Б.Күлеевтің шығармашылық өрісі және лирика жанры
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 ТАРАУ. БЕРНИЯЗ КҮЛЕЕВТІҢ АҚЫНДЫҚ ӘЛЕМІ
2 ТАРАУ. БЕРНИЯЗ — АБАЙ ҮЛГІСІНДЕГІ АҚЫН
3 ТАРАУ. АҚЫН ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
Қорытынды
Сілтеме көрсетілген әдебиеттер
Пайдаланылған әдебиеттер
Резюме
В работе рассматривается и делается анализ мастерства, таланта Б.Кулеева. Дипломная работа состоит из 3 разделов. Это раскрывает сложность темы. 1 раздел называется «Поэтический мир Б.Кулеева» и даётся анализ поэтического мастерства автора. 2 раздел называется «Бернияз-поэт как образец Абая». Здесь говорится, что Бернияз является продолжателем школы Абая. 3 разделе рассматривается художественная особенность, языковое мастерство, и своеобразный стиль поэта.
Symmary
In this diploma work poetical mastery of B.Kuleev is considered and analyzed. Diploma work consists of 3 chapters. It presents the difficulty of the theme . First chapter is called «Poetical world of B.Kuleev «and is given poetical mastery of the autor. Sekond chapter is called «Bernyaz is a poet as a model of Abay». Here Bernyaz is the person who continious of Abays scool. In the third cyapter literatural pecualiaarity, language mastery and special style of the poet are considered.
Кіріспе
«Білім беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі» [1] делінген Елбасының 2006 жылғы 1 наурыздағы жолдауында. Бұл жолдау Қазақстанды келешекте биік белестерден көрінуіне себепші болады деген сенімдемін. Соған орай мен диплом жұмысын осы жолдауды басшылыққа ала отырып жаздым.
Қазақ өлеңі туралы байсалды әңгіме қозғайтын уақыт әлдеқашан жетті. Қазақ поэзиясы, қазақтың қара өлеңі Абай мен Ыбырайдан бастау алып, оның жалғасы әсіресе, XX ғасыр басындағы поэзия әлемінде ерекше көзге түсе бастаған еді. Себебі, осы тұста асқақ жырларымен, жалынды үніменен халыққа танымал бола бастаған ақындар қатары көбейе түсті.
«… XX ғасырдың басында қазақ поэзиясында… Сұлтанмахмұт пен Сәкеннің, Мағжан мен Бернияздың кейіпкердің ішкі жан сырына үңіліп, оның қалың қатпарын аздап болса да, ашуға тырысатын өлеңдерімен бірге қазақ өлеңіне лиризм келе бастағанды» [2. 146 бет] деп өз мақаласында Бекділдә Алдамжаров 20 ғасырдың басындағы ақындар жайлы, олардың қозғаған тақырыптары мен өлеңге әкелген жаңалықтарын ауызға алады. Сөз жоқ, аты аталған ақындардың ішінде Сұлтанмахмұт, Сәкендерді, олардың мол туындыларын кешегі мен бүгінгі қазақ баласы түгел дерлік білері анық. Әйтсе де сол ақындар қатарында оқырманға есімі таныс емес, шығармалары халыққа таралмаған, әлі де болса филолог-ғалымдардың тарапынан зерттеуді қажет ететін ақын бар. Ол — Бернияз Күлеев.
Б.Күлеев XX ғасырдың бас кезінде өмір сүрген, жалынды жырлар жазып, кезінде қоғам ісіне де араласып, өмірден жастай өткен ақын.
Бернияздың өмірбаянына қатысты деректер өте мардымсыз, тапшы. Жиырмасыншы жылдардағы қазақ газеттеріне шыққан замандастарының бірлі-жарым естеліктері мен бірді-екілі монографиялық еңбектердегі ақын өміріне қатысты айтылған деректер ғана.
«Ақын өмірбаянының алғашқы, негізгі биографы — ақынның замандасы жақын жолдасы Мерғали Ешмухамедұлы. М.Ешмухамедұлының ақын өмірбаянына қатысты алғашқы дерегі оның өмірі мен шығармашылық жолына байланысты жазылған «Еңбекші қазақ» газетінің 1928 жылғы 30 наурыз күні шыққан №72 санында жарияланған «Күлейұлы Бернияз» деген мақаласында берілген.
Бұдан кейін «Еңбекші қазақ» газетінің 1923 жылғы №19 санындағы ақын қазасына байланысты берілген «Бернияз Күлеев» деген азанама — мақаласын, «Тілші газетінің» 1923 жылғы 20-наурыздағы №28 санындағы Мағжан Жұмабаевтың «Бернияз Күлеев» деген мақаласын ақын өмірбаянына қатысты аздап деректер алуға болатын нұсқаларға жатқызуға болады.
1976 жылы шыққан Қазақ Совет энциклопедиясының 6 томында ақын өмірбаянынан қысқаша мәліметтер берілген. Сондай-ақ Қазақ Совет әдебиетінде Бернияз есімі қысқаша айтылып өтсе, «XX ғасырдың басындағы әдебиет» (Хрестоматия. А., 1994), «Екі мыңдық дала жыры» атты жинақта (А., 2000 ж.) өмірі жайлы қысқаша дерек беріп, бірді-екілі өлеңдерін «Қазақ әдебиет» энциклопедиясында сөз етсе, А.Нұрқатов өзінің «Жалғасқан дәстүр» (1980, А.) еңбегінде ақынды Абаймен салыстыра талдау жасайды, «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының 1997, 1990, 2000, т.б. жылғы сандарында мақалалар жарияланып тұрды.
Б.Күлеевтің өмірі мен шығармаларына тереңірек тоқталған Ы.Дүйсенбаевтың «Эпос және ақындар мұрасы», Жәмбеков Сәбит Нұрмухамбетұлының «Бернияз Күлеевтің ақындық мұрасы» деген тақырыпта 1997 ж. қорғалған диссертациясы, т.б. деп атауға болады.
Б.Күлеев 1899 жылы бұрынғы Торғай облысы, Ақтөбе уезіне қарайтын Бөрте болысының №1-ші ауылында (қазіргі Орынбор облысының Бөрте ауданы) Бекен деген шаруаның үйінде дүниеге келген. Жанұясында оқыған, көзі ашық адамдардан тәрбие алған болашақ ақын жастайынан зейінді зерек болып өседі. Талапты да зейінді, Бернияз көркем әдебиет нұсқаларын құштарына оқып, орыс, қазақ татар классиктерінің шығармаларымен жете танысуды мақсат етіп, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Абай, Тоқайлардың өлең-поэмаларын ерекше ынтамен оқиды. Кейінірек С.Торайғыров, С.Дөнентаев тағы басқа өзінің замандас жазушылардың шығармаларына ерекше назар аударып, солардың жеке жинақтарын басып шығару жүмысына белсене атсалысады. Сонымен қатар, М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсыновтардың шығып жатқан дүниелеріне зер салып, ерекше назар аударып отырады. Әсіресе, ақын лирикасының болашақ сипатына әсер еткен М.Жұмабаев, С.Дөнентаев және Бөртеде оқып жүргенде Ресейдегі болып жатқан дүниежүзілік маңызы бар әртүрлі қоғамдық сілкіністер ақын сана-сезіміне әсер етіп отырған.
Осындай саналы да оқыған, көзі ашық ақынның өмірі өте қысқа болды. Небәрі 24-ақ жас өмір сүрген ақын өлімі жұртшылықты қайғыландырмай қоймады. Әсіресе, Берниязды туғанындай жақсы көрген ақын ағасы Мағжан Жұмабаев қатты күйзеліп: «А деп бұл қалам ұстап шыққанда оянған үмітіміз біржола бекіп еді. Бернияздың әдебиетіміздің берік бір бағанасы болуына сеніп едік. Бағытты бір қыпып, таспиқ болып тізіліп келе жатқан аз ғана жазушыларымыздың қатарына жас Бернияз да келіп тізіліп еді. Бірақ, не -лаж, таспиқтан сол тас үзіліп түсті» дейді өзінің «Бернияз Күлеев» деген мақаласында.
Егер бар деректерге сүйенетін болсақ, ақын өлімі өз қолынан болыпты. Яғни өз өліміне өзі себепші. Б.Күлеев өзін-өзі атып өлтірген. Енді осы орайда ойға келері — бұлай етуіне не себепші болды. Жап-жас ақын, елінің сүйікті азаматы Бернияздың қолына қару ұстауына не түрткі болды деген ой.
1923 жылы 29 қаңтар күні Бернияз Күлеев кенет дүниеден өткен, қайғылы қазаға өзін атып өлтіруге не себеп болғаны осы күнге дейін құпия. Алайда кейбір деректерге қарағанда Бернияз татар қызына ғашық болып, көңіл қосады. Бірін-бірі сүйген екі жастың қосылуына қыздың ата-аналары қарсылық білдіреді. Сонда екі жас бір бірімізге қосылмасақ, бізге ешкімнің керегі жоқ дейді. «Бұлар түнгі сағат 1-де Бернияздың пәтеріне келеді. Бернияз үстелдің үстіндегі қағазға асыға бірдеңе жазады да, стол тартпасынан наган мен браунингті суырып алады да, екеуін де оқтайды. «Алдымен мені ат» дейді қыз.
Осылай дейді де көзін жұмып қарсысында отырған қызды қақ жүректен атады, екінші оқты өз жүрегіне жұмсайды». Бұл деректі біз Ғалым Ахмедовтың «Бернияздың өлімі туралы бірер сөз» [3. . :] деген атпен «Қазақ әдебиеті» газетіне жарияланған мақаласынан келтірдік. Бернияз өлімі. Оның себебін көрсеткен ең бір нақты дерек көзі де осы болып отыр. Автордың бұл деректерді қайдан алғаны, әрине, бізге мағлұмсыз. Әйтсе де, нақты көрсетуі бойынша құнды материалы екені сөзсіз. Ақынның қайғылы қазасына орай профессор Бейсенбай Кенжебаев: «Кейін зерттеу мақсатымен Қазанға бардым. М.Ғайнуллин, Ермухамедов секілді татар ғалымдарынан мән-жайды тағы да сұрап білдім. Олар Берниязды да, оның жыр мұрасын да аянышты қазасын бәрін де біледі екен. Татар халқы Бернияз бен қыз махаббатына арнап «Наган жыры» дейтін жыр шығарған. Әнмен айтады» [4. ‘ ] деген дерек келтіреді.
Сонда Бернияздың өліміне осы махаббат драмасы себепші ме? Екі жастың қосыла алмауына бола өмірмен қоштасуға, дәлірек суық қарумен өзіне-өзі қол жұмсауына тек махаббат драмасы ғана себепші ме, әлде басқа бір себептер де болды ма екен?
Бұл ойымызға М.Жұмабаевтың сөздері жауап болатын секілді. «Бернияздың өз өмірін өз қолынан бітіруіне қандай себеп болғаны бізге мағлұмсыз. Алайда, жастықпен, әсіресе, тәртіпті дұрыс тәрбие алмаудан туған бір себеп болуында шұба жоқ. Олай болса, жас жанның мұндай жолға түсуіне өзінен бетер әлеумет айыпты. Түзу жолға сала білмеген, дұрыс тәрбие бере білмеген әлеумет айыпты. Аласұрған жас жанның қолына мылтық беруші сол. Осыны ұғу керек. Үмітті жасымыз неге ерте кетті деп емес, неге ерте кетірдің деп ренжу керек.
Күнә сенікі емес, — көптікі,
Жаның тыныш болғай еді, жас ұлан!» [2. ]
деп аяқталады ақынның мақаласы.
XX ғасыр қазақ қоғамында үлкен сілкініс, ояну дәуірі болды. Халықтың ой-өрісі өсіп, сауатын аша бастаған кез. Оқу-ағарту ісі, баспасөз, мәдениет мәселелері қолға алынды. Еліміздің қаймағы, ұйытқысы болған халыққа жанашыр ұлдары осы жұмыстарды атқарды.
Ресей империясының қоластында қыспағында күн кешкен халық сан ғасырлар бойы бостандықты аңсаумен болды. Өз тілі, діні мен ділін ұмыту қаупі туды. Ресей патшалығы қазақ халқын мәңгүртке айналдырмақ ойда еді. Алайда бұл ойлары іске аса қойған жоқ. Мағжан Жұмабаев, Әлихан Бөкейханов, І.Жансүгіров, А.Байтұрсынов, Б.Майлин, С.Сейфуллин сынды тұлғалар қазақ халқының сауатын ашып, ой-өрісінің дамуына, аяққа тұруына көмектесті. Сол кездегі оқулар орыс, араб, парсы тілдерінде болғандықтан, қазақ тілі тысқары қалып қойды. Сондықтан баспасөзде де, өз еңбектерінде олар мейлінше қазақ тілін пайдаланып, қазақтың өз тілін, дінін ұмытпауына ықпал жасады. Халыққа арналған мол еңбектер жазып қалдырды. Бүгінде осындай талантты, ұлы бабаларымыздың артына қалдырған мұраларын ұрпағы жатқа біледі. Сол арқылы қазақ қазақ болды, тәуелсіздік алды.
Міне, осындай қиын қыстау кезеңде өмір сүріп, жазықсыз айыпталған саңлақтарымыз аз болған жоқ. Солардың қатарында аты аталмай келген, көпшілікке етене таныс емес бір есім бар. Ол — Бернияз Күлеев. Б.Күлеев те XX ғасырдың басында өмір сүрген дарынды ақын, қоғам қайраткері. Небары жиырма төрт жас өмір сүрген ақынның есімі бірді-екілі еңбектерде аталып, ғалымдар тарапынан әлі де болса жан-жақты, нақты зерттелмеген. Ақынның тұңғыш жинағы «Айтшы ақ қайың» деген атпен 1969 жылы жарық көрген.
I ТАРАУ БЕРНИЯЗ КҮЛЕЕВТІҢ АҚЫНДЫҚ ӘЛЕМІ
«Б.Күлеевтің негізгі шығармашылық өрісі — лирика жанры. Ол махаббат көңіл-күй лирикаларын көп жырлаған ақын.Тіпті ақынның екі-үш поэмасының өзі оқиғалы сюжетке құрмай, бірыңғай лирикалық толғаныстарға құрған. Сондықтан да Бернияздың ақындық қуаты мен шығармашылығының қайнар көздері лирика жанрының төңірегінен табылмақ» (С.Жәмбеков. Б.Күлеевтің ақындық мұрасы. Авторефераты). [5.15 бет]
Бернияз өлеңдерінің шығу, басылу, эволюциялық даму кезеңдері сияқты мәселелерді қарастырудың қажеті жоқ. Өйткені аз ғана — он шақты жыл шамасында шығарылған өлеңдері бас-аяғы жинақы, әрқайсысының бітімі тиянақты, тағдыр оты сөнуге жақын екенін ақын бейне бір сезгендей, өлең жолдарынан іштей серпіліс, бұлқыныс байқалады.
1916 жыл! Қайшылыққа толы, сол бір талайды әрі итеріп, бері шыққан уақытта ол небәрі 19-ақ жаста екен. Бірақ бұл да — болмысынан сезімтал жүректі, сергек ойлы айрықша талант иесі үшін аса бір ауыз ашып, көз жұмарлық аз ғүмыр емес-ау. Керісінше, қоршаған ортаның ағы мен қарасы туралы толғаныс иіріміне түсіп, сезгенін көргісі, көргенін танығысы келетін соншалықты бір тынымсыз, соншалықты бір мазасыз шақ осы ма деп қаласың… («Ойдағым», «Қыздың мінәжәті», «Қазақ қызы»). Туғаннан екі аяғымен тік тұра қалған тірі пендені кездестіргеніміз жоқ. Мұндайда тәй-тәй басып барып сұғұну де, сонысы үшін іштей қиналып «бүліну де» («Зарлық», «Өзіме») заңды құбылыс. Адамзаттың пешенесіне табиғат-ана о бастан-ақ жазып қойған осынау қалыптасу кезеңінен ол да аттап өте алмаған. Бірақ өзіндік бір ерекшелігі -жетістігі де, кемшілігі де сол — түбі қалай болар екен деп салмақтап, артын ойламастан, айналасынан алған әсерін албырт көңілмен қағаз бетіне түсіре берген, түсіре берген…
Соларды сарапқа салып қарай бастасақ, көз алдымызға қазақ поэзиясы деп аталатын үлкен жолға маңдай тіреген қысқа, қысқа да болса жолаушысын адастырмай айқын соқпақ жатады. Жетістігі деп отырғанымыз — осы бір соқпақтың тек қана Бернияздың өзіне тән болып шығуына әлгі қасиеттің тікелей әсерін тигізуі. Сөйтіп бітім-болмысымен бөлек, өзге ешкімдікіне ұқсамайтын Бернияз поэзиясының жасалуы.
«Тақырып жағынан алғанда ақынның төл шығармаларын шартты түрде үш салаға бөлуге болар еді. Бірі — әлеуметтік жырлар, екіншісі жеке басының сезіністерін білдіретін толғаулар, үшіншісі — махаббат сырын шертетін немесе табиғат көріністерін бейнелейтін әсем лирика», деп ақын өлеңдерін өз тұрғысынан осылай бөледі. Ысқақ Дүйсенбаев өзінің «Эпос және ақындар мұрасы» [6. 292 бет] деген еңбегінде.
1914-1916 жылдар — Бернияздың аулында өскен шағы. Балғын жастың толғаныстары мен ойлары, айналадағы дүниені танып-білуі, арман-тілегі тіпті ерте есейген әрі терең. Адамның дәл осы шағында өзінің болмысына жан дүниесіне терең үңіліп, оны жалпы өмірмен байланыстыра толғануы, зерделі ойлар түю жиі кездесе бермейтін құбылыс. Ал Бернияз Күлеевтің өлең иірімдерінен осы күбылыс көрініс тапқан. «Ойдағым» өлеңінде ақын:
Жатсам-тұрсам бір минут ойдан кетпей,
Ішімді өртеп бойды алып аяу етпей,
Ойға, қырға жүгіріп сандалсам да,
Көзім көріп ұстауға қолым жетпей.
Өзі қызық, қымбатты, өзі тәтті,
(Әттең қылған қылығы жанға батты).
Кейде жүзі жып-жылы, мейірімшіл-ақ
Болса-дағы кей шақта көңілі қатты.
Ұшқындай боп талпынып тұла бойым,
Соған жетпек — тек қана жалғыз ойым.
Сол күндерде сау басым сырқат болып,
Қызықтырмас көңілімді күлкі ойын…
Жеткізбейді ойдағым ойласам да,
Соңына еріп қуалап қоймасам да.
Ашулансам, ол қайта алыстайды,
Алданбайды күлген боп ойнасам да…
Әлі жүріп келемін әуре болып,
Әлім бітіп, бір қызып, бірде тоңып,
Жетсем, жаным көрсін деп рахатын,
Жете алмасам, қалуға жолда солып.
«Өзім», «Зарлық», «Апама хат» өлеңдері де осы сарындас, бағыттас. Жап-жас ақын көркем сөз құпиясын меңгергені былай тұрсын, бейнелі, келісті көрініс, эпизод жасауға шеберлене бастағаны байқалады. Адамға табиғаттың тартқан сыйы, ғажайып қасиеті — ойлау қабілеті. Адам баласы осы қасиеттің құдіретін мойындаған, тамсанған, маржан сөздермен өрнектеген.
Бернияз жеті шумақ өлеңін «Ойдағым» деп атап, ой деген сөзді жандандырып, тірі құбылыс, құбылмалы мінез «бітіріп», қуса жеткізбейтін жүйрік ретінде бейнелейді. Жүйрік ой адам көңіл-күйіне қалай әсер ететінін шебер суреттеп өрнектеген. Ойланғандары орындалса «жетсем, жаным көрсін деп рахатын», «жете алмаса, қалуға жолда солып»- биік армандар мен қатерлі күдіктер арпалысқан, толғаныстар мен буырқаныстар аясындағы тынышсыз, саналы жас бейнесі байқалады. Саналы жастың ойы, көзқарасы ең алдымен өзін танудан, адамды танудан бастау алып, өмірдегі олардың орны мен мәні туралы толғаныстармен астасып жатады. Бернияз «Өзім» деген өлеңінде өзін асқақтата бейнелей келеді де, адам құдыретінің құпиясы мол, оны танып болу қиынның қиыны деген түйін жасайды.
…Өзім патша, өзім төре, өзім хан,
өз ойымды сан сабазға бермеймін.
…өзім серік өз ойыма — досыма,
Қуанамын, жылаймын, күлем қосыла.
Өзіме өзім не қылсам да риза,
Өзім күйем өзім жаққан отыма…
Оң ба, сол ма — жүрер жерім белгісіз,
Өзімді өзім, ол да әлі білмеймін.
Бұл жолдар торығудан туған деп айтуға болмайды, керісінше, ойлы жас өз өмірінің сыры мен мазмұны сан тарапты жолдың қайсысына бағышталуы мүмкін деген толғаныстардан туған.
Келесі бір «Қызықты жаз» деген өлеңінде ақын:
…Халінше алға жылжып жан иесі,
Ой бар орын алсам деген төрден.
Бірі боп осылардың сен де тырыс,
Бұл күнгі қалған бала қазақ ерден.
Гүлденіп шашақ атқан жазғы күнді
Орын ал ізгергімен бірге өрден.
— дейді.
Мұнда ақын табиғат сұлулығын, жадыраған жас мезгілін әдемі суреттеп келеді де, артынан ауыл жастарына мәз-мейрам боп босқа жүре бермей, алға ұмтыл, әрекет жаса деген ой тастайды.
Ақынның «Апама хат» атты өлеңі сол кездегі яғни 1916 жылдардағы қазақ қалпын, олардың өз еркіндігінен айрылып, тұтқында жатқандай халде екендігін жырлап, халқына жаны ашитындығын айта отырып, «Қамыққанда туған жерді сағынып», «Тырс-тырс тамып кететін-ді ыстық жас» деп сағынышымен мүңын хат ретінде жолдайды.
Бернияздың бұл аталмыш алғашқы өлеңдері ауылда, екі сыныптық орыс-қазақ училищесінде оқып жүрген кезінде жазылған. Демек, ол едәуір білім алған, сауатты көзі ашық, көкірегі ояу, айналаға өзіндік көзқарасы қалыптаса бастаған шағы.
Жас Бенияздың әдебиет маңдайына шыққан кезі ұлы төңкерістің қарсаңы болатын. Сондықтан да ол сол мезгілдегі қазақ ауылының тіршілігіндегі ең маңызды саналған мәселелерге соқпай кете алмады. Ақын өзінің «1916 жылға», «Бостандық күнінде», «Бұлт» деп аталатын өлеңдерін бостандық тақырыбына арнайды.
Мұндағы көңіл бөлерлік бір нәрсе, егер «Бұлт» өлеңінде Бернияз іштей қорқынышы мен күдігін білдіріп, болашақтан не күтемін деген ойлар болса, ал қалған шығармасында бостандықты алаңсыз қуана қарсы алып, құттықтау сөзін жолдайды.
Мысалы, «1917 жылға» дейтін өлеңінде бұл жылдың көптің сағына күткен, азаттық әкелген ардақты, атақты жыл екенін айта келе, ақырында былайша түйеді.
…Қара күштің жаман ойын тапқан жыл,
Кем-кетікке кеміс күнде жаққан жыл…
Баулы бұлбұл байлауынан босанып,
Жаңа күннің жарық шамын жаққан жыл.
Сен де рахат, сен де кеңіс, сен де гүл,
Әлді — әлсіз айырусыз сен де бір,
Тарих беті, жұрт аузында ұмтылмас,
Жылдың жылы, жыл патшасы — сенсің, біл!
1917-1918 жылдардағы өлеңдерінде ақын дүниетанымы да кеңейіп, қаламы да қатайып, ірі тарихи оқиғаларға көзқарасын ашық та батыл білдіре бастағаны байқалады. Ол кездегі қазақ ауылы оқу, білім қадірін біле бастаған. Ақпан және қазан төңкерістерінен Бернияз үлкен үміт күткен сияқты. Өлең жолдарынан «бостандық», «жұрттың қамы», «бақ қонды елге жұртқа — алты алашқа», «бірлік, ерік», «жарық күн» т.б. тіркестердің жиі кездесуі соның дэмі. «Бостандық болғанда бір қыздың тілегі», «1917-жылға», «Бұлт», «Бостандықтан бұрын, Бостандық болған соң», «Жорықтан соң», «Соғыс майданында», «Ел ерлеріне», «Алға», «Жастар үшін», «Ер жігітке», т.б. Әр жылдарда жазылған бұл өлеңдерде сол кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік, моральдық, философиялық мәні бар мәселелері қозғалып, өзіндік шешім тапқан. Мысалы «Ел ерлеріне» деген өлеңінде ақын:
…Аз шыдасаң, елді жаудан ашарсың,
Жау жүрегін жасқанбастан басарсың,
Біріктіріп бес бөлегін жалғанның,
Мәңгі-бақи елмен еркін жасарсың,
-дейді.
Тағы бір топ шығармаларында Бернияз Күлеев бұрыннан келе жатқан, бірақ әлі де өз мәнін жоймаған тақырыпты ілгері дамыта түседі. Ол — сол кезеңдегі қазақ әйелінің аянышты халі мен қара түнек қапаста өткен азапқа толы өміріне арналған ақынның бірнеше өлең — жырлары. («Қазақ қызы», «Апама хат», «Солған гүл», «Әйелдер сөзі», «Әкеме», «Бостандық алғанда бір қыздың тілегі»). Бұл өлеңдердің ішкі мазмүны өлең кейіпкерлерінің сәздері, жырлары арқылы ашылады. Осы ұтымды әдісті қолдану арқылы Бернияз тақырып мәнін тереңдете түскен. Мұнда қазақ қыздары өз жағдайларының қиындығы мен күрделілігін түсініп, пайымдай отырып, оған назарын аудара алатын қажырлы, байсалды, батыл жандар бейнесінде көрінеді. Ақынның «Қыздың мінажаты» (мінәжат — жалбарыну мағынасында) деген өлеңінде.
Я, алла мен ойлаймын түрлі ойды,
Суарып жүрген шақта қозы-қойды,
Ойласам жүрегіме тұз сепкендей,
Өсірген надандықпен сырлы бойды.
Қазақта қандай қыз бар оқып жүрген
Жандыны жансызбенен тоқып білген?
Деп айтар: «Ана біреу маржан бопты».
Оқыған талапкерді болса көрген,-
деп толғанады қазақ аруы. Мұнда қазақ қыздары әлі оқу оқып, білім алуға қадам жасалмаған шағы, бірақ олардың бойында білім арқылы дүниені тануға ұмтылыс көрінеді, «жандыны жансызбен тоқып білуге» талабы бар екендігін, өзімен жасты құрбыларының қой-қозы бағып жүргені жүрегіне тұз сепкендей басылатынын дәл өрнектеп, өмірді шынайы көрсетеді.
Бернияздың «Әйелдер сөзі», «Бостандық болғанда бір қыздың тілегі», «Әкеме» (қазақ қызы аузынан),- «Шын сұлуға», «Қыздың зары», «Мағрифаға» атты бір топ өлеңдері — XX ғасыр басындағы поэзияға осы маңызды тақырыпты әр қырынан ашқан құнды туындылар. Әр қырынан ашқан дегенде тілге тілек болатын жағдай — теңсіздік, қалың малға сатылу, күң ретінде жүру сияқты әйелдер жағдайы Бернияздан бұрын да, оның заманында да талай айтылған, суреттелген жай екені белгілі. Олар туралы Бернияз да аталған өлеңдерінде айтады. «Алты Алашта әйел шын жетім»- дейді ол. Бірақ ол тақырыптың осы қырын айтумен шектелмейді, замана әкелген, өзі байқаған және тың, жаңа деп «тапқан» жайларға, өзгерістерге, мінез-құлықтарға көңіл аударады, жыр өзегі етеді.
Әйел теңдігі тақырыбының ақын өлеңдерінде жаңаша қырда көрінгенінің тағы бір сыры — әке мен бала, әке мен қыз, ана мейірімінің сәулеленуі. Солардың қатарында Бернияздың «Әкеме» (қазақ қызының аузынан) «Апама хат», «Сүйікті анама мәңгілік белгі» сияқты өлеңдері бар.
Әдетте қалың мал мәселесі әке тарапынан шығады. Осыдан қыз бен әке арасында суыстық туады, қыз өзінің бақытсыз болуын әкесінен деп біледі. Енді санасы ояна бастаған қыз бұрынғыдай емес, тағдырға әке шешіміне мойынсына салмайды, Бернияз жырлаған қыздар да өз тағдырын өзі шешуге ұмтылыс айқын көрініп тұр.
Туғандық, аталығының тәтті, әке,
Мейірімсіз, тас бауырлы қатты әке,
Айтпайын десем-дағы, көз қарауың,
Айуандай өз басыңа батты, әке…
Көрмедің көкірек отым, көз жасымды,
Жылатып жастай малға саттың, әке…
Емес пе ем мен шын сенің балаң, әке,
Шын болса, құтқар оттан, әке! —
деп батыл мінез көсетеді қазақ аруы ақынның «Әкеме» атты өлеңінде.
«Сүйікті анама мәңгілік белгі» деген өлеңі эмоциялық әсерлі туынды деуге болады.
Екі шумақты жолдарда тағдыр бір кездерде анадан мәңгі айыратынын, сондағы ананың қайғы жүтып сағынатын сәтін елестетеді. Ақын өз өмірі қысқа боларын бейне бір алдын-ала сезген бе дерсің.
Ай жүрермін түзде, жыл жүрермін,
Күнің болар мені сағынар.
Жатсаң-тұрсаң, ойлап құлыным деп,
Жасағанға жылап сағынар.
Сүйікті анам, сонда мен болмаспын,
Сен сағынып қайғы жұтарсың.
Төсің иіп, ыстық жасың тамып,
Сүгіретімді сүйіп құшарсың.
Дәл осы жолдардай баласынан айрылған ана қайғысы мен сағынышын суреттеу сол кез поэзиясында, сірә, туа қоймаған шығар?!
Ерте есейіп, өмірге біршама ерте араласқан, мазасыз заман салқынын сезген тумысынан талантты, дарынды да жалынды Бернияздың асқақ армандары мен қиялдары үлкен бір қиындықтарға ұшырағандай, көңілге күдік ұллап, жас жүрегі қатты жарадар болғандай. Жүрек жарасы, ой толқындары, ұйқысыз түндер мен беймаза күндер, жалғыздық пен жабығу, сағыныш, өлім туралы жыр жолдары жиі ұшырасады. Осы бір көңіл күйінің туу себептері бізге беймәлім, әрине білу де мүмкін емес шығар. Мүмкін ақын жаны дейтін тылсым дүние осы болар. 1918 жылғы өлеңдерінің бірін де ол:
Қызғалдақтай қызық өмір,
Күні келсе, солмай ма?
Еркін жүрген ерке көңіл,
Қайғы-зарға талмай ма?
Тасқан қайтып, толған солып,
Сарғайтпай ма сондайда.
Алтын жастық жалған болып,
«Аһ» ұрар күн болмай ма? —
депті. Жиырмаға толмаған албырт, жас ақыннан туардай жолдар ма!? Немесе:
Жалғыздықтан жай таба алмай,
Жарылғандай ер жүрек,
Жаным күйіп шыдай алмай,
Жас келеді мөлдіреп.
«Жас жүрегім» өлеңінде ақын:
Жас жүрегім, жанба текпе,
Бола берме арманда.
Өрлесең де жерден көкке.
Жай табу жоқ жалғанда.
Арманың көп-біту қайда
Айта берсең күні-түн.
Тек мен білем, аһ не пайда
Менен басқа тыңдар кім?…
Соншалықты тарығу, зарығу. Неліктен ақын мұнша налиды, ақын жаны, жүрегі «жанатындай не болды сонша ма?! Иә, бұл біз үшін беймәлім тұстар. Әйтсе де, осы өлеңдері арқылы ақынның өмірден ерте өтетінін алдын ала сезген бе дейсің. «Рас, көңіл-күйді жырлау мен өмірдің өткіншілігі туралы егілуді бір-бірінен бөліп қарауымыз керек. Бірақ бұл тұрғыдан келуді Бернияз өлеңдері көтермейді. Оңдағы мұңды сарын оптимистік парасатты ойлардан негіз алып, өзара тамыр тоғыстырып отырады. Шынында да, осынау жарық дүниеден күні ертең-ақ өтетінін ұмытса, адам өмірінде мән-мағына қалар ма еді. Оның барлық жасампаздық істері соны іштей сезінгендіктен атқарылмай ма? Олай болса, ақынға таңылған… «кемшілік» оның өлеңдерінің философиялық астарына мән бермеуден туған деп қорытынды жасау керек» [7. 22 бет] дейді бұл жөнінде Әбдіраштың Жарас қаны өзінің «2001 жылы шыққан «Парыз. Парасат. Пайым» атты зерттеу еңбегінде.
Жоғарыда тоқталып өткен шығармаларға тікелей қатысы болмаса да, ақынның көңіл-күйін басқа бір тұрғыдан білдіретін, біраз оқшаулау тұрған екі өлеңі бар («Қилял сөзі», «Қайтер едің?»).
«Қиял сөзінде» Бернияз лирикалық ішкі тебіреністерін бір мезгіл доғара тұрып, өзінің азаматтық борышын еске түсіргендей қалып білдіреді. Ондағы өзекті ойы: «Өз ұлтыңа ұлдық қылып атқар дейді ұл ісін». Бірден көзге түсетіні: өлеңнің жалпы тынысы, рухы жақсы, көтеріңкі. Өмірге белсене араласу, одан үлкен үлес, ізгі жеміс күту, қайтсе де қайнаған тіршілікте сырт қалмай оның жуан ортасында болып, күресіне жан аямай қатыссам екен деген құштарлық пен ынта бар. Бұл өлеңді оқып отырғанда жас жүректің дегбірсізденіп, алабұрта алға самғағанын сезінесің:
«Тағы-тағы, тағы-тағы,
Толып жатқан түр», — дейді.
«Не сырлар бар жалғандағы
Бәрін тегіс біл»,-дейді.
Бұл жолдарда ақынның кейбір өлеңдеріне тән дерексіз ойды қууы немесе сары уайымға салынып торығудың салқыны мүлде жоқ.
Бернияз шығармаларының денінде жастық шақтағы уыз сезім жиірек сөз болатыны түсінікті ерекшелік. Ақын сол сезімнің тазалығын әсемдігін жырлай отыра, оған қарсы қара күштің барлығын да есінен шығармайды. «Қайтер едің?» деп аталатын ұзақ өлең, осындай контрасқа құрылған. Осы өлеңнің алғашқы жолдарында жаңа толысқан, жүрегінде зәрредей кіршігі жоқ балғын жасқа ақ несиені періштедей әсем қыздың сыр ашқаны, мұңын шаққаны сөз етіліп:
Жанғандағы жан жарым деп ойласа,
Махаббаттың мейріміне тоймаса,
Жатса-тұрса жалғыз соның тілегі,
Басқа қиял ойында да болмаса.
Жас өмірде жолығам деп арманға,
Шын сүюді санамашы арзанға?
Екі жүрек кәмілдікпен қосылып,
Алғанымен болса риза жалғанда…
Осылайша тебіренеді де, ақыры ынтық екі жүректің қосылуы бір сәтке ақынды сүйсіндіргендей болса, ол өмірде тілек-арманның былайша үнемі тоғыса бермейтінін де ескертіп өтеді.
«Бернияз талантының бар мүмкіншілігімен жарқырап көрінетін өлеңдері негізінен махаббат туралы [7. 24-25 бет] деп көрсетеді Әбдіраштың Жарасқаны. Әрине ақын бола тұрып махаббат тақырыбына бармауы, ғашықтың сезім жайлы қалам тербемеуі ойға сыймайды. Қай ақынды, жазушыны алсаңыз да осы бір ұлы сезім — махаббат лирикасын жырламай, ол тақырыпты қозғамай кете алмаған. Солардың қатарынан Бернияз да өзінің ерекше сезімтал, ғашықтың ойларымен көрініс алды. Және бір айта кетерлік жай — Бернияздың махаббат тақырыбына молынан баруына бірден-бір себеп — өзінің сүйгеніне қосыла алмауы. Бұл жөнінде Әбдіраштың Жарасқаны тағы да былай дейді: I — Бұл ретте оның басында болған ғашықтық драмасы үлкен роль атқарғаны күмәнсіз,- деп келеді де, — Олардың жаны ақша қордай таза, сезімі аққайраңдай мөлдір жастың кім болса да мұрат тұтарлық бейнесін танимыз».
Ақынның махаббат тақырыбындағы өлеңдерге негізінен «Шын сүю», «Шын сұлуға», «Айныған аруға», «Шер шыдатпай саған арнап», «Ұшпақтағы жарыма», «От жанындай өртеп ішті», «Кірсіз көңілің, күнәсіз ізгі жаның», «Мағрифаға», т.б…. Солардың кейбіреулеріне қысқаша тоқталып өтсек.
«Таң алдында» өлеңінде түр жағынан жаңашығы шамалы болғанымен мазмұнында біраз ерекшелік бар. Лирикалық қаһарманның көкірегіндегі ғашықтық дертін ақын таң алдындағы табиғаттың сұлу суретіне көмкеріп берген. Аспандағы мың сан жұлдыздардың түгелдей кәміл батқаны, өз қызметін атқарып айдың да сол көктің бетін айналып жүргені, жасыл мақпалға оранған жайлы жердің бір сәтке тыныс алғаны, бозторғайдың алакөбеде сайрағаны міне осылардың бәрі-бәрі ыңтыққан жүректің лүпілін айқынырақ білдіру үшін фон ретінде беріліп отыр.
Гүл жайнаған жас жүрегім балдырған,
Еркіндікпен ойға есін алдырған.
Дамыл бермей, ұйқы бермей ұзақ түн,
Сонда оны ғашық оты жандырған.
«Сүйем» дермін, ол сезімді ұғар ма?
Ойдағыдай көңіл болып тынар ма?!
Шын беріліп махаббаттың лебіне,
Екі жүрек ойдағы ізден шығар ма?!
-десе, «Шын сұлуға» атты өлең де бірден ғашық жарды тым әсірелей дәріптеуден басталады да, ақын қыза келе сүйгенін хор қызына, періштеге теңеуді місе тұтпай, оны алланың қатарына апарып қоюдан да тайынбайды. Өлеңнің бір жерінде: «Көркің күн, жүзің жарқын, ажарың ай» дегендейін көтеріңкі теңеулерден кейін тағы да мақтау сөздерін үдете түсіп, бүкіл әлемді оған табындырғандай болады:
Жүрсең — жер, күлгенде — көк сүйенеді,
Ағаш-шөп сәжде қылып иіледі.
Аспанның ажарлысы Ай менен Күн
Көркіңді көріп таң боп күйінеді.
Алдыңнан әлдеқашан бұлт қащқан,
Құлдықта қол қусырып жер мен аспан.
Айнадай ай жүзіңнің ажарынан
Ұялып жұлдыз біткен бетін басқан…
Келесі жолдарда сұлудың сырт көркіне ақылы да, мінезі де сай екені баяндалады. Дүниедегі бар қасиет бір соның бойында: ақыл-парасат, терең ой, жетік ми, шешен тіл, кең көңіл. Оның үстіне сырт пішіні де сұқтанарлық: бойы тал, белі сындар, сырты әсем, қысқасы ол алланың артық туған ардақтысы, оған тең ешкім жоқ. Әрине, ақын түсінігінде мұндай асыл жанға жалбарынып жалыну, сөз айтпай бағынудан басқа жол жоқ.
Адамзат ес білгелі махаббат тақырыбы онымен бірге жасап, бірге өсіп келеді және ол бірде-бір бәсеңсіп немесе сарқынып көрген емес. Сан ғасырлар бойында көптеген ұлылы-кішілі ақындар осы тақырыпқа бір соқпай кеткенін көре алмаймыз. Кейде, керісінше, ел аузында ежелден аңызға айналған әйгілі ғашықтар жөнінде, мысалы, Шығыстың жеті ғашығын алыңыз, бірнеше ақындардың бірінен кейін бірі көлемді дастандар шығарғандарын да ұшыратамыз. Бұл неліктен? Қайталану ма, әлде өзара бәсеке ме? Екеуі де емес, гәп басқада жатыр. Адам сезімі, оның ішінде ғашықтық толғаныс ұшы-қиыры, түп-тұғыры жоқ шексіз дүние. Махаббатта: қуаныш пен өкініш, сәттілік пен сәтсіздік, рахат пен азап, үміт пен түңіліс қатар жүреді. Бұларға сырт кедергіні, адам арасындағы күншілдік, қызғаныш, жауыздық, опасыздықты қоссақ, бұл тақырыптың қалайша таусылмайтынын, тозбайтынын түсінуге болатындай.
«Бернияздың «Гүләндам» атты өлеңін таза махаббат лирикасы деп айтарлықтай» [6. 321 бет] егер Ысқақ Дүйсенбаевтың сөзімен айтсақ: Бұл шығарманың нағыз махаббат тақырыбына арналған шығарма екеніне көзіміз жетерліктей. Ақын әуелі сүйген жарына назын білдіріп, оның асқан көркі мен жібек мінезіне қызығатынын ешбір жасырмайды. Алайда, ақын сол қиғаш қасты, қолаң шашты, теңіздей терең қара көзді, әсем күлкіні -бәрін өз басы сүйсіне қарап сұқтанса да, басқаларға күлгенде:
Ақ төсіңді,
Гүл бетіңді,
Жаным, жатқа көрсетпе…
Өйткені:
Бақ алманың
Дәмін, мәнін
Білу қайда есекке?!
Осылайша түйіп, жас сұлуға қатты ескертеді, надан жұрт сені қадірлей де білмейді, қырсық болғанда көзі тиіп жүрмесін деп қорқытып та қояды. Ақыр соңында:
Келші бері,
Сүйші мені,
Суырылсын көмейім.
Сүй, құшақта,
От құшақта.
Есім ауып өлейін!
Әйтсе де «өлімді ауызша шақырғаны болмаса, өмірмен қоштасқалы отырған жоқ». Сондықтан бұл өлеңнің тыныс мен тебіреністерінде күйректік ізі білінбейді.
Бернияз өзінің «Айныған аруға» деген өлеңіне бұл тақырыпқа басқа бір қырынан келген. Мұнда ақын лирикалық қаһарманның сезім байлығын бар тебіренісі, бар серпінімен терең көрсете алған. Ең ілікте ол бір ғашығынан басқа ешкімді танығысы, көргісі келмейді, тек соның асқан көркіне бағынады да оны өзіне бірден-бір тең жан санайды.
Ең ақыры ол сүйген жарына жалбарына тіл қатады: «Қайтейін, өзің біл, сенсіз жерде маған қызық жоқ екенін ескер. Мен жауыз жазмыштың жазғанына көндім, мейлі дос табалап, дұшпан күле берсін. Әлі де сен үшін күйемін де жанамын, сені шын сүйемін, өмірі ұмытпаймын. Ал уәдеден тану өз еркінде, тек мейірімді ием көңіліңе қайырым салсын»,-дей келе былайша аяқтайды:
Жан жарым, осы саған сөзім айтар,
Өкпем көп шын айнысаң саған айтар.
Тапсырдым шын сүйіспен ақ жүрекке.
Сол үшін мейілінше жауап қайтар?
Әрине, бұл өлеңінде Бернияз өткендегі лирик ақындарды қайталаған жоқ. Сол атышулы махаббатқа байланысты адам сезімінің тағы бір қалпын, нюансын көрсетіп, оны көркем тілмен бейнелеп отыр.
Осы қатардағы шығармалардың бірі «Сүйікті қайғылыға» деген өлеңінде түр жағынан ерекшелігі қара өлеңмен емес, сегізаяқ түрінде жазылған. Бұл жоғарыда сөз етілген өлеңнің көшірмесі болмағанмен көлеңкесі тәрізді, шағын нұсқа ма деп қаласың, себебі, мұнда да сертке беріктік, жарға опалы болып уағыздайды.
«Шер шыдатпай саған арнап», «Ұшпақтағы жарыма», «От жалындай өртеп ішті», «Кірсіз көңлің, күнәсіз ізгі жаның» тағы басқалар — бұлардың дені жеке адамдарға арналған. Олардың ішінде «Сен менің шын нанған аллам» тәрізді бір шумақ өлеңнен басқа, еркін толғайтын көркем шығармалар да бар. Ақын бір сәтте сүйген жарды тым асыра дәріптеп, оның еркелігін, назын көтеруге өз дайындығын білдірсе («От жалындай өртеп ішті»), тағы бірде құбылмалы сұлудың көңіл күйін бұлжытпай береді («Кірсіз көңлің, күнәсіз ізгі жаның»).
Тақырып жағынан бұл аталған өлеңдердің ерекшелігі шамалы, айта қаларлықтай жаңалығы да жоқ, алайда жас ақынның аз уақыт мөлшерінде шеберлігін кемелдендірумен қатар сезім толғанысы шеңберін кеңейте, тереңдете түскенін де аңғаруға болады.
Бұл циклде ерекше тұрған бір өлең «Мағрифаға» деп аталады. Оны әшейіндегі махаббат лирикасына қосуға келіңкіремейді, өйткені балиғатқа жаңа толған жас сұлудың әсем де, пәк сипатын ақын сұқтана бейнелеп, оған көп үміт артады, жәбір-жапа көріп келген қазақ қыздарына он жеті жасар Мағрифа үлгі, тірек болады деген сенім білдіреді.
Бернияздың өте шебер жазылған өлеңінің бірі «Шер шыдатпай, саған арнап» деп басталады. Бұл жолы да ақын өзін төмен тұлып, бар кінәні мойнына жүктегендей ниет білдірсе де, бұдан іліктегі толғауларындағыдай — тым беріліп, тым құлап кетпейді: ғашық жарға деген ықыласымен бірге өкпе-назын, өкініш-өксігін де жасырмайды, бірлесе сыр шертуге шақырады. Сондықтан бұл өлеңде торығу, налудан гөрі бірін-бірі шын сүйген екі жастың сыр сұхбаты, сезім-толғанысы басымырақ. Осылардың бәрі, шығарманың ішкі мазмұнын байытумен қатар сыртқы бояуына да ерекше көрік беріп тұр.
Бернияз махаббатқа арналған үлкенді-кішілі бірнеше өлеңдерінде адам өмірінің гүлі іспетті асыл сезімнің сан түрлі қыры мен сырын шебер аша алған.
Ақын лирикасында табиғат көрінісі едәуір орын алады. Әрине, табиғат пен адамның қатысы туралы жазбаған ақын, сірә, жоқ шығар. Дүниенің ғажабы — табиғат тынысына, әр кездегі құбылысына, өміріне әр түрлі, әр дәрежеде бойлайды. Санқилы суреттер өрнектейді. Суреттердің әсерлілері де, әлсіздері де, қайталаулары да кездеседі. Бернияздың «Қызықты жаз», «Бұлт», «Түн», «Жаздың алды», «Жазғы дала», «Таң алдында», «Жапыраққа қарап», «Әдемі түн», «Жаз», «Күз», «Жас теректің жапырағы», «Шолпф» өлеңдері қазақ поэзиясына сан өрнекті, сырлы, сыңғыр үнді табиғат лирикасы келгенін паш етті.
Бернияз лирикасындағы тамылжыған табиғат суреттері адамның жан дүниесімен қабысып, бір-біріне кірігіп, үндесіп кетеді. Мысалы, «Жапыраққа қарап» атты шағын өлеңін алалық. Жер жүзіне жаңа ғана келген жас жапырақты көргендегі туған ой-сезімдері арқылы ақын алыстағы елін, жерін сағынатындығын әсерлі бейнелеп, нәзік толғайды:
Сенде асқан ажар болмаса да,
Ойланарлық түрлер табылады.
Жат жерлерде жалғыз жүргеніңде,
Сорлы ақын сені сағынады.
Сөйтіп табиғаттағы боямалы көріністі ақын өз басындағы халге теңестіріп, белгілі бір тынысты, көңіліндегі жабырқаңқы кезеңді шебер де нәзік білдіреді.
«Б.Күлеев, міне осындай табиғатқа жан салудың» адамша кейіптеп жан берудің үлкен шебері болған ақын» дейді табиғат лирикасы жөнінде Сәбит Жәмбеков. [5. 9 бет]
«Әдемі түн» атты шығармасында ұйқыға кеткен жазғы ауылдың әсем суреті берілген. Аспан тап-таза, жарқындасып жымыңдасқан жұлдыздарда сан жоқ, солардың ортасында айдын көлді кезген аққудай ай жүзіп жүр. Бір мезет түн тыныштығын бұзған эн естілсе, тағы бірде қойдың үріккені, иттің үргені және айтақтаған әлсіз дауыс құлаққа жетеді. Ақыры:
Өтпейді құрттай уақыт — басылар үн,
Қой қойып үріккенін, ит болар жым.
Ай жылжып, жұлдыз ойнап балғыдай,
Тағы да тын шығармай тұрады түн.
Сол дала суретінің тағы бір әсем көрінісін суреттейтін, Бернияз шығармаларының бірі — ол «Жазғы дала». Қазақ даласының жадыраған жазғы бір шағын алғанда ақын оны зор шабытпен сүйсіне жырлаған. Еркін жазықта ойнаған балалар, жер қайыстыра жайылған мал, аспанда үн қосқан қаз бен қу айналаны қоршап тұрған көкорай шалғын, боз бетеге, қызғалтақ — қына, жосылып аққан өзендер, сылдыр қаққан мөлдір бұлақтар, орман тоғай мен асқар таулар — міне ақын көзіне түсетіні осындай әсем көріністер. Ақын жүрегі таза, көңілі көтеріңкі, қайғылы жастар бола қалса, оларды шақырып, өз қуанышымен бөліскісі келеді.
Қозғалған дертке,
Өршіген өртке
Мың да бір дауа жазғы шөп.
Жаныңды ерім,
Тарқасын шерің,
Байрыңды жерге ал төсеп.
Қайғылы жастар, мұнда кел.
Жалғанда жұмақ жазғы жер.
Бұл өлеңнен жайма-шуақ сезім лебі ескендей, жас ақын өмір тынысын, табиғат көркін шаттана, құштарлана жыр етіп отыр.
Қымыз тақырыбы қазақ поэзиясында ертеден келе жатқанын және бұл жөнінде талай ақындардың арнайы толғағанын (Дулат, Абай, Сұлтанмахмұт) білеміз. Сондықтан Бернияздың «Қымыз» деп аталатын өлеңіне тоқталып, кей өзгешіліктері жөнінде сөз етсек. Ақын:
Қатарлап құлын байлатып,
Сабаға құйған сар қымыз.
Сапыртып әбден сайлатып,
Қазағым ішкен жазы-күз.
-деп қымызды қазақ халқының сүйетінін, әрбір үйде саба-саба қымыз толып тұратынын, келген қонағын сол сусынмен күткен қазақ бүгінде сары суға құмар болып, қымыз жайын мүлде ұмытты деп өз ренішін былай білдіреді:
Бұл күнде қымыз бар кісі
Айранды тіпті көрмейді.
Қымызсыз кедей — жарлысы
«Айран іш» десең көнбейді.
Қояйын сөзді мен жым-жырт,
Тарта бер жақсы түріңе.
Айтпады деме, аңқау жұрт,
Сол жетер сенің түбіңе.
Бернияздың осы өлеңінің мазмұны мен көркемдік ерекшелігі тұрғысында Ысқақ Дүйсенбаев: «Мазмұн мен көркемдік жағынан алғанда ақынның бұл шығармасы шамалы, сын көтермейді» дейді. [6.300 бет] Әйтсе де Бернияздың көпшілік өлеңдері өзінің мәнімен, сапалығымен құнды.
«Бернияз Күлеев жөнінде ертелі-кеш айтылып жүрген пікірлерді негізінен екі топқа бөлуге болады. Біріншісі — ақын өлеңдері тым уайымшыл, өлім туралы, өмірдің өткіншілігі туралы көп толғайды, оқушысын оптимистік рухтан айырып, пессимизмге — тіршіліктен түңіруге әкеліп тірейді дейді.
Мұндай келеңсіз ойдың айтылуына біздіңше ең басты себеп — аталмыш шайырдың көңіл-күй лирикасына көбірек ден қойғандығы. Өлеңдерінің мұңшыл-күйшіл сарында жазылуынан. Егер ақын әдебиет теориясында айтылатын лирика түрлерінің осы сипатына бейім болса, талант бейіміне орай осы табиғатты жыр жазса, ол үшін айыпты болмауы керек» деп Бернияз лирикасы жөнінде айтылған көреғар пікірлерді талдап, оның (ақынның) поэзиясының дұрыс жақтарын айтқан белгілі әдебиет зерттеушісі, ғалым Б.Кенжебаев. [4. , ,]
П ТАРАУ. БЕРНИЯЗ КҮЛЕЕВ — АБАЙ ҮЛГІСІНДЕГІ АҚЫН.
Мұны біраз зерттеушілердің пікірінен байқауға болады. Белгілі әдебиет зерттеушісі Айқын Нұрқатов та «Абайдың өлең үлгілері мен өлшеулерін көп қолданған ақындардың бірі — Бернияз Күлеев» [8. ] деп атап өтеді. Табиғат, жаратылыс суреттерін беруде Бернияз қаламы көп жағдайларда ұлы ұстазының ізімен әсем өріліп отырады. Осыдан барып ғалым тағы мынадай мәлімет береді.
«Ақынның кей мезеттерін атамастан бұрын мына бір жайды айта кету шарт. Қазақстан Оқу халық комиссариаты Абайдың өлеңдер жинағын даярлауды Бернияз Күлеевке тапсырады. Осыған даярлық ретінде ол «Ақжол» газетіне арнайы мақала бастырады. Бернияз Күлеевтің өз айтуынша ол Абайдың тұңғыш жинағына енбеген өлеңдерін толық қамтуды, оның қара сөздерін енгізуді, ақын өміріне байланысты иллюстрациялар беруді, өмірбаянын толықтырып, кеңінен қамтып жазуды мақсат етеді». [8. ]
Бұдан біз Бернияз Күлеев Абай мұрасын жинап бастырушыға айрықша еңбек сіңірген деп қорытынды жасаудан аулақпыз. Біраз оның Абай шығармаларымен мол таныс болғаны дау туғызбаса керек. Бұған тіпті Б.Күлеевтің өз өлеңдері де куә бола алады. Ол бірталай өлеңін Абай өлеңдерінің ұйқас, өлшемдерімен жазған. Мысалы, оның «Жазғы дала» атты өлеңі «Сегіз аяқтың» өлшем ұйқасымен жазылған:
Қол бұлғап күліп,
Керілген тұнық,
Даланы жарып бұлаңдар
Толықсып тасқан,
Тасқанын басқан,
Дариядай зырғар, сылаңдар.
Шын сұлудай албырап,
Көрінер сағым бұлдырап.
Сол сияқты «Гүләндамға», «Қайда екен» тәрізді өлеңдері Абайдың «Сегіз аяғының» ұйқас, өлшемдерін үлгі етудің нәтижесінде туған. Бірақ олардан Абай поэзиясының терең халықтық рухы сезіле бермейді, әлеуметтік астар аз. Ақын табиғат көріністерін де әралуан адам сезімдерін де жағадай, жалаң қалыпта алып жырлайды.
Ал «Жас жүрегіме», «Жырла да зарла, көңілім» тәрізді өлеңдері құлаққа Абайдың үнін анық әкеледі. Ақынның көңіл-күй сезімдерін қозғайтын бұл өлеңінің тақырыбы ерекше. Бұл өлеңінде ақын жүрек мәселесін қозғайды. Поәтикалық образ ретінде жүрек тақырыбы қазақ поэзиясында үлкен орын алатын, мәнді, маңызды бейнелі сезім сырларымен астасқан ерекше көркем құбылыс. Оның поэзиясының алтын діңгегі мен жүрер жолының бағыты. Оның дегеніне көнбеу, оның істеген ісіне қарсы келу тәріздес ойлардың салқыны ақын үшін жат құбылыс. Қашанда Абай үшін жүрек — ерекше ыстық, ерекше маңызды, ерекше қасиетті, ерекше көркем дүние болып қала бермек. Жүректің поэзиядағы маңызын, оны көркемдік тұрғыдан қабылдап түсінудегі орнын Абай былайша толғайды:
Ақылмен ойлап білген сөз,
Бойға бітпес сырғанар.
Ынталы жүрек сезген сөз,
Бар тамырды қуалар.
Бернияз бен Абай өлеңдерінің бұл тақырып жағынан ұқсастығы болса, сол өлеңдерді мазмұны бойынша алып қарасақ Бернияздың «Жас жүрегіме» атты өлеңі Абайдың «Жүрегіме, ойбай соқпа енді!» және Абайдың жүрек тақырыбына арналған басқа да шығармаларымен сарындас. Абайда:
Жүрегім, ойбай, соқпа енді,
Бола берме тым күлкі.
Көрмейсің бе, тоқта енді,
Кімге сенсең, сол шикі.
Бернияз Күлеевте:
Жас жүрегім, жанба текке,
Бола берме арманда.
Өрлесең де жерден көкке,
Жай табу жоқ жалғанда.
Ал, «Жырла да зарла, көңілім» атты өлеңі Абайдың «Өзгеге көңілім тоярсың» атты атақты өлеңіне айрықша жақын, ұқсас мазмұндас, үндес келеді. Абай тілдің өнер ретіндегі сипатын асыл сөздің жамиғатқа тигізер әсерін, үлкен мәнін айтып, сөз ұқпайтын наданға шүйлігеді.
Сайра да зарла қызыл тіл,
Қара көңілім оянсын.
Жыласын көзден жас ақсын,
Омырауым боялсын.
Қара басқан қаңғыған,
Қас неден нені ұға алсын?
Көкірегінде оты бар.
Құлағын ойлы ер салсын. Бернияз да осыған әуендес, сарындас келетін ойды былайша береді:
Жыла да зарла, көңілім,
Сел болып жасың төгілсін.
Естіген ойдан баз кешіп,
Қамығып шындап егілсін.
Жер аспан бірден қозғалып,
Таулар мен тастар жібісін.
Ойланған ойлар толғанып,
Мұздаған жүрек жылысын.
Абай өлеңіндегі сияқты, мұнда да ақынның өз өнерінен ем іздеуі, сол арқылы іштей жаңарып түлеуі, рухани медет табуы, жайындағы тақырып жырланған. Бұл ретте Айқын Нұрқатов: «Әрине, осындай жекелеген өлеңдерінің Абай поэзиясымен тақырыптастығына, сарындастығына қарап
Бернияз Күлеевтің бүкіл творчествосын Абайдың реалистік дәстүрлерінің арасында алып қарауға еш болмайды. Б.Күлеевтің көптеген шығармаларындағы тұманды, буандыр күйлер, дарашлық сезімдер, символизм мен урбанизм сарындары мұны әсіресе растай, айқындай түседі» [8.58 бет] дейді. Әйтсе де Бернияздың көпшілік өлеңдері өзіндік мән-мағынаға ие.
Бернияз Күлеев Абай өлеңдерінің көркемдік формасын, әралуан өрнегі мен өлшеуін қолданды. Мәселен «алты аяқ» және «сегіз аяқ» үлгісін өнікті тәсіл ретінде мол қолданған. Осы «алты аяқ» және «сегіз аяқ» түрін пайдаланып ақын «Мен», «Жүрегің жанып», «Алшы тәңірім, алшы ал!», «Шындық», «Алалық», «Бостандық күнінде» өлеңдері мен «Жердің жүзі жаз еді», «Қайда екен?!», «Жорық» поэмаларын жазды.
Бернияздың «Бостандық күнінде» өлеңі Абайдың «Сегіз аяқ» атты өлеңіне түр, ұйқас жағынан дәлме-дәл келсе, мазмұны жағынан да шамалы жақындық бары байқалады. Мысалы Бернияздың өлеңінің тақырыбы бостандықты жырлау болса да, ел қамы, халық санасын ояту, алға талпыну мәселесі көтеріледі де, надандық, қорлықтан қашан көз ашасың деген ой айтылса, Абйдың «Сегіз аяғында» да елдің, қазақ жұртының «Қаныңды қайнатып, жаныңды ашытатын» жағымсыз іс-әрекеттері жыр болады. Берниязда:
Қосылып жүртпен,
Үлгілі ұлтпен,
Біз де алға басалық.
Надандық қорлық
Тұрса, қор болдық —
Жылдам алыс қашалық.
Өлмеймін десең,
Ел қамын жесең,
Біз де саған серік.
«Қайнайды жаным,
Ашиды жаным»,
өткен күнді көріп.
Ел-жұртым, қазағым,
Құтты болсын қадамың!
деп келсе, Абайда:
Болмасын кекшіл,
Болсайшы көпшіл,
Жан алмай кәсіп қыл;
Орынсыз ыржаң,
Болымсыз қылжаң.
Бола ма дәулет, нәсіп бұл?
Еңбек қылсаң ерінбей,
Тояды қарның тіленбей.
Егіннің ебін,
Сауданың тегін
Үйреніп, ойнап, мал ізде;
Адал бол — бай тап,
Адам бол — мал тап,
Қуансаң — қуан сол кезде;
Біріңді қазақ, бірің дос,
Көрмесең — істің бәрі бос,
-деп өрнектеледі. Осы сынды ұйқастар түрі мен өлең мазмұндарының ұқсастығы Бернияз бен Абай шығармаларында молынан кездесіп отырады.
Сондай-ақ «алыстан сермеп, жүректен тербеген» ұлы Абай поэзиясы мектебінен өтпеген қазақ ақыны жоқ, алайда оның кейбір өте-мөте қажет игі жақтарын бар болмысымен бойына сіңіріп, кемеліне келтіре жүзеге асырғандар санаулы-ақ десек, Бернияз солардың бірі екені шүбәсіз. Қазақ поэзиясына ұлы ақын әкелген соны ырғақтардың басқа бір қырларымен құбыла құлпырып көрініс табуы, талайға құрық салдырған өзгеше өлең түрлерінің табиғи жүйесінен жаңылмай, Бернияз қамалының құдыреті желіген сұлу өңмен орныға түсуі бұл ойымызға тұлымды тұздық бола алады» [7. ] (Әбдіраштың Жарасқаны. «Парыз. Парасат. Пайым».). Мысалы, «Әміралиға» атты өлеңінде:
Талабың таудай,
Табаның таймай,
Іздедің, түстің соңына.
Өмірді, ойды,
Қызықты, тойды.
Арнадың сонау жолына.
Жүректе от, бойда күш
Болса, болмас бар ма іс,
-деп сегізаяқ үлгісімен жазуды еркін меңгергендігін байқатса, жоғарыда аталған поэмасында осыны жыр үлгісімен синтездей отырып қолданғандығын сезінеміз. Мұндай ізденістер жемісі ақын поэзиясының сыртқы түріне сэн беріп қана қоймай, ішкі мазмұнына әр беріп тұр.
Ақиық ақын Бернияз бен ұлы дана Абай өлеңдерінде табиғат лирикасы да бір-бірімен үндесіп, мазмұндас келеді.
Бернияздың «Жаз» өлеңі мазмұн жағынан Абайдың «жазғытұрым» өлеңімен үйлес келсе, ал «Түн» өлеңі Абайдың Лермонтовтан аударған «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңімен үндес, рухтас болып келеді.
Мысалы «Жаз» өлеңдерін салыстыра талдасақ.
Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,
Масатыдай құлпырар жердің жүзі.
Жан-жануар, адамзат анталаса,
Ата-анадай елжірер күннің көзі.
Көл жағалай мамырлап қу мен қаз,
Жұмыртқа іздеп, жүгіріп балалар мәз.
Ұшқыр атпен зырлатып тастағанда,
Жарқ-жүрқ етіп ілінер көк дауылпаз.
Құс қатарлап байлаған қанжығаға
Қыз бұраңдап жабысып, қылады наз.
Қараңызшы, не деген суреттеу, табиғатты бейнелеу! Осы өлең жолдарын оқи отырып, көз алдымызға жазғы күннің әсем табиғаты елестейді. Ақын жазбен бірге табиғат жадырап, адамзат, тіпті жан-жануар күлімдеп, қаз-тырналар мамырлап ұшқанын әсерлі етіп бере білген. Осындай суреттеулерді біз Бернияздың «Жаз» өлеңінен де кездестіреміз. Мұнда да Бернияз өзінің суреттеу шеберлігімен жаз мезгілін керемет бейнелейді.
Су жағалай ағаштық: терек, талы,
Бұтақтармен бұраңдап шайқалады.
Майысқан гүл, сылдырлы су тілімен
Сырласып, жапырақтар жайқалады.
Қиқулаған аспанда қаз, қу, тырна,
Ойнақ салған, жайылған мал бар қырда.
Мін таба алмай жалғанның кестесінен,
Тілсіз болып қаласың батып сырға.
Ақын жаз мезгілінің мінсіз сұлулығына тамсанып, «тілсіз болып қаласың батып сырға» деп толғанады. Ұстазы секілді Бернияз Күлеев те табиғатты майысқан гүл, сылдыр қаққан су, қиқулаған қаз-тырнаның іс-әрекетімен ғана бүкіл жазды, оның қуаныш, сұлулық алып келгенін сөз етеді. Сонда да Бернияз Абайға ұқсап өлеңді шебер құрастыра мойын тамыза суреттей алмаса да, Абайға еліктеп, оның ізін қуған үлгілі шәкірт ретінде өз тарапынан осы сынды әрлі, әсерлі өлең шумақтарын жазғанын көреміз.
«Түн» өлеңі Абайдың Лермонтовтан аударған «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңімен үндес келеді.
Түн дыбыссыз, айнала бос,
Дем алғандай талығып.
Бар нәрсенің көңілі қош,
Тәтті ұйқыға малынып.
Қалғымайды көкте жұлдыз,
Түнгі сағат ішінде.
Тамылжиды еш тынымсыз.
Ұйықтаған жер үстінде.
Көз алдымызға тамылжыған түнгі сурет келеді. Бар дүние мүлгіп тынып қалғандай қатты талығып, қалың ұйқының құмағында балбырайды. Түнгі самал бетімізді әпкендей, тыныштық сезімен ұялата түскендей болады.
«Бернияз Күлеев те, міне, осындай «табиғатқа жан салудың» адамша кейіптеп жан берудің үлкен шебері болған ақын». [9.74 бет] Сәбит Жәмбековтың сөзімен айтсақ. Поэтикалық суреттеу құралдарының ішінде кейіптеудің антропоморфизм, персонификация секілді түрлері бар екені белгілі. Бұл тәсілдер көркем шығармада жансыз зат, құбылысқа табиғат, жаратылыс, тіршілік құбылыстарына адамдық, мінез-құлық, қасиет, сезім дарытады. Оларға жан кіргізіп адамдық кейіп береді. Бұл қасиет Абайдың атақты «Қыс» өлеңіндегі «Кәрі құдаң қыстан» бастап көптеген табиғатты жырлаған өлеңдеріне тән. «Жазғытұрым» өлеңінде Абай Жер-Ананы «Қалыңдық», «Күнді», «Күйеу», желді «Шабарман» деп алып әсерлі-поэтикалық суреттер туғызады. «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңінде осы тәсілдерді пайдалана отырып, балбырап, ұйқыға кетіп, дел-сал боп жатқан түнгі табиғаттың суретін бере отырып ақын жаратылыстың өшпейтін жарқын образдарын бедерлеген. Бернияздың табиғат көріністерін жырлаған өлеңдерінде де осы персонификация, антропоморфизм секілді кейіптеу тәсілдері айқын байқалады. Ақын өлеңдерінен мысал келтірейік.
Айна көз, көкірегі кең, ойға жетік,
Көрген жан бір қайралар көңілі кетіп.
Сұлудай сүйіп құмқан ғашық жарын,
Қойнында өзен күлер сылқ-сылқ етіп. («Әдемі түн»)
Қар етіп, жол бұзылып, мұз босап тұр,
Тау басы тарғыл ала туға ұқсап тұр.
«Қаһарынан қүдыретім құтқардың» деп
Жер жылап жасағанға бір жасап тұр. («Жаздың алды»).
Абайдың күз көрінісінен тамаша суреттеме беретін атақты «Күз» өлеңінің жолдары Бернияздың күзгі шақтың қоңырқай келбетін сұрғылт бояумен жеткізген мына бір жолдары үйлесімділікпен орайласып жатыр:
Қатпар-қатпар қарасұр бұлт
Қаптап-қаптап жерге еңкейіп.
Тасты жарып, бейне тауды бұзып,
Түйдек-түйдек жүзген теңселіп.
Бернияз Абайды өзіне ұстаз тұтқан деген едік жоғарыда. Өйткені Бернияздың қозғаған мәселелері тақырыбы, ұйқас түрлері де ұлы ұстазының өлеңдерімен ұштасып, үндесіп жатады. Сондай бір өлеңдер қатарына Бернияздың «Зарлық» атты өлеңі жатады. Бұл өлең өзінің басталуынан-ақ оқырманын қызықтырып, шығарма бойына ендіріп алары ақиқат Аталмыш өлеңде ақын «Көңілім ояу, жүрек ыстық, көзімқан» деп өзінің көңіл-күй сезімін айта келіп:
Жаннан көрдім жалған нақақ жаланы,
«Жігерсіз» деп құр мазамды алады.
Жылы жүзін, жұмсақ сөзін көрсетпей,
Тағдыр шіркін қарамайық барады,
-дейді. Қарап тұрсаңыз, Абай да өз заманынан жерініп, «Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма» деп айналасындағыларға көңіл толмай, «Моласындай бақсының, жалғыз қалдым дәп шыным» деді емес пе?! Міне, сондай жалғыздық көріп, айналасын қоршағандардан дұрыс жауап таппай, түсінбес, надан адамдармен «шығыса алмай», жұмсақ сөз жылы жүз көре алмай мұңаяды. Ал осы өлеңнің үшінші шумағы Абайдың «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» өлеңіне мазмұны жағынан сәлде болса ұқсас келеді.
Абай:
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Қайдасын көре тұра тексермедім.
Ержеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім,
-десе, Бернияз:
Жастығымда жоқ нәрсеге алдандым,
Кім біліпті бүйтерін бұл жалғанның?
Ержеткен соң ой алдымда елестеп,
Көңілім жетсе, қолым жетпей сандалдым,
— деген түрде келеді. Байқасаңыз Бернияз Абай жасаған тіркестерді де анық бағдарлап, бақылап отырса керек. Үнемі ұстазының ізімен жүріп, сол құрған әсем өрнекті тіркестерді пайдаланған. «Жастығымда жоқ нәрсеге алданып», ержеткен соң кеш болғанын айтады, Абай:
Жаяуы қапты,
Аттысы шапты,
Қайрылып сөзді кім ұқсын;
Өз кезінде «қалың елім, қазағым» деп елінің қамын ойлап, ақын айтып дұрыс жолды көрсетсе, көңілі соқыр, надандары «жаяуы қауып, аттысы шауып», сөзін ұғар ешкім жоқ екенін айтып налыса, Берниязда бұл:
А, жалған, білдім жаңа алдарыңда!
Білдім де, бір тістедім бармағымды.
Қаптаған Қап тауындай қалың күшпен
Аямай салдың маған салмағыңды,
-деген жолдармен өрнектеледі. Жас ақынның дәл осылай күйініп, «бармағын тістеуіне» не себеп болды екен? Неліктен қалың күш оған салмағын салды? Әрине, бұл түсы бізге беймәлім. Маңыздысы — оның поэзиясының Абай поэзиясымен ұштасып, үндесіп жататындығы.
«Дегенмен Абай дәстүрін Бернияздың мұқият сақтағанын, кейде мейлі сырттай болсын, ұлы ұстазына ашықтан-ашық еліктегенін байқау, сезіну онша қиын емес…» [6.312 бет] дейді Ысқақ Дүйсенбаев Бернияздың Абай дәстүрін жалғастырушы ретінде.
III ТАРАУ. АҚЫН ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
Бернияз алғаш өлең жаза бастағаннан әр қиырларға көз тігіп, өзінің ақындық бағдарын айқындағысы кеп, жүрер жолын таразыламақ болды. Ерте солған жас таланттың ақындық тұлғасы жайында К.Шәменов мынадай пікір білдірген: Б.Күлеев өзінің творчестволық тәжірибесінде Абайдың сыршыл лиризмін, Сұлтанмахмұттың философиялық толғауын, ондағы азаматтық пафосты игеруге ұмтылып, Пушкин, Лермонтов поэзиясының қазақ рухында меңгеруге талпынды. Ол қазақ поэзиясында бұрын кенже дамып келген баллада жанрын өрістете түсті, махаббат лирикасын дамытты. Өз тұстастарының ішінен серпілістерін Б.Күлеевше мүсінді, әрі мол жырлаған ақын аз деуге болар еді». [9] (Қазақ әдебиетінің тарихы. II том. А., 1965)
Бернияз Күлеев шығармашылығына үлкен көркемдік нәр берген, оның сұлулық болмысы мен бітіміне өң беріп, шырайын кіргізе түсіп, әрлей түскен өрелі ерекше мектеп — халық болды. Бұл ақын шығармашылығындағы халықтық рух пен болмыс та осылармен байланыста болса керек.
Б.Күлеевтің жарқын жырларында кәусардай таза бұлақтай мөлдір рух пен сана алғашқы ізденіс жолдарында осы халықтық мектептің үлкен тәлімі мен асыл ұрығын бойына сіңіріп, оны шығармашылықпен игеруге ұмтылды. Ақынның іздену, үйрену жолдары туралы белгілі әдебиетші ғалым Ә.Дербісәлин: «Ақынның азаматтық өмірі қаншама қысқа болса, ақындық өмірі де одан әлденеше аз болды; Сол қысқа ол іздену, үйрену, адасу жолдарының бәрін өтті» [10.128 бет] (А.Д. «Дәстүр мен жаңашылдық». А., 1976) — деп жазды.
XX ғасырдың басындағы қазақ поэзиясының көгінде ерекше көрінген, көңіл-күй әуенінің үлкен шебері болған Б.Күлеевтің шығармашылық тұлғасы ерекше зерттеуді қажет етеді.
Б.Күлеев творчествосы ұзақ жылдар бойы дәуірдің тынысына, заманның қытымыр қабағына байланысты күрделі, қайшылықты тұрғыда бағаланып келді. Зерттеуші-ғалымдардың көпшілігі ақынның көңіл-күй сезімдеріне көп берілуіне, бірыңғай махаббат пен сезім күйлерін суреттеуін мансұқтап, тұжырымдар жасады. Ақын өлеңдерінің сипатына қарап отырып, оның көңіл-күйді көп жырлауы ақынның өзінің басын ғана күйттеген, өзімшіл, дарашыл пиғылдан тумағандығына көз жеткіземіз.
Б.Күлеев — сырлы сурет, бейнелі образды оралымды тіркес, әсем өрнек, метафора арқылы жасаудың да шебері. Ақынның «Көңіл» деген өлеңін талдап қарасақ.
Көңіл деген — дәрия,
Желсіз күндей жай жатқан.
Кейде соғып дарияға
Ой-дауыл ғой оятқан.
Дауыл ой соқса өкіріп,
Ұйытқыр көңіл – дәрия.
Толқыны көкке секіріп
Тар көрінер дүния.
Ақын көңіл, ой құбылыстарын ғажап метафоралық өрнекпен бедерлеп бейнелеген өлең жолдарындағы дария, дауыл көңіл мен ойға үйлесімді түрде параллель келіп, көз алдымызға өте тамаша метафоралық сурет туғызып, абсрактілі ұғымдар арқылы шындық болмыстың сипатына ие болып тұр. Бернияз өз заманының, дәуірінің тынысын ақындық сезім күйімен кемел толғап, көркем өрнектеген ақын.
Сондай-ақ ақын өлеңдерінде жансыз затқа жан бітіре кейіптеу немесе өзіне ұқсас зат я құбылысқа ұқсата теңеу әсем өрілген эпитет, т.б. сынды көркемдегіш құралдар жиі ұшырасады. Және де Бернияз осы көркемдегіш құралдарды өте шебер, ұтымды қолданған.
Мысал келтіріп өтсек. «Әдемі түн» өлеңі кейіптеу теңеу, эпитетке өте бай.
Ай сүттей, аспан жатыр, желсіз, тыныш,
Айнала естілмейді ешбір дыбыс.
Ыңыранып анда-санда ойсыз айуан,
Күрсініп, рахаттанып алар тыныс.
Мап-майда аспан беті мөлдір судай,
Қалған жоқ айналада жұлдыз тумай.
Теңселіп тұнық суда шалықтаған
Алтын ай көрінеді аппақ қудай.
Міне, көз алдымызда керемет сурет.
Ақындық шеберлік деп осыны айт. Айды сүтке, аспанды мөлдір суға, айды аққуға теңеп, әсем айшықтанған түнгі сурет сізді қиялға, шар-тарапқа жетелері сөзсіз. Қараңызшы, «Теңселіп тұнық суда шалықталаған» деген тіркес аспандағы айдың судағы көлеңкесін суреттеуі қандай?!
Кейіптеуге мына өлең жолдарын алсақ:
Айна көз, көкірегі кең, ойға жетік,
Көрген жан бір қайрылар көңіл кетіп.
Сұлудай сүйіп құшқан ғашық жарын,
Қойнында өзен күлер сылқ-сылқ етіп,
-десе мына үзінді де әрі теңеу, әрі эпитетті кездестіреміз.
Дұрысы — жер жарықтық көңіліңді арбар,
Мұнда тау, мұнда белес, мұнда жар бар.
Айбатпен аузын ашқан айдаһардай,
Алыстан көрінеді терең жарлар.
Ақын терең жарларды айбатты аузын ашқан айдаһарға теңеп тұр. Жай, әншейін ғана айдаһар емес, айбатпен аузын ашқан қаһарлы айдаһар. Мұндағы айдаһарға жарды теңесе, айбатпен аузын ашқан айдаһар — эпитет. «Жаз» өлеңінде эпитеттің мына түрлері кездеседі.
Аспан беті арылған сұрғылт бұлттан,
Қайғылы қыс күндерін мүлде ұмытқан…
Жазғы сурет. Қыс азабынан құтылып, жадырап келген жазға адамзат, тіршілік иесі: құс, көбелек түгел қуануда. Құстар сайрап, гүлдер жайнап, қаз-үйректің қаңқұлын ақын тілімен айтқанда «Мін таба алмай жанғанның кестесінен, тілсіз болып қаласың батып сырға». Ақын поэзиясында мұндай «қатпар-қатпар қара сұр бұлт», «әжім басқан жарық нұрлы жүзін», «тілсіз дала» т.б. тіркестер көптеп кездеседі. Осы сынды тіркестер арқылы табиғат я зат, құбылысты суреттеп, өлең құнарлылығын, көркемдігін байытқан. Әрі ақындық талантын, 20 жасар балаң жастың дарынын танытады. Әрине, мұндай жаста кез-келгеннің қолынан дәл осылай сурет, образ жасау келе бермейді. Дегенмен, ол Бернияздың қолынан келді. Сол үшін біз оны ерекше бағалауымыз, өлеңдерін әділ таразылауымыз абзал.
Б.Күлеев символист ақын. Қазақ символизмінің ірі өкілі Мағжан болса, соның қатарында Бернияздың да есімі аталады.
Символизм әдеби ағым ретінде алғаш Еуропада XIX ғасырдың аяғында Ресейде XX ғасырдың басында пайда болған. Символистердің қатарына А.Рембо, В.Иванов, В.Брюсов, А.Блоктарды атауымызға болады. Түп тамыры романтизм, сентиментализммен өзектесіп жатқан бұл мектеп, ең алдымен адамның ішкі әлемін дербес құбылыс ретінде, сезім еркіндігін, ой-түйсіктің жүйеге түсуді қажет етпейтін ырықсыз жарқылын, астарлы, ғарыштық мәнін дәріптеумен ерекшеленеді.
Б.Майтанов символға «Символизм — әдебиеттің алға шапқан арыстандай жасырын күші мен батыл арманы, жүзеге асқысы келген мүмкіндіктері, түсінген жанға пердесін алған тіршіліктің ешбір тыйымға қарамас ашық мұңы мен қасіреті» [11.83 бет] деп баға берсе, символға теориялық тұрғыда анықтама берген З.Қабдолов болды. Яғни ғалымның түсіндіруінше, символ троптың бір түрі. Бір нәрсені, құбылысты тура суреттемей, бүларға ұқсас басқа бір нәрсеге не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып, ойды ашық айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру.
Ең бастысы — Бернияз символды көп қолданған ақын. Оның өлеңде символ жиі ұшырасады. Белгілі бір зат я нәрсені құбылта суреттеу, ойын жасыра, құпия телу арқылы ақын өлеңдерін тамаша астармен береді.
Қараңғы түн, алдымда тұр шам жанып,
Қиял шырмап отыр едім ойланып.
Сәуле іздеген тоты құс түсті көбелек,
Жерді ұшып жанған отты айналып.
Мәз-мейрам боп гуілдеді, ойнады,
Біз айналды, екі айналды — тоймайды;
Жалмауызды жердің жүзін жалмаған
Әлде сорлы ойыншық деп ойлады.
Ақын тоты құс түсті көбелектің шамды айнала ұшқан кезін өте әсем бейнелейді. Сөйтеді де өз ойымен ұштастырады. Яғни отты ойыншық деп айнала ұшқан көбелек байқаусызда отқа түсіп, күйіп өледі. Ол құбылысты Бернияз былай суреттейді:
Гуілдеді, отты айнала ұшты ол,
Сәуле тартып, кейде жалын құшты ол.
Бір сүйіп от құшағына тартып ед,
Өлі жар боп от ішіне түсті ол.
Өмір от қой, мен көбелек айналған,
Оттан лэззат аламын деп алданған.
Жынды жастың от өмірмен ойнатып,
Бал орнына уын ішіп сандалған.
Бернияз не айтқысы келді екен? Жиырмадан енді асқан жастың өмірден бұлай түңілуіне не себеп?
Өлең емес. Тоты құс түсті көбелек. Шамды айналып жүріп, мерт болды. Осылай ақын өзін сол көбелектің халіне түскенін айтады. «Бал орнына уын ішіп сандалған».
Бернияздың лирикалық қаһарманы көбіне көп өзін әуелі жалғанның күлін көкке ұшырып, содан соң қалауынша қайтадан жаратушы есебінде сезінеді. «Тәңірі- Тағдыр» (Бернияздың өз сөзі) құдіреті бұйыра қалса:
«Қайта бастан ен нұрымды таратып,
Жіберер ем жаңа бір жан жаратып.
Жауыздық не, зұлымдық не — сездірмей,
Беталысын ізгілікке қаратып.
Аспанымнан өзгеше бір нұр төгіп,
Жаратар ем жерге жаңа түр беріп.
Жерім, шөбім, ойым, қырым мақлұғым.
Тұрар еді жаңа түрмен гүлденіп…»
-дегенді баяндайтын үзіктер — осының айқын айғағы. («Не етер ем?»)
Бернияз «Жаным, тәнім от боп жаралған» («Өзім – тәңірі») дейтін сөздерінен біз оның қайта тіріліп, қайта түлеуге иланатынын көреміз. Оның мысалдары мына секілді: «Жалғандағы жанғанымды // тәңірім сонда ескерер // қайта құйып бар қанымды // жан жаратып ес берер // («От — жалындай өртеп») «Жер жүзін, жалған төрін айналармын // Рухпен жаңа түрлі жанданармын» («Болар») т.б.
«Символистер жан мен жаратылысты жаңғырту үшін ілгерідегі рухани мұраларды да «қайта тірілтуді» қалады. Олардың бір абыройлы, азаматтың ісі — өз алдарындағы есімі мен еңбегі көп жағдайда ескерусіз қалған жыр жампоздарына құрметпен қарап, бұлардың шығармаларындағы идеялық көркемдік құпия қалтарыстарды жаңаша танып-түспегендігі» дейді Амантай Шәріп «Қазақ символизмі Мағжан мен Бернияз» [12. Збет] деген мақаласында.
Берниязда тіпті жербауыр сезімдер сөйлеп, тән тояты сипатталатын тұстардың өзі нақты детальдар арқылы емес, әлдебір мистикалық елес, қиялдағы тілек немесе түс кезіндегі оқиға ретінде көрінеді. Оның «Гүләндам» сияқты нақты адресаты қойылған өлеңдері де сирек.
«Жоқты сүйген, жоққа күйген // Мен — бер есер диуана» дейтін ақын, мысалы, өзі «Қияли поэма» деп атаған — астары өмір шындығымен өзектес «Қайда екен?» шығармасында, сондай-ақ «Жердің жүзі жаз еді».
Осы ағымда қалам тартқан ақын-жазушылар шынайы өмірдегі құбылыстарды құпиялай, оқырманын белгісіз әлем тұңғиығына жетелейді. Сондықтан да Б.Майтанов: «…белгісіздік — символизм эстетикасының жүрегі» деп өте әдемі айтқан.
Белгісіздік — символизм эстетикасының жүрегі болса, қазақ әдебиетіндегі әсем, сыршыл лириканың нәзік жүрегі — Мағжан мен Бернияз.
Бернияздың өлеңдерін көркемдігі тұрғысынан алдайтын болсақ, оның өлеңдерінің шумақ, тармақ, ырғағына көңіл бөлгеніміз жөн. Өйткені мұнда 8 тармақты, бес тармақты, төрт тармақты өлең жолдары, онан соң бунақ саныныңда бірде 2 бунақты, 3 бунақты, яки 4 бунақты да болып келетінін көреміз. Енді осыларға мысал келтірсек: Толғанып ойлап, Тереңге бойлап,
Толықсыған шағымда,
Ой, жүрек серік,
Болып сөз берік,
Сүйрер миды ағынға.
Ермейтұғын әлі жоқ,
Ойсыз мидың сәні жоқ.
(«Алалық»)
Абай дәстүрін жалғастырған Бернияздың бұл өлеңі сегіз тармақты шумақ. Мұны «сегізаяқ» үлгісі деуге де болады. Сегіз тармақты шумақтарына «Бостандық күнінде», «Жазғы дала», «Сүйікті қайғылыға», т.б. өлеңдері мысал бола алады.
Қиғаш қасты,
Қолаң шашты
Қия алмайтын мен ақын.
Жүрек ізгі,
Жібек сөзді
Жанымнан да жар жақын.
Нұрлы ажарың
Қызу қаның
Қалай сәйкес жаралған!
Дей қара көз,
Бар ма көрген жараннан?!
Махаббат лирикасына құрылған нақты адресаты қойылған «Гүләндамға» атты өлеңі алты тармақтан құралған.
Бернияздың өлеңдері көбіне-көп сегіз және алты тармақты болып келеді. Керек десеңіз екі поэмасы («Іңкәр жүрек», (Қайда екен») алты тармақты шумаққа мысал бола алады.
«Іңкәр жүрек» немесе «Жердің жүзі жаз еді».
Жердің жүзі жаз еді,
Айт келіп жұрт мәз еді —
Қыз-келіншек күліскен.
Елді еркін аралап,
Жақын жерді жаналап.
Салтанатпен жүріскен.
Ал жеті тармақты, үш, екі тармақты өлеңдерді ақын поэзиясынан кездестіреміз. Дәстүрлі ьарлық ақын қаламына тән төрт тармақты шумақтың Берниязда да кездесуі, әрине, ақын өлеңдерінің тең жартысынан көбі осындай төрт тармаққа құрылған.
Өткен өмір өкініш,
Келесіден үміт аз.
Осы күнгі еткен іс,
Әурелікпен мен араз.
(«Өткен өмір өкініш»)
Жас жігіттей көңілі шағылмаған,
Жас қыздардай қызығы арылмаған,
Өзі ұялшақ, әдепті, өзі ақылды,
Екі беті өртеніп жалындаған.
(«Жас жігіттей көңілі шағылмаған»).
Ақынның қай өлеңін талдасаңыз көркемдігі тұрғысынан да, ақындық шеберлігі жөнінен болсын, өлең мазмұны бойынша да ерекше шеберлік, мән-мағына, тұнып тұрған тұңғиықты көресіз. Бернияз Күлеев поэзиясы көркемдігі жағынан мейлінше ұлы Абай мен лирик ақынымыз Мағжанға ұқсайды. Жас ақын осы екі ұлы, дара тұлғаларды өзіне ұстаз етіп, пір тұтқан. Солардың ізін қуғаны да оның поэзиясынан анық аңғарылатыны сөзсіз.
Б.Кенжебаевтың сөзімен айтсақ: «Мұндай келеңсіз ойдың айтылуына біздіңше ең басты себеп — аталмыш шайырдың көңіл-күй лирикасында айтылатын лирика түрлерінің осы сипатына бейім болса, талант бейіміне орай осы табиғатты жыр жазса ол үшін айыпты болмауы керек» [4.20 бет]
Бернияздың ақындық талантының, шеберлігінің тағы бір қыры — музыка, яғни күй өнерінің өз өлеңдерінде көрініс алуы. Бернияздың көптеген өлеңдерін оқығанда, оның музыканы терең түсінетіні және ерекше сүйетіні сезініп тұрады. «Ән-күй деп аталатын үш шумақтан тұратын шағын өлеңдерінде Абайша толғайды.
Қуаныш па, қайғы ма — ойды шырмап,
Еркін алып өзіне тартады ырғап.
Үші-тысың елжіреп, ес өзгеріп,
Көңіл жасы кетеді бәрін былғап.
Бейіш үні зыңылдап құбылады,
Көзге елестеп, құлаққа құйылады.
Жас жүрекке орнығып, бойыңды алып,
Жерде еместей көрінер адам жаны…
Ақынның әншілік қырын «Затаевич та өзінің «1000 песен казахского народа» деген еңбегінде атап өтеді. Яғни қазақтардың арасында әдемі ән айтатын жігіт барын, оның есімі Бернияз Күлеев екенін, сондай-ақ татар әндерін де әдемі айтатынын көрсетеді.
Жан-жақты қырынан көрініп, заманында қоғамына, халқына жанашыр болған, өмірден жастай өткен, жас та болса құнды дүние, өшпес мұра қалдырған дарынды талант иесінің іздену, үйрену жолдары туралы белгілі әдебиетші ғалым Ә.Дербісалин: «Ақынның азаматтық өмірі қаншама қысқа болса, ақындық өмірі де одан әлденеше аз болды, сол қысқа өмірінде ол іздену, үйрену, адасу жолдарының бәрін өтті» [11.. ] дейді.
Осылайша Б.Күлеев өзінен үміт күткен әдеби жұртшылықты да, халықын да күрсіндіріп, небары 24 жаста қайғылы қазамен көз жұмады. Ерте үзілген ақын тағдырының ескерткішіндей болып оның артында мәңгі өлмес жалындаған жастық жігерге толы, назды да сұлу әсем лирикасы, өшпейтін жырлары қалды.
Әзірге біздің шығаратын басты қорытындымыз — Бернияз Күлеев қазақ әдебиеті тарихынан келелі орын алатын дарын иесі. Әртүрлі жағдайға қарай оның творчествосында кездесетін торығушылық, күйректік сарындар болғанмен, Б.Күлеев реалистік мектептің өкілі, негізінде демократтық идеяны қолдаған. Осы жолда жемісті еңбек еткен талантты ақын.
ҚОРЫТЫНДЫ
Сайып келгенде дарынды талант иесі, асқақ жырлы Б.Күлеев қазақ өлеңінде өзіндік орны, өзіндік биігі бар ақын. Аз ғана ғұмырында құнары мол құнды дүниелер жазып, ұрпағына өшпес өнеге етті.
Нәзік лиризм мен сентиментализмге құрылған жыр шумақтары оқырманды сезім әлеміне жетелей жөнеледі.
Бернияз Күлеевтің ақындық мұрасын талдау барысында біз оның өлеңдерінің философиялық астарға бай екенін, ақындық шеберлігін, сондай-ақ ұлы Абай үлгісіндегі ақын екендігіне көз жеткіздік. Ең бастысы — оның қазақ поэзиясына әкелген жаңалығы, қосқан үлесі. Бұл тұрғыдан да Бернияз өзіндік қырынан көрінеді.
Ол — символист ақын. Қазақ символизмінде Мағжанмен қатар тұрған. Бернияздың поэзиясы да сын көтерерлік дәрежеде. Өкініштісі — екі талантты жас, бірі аға, бірі іні ақын; Мағжанның есімі, өлеңі әрбір қазаққа етене таныс, жүрегінде сақтаулы, көкейінде жаттаулы. Ал Бернияз… Бернияз ше? Жиырма жастағы жас буынның бойына біткен даралық қасиеті, ақындық шеберлікті әлі күнге ешкім дұрыс бағалай алмай келеді. Шығармалары әлі күнге дейін кереғар пікірлерге толы. Кейбір зерттеушілер Бернияз өлеңдерінде тарығу, зарығу, мұң басым, оны ақын ретінде тану қиын дегендей пікірлер танытуда. Бұған Бернияз айыпты ма?! Заман солай болды емес пе?! Біз Бернияз өлеңдерінің бәрі мұндай сарында деп айта алмаймыз. Өйткені, оның жалынды жырлары бұл пікірлерге кереғар келеді.
Дәл жиырмаға келмеген,
Өмір түрін көрмеген,
Алысқа қол сермеген
Жас майысқан баламын.
Жан жайнатқан жастықтың,
Қан қыздырған мастықтың
Содыр-соқпақ тастықтың
Жолыменен барамын.
Жасымаймын жаспын деп,
Таспаймын да баспын деп.
Тек тілеймін ассын деп,
Таумен талас талабым.
Міне, қандай жыр! «Мен» деп аталатын бұл өлеңі Бернияздың мықты бейнесі мен тұлғалық қасиетін, арман-мақсатын көрсетіп тұр. Осыдан кейін айтып көріңізші оны пессимист деп!
XX ғасырдың басындағы қазақ поэзиясының көгінде көрінген, көңіл-күй лирикасының үлкен шебері болған Б.Күлеевтің мұрасы бүгінде аса зерттеуді қажет етеді.
«Өзім» деймін, өзгелерді көрмеймін,
Өзімсіздік «ай, бауырымға көнбеймін.
Өзім патша, өзім төре, өзім хан,
Өз ойымды сан сабазға бермеймін,
-деп келетін үзіндіден біз нағыз ақынға тән қасиетті көреміз.
Бернияз Абайды ұстаз тұтқан. Абай енгізген «сегізаяқ» өлең өлшемін жалғастырушы ақын шәкірті. Абай жырлаған жүрек мәселесін Бернияз да өз өлеңдерінде өте шебер қолданды. Сондықтан мұндай таланты бар дарын иесінің туындыларын біз жоққа шығармай, керісінше, келешекте әдеби еңбек, оқулықтарда ақынның есімі кеңінен аталып, сырға толы жырлары өз оқырманын тапса деген ниеттеміз.
Қалай болған күнде де ақын Бернияз Күлеев аса дарында, біртуар ұлы түлға. Өкініштісі «бәйтеректей бой түзеп келе жатқанда кенет морт етіп үзіліп кетті. Өзі өмірден өткенмен:
Өмірім өтсін, үнім өшсін, мейілі,
Мәңгі солмас гүлім менің — жыр қалар,
— деп өшпес ізін, солмас гүлі — жырларын мирас етіп қалдырды. Дәл осылай өлмейтін артында сөз қалдырған жас жанды өлді деуге сыймайды. Сол «гүлін» кезінде суарып, қуратпай қарап-бағу біздің еншімізде. Ал бізге тағарсын — 1999 жылы Бернияз Күлеев 100 жасқа толды. Өкінішке орай атаусыз қалды. Сондықтан бұл жайттар келесіде ерте болар деген үміттеміз.
Сілтеме көрсетілген әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы.Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы.Астана, 2006жыл, 1 наурыз // Егемен Қазақстан, № 52.
- Жұлдыз журналы. Алматы, 2003. 10.
- Ахмедов Ғ..Бернияздың өлімі туралы бірер сөз.//Қазақ әдебиеті газеті 1999. №28
- Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. Алматы., 1986.
- Жәмбеков С. Б.Күлеевтің ақындық мұрасы. Автореферат.
- 6. Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы. Алматы., 1987.
- Әбдірашев Жарасқан. Парыз. Парасат. Пайым. Алматы., 2001.
- Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. Алматы., 1980
- Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том. Алматы, 1965
- 10. Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жаңашылдық. Алматы., 1976.
- Майтанов Б.Сөз сыны.Алматы, 19
- Шәріп А.Қазақ символизмі. Мағжан мен Бернияз.//Қазақ әдебтеті газеті. 2000, 7-қаңтар.
Пайдаланылған әдебиеттер.
- Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. І-ІІ том. Алматы, 1986
- «Ақжол» газеті. 1923. 23 ақпан.
- Әбдірашев Ж. Парыз. Парасат. Пайым. Алматы, 2001
- Дербісалин Ә. Дәстүр мен жаңашылдық. Алматы, 1976.
- Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мүрасы. Алматы, 1987.
- Дүйсенбаев Ы. Қазақ әдебиеті тарихынан очерктер. Алматы, 1970.
- Екі мыңдық дала жыры (жинақ). Алматы, 2000.
- «Еңбекші қазақ» газеті. 1927. №15-16.
- Жәмбеков С. Б.Күлеевтің ақындық мұрасы. Автореферат. Алматы, 1997.
- 10. Жұлдыз журналы. Алматы, 2003, 10.
- 11. Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. Алматы, 1989.
- Кәкішев Т. Садақ (эссе) Алматы., 1986.
- 13. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. Алматы, 1986.
- 14. Күлеев Б. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 2000.
- Қабдолов 3. Сөз өнері. Алматы, 2000
- 16. Қазақ поэзиясының антологиясы. (XX ғасырдың бас кезі). Алматы, 1993.
- 17. Қазақ әдебиетінің тарихы. II том. 2 кітап. Алматы, 1965.
- Қазақ Совет әдебиеті. Алматы, 1971.
- Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы, 1999.
- 20. Қазақ әдебиеті газеті. Алматы, 1999. №30
- Қазақ әдебиеті газеті.Алматы, 1999, № 28.
- Қазақ әдебиеті газеті.Алматы, 2000, 7 қаңтар.
- Қазақ тілі мен әдебиеті.Алматы, 1997.
24.Қазақ ССР Ғылыми Академиясының хабарлары. Алматы, 1988. №2.
- Майтанов Б. Сөз сыны. Алматы,.
- Мұқанов С. XX ғасырдағы қазақ әдебиеті. Алматы, 1932.
27.Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. Алматы, 1980.
- «Тілші» газеті. 1928. 20 наурыз.
- XX ғасырдың басындағы ақындар шығармаларының жинағы. Алматы, 1963.
- XX ғасырдың басындағы әдебиет. Хрестоматия. Алматы, 2000.
- Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Астана, 2006 жыл, 1 наурыз//Егемен Қазақстан,№52.
