Дипломдық жұмыс. Бағалы қағаздар қоржынын құру және оптимизациялау

Мазмұны

 

Кіріспе …………………………………………………………………

1. Инвестициялық қоржынды құру туралы мәселесі ……………………
1.1. Инвеистициялық қоржынның түсінігі және экономикалық………… мағынасы…………………………………………………………………………
1.2. Қоржынды инвестиция……………………………………………………
1.3. Бағалы кдғаздардың инвестициялық қасиетіне техникалық және іргелі талдау жасау…………………………………………………………………………
1.4. Бағалы қағаздар — қарыз міндеттемесі, жіктелуі және негізгі түрлері……

2. Оптималды ивестицициялық қоржынды құру мәселесі………………
2.1. Инвестициялық қоржындардың моделдері………………………………
2.2. Оптималды қоржын құрудағы Марковиц моделі ………………………
2.2.1. Инвестициялық қоржынға байланысты тәуекелділіктер……………
2.2.2. Бағалы қағаздар қоржынын диверсификацциялау…………………
2.3. Шарптың индекс моделі……………………………………………………

3. Бағалы қағаздар қоржынын құру және оптимизациялау………………
3.1. Мемлекеттік облигациялар қоржынын құрлымын оптималды құру…………………………………………………………………………………
3.2. Акциялар қоржынын құрлымын тиімді құру …………………………

Қорытынды ………………………………………………………………………
Қолданылған әдебиеттер ………………………………………………………

 

Кіріспе

Экономика саласындағы және басқа өндірісті – шаруашылық қызметіндегі кезкелген кәсіпорынның, жаңа немесе бар негізгі өндіріс қорларына сонымен қатар материалды және материалды емес активтерді құру үшін олар инвестициялау керек. Осыған байланысты менеждмент, экономика мен өндірісті және басқа кәсіпорындары мен шаруашылықтарды, қаржылық – банк қызметін бақару саласындағы мамандар инвестициялау және инвестиция қызметімен жақсы таныс болуы керек.
Осы жымыстың басты мақсаты бағалы қағаздардың оптималды қоржынын стаистикалық мәліметтер көмегімен, математикалық моделдерді қолданып шығаруы. Осы мақсаттарға жету үшін келесі мәселелер қарастырылды:
• Инвестиция мәні, инвестиция түрлері және инвестициялық қоржын
• Бағалы қағаздар түсінігі және түрлері
• Бағалы қағаздар қоржыны және оның табыстылылығы мен тәуекелділігі
• Қоржынды құру негізінде инвестордың стратегиясы
• Оптималды қоржынды таңдау мәселесі
Жүмыстың көп бөлігінде, мен бағалы қағаздар қоржынынның табыстылығы мен тәуекелдігіне көңіл бөлдім, сонымен қатар бғағлы қағаздар қоржынынын оптимизациялау.
Берілген жұмыс актуалды болып табылады, себебі экономикалық есептерді шешуде компьютерлік бағдарламаудың ролі арттырғанына байланысты.Әртүрлі экономикалық моделдер үшін соның ішінде бағалы қағаздарқоржынын оптимизациялау үшін бірнеше программалық өнімдер жасалынды .
Әрбір эмитент көп жылдық статистикалық базасы мен инвестициялау обьектілерді кең түрде таңдауы, классикалық қоржын құру үшін типті екі шартқа жауап береді.Қазақстанның қор нарығының бірнеше жыл істеуі және айнылымдағы корпаративті ликвидті бағалы қағаздар саны әлі көп емес. Осыған байланысты бір біріне мүлдем ұқсас емес қоржындарды моделдеуге мүмкіндік жоқ.
1952 жылы Г.Марковиц өзінің негізгі жұмысында, инвестицияға деген негізгі көз қарасы жаңа кезеңдегі қоржынды құру теориясы болып табылады.Марковицтің көз қарасы бойыншаинвестор белгілі бір уақытта нақты ақша соммасын инвестициялайды.Марковицц моделі көмегімен мемлекеттік облигациялардан тұратын қоржынды оптимизациялау болыптабылады.
1960-шы жылдары Уильям Шарп бірінші болып АҚШ акция нарығының регрессионды анализін жүргізді. Қыйын жұмыс істемеу үшін Шарп индексті моделді ұсынды. Сонымен ол қоржын құруда жаңа әдістті тапқан жоқ, ал тек қана мәселені, келтірілген шешімді табуды жеңілдетті. Шарп -факторын еңгізді, ол қазір уақыттағы қоржын теориясында басты болып табылады.
Отандық әдебиет негізінен нақты инвестициялық жобалаудың инвестициялық тиімділіктің экономикалық бағалаудың әдістері мен методологиясын ашу және нақты инвестицияны басқару туралы арналған.Бағалы қағаздар қоржынын оптималды құру мәселелері туралы отандық әдебиет жоқ деуге де болады.

1. Инвестициялық қоржынды құру туралы мәселелері

1.1. Инвеистицияның түсінігі және экономикалық мағынасы

Инвестиция — Қазақстанның экономикасының нарықтық экономикасына өту кезінде пайда болған жаңа термин.
Орталықтан жоспарлау жүйесінің шеңберінде «жалпы капиталдық салынымдар» деген түсінігі колданылатын, осы түсінігі бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындарының кеңейуі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық салынымдар), тұрғын үй мен күнделікті-мәдени құрылысына (өндірістік емес капиталдық салынымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар түсіндірілетін.
Инвестиция, — бұл ақша құралдары ретінде, мақсаттық банкілік салынымдар, пайлар, акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар, қондырғылар, тауар белгісіне лицензиялар, пайда табу мақсатындағы кәсіпорындарының қызметінің объектісіне салынатын интелектуалды бағалықтары, несиелер, кез-келген мүлік немесе мүліктік құқықтары және осының бәрі — пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге жету мақсатында анықталады. Осы тұрғыда инвестицияның түсінігі нарықтық мазмұнына едәуір жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерінде инвестицияның мәнін түсінуінде әртүрлілікті көрсетеді. Инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлердің бар екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады, өйткені ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында мешіктің бір түрімен жүзеге асатын. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар залал түрінде көрініп, шығындар ағымынан тек бір уақыттық мінезімен айырықшаланатын. Капиталдық салынымдар инвестициянының синонимы болып табылмайтынын экономикалық ғылым мен оның іске асуы куәландырады, берілген терминдер ұқас емес. Капиталдық салынымға қарағанда инвестицияның түсінігі әлде-қайда кең болып келеді. Батыс әдебиеттерінде басты назарды нарық қорын қарастыруына аударылады, себебі нарық экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин да қолданылады.
«Инвестиция» термині іnvestіre латын сөзінен жамылдыруды қалыптасады. Бұл термин ғылыми публицистистикалық әдебиеттерінде кең қолданылады. Ғылыми әдебиеттерінде инвестицияны анықтауында әр-түрлі әдістер бар. Пол Самуэльсон инвестицәияландыру туралы былай жазады: Біздің «таза инвестицияландыру» немесе капитал құрылуын атауымыз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіреді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.). Бұл кісінің инвестицияландыру туралы айтуы бойынша, жерді сатып алу, қолданыста жүрген құнды қағаздар немесе меншіктің кез-келген түрі болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландырудың тек қана таза нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны келесі түрімен анықтайды: Нақты инвестициялар әдетте қандайда — бір материалдық — көрнекті активтердің түріне инвестициялауын білдіреді, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда жазылған келісім шарттарды кәдімгі акциялар мен облигациялар сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестицилардың негізгі бөлімі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың үлкен бөлігі қаржылық инвестициялармен көрсетіледі. Қаржылық инвестициландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне мағыналы дәрежеде әкеледі. Ереже бойынша бұл екі түрі бәсекелес емес, бір-бірін толықтырушысы болып келеді. В.Бочаров инвестицияны тұтынуға жұмсалана алмайтын табыстың бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық іскерліктің нақты объектілеріне трансформацияланып, капиталдық құнының өсімі табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі шығуы.
Экономикалық және қаржылық көзқарастары бойынша инвестицияландыру болашақта таза пайдаға жету үшін және бұл пайданы бастапқы салынған капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді экономикалық ресурстарды салу деп анықталады. Капиталдық салынымның ортақ анықтамасы: Инвестицияландыру, бүгінгі қажеттіліктердің қанағаттандырылуын инвестициялық игіліктердің көмегімен қажеттіліктердің болашақта қанағаттандырылуының күтіміне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны орналастыра алатын кез-келген құрал, және осы ақшаның құнын сақталуына немесе көбеюіне есептеліп және табыстың өсуін қамтамасыз ету. Бос ақша құралдары – инвестиция болып табылмайды, себебі қолма-қол ақшаның құны инфляциямен желініп, ешқандай да бір табысты қатамасыздандырмайды. Түрлі факторлармен айырықшаланатын капитал орналастыруының әр-түрлі түрлері бар: құнды қағаздарына мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық міндеттмелеріне; опциондар мен акциялаға; шағын немесе үлкен тәуекелімен; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.

Инвестициялардың жіктелуінде негізделген түрлі белгілер оның экономикалық табиғатын жақынрақ түсіндіреді. Белгілері ретінде мыналар қолданылады:
1. инвестициялардың түрлері;
2. құралдардың салыну объектілері;
3. инвестицияландырудағы қатысу мінезі;
4. инвестицияландару кезеңдері (периодтары);
5. меншік түрлері;
6. инвестордың қатысу түрлері;
7. тәуекел дәрежесі;
8. ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін келесідей бөледі:
• Ақша құралдары, салынымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды қағаздар;
• Жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
• Авторлық құқық, тәжірие мен басқа да интелектуалды бағалықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
• Жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы мен басқа да мүліктік құқықтары;
• Техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылығы арқылы техникалық құжат ретінде толтырылған, қандайда-бір өндірісті (бірақ патенттелген («ноу-хау» емес) ұйымдастыра алу үшін өндірістік тәжірибенің керектігі;
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былай болып бөлінеді:
• Нақты инвестициялар немесе, құралдардың материалды активтерге салынуы, яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салыным. Материалды активтер — ғимиараттарға, станоктарға, қосымша материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге келтірілген құралдар.
• Материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар белгісінің, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындардың құны.
• Қаржылық инвестициялар, немесе түрлі қаржылық құралдарға құралдардың салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салынымдар.
3. Инвестициялық процесстерде қатысу мінезі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
• Тікелей инвестициялар, бұл инвестордың тікелей қатысуы арқылы инвестицияландыру объектісі мен құралдардың салынымдарын таңдауы, және де, инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне, оның ішінде алдынала жүретін инвестициялық зерттеулер мен инвестицияландыру объектілерін жобалау мен соғылуына, дайын өнімнің өндірісіне тікелей қатысты;
• Жанама, бұл ақша құралдарын өзінше, неғұрлым тиімді орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Бұндай делдалдар инвестицияландыру объектілерін басқаруында қатысып, ал алатын табыстарын клиенттері арқылы бөледі. Біртұтастылықпен басқарылатын құнды қағаздарға салынымдар, және де, бұны портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері (период) бойынша инвестицияларды мына түрлерге бөледі:
• Қысқа мерзімді, бұл ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді инвестициялық салынымдар, жинақ сертификаттар);
• Ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп;
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
• Мемлекеттік емес кәсіпорындардың меншік түрлері, өкіметтік емес ұйымдардың, азаматтардың жеке құралдары;
• Мемлекеттік, түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет көздерінің түрлі деңгейлерімен қаржыландыратын.
6.Инвестордың қатысу түріне байланысты:
Қайта құрылып жатқан кәсіпорындарда толығымен қатыспай (бөліп-бөліп) немесе шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бөліктерін иелену (шектелген меншік қауымдастығында іскерлік қатынас);
Инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
Жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
Табиғат ресурстарын пайдалануына, жерді пайдалану құқығына, басқа да мүліктік құқықтарына концессияны алу.
7. Тәуекелдің дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
Тәуекелі жоқ инвестициялар. Мысалы, мемлекет арасында қысқа мерзімді мемлекеттік облигацияларға салынымдар қауіпсіз деп саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымын анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретінде табысты бағалау қолданылады;
Тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе анықталмағандық дәрежесі мысалы уақыт, салыным объектісі сияқты факторларға тәуелді. Инвестицияландыру біткеннен кейін кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарын орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерилері мыналар болу мүмкін:
Барлық пайда сомасының жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел жіберілімді болып табылады;
Жобаның іске асқанынан кейін пайданы жоғалтып қана қоймай жалпы есептемелік табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел критикалық болып табылады;
Барлық активтерін жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротталуы немесе катастрофалық тәуекел.

8. Ұдайы өндіріс келесі түрлердің біреуімен жүзеге асуы мүмкін:
• Жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып жатқан жаңа құрылыстар, немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың, соғылуы.
• Шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі – екіншілерін және келесі кәсіпорындарын, қосымша өндіріс кешендерін және өндірістерді соғу, өндіріс қуаттылығын арттыру мақсатымен жаңа кәсіпорындарды соғу немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
• Шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды реконструкциялау — толық немесе бөлшектеп қайта қондырғылауды бір жоба бойынша немесе жаңа өнімнің шығаруының профилін өзгерту мақсатымен моральды тұрып қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстырып өндірісті қайта құру;
• Техникалық қайтақамтамасыздандыру — кейбір цехтардың, өндірістердің, учаскелері өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін көтеру үшін бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Көрсетілген инвестицияның жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық жобалау концепцияларын, жүріп отырған процесстердің жан-жақты бағаларын жақсы түсіну үшін керек.

Кәсіпорынның инвестициялық іскерлігі — бұл кәсіпорынның шаруашылық іскерлігенде маңызды ролін алып және өзіне тән заңдылықтарымен дамып, өз логикасы мен процессі бар объективті процесс, себебі инвестициялар өзінің экономикалық табиғаты бойынша болашақта табысқа жету үшін ағымдағы тұтынудан бас тартуды білдіреді. Сол себептен инвестициялық процесс кәсіпорынның инвестициялық жоспарын анықтауынан басталады, оны таңдауы мыналарға тәуелді:
кәсіпорынның өмір сүру циклының кезеңі;
жалпы дамудың жоспарлары (стратегиялары);
инвестициялық ресурстардың ішкі және сыртқы нарықтарының жағдайы;
құралдардың салыну объектісі ретінде кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы.
Бұдан, егер алғашқы көзқараста инвестицияның жүзеге асуы, кәсіпорын жетекшілігінің инвестицияландыруға қатысты өзінше шешім қабылдай алуы кәсіпорынның өз жұмысы деп көрінсе, онда бұндай жағдайда бәрінен бұрын бүндай шешімнің зардаптарын бағалауды үйреніп алу керек, өйткені инвестициялардың жүзеге асырылмауы да өзінші бір түрінің жоспары (стратегиясы). Инвестициялық жоспары (стратегиясы) былай түсіндіріледі: ұзақ мерзімді мақсаттардың кешені және оларға жетуде анағұрлым тиімді жолдардың таңдауы.
Кәсіпорынның инвестициялық жоспары (стратегиясы) ұзақ мерзімді мақсаттарға бейімделіп, сәйкес инвестициялық жобалар мен бағдарламалардың іріктелудің арқасында ағымдағы шаруашылық қызмет процессінде жүзеге асырылуы тиіс. Инвестициялық жоспардың қалыптасуы күрделі шығармашылық процессін білдіреді, және ол кейбір жағдайлар мен инвестициялық нарықтың коньектурасының тұтас және кейбір сегменттерге бөлгендегі болжауында негізделген. Бұл жоспар (стратегия) әрқашан да экономикалық дамудың жалпы жоспары шеңберінде қалыптасып, онымен мақсаты, кезеңдері, жүзеге асу мерзімі бойынша сыбайласады.1.3.1. кестесінде осындай бір-бірімен байланысу мен сыбайласудың жиеліктің (периодтың) ұзақтылығындағы мысалы келтірілген.
Кәсіпорынның әр-түрлі кезеңдерінде нақтыланған ұзақ мерзімді мақсаттары ретінде мыналар болу мүмкін: белгіленген нормаларға мен пайда көлеміне жету, нарыққа бақылау жүргізудің үлесін және сауда айналымы арқылы масштабты өсіру, жаңа өнімнің өндірісі, өндіріс шығындарын төмендету үшін тозған қондырғыларды ауыстыру, қоршаған ортаны қорғау және т.б.

1.2. Қоржынды инвестициялау

Инвестициялаудың кең мағнасында ақша және басқа да құралдардың құнын сақтау және оларды көбейту мақсатымен кезкелген үрдіс танылады. Инвестицияға арналған каражаттар инвестициялық капиталды білдіреді.Уақыт өткенімен осы капитал әртүлі нақты формаларда болады. Сол немесе басқа нақты инвестициялық капитал инвестициялық актив деп аталады.
Инвестицциялауға және инвестициялық активтерге берілген анықтамаларынан көретініміз екі фактордың үлесі жоғары олар: уақыт және құн болып табылады. Актив құны уақыт ішінде өзгеретіндігі инвестициялаудың басты принципін құрайды.
Уақытпен байланысты инвестициялау үрдісі тағы бір сипаттама бар ол тәуекелдік. Инвестициялық капиталдың қазіргі кездегі құны белгілі, бірақ келешек құны белгісіз болып отыр. Инвестор үшін осы болашақ құн күтілетін шама болады.
Инвестициялық қоржын деп әртүрлі бағалы қағаздар жиытығы, белгілі бір жеке немесе заң тұлға қатыстыболады. Әдетте нарықтықта Тәуекелділік/ Табыстылық деген қатынасымен инвестициялық сапа сатылады, содан кеиін қоржынды басқару үрдісінде осы қатнасты жақсартуға болады.
Қоржын дегеніміз корпоративті акциялардан, әртүрлі қамтамасыздандыру және тәуекелдік дәресімен облигациялар, сонымен қатар бекітілген табысымен мемлекетпен кепілденген, яғни негізгі сомманы және ағымдағы кірістерді алмаудың минималды тәуеклдігімен қағаздар жиынтығы болып табылады. Теориялық қоржын бір ғана қағаздан тұруы мүмкін,сонымен қатар өзінің структурасын бір қағазды басқа қағаздармен алмастыруына болады. Бірақ әрбір бағалы қағаз жеке болғанда осындай мәнге ие болмайды.
Инвестициялау қоржынының басты мәселесі – инвестициялау жағдайын жақсарту, бағалы қағаздар жиынтығына сондай инвестициялық сипаттамаларды беріп қандайын олар тек қана біріктіргеннен ғана жетеді.
Қоржынды құру үрдісінде ғана осындай жаңа инвестициялық сипаттамаларға жетуге болады. Сондықтан, бағалы қағаздар қоржыны инвестрге керекті бір қалыпты тәуекелдігі минималды пайданы әкелетін құрал болып табылады.
Инвесторлар, бағалы әртүрлі қағаздарды сатып алу кезінде белгілі мақсаттарға жетуге үміттенеді, олар келесідей болады:
 Салымның ликвидтілігі;
 Салымның қауіпсіздігі;
Инвестициялық бағалы қағаздар пайданы пайыз және нарықтық құнның жоғарлау ретінде әкеледі. Қоржын табыстылығы – уақыт арасындағы мәліметтерімен байланысымен сипатталады. Осы кезеңнің ұзақтығы әртүрлі бола алады. Тәжірибеде бекітілген табыстылықты қолданады, яғни табыстылықты, таңдалған базисті кезеңге келтіреді (әдетте жылға).
Қоржын табыстылығын кезең аралығында осы формула арқылы есептеуге болады:
, (1)

rp – кезкелген уақыт кезеңіндегі қоржын табыстылығы, %;
W0 – кезең басындағы қоржын құны, тг.;
W1 – кезең соңындағы қоржын құны, тг.
Комерциялық банктің қоржынын басқаруы дегеніміз өтімділігі мен пайдалылық арасындағы балансын сақтау болып табылады. Банктің бағалы қағаздар соммасы негізінен оның осы қағаздарды басқара алатындығымен байланысты болады.
Бағалы қағаздың өтімділігі агригирленген көрсеткіш арқылы бағалауға болады:
, (2)

LA – бағалы қағаз өтімділігінің агрегирленген көрсеткіші;
Nbid, Nask – сатып алу және сатуға берілген сұраныстар саны, д.;
Pbid, Pask – сатып алу және сатудың орташа бағасы, тг.
Салымның қауіпсіздігі дегеніміз инвестицияның қор биржасында әртүрлі толқулардан сақтандыру, табыс алуда тұрақтылық, және өтімділік болып танылады.
Тәуекелділік – дегеніміз шығынға әкелетін мүмкін болатын жағдайдың құндылық көрсеткіші. Әлем тәжірибесінде тәуекелділіктің көптеген классификациясы бар. Ең таралған түрлері ол – жүйелік және жүйелік емес болып табылады.
Жүйелік тәуекелділік – Тұтас қаржы нарығындағы тәуекелділік дағдарысы. Осы тәуекелділік диверсифицияланбайды. Жүйелік тәуекелділік анализінің бағасы дегенде бағалы қағаздар қоржынымен жұмыс істеуге кажетті ме.
Жүйелік емес тәуеклділік нақты қаржы құралымен байланысты болады, осы тәуекелділікті диверсификация көмегімен минималдауға болады.Егер қоржын 10-20 әртүрлі қаржылық құралдардан кездейсок іріктеп жиналған кезде, онда жүйелік емес тәуеклділік минимумға келтіруге болады. Жйелік емес тәуеклділік деңгейі – дегеніміз берілген қаржы құралының сапасын бағалау..
Тәуеклділіктің деңгейі бойынша бағалы қағаздар түрлері келесідей орналасады: неғұрлым табыстылық жоғары болса, соғұрлым тәуекелділік жоғары болады, және неғұрлым бағалы қағаздың кепілділігі жоғары болса соғұрлым тәуекелділік төмен болады ( 1.1 сурет).

1.4. Бағалы кдғаздардың инвестициялық қасиетіне техникалық және іргелі талдау жасау
Қор құралдарының инвестициялық тартымдылығын бағалауды екі жақты карастыруға болады. Біріншіден, курс динамикасын зерттей отырып, олардың нарықтық конъюнктурасы жағынан қарастырсақ, екінші жағынан оған қатысты сала немесе эмитенттердің қаржылық-экономикалық жағдайың зерттей отырып бағалы қағаздарға инвестициялық сипаттама беру болып табыдады. Осылайша тарихы жағынан қор нарығына талдау жасаудың екі бағыты пайда болды. Бірінші бағытты тандағандар техникалық талдау мектебін, ал екінші бағытты таңцағандар іргелі талдау мектебін қүрды. Іргелі талдау эмитенттің бағасына негізделеді, яғни эмитент қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер және меншік капиталына пайда нормасы, оның табысы, нарықтағы жағдайы, активтері мен пассивтері. Талдау базасы болып баланстар, пайда және шығындар жөніндегі есептер, компания жариялайтын басқа да материалдар табылады. Сонымен қатар компанияларды басқару тәжірибелері, басқару органдарының құрылымы карастырылады. Компаниялардың сатушы және сатып алушы ретіне шығатын нарығына талдау жасау, салардың дамуына сапалы талдау жасау, даму деңгейі және іскерлік белсенділігі деңгейі бойынша талдау жүргізіледі. Осы еңбекті қажет еткен зерттеулер мынандай қорытынды жасауға әкеледі: активтердің нақты құнымен, болашақтағы пайдамен салыстырғанда корпорацияның бағалы қағазының құны төмендетілген немесе көтерілген.
Қорыта келгенде, іргелі талдау көмегімен акцияның болашақтағы бағасын анықтайтын және оның бағасына әсер ететін табыс болжамын жасайды. Мұның өзі сату және сатып алу мақсатына лайықгылығы туралы кепілдеме жасауға негіз болады.
Техникалық талдау, іргелі талдауға керісінше қор нарығының бағасында көрсетіледі. Техникалық талдаудың негізгі объектісі — бағалы қағазға деген сұраным мен ұсыным, оларды сату және сатып алу бойынша операциялар динамикасы, курс динамикасы болады. Сонымен бірге техникалық талдаудың жақтастары акциялардың құнына компания табыстылығының өсуі жөне кәсіпкерліктің тәуекелі әсер етпейді деп санайды.
Жалпы техникалық талдау мен іргелі талдау арасында үлкен айырмашылықтар жоқ. Көптеген қор нарығының аналитиктері техникалық талдаудың да, іргелі талдаудың да құралдарын қолданады. Бірақта техникалық талдау жиірек қолданылады. Оның тәжірибесі дамыған қор нарыктарында көп таралған.
Техникалық талдаудың мынандай артықшылықтары бар:
• техникалық жеңілдік;
• талдаудың шапшаңдылығы;
• іргелі талдауды жүзеге асырғандағыдан гөрі көп акциялар санына жарамдығы;
Алайда техникалық талдауды пайдаланатын нарық операторлары ұзақ мерзімді болашақтағы қор нарығының бағасын дәл болжай алмайды. Сондықтан іргелі талдау мәліметтерін пайдалану қажеттігі туындайды. Мұндай мәліметтерді кез келген нарық операторына табу қиынға түседі. Кез келген профессионал техникалық талдаудың құралдарын таба алған-мен, іргелі талдау кез келгенге түсе бермейді.
Іргелі талдаудың нәтижелері өнім ретінде-қор нарығының тауары, бюллетен, есеп және т.б. түрінде нарық қатысушылары арқылы сатылады.
Іргелі талдаудың негізгі бағыттарын сипаттайтын кезеңдерін қарастырайық:
1.Жалпы экономикалық немесе макроэкономикалық талдау. Экономиканың жағдайы келесі факторларды ескере отырып бағаланады, яғни ЖҮӨ, жүмыспен қамту, инфляция, пайыздық мөлшерлеме, валюта курсы және т.б. Үкіметтің фискалды және монетарлы саясатының қор нарығына әсері. Инвестициялық қызметтің әлеуметтік-саяси және экономикалық климаты, нарық тиімділігі анықталады.
2.Индустриалдық талдау экономиканың, оның индикаторының іскерлік циклын оқып үйрену, даму кезеңдері бойынша және іскерлік белсенділік деңгейі бойынша салалардың сыныптамасын жүзеге асыру.
3.Белгілі бір кәсіпорынға (фирмаға, корпорацияға) талдау жасау. Корпорацияны бағалау менеджментінің даму болашағы және жағдайына талдау жасау, жүмыстың үйымдық және коммерциялық шарттары, компанияның (кәсіпорынның) қаржылық жағдайына талдау жасау, коэффициенттер, қаржылық қабілетін бағалау, қаржылық түрақтылығын бағалау кіреді.
3.Бағалы қағаздар бағасын модельдеу.
Тағы бір айта кететін нәрсе қор нарығына техникалық немесе іргелі талдау жүргізуді дүрыс жолға коя білмеу әр түрлі жағдайларға, соның ішінде дағдарыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Сондай каржы дағдарыстарын Қазақстан мемлекеті басынан кешіріп, ол ел экономикасына әсерін тигізбей қалған жоқ. 1997 жылдың қазан- қараша айларында Қазақстанның қаржы нарығы күрделене түсті. Жағдайдың күрделене түсуі дағдарыс сипатына ие бола бастады. Негізгі себеп Оңтүстік-Шығыс Азия қаржы дағдарысының әсерінен Қазақстандағы ссудалық капитал және бағалы қағаздар нарығы түрақсыздығы белең ала бастады. 1998 жылдың аяғындағы Қазақстанда қаржылық жағдайдың күрделенуі алдымен бағалы қағаздар сататын және сатып алынатын, қор нарықгарында пайда бола бастады. Ол кезде дағдарыс белгілерін тек кана осы нарықтың қатысушылары ғана сезінді, ал түрғылықты халық оны сезінбеді. Осындай жағдай 1998 жылдың 17 тамыз айьша дейін болды. Кейін дағдарыс туралы бәрі: үкіметте, кәсіпорында, банкте, әсіресе Қазақстанның көп азаматтарыда айта бастады. Бәрі де каржы нарығында туындаған қиындықтардан басталды. Көптеген мамандардың пайымдауынша портфельді инвестицияның дамуы жеткілікті дәрежеде дамымаған Қазақстан қор нарығының инфра-құрылымына кері әсерін тигізді. 1997 жылдын басында бағалы қағаздар бойынша Мемлекеттік комиссияның мәліметіне сәйкес қаржы министрлігінің бағалы қағаздар нарығында биржалық қызметке қүқық беретін лицензиясына ие болған 53 үйым тіркеуде болған. Операциялар сол кезде 18 мамандандырылған биржаларда, сондай-ақ 35 әмбебап, тауарлы-шикізатты, валюталық, және басқа да биржалардың қор бөлімдерінде жүргізілді. Сол кезде корпоративтік нарықгың 70% шамасындағы айналымы «Мәскеу-Лоидон-Нью-Йорк» үшбүрышы бойынша ресей сауда жүйесін айналып өтіп жатты. Батыс мамандарының көзкарастары бойынша оның себебі-өтімділік талаптарына сәйкес келмеуі. Шетел инвестор-ларының айтуынша ресей қор нарығының инфрақұрылымының басты кемшілігі нарықгы ретгеу жүйесінің жетілмегендігі, айқын еместігі, бухгалтерлік есеп жүйесінің күрделілігі, бағалы кдғаздарға меншік қүқығының, акционерлердің қүқьнының ідіындықгары болып табылады. Инфракұрылымдык проблемаларының қатарына депозитарлық, есеп-клиринггік, сауда жүйелерінің тиімділігінің жеткіліксіздігі, тәуелсіз тіркеушінің жоқтығы кіреді. Қаржы нарығы дағдарысының себептерінің бірі нарықтың дұрыс дамымағаны болды. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің қор биржаларында жетекші орынды корпоративтік бағалы қағаздар алады. Мысалы, АКШ-да оның үлесіне айналымның 2/3 бөлігі тиеді. Қазақстанда қор нарығы негізінен мемлекеттік бағалы кағаздардан: МЕИКАМ, МЕОКАМ ,МЕКАМ , және т.б. құралды. Экономиканың инвестицияға қажетті корпоративті бағалы қағаздарының операцияларға бәсең араласуының себептері мынадай:
— экономиканың дағадарысты жағдайында акцияны сатып
алушы пайда табатындығына толық сенбейді;
— мемлекеттік бағалы қағаздардың жоғарғы табыстылығы
акция нарығынан инвесторларды қашықтатты;
— қор нарығында қызмет көрсететін, ақпараттық жария-
лылықты қамтамасыз ететін, мәмілелердің дұрыс орында-
луына кепіл болатын, меншік құқығын кайта тіркейтін, баска
да депозитарлық операцияларды орындайтын инфрақүры-
лымның әлсіздігі;
Қазақстан экономикасының дағдарысы кезінде корпоративтік бағалы қағаздарға сипаттамалар: түрақсыздық, өтімділігінің төмендігі, сатып алу бағасы мен сату бағаларының арасындағы айырмашылықты болжаудың мүмкін еместігі болып табылады. Мұндай жағдайларда тек қана аз кәсіпорындардың акциялары ғана белгіленді. Қаржы дағдарысының бас кезінде ресей қор нарығының барлық оперцияларының 75-80% бірінші классты эмитенттер болды. Оларды «көгілдір фишкалар» деп атайды.
Жалпы каржы дағдарысы ұғымы кең мағынада қарастырылады, оған вапюта жүйесі, банк жүйесі, қор нарығы да кіреді. Осының ішінде қор нарығындағы дағдарыска кеңірек тоқталатын болсақ, қор нарығындағы дағдарысын акция нарығының құлдырауы деп түсінеміз. Мүның өзі акция нарығы басқа қарыз кұралдарына қарағанда өзгеріске түсуге бейімдірек. Сондықтан көптеген зерттеулер осы акция нарығының дағдарысына арналады.
XX ғасырдағы қор нарықгарының дағдарысының тарихына үңілетін болсақ, ең әйгілі дағдарыс ол 1929-1933 жылдардағы дағдарыс болып табылады Осы дағдарыс АҚШ-нан басталып, Ұлы депрессия басқа елдерге де ауыса бастады. Ірі еуропалық мемлекеттердің ішінде көбірек зардап шеккендер Германия мен Үлыбритания. 1932 жылы Германияда жүмыссыздардың саны 6 млн.адам, немесе жүмыс күшінің 25% жетті. Ұлыбританияда жүмыссыздардың саны төменірек, бірақ өнеркәсіп секторы және экспорт екінші дүниежүзілік соғысқа дейін дисперсиялық жағдайда қалып отырған. Барлық мемлекеттер ұлттық өндірісті қорғау үшін кедендік шектеулер, яғни кедендік тарифтерді өсіріп, баж салығын салып, сандық шектеулер қойды. Осы қор дағдарысынан азырақ зардап шеккен Оңтүстік Африка және Австралия мемлекті болды. 1933-1934 жылдардың өзңнде-ақ қайта дұрыстап қалды. Жапонияда дәл осыны басынан кешірді.
1970 жылдың басынан 2000 жылдың басына дейін дүниежүзі мемлекеттерінің көп бөлігіне және бөлек аймақтарға ( Солтүстік Америка, Еуропа, Латын Америка, Азия) әсерін тигізген 11 қор дағдарысы болды.
Дамыған нарықтарда:
1. 1973-74жылдардағы дағдарыс барлық ірі өнеркәсіпті мемлекеттерді (индлекске енген барлық сегіз ел) шарпып өтті.Бірінші болып құлдыраған Италия нарығы,кеиінен Ұлыбритания,Жапония, Франция,Германия ,Канада, АҚШ қор нарықтары болатын.
2. 1980-81 жылғы дағдарысқа ұшыраған бес мемлекет ( Канада, Италия, Ұлыбритания, Жапония, Франция). Бұған әсер еткен 1980жылы алтынның бағасының бірден көтерілуі, 1979 жылы мұнайдың бағасының екі есеге өсуі болды.
3. 1987 жылғы дағдарысқа да Жапониядан басқа барлық дамыған барлық елдер ұшырады. Ол дағдарыс Нью-Иорк қор биржасында Доу-Джонс индексінің үш есеге төмендеуіәсер етті.
4. 2000-2001жылдардағы дағдарыста құлдырауы барлық нарықтарда байқалды, өиткені ол 2000жылдың көктемінен жаңа экономика компаниясының құлдырауынан басталды.
Латын Америкасы елдерінің нарықтары:
1. 1980-81 жылдардағы дағдарысқа үш мемлекет ұшырады ( Аргентина, Чили, Мексика). Бұған әсер еткен ОПЕК-тің мұнай бағасын екі есеге өсіруі болды.
2. 1986-87 жылдардағы дағдарысқа Бразилия мен Мексика ұшырады.
3. 1994-95 жылдардағы дағдарысқа Аргентина, Бразилия, Мексика ұшырады. Оған ФРЖ-ң қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 85% көбеюі әсер етіп, мексика песосасы девальвацияға ұшырады.
4. 1998-99 жылдардағы дағдарыс азия дағдарысының нәтижесінен болды. Оған әсер еткен 1998 жылдың 17 тамызында басталған Ресей дағдарысы болды. МФК индексіне енетін барлық жеті мемлекетке әсерін тигізді.
Азия нарықтары:
1. 1979-1980 жылдардағы дағдарыс Оңтүстік Корея мен
Тайланд мемлекттерінде де сол мұнайдың бағасының екі есеге
өсуімен байланысты.
2. 1990 жылғы дағдарыс бес мемлекеттің қор нарықтарына
(Индонезия, Оңтүстік Корея, Филлипин, Тайвань, Тайланд)
әсерін тигізді. Бұл дағдарысқа әсерін еткендер Парсы шыға-
нағындағы соғыс, саяси тұрақсыздық, экономикалық өсудің
бәсеңдеуі, өтімділікпен байланысты мәселелер.
3. 1996-1997 жылдардағы дағдарыс та сол бес мемлекетті
шарпыды. Тайландта 1990-1994 жылдары акция нарығы үш
есеге өсіп, 1994 жылдың қазан айында езінің максималды
нүктесіне жетіп, кейін пайыздық мөлшерлеменің өсуіне
байлаиысты 1996 жылдың қазан айында құлдырау басталды.
Осы берілген мағүлматтардан мынандай қорытынды жасауға болады, яғни он бір дағдарыстың алтауы сауда шарттарының өзгеруімен байланысты. Барлық он бір дағдарыста да экономикалық өсудің аздаған белгілері байқалып отырған.

1.3. Бағалы қағаздар — қарыз міндеттемесі, жіктелуі және негізгі түрлері
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі- оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз алушының берген заңды құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі- қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге (кредиторға) беретін құжаты .Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз жеке немесе заңды тұлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1.Тепе-теңдік жағдайы- Ол кіріс пен шығынның тендігінен туындайды.
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туыидайды. Демек, сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субъект басқаға несие беруге мүмкіндігі бар.
Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды. Демек, бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез-келген уақьпта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы тапшылығында отырғандар да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі. Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше, бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор несиесін өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену құқынан оны орындау құқы туындайды.
Қаржы міндетемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет те және Орталық (эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық айналымында қолдануын есептеуді қаржы активтері деп атайды. Қаржы активтері мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалык бірлігін елдің қаржылық жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы бір жылдан көп уақытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы, Бүл инвестициялық қорлардың нарығы.
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы) нарық болып та бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналасса, екінші нарықта оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы нарықта олар сатылады, ал екіншісінде — сатып алынып, қайта сатылады.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық субъектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін: тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1.Тікелей қаржыландыру тәсілі — артық қаржысы бар
субъект екіншіге қаржысын несиеге береді. Сейтіп,
несие берушінің біреу берген қарыз міндеттемелері
бойынша талабы кебейсе, несие алушының міндеттеме
қайтару портфелі үлғаяды.
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру- бұнда делдал ретінде брокерлер мен дилерлер жүреді. Бүл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі не брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
3. Қаржы институтары — яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-қарсы субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие алушының қарыз
міндеттемелерін (алғашқы қарыз міндеттемелерін) өздері сатып алып, оларды екінші қаржы жағдайы артық субъектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы қаржы институттарының несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар), өмірді сақтандыратын полистер, зейнетке шыққаннан кейін берілетін қаржы туралы зейнетақы жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі сенімділігімен, әрі қайтарымдылығымен, әрі алуға оңай және қолайлылығымен өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қауіпін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі-бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен түрады:
• шығару уақыты;
• айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу.
Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс түсіреді.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы бағалы қағаздар сияқты нысаны (формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және маңызды мағұлмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жікгеледі: біріншіден, түсіретін кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен айналым жеріне байланысты (№і сурет).
1.Кіріс телеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және
иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді, ал бағалы қағаздардың басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2.Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқа занды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
• Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы қағаздар. Бұл қағаздар еңбір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық вексельдер мен қазыналық облигациялар. Мемелекеттік меншікгегі кәсіпорындары да көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
• Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы қағаздары. Олардың төлемін Қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
• Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады.
• Банктердің бағалы қағаздары — олар депозиттік сертификаттар (салым құжаты), чектер және бұданда басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер, фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың эмитенттері де әртүрлі; мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін жайт, бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге яғни 1 жылға дейін айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы, опцион.

Акциялар
Акция — үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы кағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне зат жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жүмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына болады.

, (3)

К –акция курсы, тг.;
Р – нарықтық бағасы, тг.;
N – номиналды бағасы, тг.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
• бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғалық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.

, (4)

– дивиденд пайызы (%), – De жыл бойынша төленген дивиденд соммасынан тәуелді руб.;
K = (К2 – К1) – курс құндылығының өзгеруі ( К2 – ағымдағы курс және К1 –акция сатып алынған курсының айырмасы ) ;
N – акция номиналы, тг.
Сонымен қатар пайдалылық нақты мерзім бойынша есептелінеді:
, (5)

Р1 –кезең басындағы нарықтық құны, тг.;
Р2 – кезең соңындағы нарықтық құны, тг.
Пайдалылық алғашқы қадам болып акцияның — таза сатып алу пайдасы:
, (6)

P – акцияны сатып алу кезеңіндегі нарықтық құны, тг
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі. Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл осы жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін нашарланатын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны, бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акция бірнеше түрге жіктеледі (N сурет). Бір жағынан, бір акционерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша — жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция — иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция — иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы түрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да әртүрлі:
• Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы қойылған «индоссамент» деген белгі қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни қолма-қол екіншіге береді.
• Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын
(тиражын) иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де
әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі корпорациядан
хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай
механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясыңда
кесіп алатын купоны (талоны) болады. Соны
толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінін
меншік құқын іске асырады.
• Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп тиражбен шығарылады. ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акциялар
болып бөлінеді.Жай акцияларды иеленушілердің
корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне
байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу
құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда
несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық нәтижесіне байланысты. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны меншіктенушілердің өкілетгіліктері мыналар:
1. Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі сайлануға құқықты. Директоратқа сайланғанда кейбір корпорацияның жарғысында кей жағдайда мүлік цензі көрсетіледі, яғни үміткердін қолындағы жай акцияның ең төменгі қажетті мөлшері керсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына хабарлама береді. Ол жыл сайын өтетін жиналысқа мына хабарларды: корпорацияның жылдық есебін; жылдық балансты және таза пайданы бөлу жобасын дайындайды.
Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға, менеджерлерді жұмысқа қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар капитал құрамының өзгеруін кадағалап, корпорация табысын белумен де шұғылданады. Табысты бөлу — корпорация меншігін оның акционерлері арасында дивиденд ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап тұрады, ол компанияның міндеті. Директорлар кеңесінің басты мақсаты менеджерлердің өз міндетін орындауын қадағалау,
Менеджерлердің міндетіне төмендегілер жатады:
міндетіне бой ұсыну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде
қызмет істеу; адал ниеттілік міндеті; корпорацияға
адалдық міндеті. Ондай адалдық мүдделерді
таластыруға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның мүмкіндіктерін өз пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол бермейді.
2. Дивиденд алу құқығы. Дивңденд мөлшері корпорацияның жылдық айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі мүмкін. Дивидендтің бірнеше түрі бар:
• қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған түрі.Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
• мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация дивидендтің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
• акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер арасында акционерлердің қолындағы акция санына пропорционалды бөлінеді. Дивиденд телеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстын активімен пассивін және қолма-қол ақша қаражаты қозғалысы ведомостын тексергеннен кейін ғана жүзеге асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге міндетті. Сонымен бірге, дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі.
Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру. Өзінің үлестік құын акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып жүзеге асырады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие алғада да, беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру құқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып корпорацияның барлық қозғалмайтын
және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма- қол қаржы және с.с. есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомостысын бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа ұшырағанда акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға ешкім кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни жабылу дивидендін алу құқығы. Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі бойынша, ең аддымен корпорация мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң белгілі-бір тәртіппен өзіне несие берушілердің, ал ең соңында артықшьшықты акция
иелерінің және жай акция иелерінің талабын орындайды.
Директорлар кеңесі жоғарыда айтып кеткеніміздей, корпорация акционерлерінің жылма-жыл өтетін жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі әдісі болады. Тікелей дауыс беру жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс беруде сенімхатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруіне өкілеттілік алады.
Әрбір корпорация «А» және «Б» сериялы жай акцияларды шығара алады (егер ол оның жарғысына қарсы болмаса). Әлбетте, «А» сериялы акция корпорация құрылтайшыларына, яғни оның жарғысына қол қоюшыларға, ал «Б» сериялы басқа инвесторларға тиесілі. «А» сериялы акцияны иемденушілердің үлкен құқығы және көптеген дивиденд алатын мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік тәуекелдікке берілген төлем тәрізді. «Б» сериялы акция бойьшша дауыс бермейтін акция (олар акционерлерге дауыс құқын бермейді) және дауыс құқы шектеулі акция шығару жағдайлары орын алуда.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал құнын бекітеді. Ол акцияның титулында көрсетіліп, хабарлама сипатында болады. Ол бір акцияға шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал құны акцияның нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны тек алғашқы орныластырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал акцияның эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағасын (курсын) сатуға қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын, сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу белгілейді.
Акцияның эмиссиялық жөне нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық бағасы да болады. Ол қаржы есебінің қүжаттары негізінде анықталып, бухгалтерліқ немесе «кітаптық» баға деп аталады. Ол активтің таза құнын (корпорация активінен минус оның пассиві)
орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол нарықтық бағамен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі-бір бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты акцилар (немесе преференционалды) — меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпарация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты
дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін акцияның осы түрі бойынша дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын төленеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу. Артықшылықты акциялар номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, оларда дивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшьшықты акция бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді.Артықшылықты акция, әдетте, — атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін. Әрбір сериясы әртүрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы акцияның сертификатында көрсетіледі.
Егер корпорация артықшылықты акциялардың бір емес көп сериясын шығаратын болса, онда оның, біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін -екінші артықшылықты деп анықтауы керек. Сондықтан осы акциялардың тек бір сериясының ғана басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол болады. Ол артықшылық әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: дивиденд алғанда, активтерді бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.
Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына бөлінеді. Оларды былай топтастыруға болады — қатысушылар және қатысушылар, камулятивтік және камулятивтікемес, конвертабелді және конвертабелді емес. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі корпорацияның жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлінуінің себебі акция иемденушілердің артықшьшықтарды пайдалануына байланысты. Олар:
• Үстеме пайданы бөлуге қатысу;
• Хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу;
• Акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі. Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге қатысуға мүмкіндік береді Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшері жоғарылатады. Олардың арасындағы ара қатынасы компанияның өзі белгілейді.
Қатысушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшьшықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендтіне қосуға болмайды.
Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушшеріне кейбір жағдайларда (егер олар корпорация жарғысында керсетілген болса) осы корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мелшеріне айырбастауына мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылықты акциялардың көбісі конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін
түр тармағының бірі — дивиденд төлеу кеиін қалдырылған акциялар. Олар корпорация құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары квотасы төленіп болғасын ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді. Егер компанияның ісі өрлеи тұрса, бұл акциялар өте тиімді.

Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда — директорлық квоталы акция деп аталатын артықшьшықты акцияның арнаулы түрі шышралады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны әлбетте барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивидінд төлеу корпорацияның нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылыкты акциялар бойынша корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де мүмкін.
Облигациялар
Облигация деп эмитентгің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады. Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді. Облигация шығару — қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған жылдық шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан онық кепілі болып эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік — эмитенттін банкротқа ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде — корпорация мүлігінің бір бөлігін иеменденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды кезі. Дегенмен бұл екі бағалы қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердія маңыздылары мыналар:
1.Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал облигация корпорацияны несиелендіргеннің куәлігі. Өз кезегінде, акционер корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктенудің куәлігі төрізді.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы (мүдде) төленеді. Оның мөлшері бекітілген және нақты аныкталған. Бұл бағалы қағаз өзіңде керсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) басқа өтелетін дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның сыйақыны (мүддені) уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивңденд төлеу туралы хабарламаса, демек, :Төлегісі келмесе, онда акционер корпорацияға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
3 . Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол акционерлер жиналысына, сонымен қатар, корпорация басқаруға да қатыспайды. Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) корпорацияның шығынына жатады. Ол салық төлейтінпайдадан төленеді. Ал дивиденд салық төлегеннен қалған корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда купонға алмастырылады. Купон деп облигациядан жыртылып алынатын талонды айтады. Онда сыйақы (мүдде) мөлшері көрсетілген. Төленген сыйақының орнына облигациядан купонды жыртып алады. Бұндай сыйақы төлеудің түрін купондарды қырқуы деп айтады. Облигацияда бірсыпыра элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық мөлшер өтеу туралы нұсқау, эмиссия шарты қамтамасыз етілуі, рейтингі.
Номиналы деп облигацияның бетінде көрсетілгеі ақша сомасын айтады. Оны облигация иесі өтелу мерзімі келгенде алады.
Купондық мөлшер — жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал құнына байланысты келісілген сыйақы (мүдде) — төлем. Жыл сайынғы купондық мөлшер бөлініп төленуі мүмкін, мысалы, жарты жылд бір рет немесе тоқсан сайын бір рет. Әлбетте, төлеу мына интервалмен орындалады: қаңтар—шілде, ақпан-тамыз, наурыз—қыркүйек, сәуір—қазан, мамыр-қараша, маусым—желтоқсан. Одан басқа айды жұлдыздары да айнаға түскен сәуледей қайталанады Мысалы, 5 қаңтар — 5 шілде, 20 наурыз —20 қыркүйек
және с.с.
Негізгі мемлекеттік бағалы қағаздар келесідей түрлерге бөлінеді:
 Қысқа мерзімді Ұлттық Банк ноталары;
 мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме; (МЕККАМ)
 мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме; (МЕОКАМ)
 мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттеме (МЕИКАМ);
1.1 кестеде осы бағалы қағаздардың сипаттамасы көрсетілген.
Облигация бағасы инвестордың сұраныс және ұсыныс арқылы құралады. Осымен қатар облигация бағасы абсолютті кездейсоқ емес, ол өзінің ішкі құнымен анықталады.
1.1 кестесі кейбір мемлекеттік облигациялар сипаттамасы
аты Нота (ҰБ) МЕККАМ МЕОКАМ МЕИКАМ
Эмитент ҚР Қаржы Министрлігі
Эмиссия формасы Документсіз орталықтандырылған міндетті сақталуы
Облигация түрі Атаулы Атаулы Атаулы Атаулы
Қарыз валютасы теңге теңге теңге Теңге
Номиналы 100 теңге 100теңге 1000 теңге 1000 теңге
Айналым уақыты 90 күнге дейін 3,6,9,12 ай 24,36,48 ай 3 жылдан жоғары
Купон бойынша төленетін мерзімдер – жылына 2 немесе 4 рет жылына 1 рет жылына 4 рет
Салынуы және айналымы ҚҚБ ҚҚБ ҚҚБ ҚҚБ

 

Өтеу күні —компанияның сатып алушыға облигацияның номиналына тең соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Эмиссия шарты — ашықтан—ашық облигация шығар мәмілесі. Ол қарыз алушымен траст компаниясыны шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы корпорацияның инвесторлары алдында оның кепіл болып, облигация ұстаушылардың мүддесін қорғап эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалай отырады. Траст компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның инвестициялық жобасының бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризашылығын береді. Осыған байланысты эмиссия шартына траст компаниясы бірсыпыра ұсыныс енгізеді Олардың ішінде жиі кездесетіндері мыналар:
• Ең аз өтімділік;
• Борыштың ақырғы деңгейі;
• Активтерді сатуға тыйым салу;
• Төленетін дивиденд мөлшерін шектеу.
Өтеу туралы нұсқау — эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент облигацияның номиналдық құны және сыйақы (мүдде) төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын сатып алу бабы да болуы мүмкін, яғни эмитеттің өз облигцияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақытынан бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан жоғары болады.
Қамтамасыз етілген болигациялар — оларды шығарғанда кепілдікке корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып белінеді. Қамтамасыз етілген облигация корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер корпорация тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, оңда оны ұстаушылар кепілдікті өз пайдасына сатуға құқы бар. Қамтамасыз етуге қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады. Осыған байланысты мынадай айырмашылықтарды атауға болады:
• Қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін жай немесе арнаулы мүліктер (мысалы, жаңа салынған өндіріс орны);
• Басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары;
• Қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар. Оларды сенімхатпен басқа біреу иемденуіне құқылы.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар — жалпы кепілдігі бар басқаша айтқанда, эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі. Оны болашақтағы шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады. Корпорация банкротқа ұшыраған кездеол облигацияларды арнаулы түрде өтейді.
Облигация рейтингі – олардың инвестициялық сапасын арнаулы фирмалардың бағалауы. Әлбетте облигациялардың барлық шығарылған сериясы бағаланбай, тек екінші нарықққа кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана бағаланады. АҚШ-та, мысалы Стэндарт энд Пур және Мудиз Инвесторз сервис екі компаниялары рейтинг анықтауымен шұғылданады. Мудиз компаниясы облигацияны бағалауды төмендегідей түрде жүргізеді:
• Ааа — өте жоғары сапа;
• Аа – жоғары сапа;
• А – ортадан жоғары;
• Ваа – орта сапа;
• Ва – алып сатарлық элементері бар;
• В – инвестицияға кажет белгілері жоқ;
• Саа – төмен сапа;
• Са – белгілі – бір мөлшерде алып сатарлық;
• С – ең төмен сапа.
Ең жоғары рейтінгілі облигациялар инвестициялық класты деп аталады. Төмен рейтінгілі облигациялар алыпсатушылық деп есептеледі.
Дюрация – қалған төлемдердің уақыт мерзімдерінің салмақтандырылыған орташасы. Дюрацияны (D) есептеуге формула келесідей болады:
, (8)

PV(Ct) – t кезеңінде алынатын салымдардың келтірілген құны, тг.;
P0 – облигацияның ағымдағы нарықтық курсы, тг.;
T – облигацияны төлеуге дейінгі уақыт, күн.
Дюрация облигация төлеуге дейінгі кезеңімен байланысты, бірақ купонды төлемдерден тәуелді. Дисконтталған облигациялар бойынша(нөлдік купондық төлем) дюрация облигацияның айналым кезеңіне тең болады. Купонды облигация бойынша дюрация айналым кезеңінен аз болады. Тағыда айтатын жәйт дюрация облигация бойынша табыстылықтан тәуелді болады.
Акция сияқты облигац илялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады. Оның номиналына байланысты процентпен лөрсетілген нарықтық бағасыоблигацияның курсы деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары болса, онда облигация сыйлықпен сатылды деп атайды.Егер номиналынан бағасы төмен болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса да, сыйақы ( мүдде ) оның номиналына есептеледі.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына, екінші жағынан, нарықтағы әруақытта әр түрлі болып қалыптасатын жағдайға байланысты анықталады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған заемдар өте көп болса, онда бұрын төмен бағамен шығарылған облигациялардың курсы төмендейді. Басқаша айтқанда, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашылық жаңа иемденушіге өте төмен кіріс түсіреді.
Купонсыз облигация бойынша табысы дисконт болады, яғни бірінші немесе екінші айналымдағы сатып алу бағасы мен оның сату бағасының арасындағы айырмасы ( төлеу кезінде осы баға облигация номииналына тең ).
Сонымен олардың табыстылығы (төлуеге дейінгі табыстылық ) жай пайыздар формуласымен есептелінеді:
, (9)

Ys – тқлеуге дейінгі табыстылық, %;
N – облигация номиналы, тг.;
P – цена облигация бағасы, тг.;
t – төлеуге дейнгі күн саны.

Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар номиналынан жоғары курспен (сыйлықпен) сатылады. Ол облигацияның жаңа және бұрынғы иелерінің кірісін теңестіреді.
Инвесторлардың облигациядан алатын пайдасы купондық төлеммен дисконттық айырмашылықтан түсетін кірістен (егер ондай болса) құралады.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да иесі ұсынушы және атаулы (тіркелетін) болып екіге бөлінед. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмеиді, ол бойынша сыйақы (мүдде) ұсынушы субъектке төленеді. Ондай облигациялардың әрқашан купондық парағы болады. Сыйақы (мүдде) өсім төлейтін күні облигация иесі купонды қыйып алып, оны өтеуге тапсырады. Ал атаулы облигациялардың иесі корпорацияда тіркеуден өтеді. Сыйақы (мүдде) төлейтін күні корпорация оларға процент алу үшін чек толтырып береді.
Заемның мерзіміне қарай корпорация облигациялары:
• Қысқа мерзімді — 1 жылдан 3 жылға;
• Орта мерзімді – 3жылдан 7жылға;
• Ұзақ мерзімді —7 жылдан да көп жылдарға дейінгі болып үшке белінеді..
Корпорация облигациялары сонымен қатар купондық кірісті төлеу жөнінен де бөлінеді.
Біріншіден, купондық төлем мөлшері нақты бекітілген облигациялар. Олар уақытынан бұрын қайтарылып алынуы мүмкін.
Екіншіден, купондық төлем мөлшері өзгермелі облигациялар. Бұл типті облигациялардың ерекшелігі оның купоңдық төлем мөлшері ақша нарығындағы негізгі төлем мелшеріне (базовая ставка) байланысты өзгереді. Бірақ, өзгермелі курсты облигация ұстаушы корпорация жарғысында көрсетілгеніндей, өз мүддесін несие берушілердің ең соңында жүзеге асырады.
Үшіншіден, купоны нөлге тең облигациялар. Бұл типті облигациялардың айырмашьшығы — олар бірінші орналасқанда номиналынан төмен бағамен (эмиссиялық бағамен), ал өтелгенде — номиналымен сатылады. Басқа сөзбен айтқанда, облигация ұстаушы сыйақыны (мүддені) облигацияның айналым мерзім аяқталғасын алады.
Облигациялар айырбасталады( конвертируемые ) және жай облигациялар болып та бөлінеді. Айырбасталымды облигациялар айырбасталымді артықшылықты акцияларға өте ұқсас.Олар келісімл
сәйкес осы корпорацияның артықшылықты немесе
жай акцияларына алмастырылуына мүмкіндігі бар. Бұл
айырбасталымды акцияға инвестордың қызығушылығын арттырады. Ал жай облигациялардың бұндай құқығы жоқ.
Облигацияларды сатып алған соң олардың сатып алушысы алдынғы иессіне облигация бағасымен қатар жинақталған купондық табысты төлеу керек, ол келесідей болады:
, (10)

A – жинақталған купон табысының шамасы, тг.;
C1 –жақын арадағы купон көлемі, тг.;
T – ағымдағы купон кезеңінің ұзақтығы, күндер;
t1 –жақын арадағы купон күндер саны.
Сонымен олардың табыстылығы (төлеуге дейінгі табыстылық ) күрделі пайыздар формуласымен есептелінеді:
, (11)

Ye – тиімді табыстылық, %;
N – – облигация номиналы, тг.;
P – цена облигация бағасы, тг.;
A –жинақталған купон табыстылығының шамасы, тг.;
C1 – i-ші купонның мөлшері, тг.;
n – болатын купон төлемдерінің саны, дана.;
ti – осы купонды төлеуге дейінгі күндер саны;
t – облигация төлеуге дейінгі уақыт (күн), t = tn түрінде болады

Қорыта айтқанда, корпорация өз жүмысын акция шығарумен де, сонымен қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрі, облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигациядан пайда түспесе де, жыл сайын корпорация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Ал акция бойынша белгіленген соманы төлеуге міндетті емес. Егер компанияның дивиденд төлеуге ақшасы болмаса, ол акционердің жеке сәтсіздігі.
Сонымен бірге облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген сыйақы (мүдде) сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады. (Инвесторлар көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек облигация — тиімді. Сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер компания бағалы қағаздардың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтін төлем, облигация иелеріне төлейтін төлемнен жоғары болады деген болжамға байланысты.

2. Оптималды ивестицициялық қоржынды құру мәселесі

2.1. Инвестициялық қоржындардың моделдері

Инвестициялаудың кең мағнасында ақша және басқа да ұралдардың құнын сақтау және оларды көбейту мақсатымен кезкелген үрдіс танылады. Инвестицияға арналған каражаттар инвестициялық капиталды білдіреді.Уақыт өткенімен осы капитал әртүлі нақты формаларда болады. Сол немесе басқа нақты инвестициялық капитал инвестициялық актив деп аталады.
Инвестицциялауға және инвестициялық активтерге берілген анықтамаларынан көретініміз екі фактордың үлесі жоғары олар: уақыт және құн болып табылады. Актив құны уақыт ішінде өзгеретіндігі инвестициялаудың басты принципін құрайды.
Уақытпен байланысты инвестициялау үрдісі тағы бір сипаттама бар ол тәуекелдік. Инвестициялық капиталдың қазіргі кездегі құны белгілі, бірақ келешек құны белгісіз болып отыр. Инвестор үшін осы болашақ құн күтілетін шама болады.
Инвестициялық қоржын деп әртүрлі бағалы қағаздар жиытығы, белгілі бір жеке немесе заң тұлға қатыстыболады. Әдетте нарықтықта Тәуекелділік/ Табыстылық деген қатынасымен инвестициялық сапа сатылады, содан кеиін қоржынды басқару үрдісінде осы қатнасты жақсартуға болады.
Қоржын дегеніміз корпоративті акциялардан, әртүрлі қамтамасыздандыру және тәуекелдік дәресімен облигациялар, сонымен қатар бекітілген табысымен мемлекетпен кепілденген, яғни негізгі сомманы және ағымдағы кірістерді алмаудың минималды тәуеклдігімен қағаздар жиынтығы болып табылады. Теориялық қоржын бір ғана қағаздан тұруы мүмкін,сонымен қатар өзінің структурасын бір қағазды басқа қағаздармен алмастыруына болады. Бірақ әрбір бағалы қағаз жеке болғанда осындай мәнге ие болмайды.
Инвестициялау қоржынының басты мәселесі – инвестициялау жағдайын жақсарту, бағалы қағаздар жиынтығына сондай инвестициялық сипаттамаларды беріп қандайын олар тек қана біріктіргеннен ғана жетеді.
Қоржынды құру үрдісінде ғана осындай жаңа инвестициялық сипаттамаларға жетуге болады. Сондықтан, бағалы қағаздар қоржыны инвестрге керекті бір қалыпты тәуекелдігі минималды пайданы әкелетін құрал болып табылады.
Инвесторлар, бағалы әртүрлі қағаздарды сатып алу кезінде белгілі мақсаттарға жетуге үміттенеді, олар келесідей болады:
Салымның ликвидтілігі;
Салымның қауіпсіздігі;
Инвестициялық бағалы қағаздар пайданы пайыз және нарықтық құнның жоғарлау ретінде әкеледі. Қоржын табыстылығы – уақыт арасындағы мәліметтерімен байланысымен сипатталады. Осы кезеңнің ұзақтығы әртүрлі бола алады. Тәжірибеде бекітілген табыстылықты қолданады, яғни табыстылықты, таңдалған базисті кезеңге келтіреді (әдетте жылға).
Қоржын табыстылығын кезең аралығында осы формула арқылы есептеуге болады:
, (1)

rp – кезкелген уақыт кезеңіндегі қоржын табыстылығы, %;
W0 – кезең басындағы қоржын құны, тг.;
W1 – кезең соңындағы қоржын құны, тг.
Комерциялық банктің қоржынын басқаруы дегеніміз өтімділігі мен пайдалылық арасындағы балансын сақтау болып табылады. Банктің бағалы қағаздар соммасы негізінен оның осы қағаздарды басқара алатындығымен байланысты болады.
Бағалы қағаздың өтімділігі агригирленген көрсеткіш арқылы бағалауға болады:
, (2)

LA – бағалы қағаз өтімділігінің агрегирленген көрсеткіші;
Nbid, Nask – сатып алу және сатуға берілген сұраныстар саны, д.;
Pbid, Pask – сатып алу және сатудың орташа бағасы, тг.
Салымның қауіпсіздігі дегеніміз инвестицияның қор биржасында әртүрлі толқулардан сақтандыру, табыс алуда тұрақтылық, және өтімділік болып танылады.
Тәуекелділік – дегеніміз шығынға әкелетін мүмкін болатын жағдайдың құндылық көрсеткіші. Әлем тәжірибесінде тәуекелділіктің көптеген классификациясы бар. Ең таралған түрлері ол – жүйелік және жүйелік емес болып табылады.
Жүйелік тәуекелділік – Тұтас қаржы нарығындағы тәуекелділік дағдарысы. Осы тәуекелділік диверсифицияланбайды. Жүйелік тәуекелділік анализінің бағасы дегенде бағалы қағаздар қоржынымен жұмыс істеуге кажетті ме.
Жүйелік емес тәуеклділік нақты қаржы құралымен байланысты болады, осы тәуекелділікті диверсификация көмегімен минималдауға болады.Егер қоржын 10-20 әртүрлі қаржылық құралдардан кездейсок іріктеп жиналған кезде, онда жүйелік емес тәуеклділік минимумға келтіруге болады. Жйелік емес тәуеклділік деңгейі – дегеніміз берілген қаржы құралының сапасын бағалау..
Тәуеклділіктің деңгейі бойынша бағалы қағаздар түрлері келесідей орналасады: неғұрлым табыстылық жоғары болса, соғұрлым тәуекелділік жоғары болады, және неғұрлым баағалы қағаздың кепілділігі жоғары болса соғұрлым тәуекелділік төмен болады ( 1.1 сурет).
Бағалау және тәуекелділікті басқарудағы басты әдіс статистикалық әдіс болып табылады. Статистикалық анализдің басты құралдары болып — дисперсия, стандартты ауытқу және вариация коэфициенті табылады. Осы әдістің мәні ұзақ уақыт ішінде мәліметтерге статистикалық анализ жасау.
Хеджирлеу – осы әдіс фьючерсті немесе опционды нарықтар қатнасы бойынша жеке нарықтағы бағалық шығындарынан сақтандыру болып табылады. Хеджирлеу механимі деп нарықтағы ойыншылар әрбір уақыт кезеңдерде қарама-қарсы позицияларды ұстанады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Оптималды қоржын құрудағы Марковиц моделі
2.1.Марковиц моделі
Марковиц моделі бойынша басты мәселесі болашақтағы қаржы құралының табысты статистикалық түрде қарастырады. Табысты кездейсоқ шама ретінде яғни инвестициялық обьетілердің бөлек түрлерінің кеибір кезеңдерде кездейсоқ өзгеруі болып табылады. Онда, егер кездейсоқ түрде әрбір инвестициялық обьект бойынша орындалу мүмкіндігін анықтаған болғанда, сонда әрбір альтернативті салым құралының мүмкін болатын табыстың орналысуын алуға болады. Осы нарық моделінің ықтималдылығы деп аталды. Жеңіл болу үшін Марковиц моделі бойынша табыстар нормалды орнатылған.
Марковиц моделі бойынша инвестиция көлемі және тәуеклділік сипаттайтын көрсеткіштер анықталады. Олар арқылы қойылған мақсаттарына байланысты әртүрлі альтернативті капитал салымдардың бір-бірімен салыстыруға және әртүрлі комбинациялар үшін баға беруге болады.
Тәжірибеде мүмкін болатын табыстар ішінен ең ықтималды күтілетін табыс масштабын қарастырады, ол нормалды орналасса яғни математикалық күтіммен сәйкес болады.

i-ші бағалы қағаздың (mi) табысының математикалық күтілімі келесі түрде есептелінеді:
Ri – i-ші бағалы қағаздың мүмкін болатын табысы, тг.;
Pij –табыс алу ықтималдылығы;
n – бағалы қағаздарының саны.
Тәуекелділік өлшеу ретінде шашырау көрсеткіші қолданылады, мүмкін болатын табыс шашырауы үлкен болса, онда күтілетін табыс болмайды. Шашырау өлшемі ретінде орта квадраттық ауытқу болады:
. (13)

Ықтималдылық моделіне қарағанда параметрикалық моделі тиімді статистикалық бағаны береді. Осы моделдің параметрлерін өткен жылдардың статистикалық мәліметтер арқылы бағалауға болады. Осы статистикалық мәліметтер өткен кезеңдердегі тізбектелген табыс қатары болып табылады.
Кезкелген бағалы қағаздар қоржыны екі шамамен сипатталады: күтілетін табыстылық
, (14)

Xi – i- ші бағалы қағазға келетін жалпы салымның бөлігі;
mi – i-ші бағалы қағаздың күтілетін табыстылығы, %;
mp – қоржынның күтілетін табыстылығы, %
және тәуеклділік шамасымен – күтілетін мәнінен табыстылықтың ортаквадраттық ауытқуы
(15)

p – қоржынның тәуекелділік мөлшері;
ij – i-ші және j-ші бағалы қағаздардың табыстылығының арасындағы ковариациясы;
Xi және Xj – i-ші және j-ші бағалы қағаздарына келетін жалпы салымдарының бөлігі;
n – қоржын ішіндегі бағалы қағаздар саны.
Бағалы қағаздар ковариациясы (ij) олардың арасындағы корреляцияның стандарт ауытқу қосындысының көбейтіндісіне тең:
(16)

ij – i-ші және j-ші бағалы қағаздарының табыстылық корреляция коэфициенті;
i, j – i-ші және j-ші бағалы қағаздарының стандартты ауытқуы.
Акция дисперсиясы ковариацияға тең i = j .
Шектелген теориялық жағдайды қарастырып отырсақ, яғни қоржынға шексіз бағалы қағаздар санын еңгізуге мүмкін болатындай, дисперсиясы (қоржынның тәуекелділік мөлшері ) асимптотылық түрде ковариацияға жақындай бастайды.
Осы жағдайдың графикалық көрінісі мынандай болады

Рисунок 2.1 – Қоржынның тәуекелділігі және диверсификациясы
Қоржынның жиынтықты тәуеклділікті екі түрге бөлуге болады: нарықтық тәуекелділік, оны шегеруге болмайды және барлық бағалы қағаздар осыған тәуелдіболады, және өзіндік тәуекелділік, одан диверсификация көмегімен жоюға болады. Осымен қатар барлық обьектілер бойынша құралдар салымының соммасы жалпы инвестициялық салымдарының көлеміне тең болады, яғни относителді бөліктердің соммасы жалпы көлемде бірге тең болуы керек.
Ұстаушы үшін ең тиімді болатын қоржындағы акцияларының және облигациялардыңотносителді бөліктерін санды анықтау басты мәселесі болып табылады. Марковиц моделдің шешімін шектейді, мүмкін болатын қоржындар көптігінен, яғни шектеулерді қанағаттандыратын, тәуекелділігі басқаларға қарағанда жоғарырақ болатын қоржындарын белгілеуге қажетті дейді. Марковицтің критикалық сызықтар әдісі көмегімен преспективті емес қоржындарды шығару болады. Сонымен тек қана тиімді қоржындар қалады.
Осы әдіспен алынған қоржындарды бір тізімге біріктіреді де, онда қоржынның бөлек бағалы қағаздарының пайызды құрлымын, сонымен қатар қоржын тәуекелділігі мен табыстылығын көрсетеді.
Осы факты түсіндіретіні, инвесторге берілген қоржын көптігінің ішінен келесі тиімді көптіктің теоремасынына сай болатын қоржынды қарастыру керек: «Инвестор өз қоржынын қоржындар көптігінен таңдайды, олардың кезкелгені максималды күтілетін табыстылығына қандай да бір тәуекелділік деңгейі үшін және минималды тәуекелділігі үшін кандайда бір күтілетін табыстылық деңгейін қамтамасыздандырады». Қоржындар жиынтығы осы екі тұжырымды қанағаттандыратын болса онда ол тиімді көпттік деп аталады.
2.2 суретте болатын, болмайтын және тиімді қоржындаркөрсетілген, сонымен қатартиімді көптілік сызықтары берілген.
2.2 сурет – Болатын және тиімді көптіктер
Марнковиц моделі бойынша болатындар деп тек қана стандартты қоржындар ғана жатады (қысқа позициясыз).Техникалық терминалогины қолданылсақ, әр актив бойынша инвестор ұзақ позицияда орналасады деп айтуға болады. Ұзақ позиция деп – активті сатып алу содан кейін оны сату мақсатымен (жабық позиция). Осындай сатып алу операциясы негізінен актив бағасының көтерілуі сатып алу және сату айырмасының нәтижесінде табыс алу.
Марковиц моделінің қысқа позициялары болмауынан қоржынның ішіне кіретін бағалы қағаздардың бөлігіне теріс еместік шартты қолданылады. Сондықтан осы моделді қолдану кезінде болатын қоржындардың табыстылығы шектеулі өйткені стандартты қоржындардың табыстылығы оның ішіндегі активтер табыстылығынан жоғары болмайды.
Талғаусыздық қисықтары
Қажетті қоржынды таңдауда қолданылатын әдіс, талғаусыздық қисықтарын қолданылады. Осы қисықтар екі өлшемді графикте көрсетіледі, көлденең өсінде тәуекл өлшемі болып стандартты ауытқу болады, (p- деп белгіленеді), ал тік осі бойында сыйақы, өлшемі болып күтілетін табыстылылық болып келеді (rp — деп белгіленеді).
2.3 суретте гипотезалық инвестордың талғаусыздық қисықтары графигі берілген. Әрбір қисық сызық инвестордың бір талғаусыздық қисығын және инвестордың берілген тілек деңгйңн қамтамасыздандыратын қоржынның барлық комбинацияларын ұсынады. Инвесторлар талғаусыздық қисықтарымен 2.3 суретте бейнеленген А және В қоржындарын өзара тең екені деп есептейді, оларды әр күтілетін табыстылық пен стандартты ауытқулары әр түрлі болғанына қарамастан осы екі қоржын бір I талғаусыздық қисығында орналасқан. В қоржынында ең үлкен стандартты ауытқуы (20 ) , А қоржынында (10 ) осы параметр бойынша В қоржыны нашарлау болады. Алайда осы шығынның орнын толтыруы жоғары күтілетін табыстылық арқылы жояды, В қоржыны бойынша 12 , ал А қоржыны 8 .Осы мысал арқылы талғаусыздық қисықтарының ең басты қасиеттерінің бірі ол – барлық қоржындар бір талғаусыздық қисығында орналасқан қоржындар өзара тең болады.
2.3. суретте инвестор А және В қоржындарын өзара тең екенің ескере отырып ол С қоржынын таңдайды. С қоржының күтілетін табыстылығы 11 және стандартты ауытқуы 14 тең болып тұр. С қоржыны I талғаусыздық қысығында орналасқан, осы қисық I қисығынан жоғары және солға қарай орнасқан. С қоржыны А қоржынына қарағанда жоғары күтілетін табыстылыққа ие, сондықтан ол өзінің жоғары стандарты ауытқуының орнын толтырады нәтижесінде С қоржыны А қоржыны жақсырырақ болып табылады. Осы байланысты С қоржыны В қоржынына қарағанда аз стандартты ауытқуға ие, сондықтан оның төмен күтілу табыстылығының орнын толтырадыда, нәтижесінде оны В қоржынына жақсырырақ деп алады. осы нәтиже талғаусыздық қисықтарының екінші қасиеті болып табылады.
Қорытындылай келсек, әрбір инвестордың таңдауы бойынша күтілетін табыстылық және стандартты ауытқулар арқылы талғаусыздық қисықтарының графигін тұрғыза аламыз. Инвестор әр потенциалды қоржын үшін кутілетін табыстылық пен стандартты ауытқуды анықтап оларға график тұрғызу қажет. Содан соң басқа қисықтарынан біршама
жоғары және солға қарай талғаусыздық қисығында орналасқан бір
қоржынды таңдау керек.

2.3 сурет – Инвесторлардың талғамсыздық қисықтарының картасы

Инвестор талғаусыздық қисығында қалғандарынан жоғары және солға қарай орналасқан қоржынды таңдауы керек. Тиімді көпшілік теоремасы бойынша инвестор болатын көпшіліктің шекарасында жоғары және солға қарай орналаспаған қоржынды қарастырмайды, осы оның логикалық тұжырымы болып табылады. Осыдан шығатыны, оптималды қоржын сол тиімді көпшіліктің талғаусыздық қисықтарының жанама нүктесінде жатады. 2.4 суретінде кезкелген инвестор үшін оптималды қоржын көрсетілген O*.
Сатып алушының талғаусыздық сызығын таңдауы оңай емес. Тәжірибеде оны тәуекелділіктің толерантты бағасы әдісі арқылы жанама немесе жақындатылған құрлымында алады, және оны инвесторлар күтілетін табыстылықтың көбеюне байланысты қабылдайды.Сондықтан Марковиц әдісі бойынша тәжірибелік – нормативтті методологиясын анықтайды. Осы дегеніміз бағалы қағаздар нарығында инвестордың жұмыс істеуін береді. Моделдің қызметі болып, мақсаттар қалай қойылды және оларды тәжірибеде оның орындалуы.

 

 

 

 

 

 

2.2. Шарптың индекс моделі
Марковиц моделінен шығатыны тыс бағалы қағаздардың табысын бөлуге кажетті емес болатын. Осы бөлуді сипаттайтын шамаларды табу жеткілікті болады, олар: математикалық күтім, орта квадраттық ауытқу және бөлек бағалы қағаздардың табыстылық арасындағы ковариациясы. Тәжірибеде бағалы қағаздар санының көп еместігі үшін осындай есептеулер дисперсия мен күтілетін табыстылықты анытауға мүмкін болады. Корреляция коэфициентін анықтау кезінде кішкене қыйындықтар туады.
1960-шы жылдары Уильям Шарп бірінші болып АҚШ акция нарығының регрессионды анализін жүргізді. Қыйын жұмыс істемеу үшін Шарп индексті моделді ұсынды. Сонымен ол қоржын құруда жаңа әдістті тапқан жоқ, ал тек қана мәселені, келтірілген шешімді табуды жеңілдетті. Шарп -факторын еңгізді, ол қазір уақыттағы қоржын теориясында басты болып табылады.
, (17)

iM – бағалы қағаздар курсының өсу қарқыны мен нарықтың өсу қарқынының арасындағы ковариациясы;
2M – нарықтық табыстың дисперсиясы.
«Бета» көрсеткіші бағалы қағаздың тәуекелділік дәрежесін сипаттайды және бағалы қағаздың өзгеруі нарықтың тұтасөзгеруінен неше рет жоғары болатындығын көрсетеді. Егер  бірден үлкен болса, онда осы бағалы қағазды тәуекелділігі жоғары болатын құралға жатқызады, өйткені оның орташа бағасы нарықтықтан тезірек жылжиды. Егер  бірден кіші болғанда, онда бағалы қағаздың тәуекелділік дәрежесі төмен болады, себебі ағымдағы есептеулер жүргізгенде оның бағасы нарыққа қарағанда баяу өзгерген. Егер  нолден кіші болған кезде осы қағаздың жылжуы нарықтың жылжуына қарама – қарсы болады.
Шарптың индекс моделінде бөлек акциялар курсының өзгеру арасындағы тығыз корреляция қолданылады. Негізінен кіретін мәліметтерді бір ғана базисті фактордың көмегімен анықтауға болады және оны бөлек акцияларының өзгеруінің байланысының қатнасы болады. Осы фактор негізінде қандай да бір индекс мәнін алады. Бағалы қағаздың табыстылығының индекс тәуелділіктен келесі формуламен есептелінеді:
, (18)

ri – доходность ценной бумаги i –ші кезеңдегі бағалы қағаздың табыстылығы;
rI – I нарықтық индексінің осы кезеңдегі табыстылығы;
iI –жылжу коэффициенті;
 iI – бұрыш коэффициенті;
 iI – кездейсоқ қателік.
Теңдеуден көргендей бағалы қағаздың  — сызықтың еңкеуі деп қарстыруға болады. Егер осы коэффициенті мерзімнен мерзімге дейін тұрақты болған кезде, онда қағаздың «тарихи бетасын» қарастырылып отырған қағаз табысын нарық (индекстің) табысынның қатнасын өтіп кеткен мліметтер бойынша бағалауға болатын еді. Бета коэфициентінің мәнін алу үшін статистикалық үрдіс жай регрессия сызығын немесекіші квадраттар әдісі болып табылады.
(18) теңдеуінен, кездейсоқ қателіксіз жазылғанда, ол сызықтық регрессиятеңдеуі болады.  праметірі регрессия коэффициенті болады да осылай есептелінеді:
, (19)

xi – i-ші уақыт кезеңіндегі нарық табыстылығы;
yi – i-ші уақыт кезеңіндегі нарық табыстылығы;
n –кезеңдер саны.
Шарп бойынша  көрсеткіші (оны тағы жылжу деп атайды) нарық қозғалысынан тәуелсіз бағалы қағаздың құрамын анықтайды.
. (20)

Кейбір көзқарастар бойынша  нарықтың берілген бағалы қағазға дұрыс баға бермеу шамасы болып табылады. Оң  болғанда — берілген бағалы қағазға бағалауы жоғары етіп жасалды, ал теріс  болғанда,онда осы қағазды нарықтыңбағасы төмен болғанын көрсетеді.
Кездейсоқ қателік  Шарп индекс моделі бағалы ққағаздың табыстылығын нақты түсіндірмейтіндігін көрсетпейді. Белгілі нарық индексінің табыстылығына кездейсоқ қателіктік жазылады, ол нақты және күтілетін мәнінің айырмасы болып табылады.
Кездейсоқ қателікті кездейсоқ айнымалы ретінде қарастыруға болады,оның ықтималды шашыруының математикалық күтімі нолге тең және стандартты ауытқуы мына формуламен есептелінеді:
. (21)

Бағалы қағаздың бета коэффициентінің шын мәні нақты табуға болмайды, оның бағалауға ғана болады. Ендеше бетаның шын мәні тұрақты қала бергенде,оның кіші квадраттар әдісі бойынша табылған бағасы уақыт ішінде өзгеретін болатын еді оның себебі іріктеу қателіктер бағасының уақыт қателігі үшін. Осындай қателікті шамасын есептеу үміті бетаның стандартты қателігі болады:
. (22)

«альфа» үшін нақты мәнінің болжанатын мәнінің ауытқуын бағалаудағы стандартты қателігін береді:
. (23)

Бағалы қағаздарды сипаттау үшін басқа да нақты көрсеткіштер қолданылады. R-squared (R2), немесе детерминация коэффициенті, бағалы қағаздар және нарықтың корреляция коэффициентінің квадратына тең болады. R-squared нолден бірге дейін өзгереді және нарықтық пен қағаздың жылжу келісіміннің дәресін анықтайды.
. (24)

Детерминация коэффициент бағалы қағаздың табыстылығы нарықтық индекстің табысының өзгеру пропоциясын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда ол бағалы қағаздардың табысының өзгеруінің дәрежесі нарықтық индекс табыстылығының өзгеруімен байланысты.
Егер осы коэффициент бірге тең болған жағдайда бағалы қағаз нарықпен бірге жүреді, ал нолге тең болғанда нарық қағаздың жылжуы бір бірінен тәуелсіз болады.
«бета» және «альфа» көрсеткіштерінің қателіктері регрессионндық моделдің қателігімен анықталады. Біріншіден олар есептеудің нақтылығынан тәуелді болады.
Әртүрлі нарықтар кезеңдерінде (өсетін, төмендейтін) эффектінің жақсысына жету үшін келесі коэфицциенттер жиынтығын қолдануға болады:

2.1. кесте – регрессионды анализ коэфициентерінің комбинациясы
Сатып алуға сатуға
Төмендейтін нарық

Өсетін нарық

Шетел нарықтарында , , R2 мәндері барлық бағалы қағаздар үшін және индекстермен бірге үздіксіз хабарларға шығады. Инвестор осы ақпаратты қолданып өзінң бағалы қағаздар қоржынын құра алады. Отандық кәсіпқой нарықта біртіндеп осындай -, -, R2-анализін қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Бағалы қағаздар қорынын құру және оптимизациялау
Біздің алдымызда бағалы қағаздар қоржынын құру және тәжірибелік есептеулер жүргізу мәселесі туындады, осыған байланысты облигация және акциялар қоржынын құрудың мысалы көрсетілген. Бітіру жұмысының осы жердегі қойылған мәселесі ретінде бағалы қағаздар қоржыны болады, оның мәнін есептеу үшін бағалы қағаздар қоржынын құруға математикалық әдістерді қолдануды білдіреді.
Қазіргі уақытта теңгелік қарыз нарығының құралдары келесі негізгі секторларымен берілген: мемлекеттік нарық және муниципалды облигациялар нарығы, векселді нарық, корпаративті нарық. Алайда вексел нарығы басқаларға қарағанда басты орынды алады. (банктермен шығарылған векселдер нарыққа шықпайды және олар әртүрлі сынақ операциялар жасауүшін ғана қолданылады). Қарызды нарығының көп бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздардан тұрады.
Акциялар нарығын болжау қыйынға соқтырады, себебі оның курстың өзгеруі үлкен шашырауға жете алады. Сондықтан, акциялармен жұмыс істегенде олар шығынға ұшырайды, сонымен қатар үлкен табыс әкеледі.Сондықтан акция қоржынына математикалық әдістерді қолдануы табыс әкелетін оптималды қоржын алу негізінен қызықтырады.
Жинақтау қоры табыстылық пен тәуекелділік қатарымен үлкен көңілді ликвидтілікке береді. Алайда мемлекеттік қаржы қарыздарының табыстылығы төмен деңгейде болғанымен олар жоғары ликвидті бағалы қағаздар болып табылады. Акциялар қоржыны жоғары ликвидті бола алады егер тиісілі бағалы қағаздарды алсақ. Жоғарыда айтылған мәселер бойынша, жиынтықты бағалы қағаздар қоржынына мемлекеттік облигациялар мен акциялар таңдалды.
Жиынтық бағалы қағаздар қоржынын құруды бірнеше қадамдан тұрғызамыз. Бірінші екі қадам мемлекеттік облигациялар және корпаративті акциялардың оптималды қоржындардың құрлымын анықтау болып табылады. Үшінші қадам алдағы екі қадамның синтезі болады, жалпы қоржынның соңғы құрлымын анықтау болады. Соңында инвестициялау кезеңі бойынша алынған шешімдерді берілген нарықтарға моделдерді қолдануда алынған шешімдердің тиімділігін бағалау болып табылады.

3.1 Мемлекеттік облигациялар қоржынын құрлымын оптималды құру
Мемлекеттік облигациялар қоржынының оптималды құрлымын құру үшін 2.1. бөлімде қарастырылған Марковицтің моделін қолданамыз. Осы әдіс статистикалық ақпараттар негізінде бағалы қағаздар қоржын құрлымын оптимизациялайды.
Ақпарат жинақтау негізінде 1.10.2004жылдан 29.03.2005 жылға дейінгі кезеңді аламыз, оны 26 кезеңге бөлеміз,ұзақтығы бір апта , яғни ақпарат көрсеткіштерін жинау кезеңін әр апта сайын бекітіп отырамыз. Қоржынның оптималды құрлымы 2005 жылдың сәуіріне құрылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сатып алу сату операциялары Қазақстан Республикасының қор биржасында (ҚҚБ) жүреді. ҚҚБ-да мемлекеттік секторында сатылатын құралдар тізімі 01.04.2005 үшін А қосымшада А.1 кестесінде берілген.
Қоржын басты мақсатына байланысты келесі құралдары еңгізілді ҰБ нотасы, МЕККАМ, МЕОКАМ, МЕИКАМ. Осы бағалы қағадарды мемлекеттік бағалы қағаздар қоржының оптималды құрлымын құру үшін алғашқы мәліметтер ретінде алдық. Басқа мемлекеттік облигациялар келесі себептерімен алынған жоқ:
1) ақпарат жинау кезеңінен кейін нарыққа шығарылды;
2) нарықтықта көп уақытта болмаудан сатып алу сату операциялары жүрмегіндіктен төмен ликвидті болу себебінен.
Бағалы қағаздар қоржынын диверсификациялаумен қамтамасыздандыру үшін, бағалы қағаздар санын сегізден кем алмаймыз. Облигация қоржыны облигация бойынша төлену кезеңіне дейін диверсификациялану керек.Облигаццияларды таңдаған кезде барлық шарттар орындалды.
Әдістің орындалуының алғашқы мәліметтері ретінде:
1) (Kit) ақпарат жинау кезіндегі облигация курсы;
2) Календарлық купон төлемдері және курс негізінде есептелінген облигацияны төлеуге дейінгі жылдық тиімді табыс.
Алғашқы мәліметтерді 1.10.2004жылдан 29.03.2005 жылға дейінгі кезеңдегі ҚҚБ-дегі биржалық нақты есептеулерден алынды және олар А қосымша деректердің А2 және А3 кестелерінде берілген.
Мемлекеттік облигациялар қоржынының оптималды құрлымынның шешімін есептеу үшін Марковиц моделі бойынша келесі қадамдары жасалынады:
1) әр бағалы қағаздың математикалық күтімі мен табыс тиімділік дисперсиясын табамыз;
2) облигацияның әр жұбының арасындағы тиімді табыс ковариациясын табмыз;
3) тиімді көптіктің орналасу жері мен құрлымын анықтаймыз;
4) табыстылық пен тәуекелділік қатнасының тиімдісін таңдаймыз;
5) di инвестицияның әрбір облигацияға бқлігін табамыз.
Бағалы қағаздар қоржынының құрлымын оптимизациялау есебі 2.2 бөлімінде қарастырылды. Осы қадамдардың шешімі бірінен бірі қарастырылады.
Марковицтің парметрлер моделі тиімді статистикалық бағаны жібереді. Осы моделдің параметрлерін өткен жылдардың статистикалық мәліметтері бойынша бағалауға болады.
Әр облигацияның тиімді табыстылықтың математикалық күтімі (ri) келесі түрде есептелінеді:
. (37)

rit – t уақыт кезеңіндегі i-ші облигацияның тиімді табыстылығы %, i = 1,…, 4
t – жинақталған ақпарат кезеңінің диапазон номері, t = 1, …, 26 ;
T – жинақталған ақпарат кезеңнің ұзақтығы.
i-ші облигацияның (i) тиімді табыстылықтың стандарты ауытқуы келесідей есептелінеді:
. (38)

Әр облигацияның тиімді табыстылықтың математикалық күтімнің және стандарты ауцытқудың шешідері 3.1. кестесінде көрсетілген.
i-ші және j-ші облигациялардың (ij) тиімді табыстылықтардың арасындағы ковариациясы келесідей анықталады:
, (39)

rit және rjt – t уақыт кезеңіндегі i-ші және j-ші облигациялардың сәйкес тиімді табыстылықтары %;
ri и rj –i-ші және j-ші облигацияларының тиімді табыстылықтың математикалық күтімдері сәйкесінше , %.
3.1 кестесі – Облигациялардың тиімді табыстылықтың математикалық күтімі мен стандарты ауыткуы
Облигация Көрсеткіш
Математикалық күтім, % Стандарты ауытқу
ОФЗ 26001 16,52 1,014
ОФЗ 27002 14,28 0,906
ОФЗ 27003 14,37 0,885
ОФЗ 27004 14,58 0,718
i-ші және j-ші облигацияның ковариация жиынтығы табыстылықтың ковариациялық матрицасын береді (3.2. кестесі).
Қоржынның оптималды құрлымын анықтаудағы келесі қадамы – тиімді көпшілікті салу ( 3.2 сурет). Осы көпшілік сызықтық программалау әдісі арқылы құрастырылды, яғни (14) формуласы бойынша берілген қоржын табыстылығының мәліметтері көмегімен, тәуекелділік шамасын минималдау , яғни қоржынның стандарты ауытқуы (15) формуласы арқылы табылды (15).

3.2 сурет – Мемлекеттік бағалы қағаздар қоржының тиімді көпшілігі
Тиімді көпшіліктің ішінен қоржынның оптималды нүктесін табу үшін талғаусыздық қыйсықтарығн тұрғызамыз. Осыны тәжірибеде жасауға қыйынға соқтырады, сондықтан осы нүктені жай график арқылы өз тұжырымдар көмегімен табамыз.
Сонымен инвесторлардың көп бөлігі консервативті болғандықтан, олар жоғары тәуекелділікке бармайды сондықтан іздеген нүктесі сол жақ бөлігінде орналасқан. Белгілі бір кезеңнен қисық түрі дөңес бола бастайды, келесіде табыстылықтың тәуекелділік қарқыны өсе береді. Сондықтан қоржынның оптималдылығын құрудағы біздің шешім, берілген инвестор үшін қоржынның табыстылығы 16% тең болатындай қоржынды таңдаймыз.
Сонымен облигациялардың оптималды қоржынның құрлымы, 3.3 кестесінде көрсетілген.
Қоржынның тәуекелділігі, 3.3 кестесінде берілген (15) формулсы арқылы, және 3.2 суретте көрсеттілгендей p = 0,52 тең болады.
3.3. кестесі
Облигация құрамы
ҚБ нотасы 0,183
МЕККАМ 0,018
МЕОКАМ 0,126
МЕИКАМ 0,027
ЕН-02 0,030
ЕН-04 0,044
ЕН-07 0,031
ЕН-08 0,540
Облигациялар қоржын ішінде сегіз түрден тұрады да диверсификациялауға мүмкіндік береді.

3.2 Акциялар қоржынын құрлымын тиімді құру
Шарп -факторын еңгізді, ол қазір уақыттағы қоржын теориясында басты болып табылады.
, (17)

iM – бағалы қағаздар курсының өсу қарқыны мен нарықтың өсу қарқынының арасындағы ковариациясы;
2M – нарықтық табыстың дисперсиясы.
«Бета» көрсеткіші бағалы қағаздың тәуекелділік дәрежесін сипаттайды және бағалы қағаздың өзгеруі нарықтың тұтасөзгеруінен неше рет жоғары болатындығын көрсетеді. Егер  бірден үлкен болса, онда осы бағалы қағазды тәуекелділігі жоғары болатын құралға жатқызады, өйткені оның орташа бағасы нарықтықтан тезірек жылжиды. Егер  бірден кіші болғанда, онда бағалы қағаздың тәуекелділік дәрежесі төмен болады, себебі ағымдағы есептеулер жүргізгенде оның бағасы нарыққа қарағанда баяу өзгерген. Егер  нолден кіші болған кезде осы қағаздың жылжуы нарықтың жылжуына қарама – қарсы болады.
Шарптың индекс моделінде бөлек акциялар курсының өзгеру арасындағы тығыз корреляция қолданылады. Негізінен кіретін мәліметтерді бір ғана базисті фактордың көмегімен анықтауға болады және оны бөлек акцияларының өзгеруінің байланысының қатнасы болады. Осы фактор негізінде қандай да бір индекс мәнін алады. Бағалы қағаздың табыстылығының индекс тәуелділіктен келесі формуламен есептелінеді:

 

 

 

Таблица 3.1 кестесі –облигация табыс тиімділігінің математикалық күтімі мен стандарты аытқуы
Облигациялар Көрсеткіштер
Математикалық күтімі, % Стандартты аытқу
ҚҰБ нота 16,52 1,014
МЕККАМ 14,28 0,906
МЕОКАМ 14,37 0,885
МЕИКАМ 14,58 0,718
ЕН-02 14,49 0,836
ЕН- 04 14,75 0,799
ЕН-05 14,84 0,746
ЕН-06 15,26 0,721

Теңдеуден көргендей бағалы қағаздың  — сызықтың еңкеуі деп қарстыруға болады. Егер осы коэффициенті мерзімнен мерзімге дейін тұрақты болған кезде, онда қағаздың «тарихи бетасын» қарастырылып отырған қағаз табысын нарық (индекстің) табысынның қатнасын өтіп кеткен мліметтер бойынша бағалауға болатын еді. Бета коэфициентінің мәнін алу үшін статистикалық үрдіс жай регрессия сызығын немесекіші квадраттар әдісі болып табылады.
(18) теңдеуінен, кездейсоқ қателіксіз жазылғанда, ол сызықтық регрессиятеңдеуі болады.  праметірі регрессия коэффициенті болады да осылай есептелінеді
Шарп бойынша  көрсеткіші (оны тағы жылжу деп атайды) нарық қозғалысынан тәуелсіз бағалы қағаздың құрамын анықтайды.

 

 

Таблица 3.4 – Список акций, выбранных для рассмотрения
Название эмитента Тикеры
(P – привилег.) Агрегированный
показатель ликвидности
«БТА» АҚ BTASb4 227 605,01
«АТФбанк» ATFBb4 203 570,47
«Астана финанс » ASFib5 196 121,68
«КазАтампром» KZAPb1 96 896,89
«Казахтелеком» KZTK 73 545,84
«АктобеМұнайгаз» AMGZ 63 956,49
«Химфарм» CHFMb1 59 818,43
«Казкомерцбанк» KKGBb2 30 339,70
«Казахмыс» KZMb1 11 928,16
«ҚазМұнайгаз» RDGZp 6 111,41
«Казпочта» KZPS 2 945,06

Бағалы қағаздарды сипаттау үшін басқа да нақты көрсеткіштер қолданылады. R-squared (R2), немесе детерминация коэффициенті, бағалы қағаздар және нарықтың корреляция коэффициентінің квадратына тең болады. R-squared нолден бірге дейін өзгереді және нарықтық пен қағаздың жылжу келісіміннің дәресін анықтайды.
. (24)

Детерминация коэффициент бағалы қағаздың табыстылығы нарықтық индекстің табысының өзгеру пропоциясын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда ол бағалы қағаздардың табысының өзгеруінің дәрежесі нарықтық индекс табыстылығының өзгеруімен байланысты.
Егер осы коэффициент бірге тең болған жағдайда бағалы қағаз нарықпен бірге жүреді, ал нолге тең болғанда нарық қағаздың жылжуы бір бірінен тәуелсіз болады.
«бета» және «альфа» көрсеткіштерінің қателіктері регрессионндық моделдің қателігімен анықталады. Біріншіден олар есептеудің нақтылығынан тәуелді болады.

3.3 кестесі – коэффициенттер кестесі
Бета Альфа R2 ОКА
қателігі
бета қателігі Альфа қателігі табыстылықтың математикалық күтімі,
% ай
EESR 0,496 0,0025 0,148 0,025 0,095 0,0023 11,6
GSPBEX 0,705 0,0001 0,022 0,024 0,095 0,0023 9,1
LKOH 0,481 0,0011 0,151 0,023 0,089 0,0021 8,5
SBER 0,840 0,0080 0,065 0,027 0,104 0,0025 28,1
TATN 0,581 0,0007 0,070 0,020 0,078 0,0019 8,8
MSNG 0,471 0,0000 0,079 0,023 0,088 0,0021 6,0
RTKM 0,714 0,0038 0,087 0,021 0,081 0,0019 17,2
GMKN 0,661 0,0008 0,060 0,025 0,097 0,0023 9,9
SIBN 0,698 0,0065 0,041 0,033 0,128 0,0031 23,0
SNGS 0,936 -0,0010 0,128 0,013 0,051 0,0012 9,4
YUKO 0,739 0,0039 0,147 0,015 0,056 0,0013 17,7
EESRP 0,310 0,0082 0,007 0,092 0,358 0,0086 21,9
SNGSP 0,555 0,0009 0,202 0,019 0,074 0,0018 8,9
RTKMP 0,508 0,0059 0,039 0,025 0,098 0,0023 19,4

 

 

Қорытынды

Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының шетелдік капиталдың көптеп келуіне бірнеше факторлар қолайсыз әсер етуде. Олардың ішінде: кәсіпорындарға салық салудың дұние жүзіндегі ең үлкен дәрежесі; -бес жыл бойы жүріп жатқан жалпы экономикалық дағдарыс, оның негізгі белгілері (өндірістің қысқарылуы, жүмыссыздықтың өсуі, инфляцияның деңгейінің жоғарылығы және т.б.).
Инвестициялык ахуал дегеніміз — инвестордың тиімді қапитал салуға жұмсау саясаты, экономиканы, мәдениетті барлық жағдай мен шараларды есепке алу.
Республикада саятшылар мен экономистердің пікіріншс шетелдік күрделі қаржыны қатыстыру мен төмендегі проблемаларды шешуге мүмкіндік туады:
сыртқа шығару мүмкіндігінің тиімділігін арттыру, оны шикізаттық сипатынан арылту;
елдің сыртқа шығару қызметтерін күшейту және сыртқы рыноктағы өз орнын табу;
сырттан әкелетін өнімдерді ауыстыратын өндірісті дамыту;
өндірістің ғылыми-техникалық деңгейі, жаңа техника мен технология, басқару әдісін,өнім өткізу арқылы көтеру;
дайын өнімді шығарудың технологиялық бөлігінің қалыптасуын бітіру, аяқтау;
артта қалған және тоқырап ыдыраған аудандардың дамуына көмектесу;
ұлттық экономикада жаңа жұмыс орынын жасау;
қазіргі заманғы өндірістік және басқару тәжірибелерін, кадр мамандарды оқыту, дайындау;
қазақстанның экономикалық өз дербестігін қамтамасыз ету.
Қазақстанда шетелдік иинестицияны тартуды максатты түрде басшылыққа ала отырып, оның екі негізгі мүмкіншіліктерді еске алу керек:
1)Қазақстанның табиғат ресурстарына баилығы. Қазақстан территориясы Еуропа мен Азияның түйіскен жеріндсгі сгратегиялық маңызды жерге орналасқан және Еуропа мен Азияның кең ауқымды рыыногының байланысын жеңілдетуге мүмкіндігі мол.
2)Қазақстанда оқымыстылар, техниктер, маманданған және жартылай маманданған жұмысшыларды қосқанда адам ресурстарының жақсы білімді және әртүрлі ұлт-ұлыстық резервінің (қорының) жеткіліктілігі. Бірақ та әрбір айтылғап факторлардың өз деңгейінде шектелулері бар, оны мойындай және ескере білу керек:
1) Қазақстан құрлықта орналасқан және ыңғайлы, арзан, көлемді мұхиттын сауда флотына жақын орналаспаған ;
2) табиғат ресурсы өндірілген пайдалы қазбаны өндеуге, тазалауға, бөлшектеуге, тасымалдауға қосымша қажетті шығындарды да есептеу қажет.
Инвестициялық қызметтерде маңызды орынды иивестор алады. Инвестор бұл өзінің ақша қаржысын немесе мүліктік және ой еңбегіндегі құндылықтарды инвестициялық жобаға және оны мақсатты пайдалануды қамтамасыз ететін заңды және жеке тұлга. Инвестор болып:
мемлекеттік және белгілі аумақтық мүліктерге немесе мүліктік құққықа ие мекемелер;
азаматтар ,соның ішінде шетелдік тұлғалар;
кәсіпорын, кәсіпкерлік бірлестік және басқа заңды тұлғалар, соның ішінде шетелдік заңды тұлға, мемлекет және халықаралық ұйымдар.
Біздіңше заңда, Республика экономикасына инвестициялардың тартылуына белгілі бір деңгейде ықпал ететін кедергілер бар. Бұл:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын салықтың жоғарылығы;
2) елдегі еркін экономикалық аймақ санының жеткіліксіздігі;
3) төлем мәселесі — шетел валютасына қол жеткізу қиындығы;
4) үнемі өзгеретін және дәйексіз заңдар;
5) заңдық базаның жалпы тұрақсыздығы.
6)»Кепілдік туралы» заңның икемсіздігі, әсіресе шетел кредитына арналған кепіл ретінде қозғалмайтын мүлікті пайдалануға қатысты бөлім;
7)жекеменшіктің бүкіл институтының негізі болатын жер үшін жекеменшіктің жоқтығы;
8) дамымаған қаржы секторы, шетелдік жобалар үшін қаржының жоқтығы, кепілдік алу қиындығы;
9) экологиялық нормаларды сақтауда кәсіпорынның жауапкершілігі туралы мәселеде нақты саясаттың болмауы;
10) жетілмеген банк туралы заңдар және өте түрпайы банк жүйесі;
11) Қазақстан мен сыртқы дүние арасындағы әуе желісінің жеткіліксіздігі;
12) сыртқы рынокқа Қазақстаннан құрлық бойынша тауар тасымалдауға арналған жермен тасымалдау жүйесінің икемсіздігі (“Мұнай және газ” құбырын қоса алғанда).
Өнеркәсіп кешендерін дамытудың артықшылықты иннестициялық жобалар ретінде мыналарға бағытталған жобалар танылады:
1) өнімдердің дәстүрлі экспорттың түрлерін шығаратын өнеркәсіптің базалық салалары өндірісінің көлемін күрт ұлғайту (түсті металл, болат прокаты, ақ қаңылтыр, хром кені, темір кені, сары фосфор, тыңайтқыш және т.б.);
2) металдан жасалынған өнімдердің тауарлық әзірлігін көтеретің мұнай құбырлары өндірісін құру;
3) өнімнің жаңа түрлерінің өндірісін ұйымдастыру (ауылшаруашылық машиналары, тау-кен көлігі техникасы, электр қозғалтқыштар, аккумуляторлар, көмір қышқылы негізіндегі композициялық материалдар, полиэтилен, және полипропилен, бастапкы алюмин және т.б.);
4) күрделі ғылыми мәнді өнімдерді және халық тұтынатын тауарларды шығаратын өндірісті құру(телевизор, магнитафон, тоназытқыш, улы газды тоқтатқыш, сирек металдар негізіндегі бұйымдар және т.б.).
Қарастырылған барлық өзара байланыстар мынадай қорытынды бекітеді, яғни инвестициялардың динамикасын талдау және жөндеу мен мұнай өндіру арасындағы арақатынасын өлшеу кезінде “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ тәжірибелік қызметіндегі ағымды инвестициялауға әрдайым бақылау жүргізіп отыру қажет. “Қазмұнайгаз” ҰМК құрылымдық бөлімшелеріндегі негізгі қорлардың тозуы жайлы қарастырылған барлық моделдер кең орындарынан көмірсутегі шикізаттарын бәсекеге қабілетті шығару мақсатында өндірістің процестегі технологиялық ережелерді сақтау қажеттілігін қолдау үшін қажетті инвестиция тартуды бағалауға мүмкіндік береді.
Экономиканың нақты секторындағы инвестициялық сфера, әсіресе өндірістің техникалық дамуы шаруашылық қызметтің қатысушысы ретінде әлі де артта қалып келеді. Шаруашылық субьектілердің өздерінің жеке жинақтауына негізделген, инвестицияны қаржыландырудың көздерін іздестіру мен реттеу арқылы басқа да аспектілері – ұзақ мерзімді қаражат салымына тұрақты ынталандырушы механизмді құру, өндірістік аппаратты жаңарту да шаруашылық субьектілердің әрдайым қажеттілігін көрсететін және инвестицияға бейімделген қолайлы рыноктық ортаны қалыптастыру.
Экономикаға шетел инвестицияларын тартуды белсендіру үшін салық салу жүйесін жетілдіру және банк жұмыстарын жетілдіру мен банктік емес қаржылық институттардың (сақтандыру мекемелері, зейнет ақы және инвестициялық қорлар, және тағы басқа) байланысын дамыту жолымен кеше банк жүйесіне халық жинағын тарту негізінде бюджет табысын көтеру арқылы елдің масштабында ішкі жинақтаудың нақты бағдарламасын жасау қажет, сондай-ақ экономиканың нақты секторын көтеру бойынша бағдарламаны дефициттік бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу қажет. Экономиканың нақты секторын тиімділігін тездету мен көтеру мақсатында әлемдік шаруашылық интеграциясына бағытталған ең алдымен ірі өндірістік кәсіпорындарды реабилитациялаудың нақты бағдарламасы жасалынуы қажет. Осының негізінде инвестиция салудың басты басымдылық бағыттары анықталынуы қажет және осы туралы қоғам, кәсіпорын және шетелдік, сондай-ақ отандық кәсіпкерлер ацпортпен қамтамасыз ету қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

1. Алехин Б. – Ликвидность и микроструктура рынка государственных ценных бумаг // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №20. – С.20-30.
2. Банковское дело: Учебник. – 4-е изд., перераб. и доп. /под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 464 с.
3. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: Учеб. пособие. – М.: Открытое общество, 1998. – 347 с.
4. Быльцов С.Ф. Настольная книга российского инвестора: Учеб. практ. пособие/ С.Ф. Быльцов. – СПб.: Бизнес-Пресса, 2000. – 506 с.
5. Ефимова М.Р., Петрова Е.В., Румянцева В.Н. Общая теория статистики: Учебник. – М.: ИНФРА-М, 1998. – 416 с.
6. Игнаточкин В. Нужно ли эффективное множество для оптимизации портфеля? // Рынок ценных бумаг. – 1998. – №8. – С. 62-65.
7. Касимов Ю.Ф. Основы теории оптимального портфеля ценных бумаг. – М.: Филинъ, 1998. – 144 с.
8. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 1995. – 368 с.
9. Окулов В. Количественная оценка ликвидности акций компании на российском фондовом рынке // Рынок ценных бумаг. – 2000. – №23. – С. 43-49.
10. Петров В. Проблемы и перспективы внутреннего рынка государственных долговых обязательств // Рынок ценных бумаг – 2001. – №8. – С. 23-26.
11. Родионов Д. Стратегический обзор рынка // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №17. – С. 31-36.
12. Рынок ценных бумаг: Учебник / Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 352 с.
13. Рэй К.И. Рынок облигаций: Торговля и управление рисками/ Пер. с англ. – М.: Дело, 1999. – 587 с.
14. Рязанов Б. Теории портфельного инвестирования и их применение в условиях российского рынка // Рынок ценных бумаг – 1998. – №2. – С. – 59-63.
15. Ряузов Н. Стратегия коммерческого банка на рынке ценных бумаг. Опыт Банка ЗЕНИТ // Рынок ценных бумаг – 2000. – №22. – С. 71-77.
16. Татьянников В. Как ведут себя измерители рисков на российском фондовом рынке // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №21. – С. 57-61.
17. Третьяков А. Корреляционный анализ фондовых рынков // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №15. – С.59-61.
18. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник / Под ред. Е.С. Стояновой. – 5-е изд., перераб. и доп. – М.: Перспектива, 2000. – 656 с.
19. Ценные бумаги: Учебник / Под ред. В.И. Колесникова, В.С. Торкановского. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 448 с.
20. Ценные бумаги: Учеб. пособие / Н.И. Берзон, М.А. Кожевников, С.Е. Гуськов и др. – М.: ВШЭ, 1998. – 253 с.
21. Шарп У., Александер Г., Бэйли Дж. Инвестиции: Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 2001. – 1028 с.