.
Қазақстан Республикасының 11 мамыр 2001 жылғы № 201-II “Санаткерлік меншік саласындағы құқық бұзушылықтардың жолын кесу жөніндегі ынтымақтастық туралы келісімді бекіту туралы” Заңы.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 26 қыркүйекте №1249 “Санаткерлiк меншiк құқықтарын қорғау тұжырымдамасын мақұлдау туралы” қаулысы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 3 ақпан 2001 жылғы № 179 «Интеллектуалдық меншiк саласындағы құқық бұзушылықтың жолын кесу жөнiндегi ынтымақтастық туралы келiсiмдi бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы қаулысы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 28 ақпан 2001 жылғы № 303 “Қазақстан Республикасының Yкiметi мен Дүниежүзiлік Интеллектуалдық Меншiк Ұйымы арасындағы Ынтымақтастық бағдарламасына қол қою туралы” қаулысы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 29 наурыз 2001 жылғы № 411 “Қазақстан Республикасы әділет министрлігінің Санаткерлік меншік құқығы жөніндегі комитетінің мәселелері” қаулысы.
Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау агенттігі төрағасының “Санаткерлік меншік объектілері бар тауарларды кедендік бақылаудың ережесін бекіту туралы” 2003 жылғы 23 қаңтардағы №34 бұйрығы.

Ғылыми әдебиеттер

Барихин А.Б. Большой юридический энциклопедический словарь. М.; “Книжный мир”, 2002. 10 б.
Вильнянский С.И. Лекции по советскому гражданскому праву. Харьков, 1958
Гражданское право России. Под ред. Цибуленко З.И., М., 1996.
Гражданское право России. Отв. Редактор Садиков О.Н., М., 1996.
Гражданское право. Учебник. Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К. Толстого, часгь 1, М. 1997.
ГрибановВ.П. Пределы осуществленияи защиты гражданскихправ. М., 1992
Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Из-во МГУ, 1972
Қазақстан Республикасының 10 маусым 1996 жылғы “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңы.
Қазақстан Республикасындағы авторлық құқық. Алматы: “Жеті Жарғы”, 2001.
Материалы Республиканского регионального семинара по проблемам авторского права и смежных прав в г. Шымкенте. Алматы: “Өнер”, 2001.
Материалы Республиканского регионального семинара по проблемам авторского права и смежных прав в г. Петропавловске. Алматы: “Өнер”, 2000.
Материалы Республиканского регионального семинара по проблемам авторского права и смежных прав в г. Актобе. Алматы: “Өнер”, 2001.
Н. Назарбаев. Қазақстан — 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп оркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. — Алматы: Білім, 1997.
Оразалинов С. Авторды қорғау руханиятты қолдау. Алматы: “Жеті Жарғы”. 2000.
Сергеев А.П. Защита гражданских прав. Гражданское право. Учебник (под ред. Ю.К.Толстого, А.П. Сергеева). М., 1996.
Свердлык Г.А., Страунин Э.Л. «Понятие и юридическая природа самозащиты гражданских прав.» Государство и право», № 5, 1998, 22-бет.
Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Алматы: “Жеті Жарғы”, 2001.

[1] Барихин А.Б. Большой юридический энциклопедический словарь. М.; “Книжный мир”, 2002. 10 б.

[2] Оразалинов С. Авторды қорғау – руханиятты қолдау. Алматы: “Жеті Жарғы”, — 2000.

[3] Қараңыз: Материалы Республиканского регионального семинара по проблемам авторского права и смежных прав в г. Шымкенте. Алматы: “Өнер”, 2001.

Материалы Республиканского регионального семинара по проблемам авторского права и смежных прав в г. Петропавловске. Алматы: “Өнер”, 2000.

Материалы Республиканского регионального семинара по проблемам авторского права и смежных прав в г. Актобе. Алматы: “Өнер”, 2001.

[4] Оразалинов С. Авторды қорғау – руханиятты қолдау. Алматы: “Жеті Жарғы”, 2000.

[5] Оразалинов С. Авторды қорғау – руханиятты қолдау. Алматы: “Жеті Жарғы”, 2000.

[6] Қазақстан Республикасндағы авторлық құқық. Алматы: “Жеті Жарғы”, 2001, 98 б.

[7] Оразалинов С. Авторды қорғау – руханиятты қолдау. Алматы: “Жеті Жарғы”, — 2000.

[8] ГрибановВ.П. Пределы осуществленияи защиты гражданских прав. М., 1992, 9.6-бет.

[9] Сергеев А.П. Защита гражданских прав. Гражданское право. Учебник (под ред. Ю.К.Толстого, А.П. Сергеева). М., 1996,

[10] Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Оқулық. 1-том. Алматы:”Жеті Жарғы”. 2001. 278 б.

[11] Гражданское право. Учебник. Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К. Толстого, часгь 1, М. 1997, 443-бет.

[12] Вильнянский С.И. Лекции по советскому гражданскому праву. Харьков, 1958, 179-181-беттер.

[13] Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Из-во МГУ, 1972, 162-бет.

[14] контрафактiлiк даналар — туындының немесе фонограмманың дайындалған немесе таратылған жағдайда авторлық және сабақтас құқықтардың бұзылуына әкеп соғатын даналары, сондай-ақ сол туынды мен фонограмма ешқашан қорғалмаған немесе қорғауы тоқтатылған мемлекеттерден Қазақстан Республикасына авторлық және сабақтас құқықтар иелерiнiң келiсiмiнсiз импортталған туындылар мен фонограммалардың осы Заңға сәйкес Қазақстан Республикасында қорғалатын даналары. Қазақстан Республикасының “Авторлық құқық және сабақтас құықықтар туралы” Заңының 2-бабы.

[15] Материалы Республиканского региональнлгл семинара по проблемам авторского права и смежных прав в г. Шымкенте. Алматы: “өнер”, 2001.

[16] Оразалинов С. Авторды қорғау – руханиятты қолдау. Алматы: “Жеті Жарғы”, — 2000.

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау

Кіріспе

Казахстан попал в список худших стран по уровню владения английским языком

В воинской части Актобе погиб срочник

Бывший казахстанец с позывным «Казах» ушел на войну в России. На Урале похоронили солдата с таким же позывным

Казахстанский фигурист завоевал серебро на Гран-при в Китае

Феноменальные достижения казахстанского спорта: потенциал казахского народа

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты