Дипломдық жұмыс. Баскетбол ойынындағы ойындық әрекеттердің маңызды көрсеткіші ретінде техникалық тәсілдерді орындау тиімділігінің ілімдік және әдістемелік негіздері, 2015 - 67

«Баскетбол ойынындағы ойындық әрекеттердің маңызды көрсеткіші ретінде техникалық тәсілдерді орындау тиімділігінің ілімдік және әдістемелік негіздері»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

МАЗМҰНЫ

Кiрiспе

7

Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн зерттеу 9
- 18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн бағалау 9
- Баскетболшы студенттердiң функционалдық (қызметтiк) мүмкiндiктерi 14
- Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк мүмкiндiктерi 18
- 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң анаэробтық өндiрiсi

деңгейiн арттыруға арнайы жаттығулардың әсерi 20

Баскетболдағы қорғаныс әрекеттердiң, қозғалыстар мен тәсiлдер тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiне арнайы жаттығулардың әсерi 32
- Алғышарттар 32
- Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң қорғаныстық қимылдары мен тәсiлдерi тиiмдiлiгiн салыстыру 32
- Баскетболшы студенттердiң жаттығулық жүйесiндегi анкеталық

сауалдар мен педагогикалық бақылаулар нәтижелерiн талдау 36

Баскетболшы студенттердiң қорғаныс әрекетi тиiмдiлiгiнiң көптеген маңызды көрсеткiштерiн айқындау мақсатында жүргiзiлген педаго-

гикалық бақылаулар мен анкеталық сауалдардың нәтижелерiн талдау 40

Баскетболшы студенттердiң допты игерудегi қимылдарының өзгеруi мен тәсiлдерiн орындауды зерттеу бойынша орташа деңгейлерiнiң

стандарттық ауытқуларын талдау 43

Қорытынды 61

Пайдаланылған әдебиеттер 69

Кіріспе

Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазiргi кезеңдегi студент спортшылар дайындау жүйесi өзiндiк мақсаты, мiндеттерi, құралдары, әдiстерi, ұйымдастыру түрлерiмен материалдық-техникалық шарттары т.б. бар, студенттердiң ең жоғарғы спорттық нәтижелерге жеткiзуге қамтамасыз ететiн күрделi де көп факторлы құбылыс болып табылады, сондайақ студент спортшыны жарыстарға дайындайтын ұйымдастырылған педагогикалық үрдiс.

Дүние жүзiндегi студент жастар арасында кеңiнен тараған спорт түрлерiне спорттық түрлер мен баскетбол жатады.

Баскетболшы студенттердiң спорттық шеберлiгiнiң шыңын анықтайтын факторлардың бiрi ойыншылардың техникалық тәсiлдерi (қабылдап алу мен беру), лақтырудың алып жүгiрудi, кәрзеңкеден ыршыған, түспеген допты игерудегi, допты ұстап қалу мен соғып жүгiрудi тиiмдi орындау болып саналады.

ЖОО жағдайында баскетбол бойынша оқу жаттығуларды дұрыс ұйымдастыру үшiн ең әуелi қандай факторлардың маңызды екенiн бiлген жөн.

Спортшының дене сапасын дамыту деңгейiн анықтайтын “бастапқы” факторлардың көрiнуi туралы баскетболда туындайтын сұрақты қайсы бiр мөлшерде шешiлген деп санауға болады, ал маңызды ойын тәсiлдерiнiң қатарын көрсететiн тиiмдiлiк мәселесi әлi де болса аз зерттелген.

Зерттеу жұмысының мақсаты баскетболшы студенттердiң дене жұмысқа қабiлетi жөнiндегi мәлiметтер мен ойын тәсiлдерiнiң, қоз-ғалыстарының бiрқатар ерекше орындалуы негiзiнде баскетболдағы ойын әрекетi тиiмдiлiгiн көтеру болып табылады.

Зерттеу нысаны баскетболмен айналысушы студенттердiң дене жұмыс қабілеттерінің деңгейін зерттеу.

Бiздi қызықтырып отырған мәселе бойынша әдеби бастапқы көздердi зерттеу мен топтастыру бойынша жүргiзiлген нәтижелерге сүйене отырып зерттеудiң негiзгi мiндеттерi ретiнде төмендегiлердi ұсынамыз:

Баскетболшы студенттердiң дене жұмысына қабiлеттiлiк деңгейiн, спорттық шеберлiк деңгейiне, жасына және қаншалықты жаттыққандық дәрежесiне байланысты анықтау.
Баскетболшы студенттердiң дене жұмысы қабiлетiнiң деңгейiн жетiлдiруге бағытталған дайындық әдiстемесiн эксперименттiк тұрғыда негiздеу.

Зерттеудiң әдiснамалық негiзi жеке тұлғаның маңызы, оның дамуындағы қызметтiк рөлi туралы, iлiм мен практиканың, объективтi және субъективтi факторлардың өзара байланысы туралы, қоғамдық қатынастардағы объект және субъект ретiндегi адам туралы және қоғамдағы дене тәрбиесi үрдiсiнде стихиялы және басқару қатынастары туралы материалистiк диалектиканың маңызды ахуалын құрайды.

Жұмыстың iлiмдiк маңыздылығы. Баскетболшы студенттердiң ойын әрекетi тиiмдiлiгiнiң негiзi болып табылатын дене жұмыс қабiлетiн жасқа байланысты қозғалысы анықталды және талданды. Баскетболшы студенттердiң қорғаныстық ойын тәсiлдерi мен қозғалыстардың тиiмдiлiгi жасына байланысты динамикасын зерттеу мүмкiн болды, сондай-ақ секiрiп допты лақтыру мен кәрзеңкеден ыршыған допты игеру тиiмдiлiгi көрсеткiштерiнiң баскетболшы студенттердiң классификациясына қарай өзгеруiн зерттеуге қол жеттi.

Баскетболда әртүрлi дайындық кезеңдерiндегi (дене және техникалық) ойын барысындағы әрекеттердiң тиiмдiлiгiн арттыратын үрдiстердi нысандайтын басты белгiлерi көрiнедi.

Практикалық мәнi. Баскетболшы студенттердiң дене дайындығы көрсеткiштерiн тестiлеудiң нәтижелерiн, салмақты баспалдақтық жоғарылауын функционалды байқап көрудi, сондайақ тренажерлық қондырғылардың жиынтығын қолдану, ЭЕМ-мен талдау негiзiнде, баскетболдағы ойын әрекетi тиiмдiлiгiн анықтайтын маңызды факторларды айқын көрсетуге мүмкiндiк бередi. Бұл орайда жасалған жаттығу бағдарламалары үшiн құралдарды iрiктеу жұмыстары айқындалған факторларға сәйкес жүзеге асырылды. Баскетболшы студенттердi дайындау үрдiсiнде бұл бағдарламаларды қолданудың тиiмдiлiгi педагогикалық эксперимент серияларының нәтижелерiмен мақұлданды және бекiтiлдi.

18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң дене қабiлетi, ең алдымен, күш-жiгерiнiң құрылу үрдiсiнiң дамуы аэробтық қайнар көздер құралдарымен, яғни, жұмыс уақытында ағзаға оттегiнiң келiп түсу деңгейiмен анықталады. Жасына байланысты (20 жасқа қарай) баскетболшы студенттердiң ойындық қызметiн аэробтық үрдiстерiн анаэробтық үрдiстерге күш-жiгермен қамтамасыз етуде белгiлi бiр сапалық қозғалыс немесе алға басушылық болады.
Баскетболшы студенттердi дайындаудың қазiргi таңдағы жүйесi баскетболшы студенттердiң қорғаушылық қозғалыстары мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiнiң жоғарғы деңгейiн қамтамасыз етпейдi, бұл олардың спорттық шеберлiктерiнiң өсуiне керi әсер етедi.
Баскетболшы студенттердiң қорғаушылық қозғалыстары мен тәсiлдерi тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерi алдын-ала өлшенген мәлiметтер мен жүргiзiлген факторлық талдау нәтижелерi негiзiнде жасалған, арнайы жаттығулық құралдарды қолдану көмегiмен едәуiр жақсаруы мүмкiн.

Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн зерттеу

18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн бағалау

Баскетбол командаларының табысты ойыны үшiн қажеттi басты мiндеттердiң бiрi техникалық-тактикалық арсеналдың кең ауқымын игерушi жоғары дәрежедегi спортшыларды дайындау болып табылады, олар, белгiлi болғандай, ағзаның қызметтiк мүмкiндiктерiн мобилизацияллауды шақырады. Осыған байланысты, баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетi мен оның құрылымының деңгейiн арттыру мәселесi көкейтестi болып табылатыны күмәнсiз. Кезек күттiрмейтiн маңызды болып спортшы студенттердiң жұмыс қабiлетiне көп жағдайда әсер ететiн басты факторларды анықтау мәселесi де саналады.

Берiлген тарауда жасөспiрiм баскетболшылардың дене дайындығының көрсеткiштерiн зерттеу нәтижелерi 17-20 жастағы баскетболшылардың берiлiмдерiн эргометрикалық өлшеу негiзiнде мазмұндалады, сондай-ақ, осы жастағы топтардың өндiрiсiнiң қызметтiк дайындығы (аэробты және анаэробты деңгейi) мазмұндалып берiледi. Салыстыру үшiн бiрiншi разрядты жоғары дәрежелi баскетболшылар мен спорт шеберлерiнiң максималды қызметтiк өндiргiштiгiнiң бiз өлшеген көрсеткiштерi келтiрiледi.

Осы жерде баскетболшы студенттердiң дене дайындығы қабiлетiнiң деңгейiн көтеру үшiн құралдар мен әдiстердi жасау мен негiздеу мәлiметтерi де келтiрiледi. Баскетбол бойынша студенттiк құрама командаларға арнайы дайындық тестiлерiнiң нәтижелерi 1-кестеде келтiрiлген.

1-кесте. Баскетбол ойыны бойынша студенттердiң құрама командадағы арнайы дайындық көрсеткiштерi

Көрсеткiштер

18 жасқа дейiнгi баскет-болшы студенттер

22 жасқа дейiнгi бас-кетболшы студенттер

мамыр

2001

Маусым

2001

қазан

2001

ақпан

2001

Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелi- лiгi, %

51,5+10,78

(6,78)

60,17+8,45

(5,32)

59,07+9,41

(2,45)

60,01+8,31

(2,30)

20 м/с аралыққа жүгiрiп өту

3,55+0,13

(0,18)

3,06+0,27

(0,17)

3,25+0,10

(0,03)

3,14+0,23

(0,12)

Тiк секiру биiктiгi, см

48,8+6,75

(4,25)

49,0+7,05

(4,44)

65,25+7,35

(2,80)

66,30+6,31

(3,58)

Жылдамдық төзiмдiлiгi 2 х 40 с. және 30 х 40 с

563+26,4

(16,6)

572+27,0

(17,0)

398,9+18

(4,1)

409,3+19

(5,6)

Айып добын лақ-

тыру таралымы %

67,08+13,32

(8,4)

78,67+9,24

(3,42)

80,35+7,67

(3,35)

65,68+8,30

(4,37)

18 жастағы ойыншыларды тестiлеу екi рет жүргiзiлдi техникалық-тактикалық бағыттағы оқу-жаттығу жиынының басында және соңында, осы жерден көрсеткiштердегi бiршама айырмашылықтар байқалады. Сенiмдi болған айырмашылықтар 20 м аралыққа жүгiрiп өту уақытында ғана.

Секiрмелiк, жылдамдыққа төзiмдiлiк пен лақтыру нәтижелерiндегi көрсеткiштерде маңыздылық байқалған жоқ. Республикалық бiрiншiлiкте шыққан командалар қорытындысын талдай отырып көрiнгенi, өткiзiлген ойындарда ара қашықтықтан (50) лақтырған доптың түскенiнiң пайыздық көрсеткiшi сияқты, айып добын лақтыруды (50%) тарату да маңызды түрде оқу-жаттығу жиынында белгiленгендерге жол бередi (60,17% сәйкес ара қашықтықтан және 80,3%-айып добы).

Өзiне назар аудартатыны 156 турнирдегi допты жоғалтудың маңызды жалпы саны (матчтағы Астана командасымен-37, Алматы командасымен-38), сондай-ақ, қарсыластар қалқанынан шыққан доптар үшiн күресудегi белсендiлiктiң кемшiлiгi барлығы 77 iрiктеу, ал шешушi матчтарда Қарағанды және Ақтау командаларымен 4 және 9-ға сәйкес, бұл қарсыластар қалқандағы допты iрiктеудiң жалпы санының 15% және 37%-н құрады.

Жаттығулық ойындарда мұндай көрсеткiштер едәуiр жоғары. Бұл 18 жасар студенттердiң дене дайындығының деңгейi жеткiлiксiз жоғары дәреже де екендiгiн және жауапты турнирдiң шешушi матч барысында командалардың ойын нәтижелерiнде керi әсер беруi мүмкiн екендiгiн бiлдiредi. Қызықты болып көрiнетiнi, 18 жасар ойыншы студенттердi республикалық турнирге дайындау кезеңiндегi тестiлеу нәтижелерi, республикалық турнирге қатысу алдағы 2001 жылдың жазында ЖОО-ы арасында Республикалық бiрiншiлiк дайындық жоспарына ендi.

Алынған мәлiметтердiң куәландыратыны; 20 жастағы баскетболшылар 18 жастағылардан 20 м аралыққа жүгiрiп өту уақыты мен тiк секiрудiң максималды биiктiгiне жылдамдық-күштiк дайындығы көрсеткiштерiмен басым түседi, бұл орайда ойыннан лақтырған доптың түсу пайызының көлемi (44,24 және 49%) мен айып добын лақтыру таралымы (56% және 69%). Бұл мәлiметтер 2002 жылғы ҚР студенттiк чемпионат ойындары мен бақылау ойындарының техникалық аттамасын талдау кезiнде алынды.

Мынадай қызықты дерек өзiне назар аудартады: жаттығу сабағы барысында жүргiзiлген жас баскетболшылардың ара қашықтықтан және айып добын лақтырғандағы дәл түсуiнiң пайыздық көлемiнiң көрсеткiштерi. Ол бақылау талаптарды тапсыруда тiркелген көрсеткiштерге едәуiр жол бередi. Бұл жаттығу үрдiсi кезiнде спортшы ағзасы арнайы дайындықтың дамуының дәрежесiне жеткiлiксiз әсер ететiн салмақтарға берiлетiнiн тағы да бекiте түседi; оның бiр компонентi болып ойыннан лақтыру және айып добын лақтыруды тарату пайызы саналады. Мұның салдары матч барысындағы жеткiлiксiз нәтижелiлiк болып табылады.

Жоғарыда аталғандарды төмендегiлер бекiтедi. Жылдам бұзып өтудi қолдану, республикалық турнирде Университеттiң студенттерi құрама командасының ойындарында қорғаныстың белсендi түрлерiн жүйелi қолдану, қорғаныстағы шабуыл мен қарсы әрекеттердiң жалпы санының 10%-н ғана құрайды. Күрес жүргiзудiң берiлген тәсiлiнiң тиiмдiлiгiн барлық жарыстарда бiздiң ойыншылар ұйымдастыруға қол жеткiзген 25 жылдам шабуылдың жартысынан көбi табысты аяқтағанын көрсетедi.

Бой-салмақтық көрсеткiштерiнiң көлемi тұрақты ұлғаюға беталыс жасауды көрсетiп отыр. 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң денелерiнiң салмағы мен бой ұзындығы едәуiр аз мәнге не, ал бұлар ересек жастағы ойыншыларда максималды болып келедi. Осы аталған екi көрсеткiштердiң де мәндi көлемдерi өзiне назар аудартады, ол баскетболмен айналысу үшiн iрiктеудiң ерекшелiгi болып табылады. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дене дайындығының өлшенген көрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы 2-кестеде ұсынылған.

2-кесте. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дене дайындығының өлшенген көрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы

Жас шамалық топтар	Баскетболшы студенттер
Көрсеткiштер	18-19 жас	20 жас	21 жас
Максималды алактат-тық қуаттылық (МАҚ), кгм/с.	73,92+15,30 (3,34)	97,48+21,82 (5,45)	212,09+21
20 м аралыққа жүгiрiп өту уақыты, с.	4,22+0,18(0,04)	3,79+0,36 (0,09)	3,76+0,22
Секiргiштiк, см	38,38+6,68 (1,46)	55,56+10,45 (2,61)	58,47+6,55
Жылдамдыққа шыдамдылық	326,43+49,36 (10,77)	375,7+25,66 (6,39)	380,06+12
Қорғаныс жылдам-дығының орналасуы	10,53+0,60 (0,13)	10,51+0,51 (0,13)	10,56+0,51
Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi,%	36,76+7,77 (1,70)	56,87+11,72 (2,93)	52,76+12,2
Техникалық дайындық бойынша комплекстi нормативтi орындау уақыты, с	34,01+1,71 (0,37)	40,50+2,44 (0,61)	40,57+2,95

Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орта±стандартты ауытқу (ортаның қатесi).

а) Максималды алактаттық қуаттылықты өлшеу (МАҚ).

МАҚ көрсеткiшiнiң көлемi спортшы жасының өсуiне қарай арта түседi. Барлық топтар арасында маңыздылықтың жоғары деңгейiндегi нақты айырмашылықтар анықталды, олар баскетболмен айналысу барысында осыған ұқсас сипаттағы күш салудың пайда болу қабiлеттiң едәуiр көтерiлетiнiн мәлiмдедi. МАҚ көрсеткiштерi мен маңыздылығының өзгеруi бiркелкi өтедi, олардың арасындағы айырмашылық 18-19 және 20 жастағы ойыншыларда 25% құрайды, 20-21 жастағыларда ол 20% тең, және ересек жастағы топ баскетболшыларында берiлген көрсеткiштiң көлемдi өсуi 29%-ға тең.

б) Жылдамдық күштiң мүмкiндiктерiн анықтау.

20 метрге жүгiрудегi зерттеу нәтижелерiн талдай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады: төменгiден жоғарғы жастық топқа өтуде максималды жылдамдық 20 жастағы спортшылардың көлемiне (6,02 м/ак) қол жеткiзе отырып ұлғаяды. Айырмашылықтар (18-20 жастағылар арасындағы айырмашылықты қоспағанда) барлық топтардың көрсеткiштерi арасында анық, оны бiршама жас айырмасы мен дайындық деңгейiне байланысты түсiндiруге болады (жiктеу кезiнде олар бiр жастағы топты құрайды).

Берiлген параметрдiң төменгiден ортаңғы жасқа (18 жас) және жоғарғы топқа (20 жас) өтудегi өсу жылдамдығы 10% құрайды. Жоғарғы айтылғандардан көрiнетiнi, яғни, баскетболдағы жүйелi дайындық әсерi 20 м қашықтыққа жүгiрiп өту уақытының көрсеткiштерiнде жеткiлiктi түрде айтылады.

в) Секiргiштiктiң өзгеруi тiк секiрудiң максималды биiктiк көрсеткiштерiнiң көлемi едәуiр жоғарғы жастағы топқа өтуде бiрте-бiрте артады. Барлық көрсеткiштер арасындағы айырмашылықтар, орта жас тобы iшiндегi айырмашылықты қоспағанда, маңыздылықтың жоғарғы деңгейiнде анық (аналогиялық картина 20 м. аралықтағы максималдық жылдамдық көрсеткiшiн салыстыру кезiнде байқалды).

Секiргiштiктiң бiр топтан екiншiсiне өтудегi өсу көлемi құрайды: 35% (18 ден 19,20 жас), 5% (20-22 жастағы топ iшiнде) және 20% (18-ден жоғарғы жастағы топ спортшылары). 18-ден 20 жастағы көрсеткiштердiң жалпы өсуi 47% тең.

Баскетболмен айналысу секiрмелiк көрсеткiшiне дұрыс әсер етерi даусыз. Бұл сапа-ойыншы дайындығының негiзгi жиынтығының бiрi.

г) Жылдамдыққа төзiмдiлiктiң динамикалық деңгейi.

Алынған мәлiметтер төмендегiдей қортындылар жасауға мүмкiндiк бередi: баскетболмен айналысу студенттердiң дене қабiлетiнiң (жылдамдық, төзiмдiлiк, ептiлiк, күштiлiк т.б.) дамуына күмәнсiз, дұрыс әсер етедi.

Нақты айырмашылықтар барлық жастағы топтардың көрсеткiштерi арасынан (18-19 жастағы спортшы студенттер тобының нәтижелерi арасындағы айырмашылықтан басқа) байқалады. Көрсеткiштердiң жоғарғы көлемi 18 жастағы баскетболшыларда-39 м байқалды.

Талдау жүргiзiлген топтарда өсу пайызының динамикасы жас ұлғаюына байланысты мынадай болады: 32%, 2%,5%.

д) Қорғанысты орналастыруға қабiлеттiлiктi сипаттайтын көрсеткiштердiң өзгеруi.

Алынған мәлiметтер берiлген параметр маңызының жасқа байланысты өзгеруi бiркелкi өтпейтiнi туралы мәлiмдейдi. Негiзгi өсу орта жастан (18 жас) жоғарғы жастағы топқа өтуде байқалады, оның көлемi-5%. Төменгi және екi орта жастағы топтар көрсеткiштерi бiрнеше төмен және шамамен бiр деңгейде болады (10,5 с).

Бұл 18-20 жастағы студент-спортшылардан жеткiлiктi төмен болатын орналастыру жылдамдығына қатысты. Қорғаныстық ойын тиiмдiлiгi ойынның аяқталу кезеңiнде бiрден артады, ол барлық жағынан, ойынның берiлген компонентiнiң жетiлуiне кететiн уақытқа қажеттi күштiң артуымен байланысты, өйткенi шабуылдаудағы ойынның техникалық-тактикалық деңгейi теңеседi және жарыстарда табысқа тек қорғанысы жақсы ұйымдастырылған команда ғана жетедi, ол жеке әрекеттiң жоғарғы деңгейiне негiзделедi.

е) Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi көрсеткiштерiнiң өзгеруi.

Ара қашықтықтан лақтырғанда түскен доптардың орта топтық көрсеткiштерiнiң пайызы 18 жастағы баскетболшыларда өте жоғары маңыздылығы байқалады, ол орта жас тобындағы спортшы студенттерден сәл-ақ аз (56% және 52%). Бұл 17-18 жастағы ойыншыларда байқалған дәл доп түсуi пайызының көлемiне маңызды жол бередi (36,7%), ол басқа қалған топтар көрсеткiшiнен бiршама төмен, бұлардың арасында осыған ұқсас айырмашылықтар көрiнген жоқ. Берiлген көрсеткiштiң өсу пайызы төменгi топтан жоғарғы топқа өту кезiнде 37%-ке тең.

ж) Кешендi талаптарды орындаудағы уақыт көрсеткiштерiнiң динамикасы.

Зерттеу барысында алынған мәлiметтер төменгi жастағы баскетболшылар ересектерге қарағанда жаттығуларды бiршама жылдам орындайтынын көрсеттi; 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң көрсеткiштерi маңыздылықтың жоғарғы деңгейiнде барлық жастағы топ өкiлдерiнде белгiленген көрсеткiштерден бiршама ерекшеленедi; орта және ересек топтар арасында айырмашылықтар байқалған жоқ.

Бұл, барлық жағынан алғанда, былайша түсiндiрiледi: ересек жастағы студенттер жаттығуларды едәуiр жоғары техникалық деңгейде орындайды (алып жүгiру, берулер, лақтырулар ойындағы қарсыластың қарсы келуiне есептелiп жүзеге асырылады); олардың аяқтарының жұмыс iстеуi қорғаныс кезiнде едәуiр тиiмдiрек, техникалық тәсiлдердiң орындалуы және т.б.

Осылайша, баскетболшы студенттердiң арнайы дайындық деңгейiнiң көрсеткiштерiн эргометриялық тестiлеуден алынған нәтижелердiң көрсеткенi, жылдамдық-күштiк дайындықтың негiзгi көрсеткiштерiнiң көлемi (максималды жылдамдықтар, қорғаныстағы жылдамдықты орналастыру), жылдамдыққа төзiмдiлiктiң және техникалық дайындықтың (ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi) негiзгi көрсеткiштерiнiң көлемi бiрте-бiрте тұрақты ұлғаятынын бiлдiредi.

Жасына қарай, белгiленген себептерге байланысты қорғаныстағы ойынның белсендi түрлерiне және шабуылға кететiн уақыт пен техникалық дайындықтың кешендi мөлшерiн орындау уақыты қысқарады.

Баскетболшы студенттердiң функционалдық (қызметтiк) мүмкiндiктерi

Баскетболшы студенттердiң берiлген мүмкiндiктерiнiң даму дәрежесi туралы қолда бар мәлiметтер өте үзiктелiп берiлген және саны тым аз. Баскетболшы студенттер ағзаларының қызмет атқару мүмкiндiктерi олардың аэробты және анаэробты өндiрiстiк деңгейiн параллельдi анықтаумен қатар жан-жақты зерттелмеген. Сонымен бiрге студенттiк баскетболда аэробты және анаэробты өндiрiстiк көрсеткiштердiң өзара байланысы туралы мәлiметтер алынбаған, 70 жылдардың басында жүргiзiлген зерттеулер жоғары класты баскетболшылар континентiн қозғаған /95, 98/.

а) Қайталанатын өндiрiстiң ең көбi 3-кестеде әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң ең көп аэробонды өндiрiсiнiң даму деңгейiн сипаттайтын орта топтық маңыздылықтар келтiрiлген.

3-кесте. 18-21 жастағы баскетболшы студенттердiң аэробты өндiрiсi көрсеткiштерiнiң орташа маңызы.

Көрсеткiштер	Студент- баскетболшылар
Көрсеткiштер	18-19 жас	20 жас	21 жас
О₂ ең көп қолдану л/мин	2,71+0,57 (0,12)	3,40+0,51 (0,13)	3,39+0,52
О₂ ең көп қолдану мл/кг/мин	53,70+10,68 (2,33)	53,01+4,33 (1,08)	78,96+5,73
Лактатты О₂ қолдану деңгейi, л/мин	2,11+0,62 (0,13)	2,13+0,59 (0,15)	2,50+0,61
Алактатты О₂ қолдану деңгейi л/мин	0,46+0,22 (0,05)	0,79+0,22 (0,05)	0,69+0,18
Ең көп жеңiл (өкпе) жел беру, л/мин	93,56+22,59 (4,93)	122,32+20,14 (5,03)	127,9+20
Ең көп жеңiл (өкпе)жел беру, л/мин/кг	1,86+0,32 (0,09)	1,90+0,23 (0,06)	1,85+0,21
Ең көп О₂-пульс мл/уд, мин/кг	0,29+0,06 (0,01)	0,29+0,03 (0,01)	0,27+0,03
Ең көп О₂-пульс мл/уд,/мин	14,60+3,14 (0,69)	18,43+2,82 (0,70)	18,43+3,44
«ПАНО», кг	797+149 (33)	720+198 (49)	597+122 (3)
Қуаттылық, кгм	1309+184 (40)	1543+235 (59)	1541+213

* Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орташа ± стандартты ауытқулар (орташа қатесi).

Алынған мәлiметтердi талдай келе белгiлi болғаны, ОМП-ның абсолюттi көлемдерi зерттелетiн жасқа нақты байланысты болады. Барлық топтар арасындағы айырмашылықтар маңыздылықтың жоғарғы деңгейiн де орта жастағы топтың iшкi айырмашылығын қоспағанда сенiмдi. Дене салмағының бiрлiгiне есептегенде аталған айырмашылықтар теңеседi және маңызсыз деп танылады. Бұл орайда тiптi керiсiнше байқалады: ОМП-ның едәуiр жоғары қатысты маңыздылығы 18-19 жастағы студенттерде болады (53,7 мл/кг), онда 20 жастағы баскетболшылардағы сияқты-48,9 мл/кг. Шындығында, атап көрсету керек, топтар арасындағы айырмашылқтар сенiмсiз, 19-20 жастағы баскетболшы студенттердiң көрсеткiштерiнiң 5%-тiк маңыздылық деңгейiнде сенiмдi ерекшеленетiн айырмашылығынан басқа.

Алайда, назарға алатын жайт, 18-20 жастағы студенттер салмағының көрсеткiштерiнiң өсуi жүрек қан тамырлары жүйесiнiң дамуынан алда екендiгi байқалады және ағзаның аэробты мүмкiндiктерiнiң деңгейiн бағалауда интегралды болып табылатын оттегiнi ең көп тұтыну көрсеткiшiнiң көлемi, берiлген жағдайда (бұл диспропорция ерекше айқын көрiнiп қолданылған баскетболшы студенттерде) ағзаның аэробтық мүмкiндiктерiнiң даму деңгейiн жеткiлiксiз нысандарды көрсетедi.

Салтин Б., Остранд Б. /95/ ОМП-ның абсолюттi маңызының параметрлерiн ғана бағалау үшiн қолдануды ұсынады. Сонымен бiрге атап айтатын нәрсе, абсолюттiге қарағанда ОМП көрсеткiштерiнiң қатысты маңыздылығы 18-20 жастағы баскетболшы студенттерде берiлген спорт түрлерiнiң 2 жыл барысындағы жүйелi сабақтарында сенiмдi өзгерiстердi бастан кешiрген жоқ.

Жұмыс атқарушы бұлшық еттерде ²тыныстық бақылау² тиiмдiлiгiн көрсететiн лакатты О₂-тұтыну деңгейiнiң көрсеткiшi зерттелетiн жастың ұлғаюы мен артады, бұл орайда ОМП сипатының өзгеруiмен кейбiр түйiсудi меңгередi. Аталған көрсеткiштер көлемiндегi айырмашылықтар 18 жастағы ер балдар топтары арасында басқа қалған топтардың бәрiмен бiрдей жоғары маңыздылық деңгейде. Минокард қабiлетiнiң қосымша метаболистiк бағасы болып табылатын О₂-нi алактатты тұтыну деңгейi көрсеткiшiнiң көлемi 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң көрсеткiштерiн басқа жастағы /11, 23, 18/ топтардың нәтижелерiмен салыстырғанда ғана едәуiр өзгерiсте болатыны анықталды, өз кезегiнде, осылардан алынған мәлiметтер арасында айтарлықтай айырмашылықтар аса байқалған жоқ.

Сыртқы тыныс алу аппаратының жұмыс iстеу тиiмдiлiгi өкпенiң максималды тыныс алу көмегiмен сипатталады. Өкпенiң тыныс алуының абсолюттiк көрсеткiшiнiң көбiрек орташа маңыздылығы 20 жастағы (128,75 с) ер балаларда белгiлендi, ал азырағы 18-19 жастағы спортшы студенттерде белгiлендi. Берiлген көрсеткiштiң көлемiндегi айырмашылықтар, 18-19 жастағы топтар арасындағы айырмашлықты қоспағанда, басқа барлық жастағы топтардың арасындағы жоғары маңыздылық деңгейiнде нақтырақ болады, сондай-ақ 20-21 жастағы баскетболшылар арасында да нақты болып келедi.

Берiлген параметрдiң жалпы өсiмi 20% құрады. Өкпенiң максималды тыныс алу көрсеткiшiнiң қатысты маңыздылық көлемiнiң динамикасы әртүрлi жас өкiлдерi арасындағы сыртқы тыныс алу аппаратының жұмыс тиiмдiлiгi айырмашылығының жоқтығын бiлдiредi. ОМП көрсеткiшiмен максималды өкпенiң тыныс алу көрсеткiшi, оттегiлiк жүрек соғысы (О₂) спортшының функционалдық жағдайы критерийлерiнiң бiрi болып табылады. Б.Хендерсон мен Д.Принстiң пiкiрлерi бойынша, ол қандағы гемоглобин құрамы сияқты, жүрек соғысы жұмысын да жақсы көрсетедi /95/.

С.Бланке мәлiметi бойынша /98/, О₂ жүрек соғысы, ОМП-қа қарағанда ағзаның кардиологиялық жағдайы туралы көбiрек ақпарат бередi. Баскетболшы студенттердiң бұл көрсеткiшiнiң динамикасын бақылау кезiнде зерттелетiн жасқа байланысты оның сызықтық көлемiнiң өсуi байқалды.

Барлық топтар арасындағы айырмашылықтар маңыздылықтың ең жоғарғы деңгейiнде нақты болады. О₂ жүректiң соғу жиiлiгiнiң қатысты маңыздылығында едәуiр өзгерiстер байқалған жоқ. «Пано» сынақ деңгейiнiң орталанған топтық көрсеткiштерi динамикасын, тыныстық коэффицент көлемiн 6-кестедегi мәлiметтер бойынша анықтауға болады.

18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң максималды қайталанатын деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштердiң динамикасын талдай отырып, бiр жағынан олардың абсолюттiк көлемiнiң тұрақты ұлғаю тенденциясын (ОМП, О₂ жүрек соғу жиiлiгi, сынау қуаттылығының деңгейi), екiншi жағынан, жоғарыда аталған көрсеткiштердiң белгiлi деңгейдегi мәнiнiң тұрақтылығын атап көрсеткен жөн.

б) Анаэробты өндiрiстiң максимумы.

4-кестеде баскетболшы студенттердiң анаэробты өндiрiсiнiң максималды деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштердiң орта топтық мағынасы келтiрiлген.

4-кесте. Баскетболшы студенттердiң анаэробты өндiрiсiнiң маңыздылық көрсеткiштерi

Көрсеткiштер	Студент-баскетболшылар
Көрсеткiштер	18-19 жас	20 жас	21 жас
О₂-қарызының максимумы, л	4,11+1,32 (0,29)	8,25+2,85 (0,71)	7,06+2,93
О₂-қарызының максимумы, мл/кг	82,83+26,14 (5,7)	128,17+41,64 (10,41)	100,95+3
О₂ алакатты қарызы, л	1,45+0,65 (0,14)	1,77+0,78 (0,20)	1,90+0,59
О₂ алакатты қарызы, мл/кг	28,92+11,35 (2,48)	27,10+9,47 (2,37)	26,99+6,0
О₂ лактатты қарыз, л	2,66+1,08 (0,24)	6,47+2,47 (0,62)	5,15+2,58
О₂ лакатты қарыз мл/кг	53,70+22,36 (4,88)	101,01+37,65 (9,41)	73,98+35
Жылдамдықтың алактатты константы (к1)	1,63+0,71 (0,15)	1,31+0,41 (0,10)	1,37+0,32
Жылдамдықтың лактатты константы (к2)	0,18+0,08 (0,02)	0,13+0,05 (0,01)	0,17+0,09
СО₂ эксцесi, л	0,53+0, (0,05)	1,07+0,42 (0,10)	1,39+0,26
СО₂ эксцесi, мл/кг	10,49+4,76 (1,04)	16,62+6,14 (1,53)	20,18+3,3

Алынған мәлiметтердiң көрсеткенi, оттегiлiк қарыздың сомалық көрсеткiшiнiң абсолюттiк мәнi мен оның алактаттық фракциялары 20 жастағы баскетболшыларда көбiрек байқалады, төменгi жастағы топ өкiлдерiнде азырақ байқалады.

О₂ лактаттық қарыз көлемiнiң көрсеткiштерi 18 жастағы баскетболшыларда өте жоғары (6,47л). Осы көрсеткiш динамикасын талдау барысында анықталғаны сол, олардың арасындағы айырмашылықтар тек 18-19 жастағы жасөспiрiмдер туралы мәлiметтер мен басқа қалған жастағы топтар туралы мәлiметтердi салыстырғанда сенiмдi болады.

Осылайша, жасына байланысты О₂ қарызының абсолюттiк көлемi де өзгерiп отырады. Кейбiр айырмашылықтар О₂ қарызының алактатты фракциясының динамикасы өсуiнде байқалады, оның көлемi жас өскен сайын тұрақты ұлғайып отырады, алайда, айырмашылықтар тек 18-19 жастағы баскетболшыларды 20-21 жастағы спортшылармен салыстырғанда ғана белгiлi болады. Сомалық және лактатты О₂-қарыздарының қатысты көрсеткiштерi 19 жастағы баскетболшы студенттерде үлкен көлемге ие болды, ал О₂ алакатты қарызы төменгi жастағы топтың спортшыларында үлкен көлемде болады.

18-19 жастағы спортшылардың көрсеткiштерi мен О₂-(к1) қарызының жылдамдығын төлеу көрсеткiшi арасында бiр жағынан, ал басқа жағынан 20-21 жастағы баскетболшылар арасында нақты айырмашылықтар байқалды.

О₂-лактатты қарызын (к2) жылдамдықты төлеудегi көрсеткiшiнiң маңыздылығының жоғарғы деңгейi барысында, басқа қалған топ өкiлдерiнде аталған көрсеткiштер жасөспiрiмдердiң төменгi топтарында басым болғанымен, олардың бiр-бiрiнен айырмашылығы жоқ.

Ехс СО₂-көрсеткiштерiнiң ең жоғары көлемiн 21 жастағы баскетболшылар, ең төменгi жасөспiрiмдер. Ехс СО₂ абсолюттi көрсеткiштерi 21 жастағы баскетболшыларда жоғарғы деңгейде, төменгi жаста жасөспiрiмдерде төменгi деңгейде болады. Олардың ерекшелiктерiнiң растылығы төменгi жастағы топтардың деңгейлерiмен салыстырғанда айқын көрiнедi. Ехс О₂ қатыстылық белгiлерiнiң деңгейлерi — 21 жастағы баскетболшы студенттерде көбiрек, ал 19 және 20 жастағы баскетболшыларда едәуiр аздау. Ерекшелiктерiнiң растылығы барлық жастағы топтардың көрсеткiштерi тән, тек 20 және 21 жастағы топтар арасындағы айырмашылықтарды алмаған кезде.

Жоғарыда аталғаннан көретiнiмiз, 19, 20 және 21 жастағы баскетболшылар төменгi жастағы (17-18 жас) баскетболшылардың аэробты өндiрiсiнiң негiзгi көрсеткiштерiнiң деңгейлерiнен едәуiр жоғары асып тұрады (максималды О₂-қарызының абсолюттi деңгейi және оны құрайтын фракциялар, Ехс СО₂, сонымен қатар О₂-қарыздың лактаттық және максималдық қатыстылық параметрлерi, Ехс СО₂ деңгейi). О₂-қарызының қатыстылық көрсеткiштерi шындығында өзгерген емес.

Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк мүмкiндiктерi

Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс iстеу қабiлетiнiң факторлық құрылымы. Бұл бөлiмде 18-21 жастағы баскетболшы студенттердiң дене жұмыс iстеу қабiлетiнiң басты факторларын анықтауға қолданылған факторлық талдаулардың нәтижелерi көрсетiлген (барлық топ толығымен).

Факторлық талдауды жүргiзу кезiнде алты ортақтасқан факторлар көрсетiлдi, олардың көмегiмен бақыланып отырған жеке көрсеткiштер арасындағы байланыстарды түсiндiруге болады. Бұл факторлардың үлесiне жалпы сұрыптаулардың бытырауы (дисперсия выборки)-73,8% кiредi. Ал ендi түсiндiрме түсiнiктi болу үшiн, корреляцияның барлық статистикалық маңызды коэффиценттерi, әр көрсетiлген факторлардың өлшенген көрсеткiштерi мен бiрге байланыстарын бейнелейдi, ол 5-кестеде жеке көрсетiлген.

5-кесте. Факторлық талдауға енген кодтық белгiлердiң көрсеткiштерi, сонымен қатар, айналымнан кейiнгi факторлар

фактор 1		фактор 2		фактор 3		фактор 4
Жалпы аэробтық қуаттылық		Арнайы дайындық		Лактатты қарызды жою жылдамдығы		Алактатты қарызды жою жылдамдығы
Код-тық белгi	Кор-реля-ция	Код-тық белгi	Кор-реля-ция	Код-тық белгi	Кор-реля-ция	Код-тық белгi	Кор-реля-ция
Х3	0,905	Х25	-0,599	Х15	0,758	Х14	0,673
Х7	0,903	Х21	-0,542	Х17	-0,635	Х16	-0,427
Х6	0,828	Х26	-0,421	Х18	-0,627
Х4	0,827
Х23	0,816

Фактор 1 (жалпы сұрыптаулардың бытырауының 35% жоғарысы) велоэргометрдегi жұмыс уақытының жалпы көрсеткiштерiнiң, ОМП абсолюттық деңгейiнiң Оg-пульстiң және өкпенiң тыныс алудағы жағымды корреляциясын анықтайды. Осыған қарап, аталған факторды жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн анықтайтын ағзаның кейбiр қасиеттерiмен бiрiктiруге болады.

Фактор 2 (жалпы сұрыптаулардың бытырауының 10,2%) бұл жерде кешендi талапты орындау уақытының және 20 метрлiк алаңды жүгiрiп өту уақытының көрсеткiштерi бойынша факторлық үлес жоғары болады. Оның жоғарғы қашықтыққа лақтыру нәтижелерiнiң көрсеткiштерiмен корреляцияға түсетiнiн ескерсек, оны арнайы дайындық деңгейiнiң факторы есебiнде қарастыруға болады. Оның құрамына баскетболшы студенттердiң маңызды жақтарын, атап айтқанда, алаңда шабуылдау мен қорғаныс кезiнде қозғалысқа келу тиiмдiлiгi, әртүрлi жылдамдықпен допты екi қолымен оңтайлы жүргiзу, лақтырыстар мен допты келесi ойыншыға беру дәлдiлiгi, шығып кеткен доп үшiн жанқиярлығы кiредi. Байқауымызша, жас ойыншылардың техникалық бiлiктiлiгi, команданың жалпы жетiстiгiне үлкен үлес қосады.

Фактор 3 және 4 (жалпы бытыраулардың 8,7% және 8,2%) лактаттық О₂-қарызының (К2)-3 фактор және алактаттық О₂-қарызының (К1)-4 фактор констакттық төлемiнiң жоғары нәтижелiк орреляциясы болады. Осы факторлар О₂-қарызының фракцияларының тез жойылғыштығын анықтайды, ол жасөспiрiм баскетболшылардың ойындағы iс-әрекетiнiң анаэробты энергиямен қамтамасыз ету пайызына жатады.

Фактор 5 және 6 (жалпы сұрыптаулар бытырауларының 6,1% және 5,3%) мксималды О₂-тұтынумен статистикалық маңызды корреляцияда болады және демалу, ПАНО, коэффицентiнiң деңгейiмен де болады. Бұл байланыстардың нақты түсiндiрмесi болып аталған факторлардың бiр-бiрiмен бiрiгуi болып табылады және жасөспiрiм спортшылардың ағзасының деңгейiмен де байланысты.

Сол себептен, факторлық талдау, 18-21 жастағы студент бас-кетболшылардың дене жұмыс қабiлетiнiң, аэробтық қабiлетiнiң даму деңгейiнiң көбiнесе анықтауға септiгiн тигiздi, атап айтқанда жұмыс уақытында ағзаға келетiн оттегiнi тиiмдi пайдалануды да анықтайды. әдiстемелiк жағынан бұл, баскетболшы студенттердiң жұмыс қабiлетiн анықтайтын функционалдық дайындық базасын құру үшiн, басты назарды төзiмдiлiктi дамытатын жаттығу тәсiлдерiне аудару қажет болып отыр.

Жұмыс iстеу қабiлетiнiң маңызды белгiсi ретiнде арнайы дайындық екенiн ескеру қажет. Ағза қабiлетiнiң аэробтық көздер арқылы энергия шығаруы маңызды роль атқарады. Бiздiң тәжiрибелер нәтижесiнде алынған мәлiметтерге қарағанда, баскетболшы студенттердiң маңызды факторы болып биоэнергетикалық үрдiстердiң аэробтық қуаттылығы болып табылады, ол баскетболшылардың дене жұмыс қабiлетiн анықтайды. Барлық топтарды (18-21 жас) толығымен алған кезде оның үлесiне жалпы сұрыптаудың бытырауларының 35% келедi.

Ағзаның бұл қабiлетi, ертеректе жүргiзiлген тәжiрибелер негiзiнде, жүзушi жасөспiрiмдер мен конькишi-жасөспiрiмдердiң жоғары нәтижелерге қол жеткiзуге ықпалын тигiзген. Аэробтық өндiрiс ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттерде жалпы төзiмдiлiкпен байланыстырылады. Маңыздылығы жағынан екiншi фактор баскетболшы студенттердiң арнайы дайындық деңгейiн анықтайды (жалпы сұрыптау бытырауының 10,2%). Баскетболды зерттеген кезде /95/ баскетболшы студенттердiң дайындық компоненттерi бiрнеше рет аталып өтiлдi.

Тек, үшiншi маңыздылығы жағынан факторға алактаттық және лактаттық оттегi қарызын тез жою қабiлетi түрiндегi аэробтық өндiрiс алады. Егер ересек баскетболшылардың жұмыс қабiлетiнiң басты факторларын анықтаудағы ертеректегi нәтижелерiн, алынған мәлiметтермен салыстырсақ онда олардың арасындағы орасан зор айырмашылықтарды көремiз. Мысалы, үлкен мамандандырылған баскетболшыларға алынған мәлiметтерге қарағанда, баскетболшы-лардың жұмыс қабiлетiн арттыру үшiн, басты назарды олардың аэробтық мүмкiндiктерiн дамытуға аудару қажет.

Аэробтық гликометикалық өндiрiс практикалық өндiрiс практикалық iс-әрекетте және оқулық-әдiстемелiк әдебиеттерде жылдамдылық төзiмдiлiгiмен байланысады. Сол себептен, бiз жүргiзген факторлық талдау нәтижелерi мен қолданылған теңестiрулердi қарастыра отырып, 18-21 жас аралығында баскетболшы студенттердiң жасын өтпелi деп айтуға болады, осы жерден үлкен баскетболшылардың аэробтықтан анаэробтық ойын жүйесiне өту кезiндегi энергиямен қамтамасыз ету үрдiстерiнiң өзгеруi басталады.

18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң анаэробтық өндiрiсi деңгейiн арттыруға арнайы жаттығулардың әсерi

Мамандандырылған жаттығулардың 18-19 жастағы студент- баскетболшылардың анаэробтық өндiрiс деңгейiнiң жоғарылауына әсер етуi. Жүргiзiлген тәжiрибелердiң нәтижелерi көрсеткендей, көпжылдық жаттығу үрдiсiнде дене дайындығы баскетболшы студенттердiң негiзгi компоненттерiнiң бiрi болып табылады. Сонымен қатар, алынған мәлiметтер жас спортшылардың дене дайындығының деңгейiнiң аса жоғары емес екендiгiн және резервтегi жасөспiрiм спортшылардың спорттық деңгейiн жоғарылатуын дәлелдейдi.

Соңғы жылдары кейбiр тәжiрибелерде, баскетболшы студенттердiң контингентiнде жүргiзген кезде, ойыншылардың әртүрлi дене сапасын дамытуға бағытталған әртүрлi жаттығу бағдарламаларды қолдануды тапты. Мысалы, кейбiр авторлар жаттығу үрдiсiнде айналмалы жаттығуларды кең қолдануды ұсынады, ол ағза мен жүйелердiң функционалдық жағдайларына жағымды әсер етедi, техникалық-тактикалық iс-әрекетiн жақсартады, жылдамдығын және жылдамдық төзiмдiлiгiн жоғарылатады, сонымен қатар, қорғаныста ойынның тиiмдiлiгiн арттырады. Айналмалы жаттығу үрдiсiн ұйымдастырудағы тиiмдi форма болып табылады /32/. Айналмалы жаттығу баскетболшыларды дайындауда кең қолдануды талап етуiн атап өткен жөн. Бұл әртүрлi тәжiрибелердiң нәтижелерiмен дәлелденедi /75, 68/.

Осыған орай, бiздiң жаттығу бағдарламамыздың кейбiр кезеңдерiне айналмалы жаттығуды қолдану ұйғарылды. Жаттығу жүктемелер ағзаға әсер ету деңгейiне орай баскетболда былайша бөлiнедi:

-аэробтық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ=160-180 соққы/ мин);

-анаэробты гликолитикалық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ 180 соққы/мин жоғарыдан)

-алактатты-күштiлiк бағытындағы күш-қуаттар (қарқындылығы жоғары, ұзақтылығы 20 секундқа дейiн). Бiздiң экспериментiмiз барысында, ағзаға әсер ететiн күш-қуаттардың көлемi есептеледi, олардың деңгейi пульстық режимнiң мәлiметтерi бойынша анықталып отырды, оны экспериментке қатысушылар өздiгiнен өлшеп отырды. 16 айлық эксперимент екi кезеңде жүргiзiлдi.

Сегiз айлық дайындық мезгiлiнiң 608 сағатының 320 сағаты (62,6% уақыты) пульстiк режимде эксперименттiң бiрiншi кезеңiнде 150 соққы/мин-мен жүзеге асырылды. Атап айтқанда ағзаның функционалдық жүйесiне әсер ететтiн кезде оның 44,7% аэробтық күш-қуатқа тиiстi 39,3% араласқан күш-қуатқа тәуелдi және соңында 3,6% алактатты-күштiлiк бағытқа тиiстi. Эксперимент туралы бұл бақылау кезеңi жарысқа дейiнгi және жарыс мерзiмiне келгендiктен, уақыттардың көп бөлiгi техниканың элементтерiн жетiлдiруге және тактикалық байланыстарға бөлiндi, осы үрдiстерде үйрету түрлерi, көрсету мен түсiндiру сонымен қатар, жаттығуларды жақсылап меңгеру үшiн баяу режимдерде орындау орын алды.

Эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде баскетболшы студенттер 15-25 бақылау және ресми ойындар өткiздi. Эксперименттiң екiншi бөлiгiнде салыстырмалы педагогикалық эксперимент өткiзiлдi. Ол үшiн 30 шыныққандар өздерiнiң спорттық деңгейiне сай екi топқа бөлiндi, оның бiрi бiздiң жасалған жаттығу бағдарламамызды оқуларының соңында қолданған, ал екiншiсi бақылау болған. Ол жаттығуларды жалпы берiлген әдiстеме бойынша жалғастырды. Әр топтың құрамында 15 адамнан болды.

Эксперименттiң екiншi бөлiгiнiң ұзақтығы бiрiншiсi сияқты 8 ай шұғылданушылар аптасына 8 рет жаттығып отырды (спорттық-сауықтыру лагерi жағдайында-10 рет). Екiншi бөлiктi эксперимент баскетболшы студенттердiң жылдық циклдық дайындығының әртүрлi кезеңдерiне келгендiктен, әдiстердi жасауда дифференциалды жеке жаймен келу керек едi, сонымен қатар, спортшылардың дайындық кезеңдерiнде қойылатын мақсаттар мен шешiмдердi назарға алу керек.

Атап өткенiмiздей, жаттығу бағдарламасы әр оқулық-жаттығу сабақтардың соңғы жақтарында қолданылып отырды, оны орындау үшiн 20 минут уақыт бөлiнiп отырды, осы уақытта бақылау тобында жаттығушылар қашықтықтардан лақтыру және айып добын лақтыруды орташа қарқынмен (ЖСЖ 140 соққы/мин төмен) орындап отырды.

Сондықтан, жаттығуға бөлiнген уақыт мөлшерi педагогикалық классификация бойынша-650 сағат (оқулық-жаттығу жұмысының үлкендiгiне орай, эксперименттiң бiрiншi бөлiгiне қарағанда қосымша)-екi топ үшiн бiрдей болды.

Жаттығу бағдарламасын құруда басты мақсаттар мыналар болды:

Жаттығулардың жан-жақтылығы, атап айтқанда, сол немесе басқа да дайындық кезеңiне сәйкестiгi.
Сабақтарды жай материалдық тұрғыдан қамсыздандыру, атап айтқанда, университеттiң баскетболшы студенттерiн дайындау жағдайында қол жеткiзiлуi.

Ауыспалы кезең кезiнде бағдарламаға аэробтық бағыттағы жаттығулар енгiзiлдi-тоқтатылмайтын пульстiк режимдегi 150-160 соққы/минутындағы бiрiңғай жүгiру, ол мүмкiндiгiне қарай ашық ауада орындалды.

Дене дайындықтарына арналған бастапқы кезеңде, ол уни-верситеттiң Шымкент институтының спорттық-сауықтыру лагерiнде өткiзiлдi, эксперименталдық топтың сыналушылары күш-қуаттың аэробтық және аралас түрлерiн орындады. Дайындық кезеңiнiң бiрiншi жартысында (маусым-шiлденiң басы)-аралас кезеңiнде қолданылатын тек аэробтық түрде, ал екiншi жартысында (шiлде-тамыздың басы)-араласқан түрде, бiрақ аэробтық түрдегi күш-қуатқа тағы да өтедi. Сабақтарға жан-жақтылық енгiзу үшiн, екi түрлi нұсқа қолданылды:

1-нұсқа. 7-минуттық жүгiру (ЖСЖ=150-160 соққы/мин)-қатты ойлы-қырлы жерлермен және үлкен қырлы жерлермен 6 минуттық жүгiру (трассаның әр 70-80 метрiне 15 метрге дейiн, ЖСЖ= 160-180 соққы/мин)-7 минуттық жүгiру (ЧСС=150-160 соққы /мин).

2-нұсқа. 5 минуттық жүгiру (ЖСЖ=150-160 соққы/мин)-сабақтардың негiзгi бөлiмi айналмалы жаттығудың түрi бойынша ұйымдастырылған. Жаттығулар төрт жаттығу орнында орындалып отырды: 1-қорғаныс қозғалыстарын орындаудағы аяқтардың жұмысы; 2-жерде отырып аяқпен дене бөлiгiн кезек-кезек көтеру, 3-жартылай отырып секiру; 4-штанганың грифiн (10 кг) төменгi жағдайдан жоғарғы жағдайға көтеру-5 минуттық жүгiру (ЖСЖ= 150-160 соқ/мин). Айналмалы жаттығу кезiнде әр жаттығу орнындағы жұмыс екi минуттай болады (ЖСЖ=150-160 соқ/мин), демалу үзiлiсi-30 секунд. Сыналушылар бiр айналым бойынша өтiп отырды.

Жарысқа дейiнгi кезең уақытында (тамыз айының аяғы-қазан айының соңы) аэробтық және араласқан түрдегi күш-қуаттар қолданылды. Оның басты мақсаты техникалық шеберлiктi шыңдау болып табылады. Сонымен қатар кезек-кезек бағдарламаның екi нұсқасы қолданылды:

1-нұсқа. Бастапқы бөлiгiне 8 минут iшiнде доппен кешендi жаттығудың орындалуы кiрдi, кейiннен жаттығулардың келесi түрлерi ұсынылды: қалқаннан қайтып келген допты жылдамдықпен жүргiзе бiлу. Әр жаттығуды орындау уақыты-2,5 минут, демалыс үзiлiс-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқ/мин).

2-нұсқа. 8 минут iшiнде доппен кешендi үзiлiссiз жаттығу (ЖСЖ=150-160 соқ/мин) жүргiзумен допты алуды байланыстыру-жұпта болғанда бiр-бiрiне доп беру доп алу мен жүргiзудi байланыстыра отырып допты лақтыру әртүрлi техникалық тәсiлдердiң түрлерiн қолдана отырып жүргiзу (артқа өткiзу, аяқтың астынан өткiзу, айналыстар). Әр жаттығуды орындау уақыты-2,5 минут, демалыс үзiлiсi-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқ/мин).

Ал ендi соңында, жарыс кезеңiнiң барысында (қазанның ортасы-желтоқсанның аяғы) араласқан бағыттағы жаттығулар қолданылды (ЖСЖ=160-180 соқ/мин). Бұл кезеңдегi сабақтар техникалық-тактикалық шеберлiктi жетiлдiруге арналған сабақтардың екi нұсқасы қолданылды:

1-нұсқа. Ойын алаңының жанындағы сызық арқылы тез жүгiрiп өту жаттығуы-8 минут; допты алу мен жүргiзудi байланыстыра отырып жеке лақтырулар жасау-3 минут; бүкiл алаң бойынша прессинг ойынын қолдану толық құрамды жоспарлық ауыстырулар арқылы шабуылды 15 секундқа дейiн қысқарту-7 минут.

2-нұсқа. Орталық алаң бойынша тез жүгiрiп өту-8 минут; бiр қалқанда тоқтаусыз 2х2 ойыны-3 минут; коллективтiк допты алып қою ойынын қолдану және толық құрамды жоспарлық ауыстырулар арқылы шабуылға бөлiнген уақытты 15 секундқа дейiн қысқарту-7 минут. Екi нұсқада да демалыс үзiлiсi жаттығулар арасында 2 минутқа тең болады.

Жаттығу бағдарламалардың ұзақтылығы 128 сағат болды (47,7%-аэроботық түрдегi күш-қуаттар және 52,3%араласқан түрде болады). Кезеңдер бойынша күш-қуаттардың ара-қатысы мынадай: ауыспалы аэробтық түрдiң 100%; дайындық-анаэробтықтың 75% араласқанның 25%; жарысқа дейiнгi-аэробтықтың 40% араласқанның 60%; жарыстық-араласқанның 100%. Эксперименттiң екiншi бөлiгi кезiнде жасөспiрiм спортшылар 10-20 бақылаулық және ресми ойындарға қатысты.

Эксперименттiң барлық кезеңдерiнде жүргiзiлген бақылау өлшемдердiң нәтижелерi 6-кестеде көрсетiлген.

6-кесте. Морфологиялық көрсеткiштер, функционалдық өндiрiстiң көрсеткiштерi, 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң эксперименттiң басы мен ортасындағы арнайы дайындықтарының көрсеткiштерi

Көрсеткiш- тердiң код- тық белгiсi	Эксперменттiк топ			Бақылау тобы
Көрсеткiш- тердiң код- тық белгiсi	1-тексеру	2-тексеру	Айырмашы-лықтардың дұрыстығы	1-шi тексеру
1	2	3	4	5
Х1	165,80+8,45	173,6+8,50	Р<0,05	170,33+10,71
Х2	50,61+8,83	54,53+9,36	Р>0,05	54,33+7,42
Х3	6,80+1,80	9,00+1,65	Р<0,01	8,2+1,41
Х4	89,63+23,88	118,7+22,15	Р<0,01	110,92+17,50
Х5	189,1+7,5	191,6+7,80	Р>0,05	191,13+7,84
Х6	13,67+2,74	17,10+2,79	Р<0,01	16,86+2,49
Х7	2,59+0,55	3,26+0,55	Р<0,01	3,21+0,45
Х8	51,18+5,87	60,03+6,36	Р<0,001	57,82+4,28
Х9	1,07+0,1	1,03+0,08	Р>0,05	1,09+0,06
Х10	1068+256	1436+276	Р<0,001	57,82+4,28
Х11	556+148,6	628+163	Р>0,05	709+141
Х12	0,65+0,23	0,87+0,19	Р<0,01	0,62+0,23
Х13	2,03+0,74	2,54+0,50	Р>0,05	2,48+0,67
Х14	1,70+0,95	1,55+0,45	Р>0,05	1,42+0,47
Х15	0,21+0,11	0,13+0,03	Р<0,01	0,21+0,10
Х16	1,61+1,29	1,80+0,72	Р>0,05	1,87+0,61
Х17	3,50+1,91	6,90+2,22	Р<0,001	3,25+1,19
Х18	5,11+2,14	8,70+2,65	Р<0,001	5,12+1,38
Х19	0,836+0,340	0,930+0,29	Р>0,05	1,06+0,28
Х20	78,70+16,98	99,72+15,45	Р<0,001	84,16+14,67
Х21	4,09+0,14	3,93+0,14	Р<0,001	4,14+0,18
Х22	10,31+0,59	9,98+0,43	Р>0,05	10,41+0,49
Х23	326,73+51,77	356,10+15,68	Р>0,05	338+11,06
Х24	40,33+8,95	48,53+7,62	Р<0,01	41,46+5,50
Х25	33,41+256	31,66+1,10	Р>0,05	34,77+2,39
Х26	38,46+8,2	47,06+7,04	Р<0,01	37,4+5,15
Х27	1,76+0,33	2,19+0,31	Р<0,001	1,99+0,16
Х28	0,27+0,03	0,32+0,04	Р<0,001	0,30+0,1
Х29	31,54+24,78	35,21+10,44	Р>0,05	33,86+11,17
Х30	70,34+36,68	128,17+42,24	Р<0,001	59,46+24,40
Х31	101,97+41,12	160,68+47,51	Р<0,001	93,32+28,30
Х32	16,30+5,45	17,08+4,48	Р>0,05	19,00+3,59

6-кестеде көрсеткенiмiздей, педагогикалық эксперименттiң алғашқы 8 айында 32 көрсеткiштiң 10 деңгейiнде өзгерiстер болған. Ехс СО₂ (абсолюттық және қатыстылық белгiлер), алактаттық О₂-тұтынудың деңгейлерi анығымен көрсетiлген, сонымен қатар 20 метрлiк кесiндiде анықталған О₂-қарызы мен уақытының максималды деңгейi де көтерiлген.

Сонымен қатар, эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде аэробтық өндiрiстiң көрсеткiштерiнде анықталған өзгерiстер табыла қойған жоқ, атап айтқанда, О₂ тұтынудың максимумы (абсолюттық және қатыстылық белiгiлер), максималды өкпенiң тыныс алуы, максималды О₂-пульс, велоэргометрдегi жұмыстың жалпы уақыты және арнайы дайындық бойынша тестiлеу нәтижелерiнде де бола қойған жоқ.

Сол себептен, 8 айлық тәжiрибе мәлiметтерiнде эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде айтылған 12-13 жастағы жасөспiрiм спортшыларды жаттықтыру туралы ертеректе айтылған ұсыныстарды дәлелдейдi, ол спортшылардың ағзасының аэробтық қабiлеттiлiгiнiң өркендеуiне толығымен әсер етпейдi, олар факторлық талдау арқылы анықталғандай, жасөспiрiм баскетболшылардың жұмыс қабiлетiнiң дене құрылымында анықтаушы болып табылады. Факторлық талдаудың нәтижелерiн зерттегенен соң және эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде дене жұмыс қабiлетiнiң көрсеткiштерiнiң өзгеруiнде, жаттығу бағдарламасының екпiндiк бағыты функционалдық мүмкiндiктердi өркендетуге жасалған, ол аэробтық өндiрiспен тiкелей байланысты. Осы себептен, жасөспiрiм спортшылардың аэробтық және анаэробтық мүмкiндiктерiнiң өркендеу деңгейiне әсер етуiн қарастыру туралы мәселе қойылды.

Эксперимент аяғындағы баскетболшылардың тестiлеу нәтижелерi 6-кестеде көрсетiлген. Екi топта да бiршама өзгерiстер болғанын атап өтуге болады, олар әсiресе эксперименттiк топтың мәлiметтерiнде анық көрiнiп тұр. Сабақтардың соңында 20 минуттық жаттығу бағдарламасын қолдану нәтижесiнде, ол 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң аэробтық өндiрiсiнiң дамуына бағытталған, осының нәтижесiнде абсолюттық көрсеткiштердiң максималдық белгiлерi жақсарған: О₂-тұтыну-26%-ке, (2,59-3,26 л); максималдық өкпенiң тыныс алуы-33%-ке (89,6-11,8 эл); О₂-пульс-25%-ке (13,7-17,1 мл/соқ). Қатыстылық көрсеткiштердiң деңгейлерi келесi түрде жоғарылады: өкпенiң тыныс алуы-25%-ке (1,76-2,19 мл/кг/мин), О₂-пульс-18%-ке (0,27-0,32 мл/соқ), әсiресе интегралдық көрсеткiштiң бiрден көтерiлуiн атап өткен жөн, ол аэробтық мүмкiндiктердiң даму деңгейiн анықтайды максималдық О₂-тұтынудың салмақ бiрлiгiне, оның маңыздылығы 17,6% өстi (5118-6003 мл/кг).

Сонымен қатар, лакаттық О₂ тұтынудың, лакаттық және мак-сималдық О₂-қарыздардың критикалық күштерi деңгейiнiң көрсет-кiштерi де өстi. Осы жерде атап өткен жөн, Бой-салмақ сипаттамалар онша өзгере қоймаған тек дененiң ұзындығы анығымен өскен (5% маңыздылық деңгейiнде).

Арнайы дайындық бойынша эксперименттiк топтағы тестiлеу нәтижелерi де жақсарған. Мысалы, максималды жылдамдықпен секiрудiң нәтижелерi сәйкесiнше 4 және 20% көтерiлдi. МАМ белгiсiнiң мөлшерi де жақсарған (14%), жылдамдылық шыдамдығылығы (9%-ке), ара қашықтықтардан дәл лақтырулар пайызы (26%-ке), және кешендi талаптарды орындау уақыты (9%-ке) жақсарған.

Бақылау тобында алактаттық О₂-тұтынудың, лактаттық және максималдық О₂-қарызының (абсолюттiк және қатыстылық белгiлер), велоэргометрдегi жұмыстың жалпы уақытының, критикалық күштiң деңгейiнiң, сонымен қатар, максималдық О₂-пульстiк және Ехс СО₂-нiң көрсеткiштерi айтарлықтай жоғарылаған.

Бұл жерден түйетiнiмiз, эксперименттiң бiрiншi кезеңiнде, жаттығуларды жалпы алынған тәсiлдердi қолдану, негiзiнен, аэробтық өндiрiстiң параметрлерiне, лакаттық және жиынтық О₂-қарызының мөлшерлерiне, Ехс СО₂-ге әсер еттi. Ол аздаған дәрежеде аэробтық өндiрiстiң және арнайы дайындық көрсеткiштерiнiң жақсаруына әсер еттi.

Жасөспiрiм баскетболшылардың жұмыс iстеу қабiлетiнiң деңгейi туралы алынған мәлiметтердi қорытсақ, ол нақты емес, өйткенi, егер олардың дайындық деңгейiн жоғары дәрежелi баскетболшылардың дайындық деңгейлерiмен салыстырсақ, ол нақтыланбаған қорытындылар мен тұжырымдарға алып келуi мүмкiн. Баскетболдағы бақылау жүйесi, негiзiнен, дене сапаларының көрсеткiштерiн бағалауға және жаттығулардың техникалық жағынан орындалуын қадағалауға бағытталған. Сонымен қатар, ол төменгi деңгейде, энергетикалық айырбаспен байланысты қызметтердiң мүмкiндiктерiн де бағалайды. Техникалық шеберлiктiң жоғарғы деңгейi, ол баскетболшылардың ойында және арнайы жаттығуларды орындау кезiнде олардың жүрiс әрекеттерiн үнемдеу жағынан байланыстырады, сонымен қатар, спортшылардың энергетикалық дамуы мен қызмет мүмкiндiктерiнiң көрсеткiштерiне айтарлықтай айырмашылықтар енгiздi. Сол себептен, баскетболшылардың қызмет мүмкiндiктерiн өлшеу, осы жағдайда да жаттығу күш-қуатының әсер ету тиiмдiлiгiн бағалаған кезде маңызды болады. Осы уақытқа дейiн, баскетболшылар ағзасының қызмет мүмкiндiктерi және олардың бiр мезгiлде аэробтық және анаэробтық өндiрiсi тiкелей зерттелмедi.

Осыған қарап, бiздiң өзiндiк тәжiрибемiздiң берiлген сұрақ бойынша негiзгi мақсатымызға мыналар кiрдi: жоғары мамандандырылған баскетболшылардың спорттық сәйкес, олардың максималдық деңгейiнiң аэробтық және анаэробтық өндiрiсiн анықтау. Әртүрлi дәрежедегi баскетболшылардан өлшенген максималдық аэробтық және анаэробтық өндiрiсi көрсеткiштерiнiң жалпы мәлiметтерi 7-кестеде көрсетiлген.

7-кесте. Аэробтық және анаэробтық өндiрiс көрсеткiштерi туралы жалпы мәлiмет

Сыналу-шылар	Спорт-тық дәрежесi	О₂-тұ-тыну-дың макси-мумы л/мин	Өкпенiң макси-малдық тыныс алуы, л/мин	Макси-малдық О₂-қа- рыз, е	Алактат-тық О₂-қарыз, е	Лактат-тық О₂-қарыз, е
1	2	3	4	5	6	7
В.СО.	Ш.	5,32	192	10,53	2,53	8,00
Ю.Га.	1	4,60	128	9,39	2,92	6,47
В.Ту.	1	4,91	154	9,70	2,56	7,14
Н.За.	1	3,51	95	5,32	1,28	4,04
В.Ко	1	4,00	103	7,09	2,17	4,92
Ю.ЕМ	1	4,15	152	8,73	1,86	6,87
А.Бо	Ш.	4,88	161	8,50	3,87	4,63
Н.Бу	1	4,86	106	7,11	1,53	5,58
С.Ва.	1	4,97	125	10,66	2,22	8,43

Аэробтық өндiрiстiң максимумы.

Жаймен күш-қуатты орындау жұмысы кезiнде, әртүрлi дәрежедегi баскетболшыларда аэробтық айырбас дәрежесiне жеткенше, О₂-тұтыну деңгейiнiң сызықтық көтерiлуi байқалады. 450 кгм/минуттан 1350 кгм/ минуттағы жұмыс iстеу диапазонда барлық спортшылар үшiн О₂-тұтыну, орташа алғанда 1,5 тен 3,5 л/мин өседi. Қисық сызықтың жоғарғы орналасуы өзiне назар аудартады, ол спорт шеберлерiнiң сыналған нәтижелерiне қатысты, ал бiрiншi разрядтағылардікi сәл төменiрек. Көрсетiлген аралықта екi түрлi дәрежедегi баскетболшылар үшiн О₂ тұтыну деңгейiнiң қайшылығы сыналушылардың өзiндiк әртүрлi салмағымен түсiндiрiледi, ал О₂ тұтыну қатыстылық мөлшерiнде бұл айырмашылықтар бiр-бiрiне сай келедi. Жұмыстың қуаттылығын одан ары жоғарылатқан сайын, О₂ тұтыну қисығының қайшылықтары байқалады. Өте жоғары дәрежедегi спортшылардың (1 разрядта спорт шеберiне, дейiн) О₂ тұтыну максимумы жұмыс қуаты кезiнде 2250 кгм/мин жетедi.

8-кестеде екi дәрежедегi топтағы баскетболшылардың максималдық аэробтық өндiрiсiнiң деңгейiн айқындайтын орташа топтық белгiлер көрсетiлген. Берiлген мәлiметтерден көретiнiмiздей, максималдық О₂ тұтынудың мөлшерi спортшылар дәрежесi деңгейiнiң байланыстылығын нақты анықтайды.

Максималдық О₂-тұтынудың көптеген мөлшерi спорт шеберiнiң топтарында анықталған-5,10л/мин белгiленген топтар арасындағы айырмашылықтар жоғары деңгейлiк белгiлерде айқын көрiнедi. Дене салмағын килограммға аударғанда, бұл айырмашылықтар айтарлықтай теңеседi.

«Тыныс алуды бақылаудың» тиiмдiлiгiн көрсететiн алактаттық О₂-тұтыну деңгейiнiң көрсеткiшi, спортшылар дәрежесiнiң өсуiне қарай өзгерiстердi анықтайды, ол О₂ тұтыну максимумының өзгерiсiне сәйкес келедi. Спорт шеберлерi тобында бұл көрсеткiш 3,73 л/мин тең болады. Алактаттық О₂-тұтыну деңгейiндегi айырмашылықтар әртүрлi дәрежедегi спортшылар тобы арасында. Жоғары деңгейлi маңыздылығы кезiнде статистикалық жағынан айқындалды.

Лактаттық О₂-тұтыну, деңгейiнiң көрсеткiшi миокарданың метаболикалық қабiлеттiнiң жанама бағалаушысы болып табылады, ол сыналушылардың спорттық дәрежесiне сай өзгерiстердi анықтайды және спорт шеберлерi тобында 0,91 л/мин құрайды. Бiрақ, жоғары дәрежелi баскетболшылар тобының арасындағы айырмашылықтар айтарлықтай көрiне қоймайды.

7-кестеде әртүрлi дәрежедегi спортшылардың «тыныштықпен алмасу деңгейi» көрсеткiштерiндегi орташа белгiлер көрсетiлген. Спорт шеберлерi мен бiрiншi разрядтағылар арасындағы айқын айырмашылықтар SmR көрсеткiштерiнде табылған. Баскетболшы спорт шеберлерiнiң «тыныштықпен алмасу деңгейiнiң» жоғары көрсеткiшiн, олардың жоғары биiктiк-салмақтық мағлұматтарымен түсiндiруге болады.

lшкi тыныс алу аппаратының жұмыс тиiмдiлiгi, әдетте тыныс алу эквиваленттiң мөлшерiмен сипатталады. Осы көрсеткiштiң ең кiшi орташа белгiсi-28,9 спорт шеберлерi тобында анықталған. Бiрақ, бұл көрсеткiштердi топтар арасындағы айырмашылықтар онша бiлiнбейдi. Осыған ұқсас сипаттама әртүрлi дәрежедегi баскетболшылардың «Оттегiлiк жұмыс эквивалентi» көрсеткiшiнде де байқалады. Мысалы, бұл көрсеткiштiң ең кiшi орташа белгiсi (2,08) бiрiншi разрядты баскетболшылар мен спорт шеберлерiнен алынған мәлiметтер бойынша айқындалды.

Анаэробтық өндiрiстiң максимумы

Әртүрлi деңгейдегi баскетболшылардың анаэробтық өндiрiс көрсеткiштерiнiң орта топтық белгiлерi 8-кестеде жинақталған.

8-кесте. 17 жастағы жасөспiрiм баскетболшылар мен үлкен спорт шеберлерiнiң максималдық аэробтық өндiрiсiнiң көрсеткiшi

Көрсеткiштер	Жасөспiрiм баскетбол-шылар 17 жас (n=18)	үлкен спорт шеберлерi (n=18)
О₂-тұтынудың максимумы, л/мин	3,9±0,40	5,10±0,42
О₂-тұтынудың максимумы, мл/кг/мин	50,35±7,00	57,7±6,7
О₂-тұтынудың алактаттық деңгейi, л/мин	2,77±0,50	3,73±0,43
О₂-тұтынудың лактаттық деңгейi, л/мин	0,75±0,17	0,91±0,22
Өкпенiң максималдық тыныс алуы, л/мин	136,75±16,94	145±25

Кестеде көрсетiлген цифрлар мынаны бiлдiредi: орташа ± орташадан стандартты ауытқу n-жағдайлар саны, Р-маңыздылық деңгейi.

Шеберi А.Бо-да (3,87 л) анықталған, ал қатыстылық мөлшерiнде-халықаралық спорт шеберi В.За-да (3,81мл/кг) анықталған. Спортшылар тобының арасында спорт шеберлерi мен бiрiншi разрядтағыларда алактаттық Оg-қарызды жылдам төлеу көрсеткiштерiнде айтарлықтай өзгерiстер орын алған, ол Р<0,05 белгiсiнiң деңгейiне байланысты.

«Метаболикалық емес қалдықтың» ең үлкен көрсеткiшi СО₂ баскетболшылардың спорт шеберлерiнде тiркелген (1,92 л/мин). Анаэробтық айырбастың бұл көрсеткiшiнде жоғары дәрежелi баскетболшылардың топтары арасындағы статистикалық ерекше айырмашылықтары жоқ (13-кестеге қараңыз). ПАНО-ның орташа белгiсi спорт шеберлерiнiң тобында, О₂-тұтыну максимумының 83% құрайды.

Үлкендерге 1-разрядтағы баскетболшыларды және спорт ше-берлерiне тексеру жүргiзген кездегi талдау нәтижелерi орын алып отырған жаттығу жүйесi және жарыстардың осы түрi бойынша аэробтық және анаэробтық өндiрiсi нәтижелерiнiң жоғарылауын дәлелдейдi.

Мамандандырылған жаттығудың нақты әсер етуi О₂-тұтынудың максимумы мен О₂-қарызының алактаттық фракцияларының көрсеткiштерiнде көрiнедi.

17 жастағы жасөспiрiм баскетболшылар мен үлкен спорт ше-берлерiнiң максималдық аэробтық өндiрiсiнiң деңгейiн салыстыру мынадай сұраққа жауап беруi мүмкiн: жасөспiрiм баскетболшылардың қызмет мүмкiндiктерiнiң резервтерi бар ма? Энергиямен қамтамасыз етуде қандай резервтердiң жаттығу жүйесiне және спортшылардың баскетбол бойынша жарыстарға қатысуын өркендетуге қандай мүмкiндiгi бар?

Жүргiзiлген салыстырулардың нәтижелерi 14-кестеде көрсетiлген. 14-кестеде көрсеткенiмiздей, жасөспiрiм баскетболшылардың жоғары дәрежелi спортшыларға өсу пайызының көптiгi лактаттық О₂-тұтыну деңгейiнiң көрсеткiштерiнде (35%) және максималдық О₂-тұтынудың (29%) көрсеткiштерiнде байқалады. Айқын айырмашылықтың сенiмдiлiгi (Р<0,001) байқалады. Қатыстылық О₂-тұтынудың көрсеткiштерiнде және алактаттық О₂-тұтынудың көрсеткiштерiнде айқын айырмашылықтар табылған. Тек бiр көрсеткiште өкпенiң максималды тыныс алуында бiз, айқын айырмашылықтарды байқай алмадық, дегенмен бұл көрсеткiштiң 17 жасар спортшының спорт шеберiне дейiнгi өсуi 6% құрайды.

9-кестеде 17 жасар жас баскетболшылардың және спорт шеберлерiнiң максималдық анаэробтық өндiрiсiнiң көрсеткiштерi көрcетiлген.

9-кесте. 17 жастағы жасөспiрiм баскетболшылардың және үлкен спорт шеберлерiнiң баскетбол бойынша максималдық анаэробтық өндiрiсiнiң көрсеткiштерi

Көрсеткiштер	Жас баскетболшылар 17 жас (n=16)	Үлкен спорт шеберлерi (n=18)
О₂-қарызының максимумы, л	8,27±1,78	10,06±2,8
О₂-қарызының максимумы, мл/кг	106,25±24	115±31
алактаттық О₂-қарыз, л	211±0,35	2,70±0,71
алактаттық О₂-қарыз, мл/кг	26,98±4,60	30,5±7
Лакаттық О₂-қарыз, л	6,16±1,55	7,36±2,7
Лакаттық О₂-қарыз, мл/кг	79,25±21,37	84±31

Жүргiзiлген салыстырмалы жұмыстар көрсеткендей, спортшылар анаэробтық мүмкiндiктерiнiң жақсаруына максималдық О₂ қарызының (22%) және алактаттық фракцияның О₂-қарызының (28%) көрсеткiштерiнде қол жеткiзедi. Анаэробтық өндiрiстiң басқа көрсеткiштерiнде бiрқатар жақсарулар болғанымен, бiрақ бұл жақсарулар да берiлген экспериментте бiрқалыпты және нақты көрiне қоймайды.

Сол себептен, бiздiң алған мәлiметтер бойынша, жасөспiрiм баскетболшылардың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн, аэробтық бағыттағы жаттығуларды кең қолдану болып отыр. Жүргiзiлген тәжiрибелердiң нәтижелерi бойынша, дайындық деңгейiн анықтауға және МАМ көрсеткiштерiн анықтауға негiзделген, жылдамдық-күштiлiк, техникалық дайындығы және жылдамдылық шыдамдылығын, сонымен қатар, жасөспiрiм спортшылардың қызметтiк өндiрiсiн анықтауға бағытталған тестiлеу жүйесi, спорттық жаттығулар үрдiсiнде қолдануға ұсынылуы мүмкiн.

Мысалы, жаттығудың МАМ көрсеткiштерiне әсерi, жылдамдылық шыдамдылығы, секiргiштiгi, жүгiрудiң максималдық жылдамдыққа әсер етедi, сонымен қатар, аэробтық және анаэробтық алактаттық өндiрiстiң қатыстылық көрсеткiштерiне де әсер етедi, олар бүкiл дайындық кезеңiнде бiр бағытта қалып отырады (аргометриялық көрсеткiштердiң өсуi және қызметтiк көрсеткiштердiң тұрақтылығы). Анаэробты-гликолитикалық жақтарының дамуына және техникаға бағытталған жаттығуларды орындауға (18 жастан 19-ға дейiнгi) жаттығу жүйелерi қатысты әсер етедi және кешкi кезеңде аз әсер етедi.

Баскетболшы студенттердiң әртүрлi дайындық жақтарының көрсеткiштерiндегi өзгерiстер талдауы көрсеткендей, арнайы жаттығудың әсерiне үлкен деңгейде жылдамдылық-күштiлiк қасиеттерi және техникалық қабiлеттерi, сонымен қатар, аэробтық және анаэробтық өндiрiсiнiң көрсеткiштерi және анаэробтық гликолитикалық өндiрiстiң қатыстылық көрсеткiштерi түседi.

Қатыстылық аэробтық және анаэробтық алактаттық өндiрiс көрсеткiштерiндегi өзгерiстердiң жоқтығы қолданылып отырған амалдар мен тәсiлдердiң жоғары еместiгiн дәлелдейдi. Баскетболшы студенттердiң дене қасиеттерiнiң жұмыс iстеу қабiлетiнiң талдау құрылысы ағзаға жұмыс уақытында түсiп келетiн оттегiнi тиiмдi қолдану қабiлетi маңызды ерекшелiк болып табылатынын анықтауға көмектестi. Жаттығу жұмысының практикасында бұл мынаны бiлдiредi: баскетболшы студенттердiң жұмыс қабiлетiн анықтайтын қызметтiк дайындық базасын құру үшiн, тiкелей назарды шыдамдылықтың өркендеуiне септiгiн тигiзетiн жаттығулардың тәсiлдерi мен амалдарын жасауға аудару қажет.

Жасөспiрiм баскетболшылардың жаттығу жүйесiнiң зерттеу нәтижелерi көрсеткендей, 18-19 жастағы студенттерге тек баскетбол амалдарын қолдана отырып жүйелi жаттығулар жасату олардың аэробтық қабiлетiнiң өркендеуiне жеткiлiктi әсер етпейдi.

Оқу-жаттығулық сабақтарда әртүрлi аэробтық және аралас бағыттағы жаттығуларды үнемi қолдану, аэробтық және анаэробтық көрсеткiштердiң жоғарылауына, сонымен қатар, арнайы дайындық көрсеткiшiнiң жоғарылауына да қол жеткiзедi.

Жасөспiрiм баскетболшылар мен жоғары дәрежелi спорт шеберлерiнiң максималдық жұмыс өндiрiсiнiң даму деңгейлерiн салыстырғанда үлкен айырмашылықтар бар. Өйткенi олар спорт шеберлерiне қарағанда, максималдық О₂-тұтыну көрсеткiшi бойынша (29%-ға) және максималдық О₂-қарызы көрсеткiшi бойынша (22%-ға) қалып отыр, бұл баскетболшы студенттердi дайындаудағы жұмыс бағдарламасын жасау керектiгiн және оны оқу-жаттығу үрдiсiне енгiзу керектiгiн талап етедi.

Баскетболдағы қорғаныс әрекеттердiң, қозғалыстар мен тәсiлдер тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiне арнайы жаттығулардың әсерi

2.1. Алғы шарттар

Қазiргi уақытта баскетболда мынадай жағдай қалыптасқан: жаттығулардың әдiстемесiн толық жетiлдiрмегендiктен және баскетболшы студенттердi дайындауда елеулi жетiстiктерге қол жеткiзу қиын. Шынында да, қорғаныстағы ойын кезiндегi жаттығулардың түптiк проблемаларды жылдамдықты дамыту және қозғалыстың дәлдiгi негiзiнде, сонымен қатар, дене дайындығын жоғары деңгейде қолдану және жаңа тиiмдiлiктердi арттыру тәсiлдерiн табуда болып отыр.

Бұл жерде еске салатын жағдай, қорғаныстағы ойын тәсiлдерiне бағытталған жаттығу жүйесiнiң көптеген әдiстемелiк ережелерi бар, олар дұрыс ойлануды және селекцияның ғылыми дәлелiн талап етедi. Сондықтан, баскетболшы студенттердiң қолданылып отырған жаттығу жүйесiн оқып-үйрену, әсiресе қорғаныстағы тәсiлдерiн iс-әрекеттердi оқып-үйрену, жұмыс сапасының жақсаруына және керектi бiлiмдердi одан ары қарай дамыту үшiн септiгiн тигiзедi.

Баскетболшы студенттердiң жас мөлшерiне байланысты тәсiлдердi орындау және қазғалыс тиiмдiлiгiнiң көрсеткiш нәтижелерi, қолданылып отырған жаттығу жүйесiнiң талдауы, сонымен қатар, арнайы жасалған жаттығу бағдарламасын тиiмдi қолдану, зерттелген факторлық құрылымға сәйкес келетiн жаттығуларды орындау уақыты мен қозғалыстардың мiнездемелерi осы бөлiмде көрсетiлген.

Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң қорғаныстық қимылдары мен тәсiлдерi тиiмдiлiгiн салыстыру

Қорғаныс қозғалысы мен допқа иелiк ету тәсiлдерiнiң орындалу тиiмдiлiгiнiң көрсеткiшiн өлшеу, ойын залының модельдiк жағдайында жүргiзiлдi, бұл жерде жаттығуларды орындауды ойындық iс-әрекетке жақындау етiп көрiнетiн жағдайлар жасалды. Осы жерде тиiмдiлiк көрсеткiшiнiң динамикасын оқып үйрену үшiн, баскетбол бағдарламасында бар, әсiресе, ЖОО-да, жастық градацияны қолдандық: бiрiншi оқу жылындағы баскетболшы студенттер (17-18 жас), екiншi оқу жылындағылар (18-19 жас), үшiншi оқу жылындағылар (20-21 жас), төртiншi оқу жылындағылар (21-22 жас). ЖОО-да баскетболшы студенттердi жастары бойынша топтарға бөлу спорттық командаларды құруға негiз болады, олар кейiннен ресми жарыстарға қатысады. Тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң динамикасын нақты оқып-үйрену келесi жастық топтарда жүргiзiлдi: төменгi жастағы 17-18 жастағы баскетболшылар, орта жастағылар 18 жас, орта жастан жоғарылары 19 жас және жоғарғы жастағылар 20-21 жастағылар.

Осыған орай, берiлген тәжiрибелер бөлiмiмен мынадай мәселелер қойылды: баскетбол үйiрмесiнде шыңдалып жүрген жасөспiрiм баскетболшылардың қорғаныс қозғалыстарының тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң жастық динамикасын оқып-үйрену. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң қозғалыс жылдамдықтарының нәтижелерi кестелерде және графиктерде көрсетiлген.

Кестеде әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң алға қарай

6 м жүгiру уақыты көрсеткiшiнiң орта топтық белгiсi жинақталған. 16-кестедегi мәлiметтерден көретiнiмiздей, айқын айырмашылықтар 17-18 жастағы студент-баскетболшы топтары мен жоғары жастағы баскетболшылар топтары арасында табылған.

Жүгiру кезiндегi жылдамдық потенциалын қолдану және бас-кетболшы студенттердiң әртүрлi тәсiлдермен қозғалу тиiмдiлiктерiнiң көрсеткiштерi кестеде көрсетiлген. Кесте мәлiметтерiнен көретiнiмiз, жылдамдық потенциалын қолданудағы ең жоғарғы көрсеткiш, жанымен алға қарай 3 м-ге қозғалған кездерде 18-19 жастағы баскетболшы студенттерден анықталған. Ол 79,13%-ды құрайды. Ал ең төменгiсi 17-18 жастағы жасөспiрiм баскетболшыларда, ол 63,25%-ды құрайды.

Жас топтары бойынша тексерiлiп отырған баскетболшы студенттердiң арасында айтарлықтай айырмашылықтар анықталған. Мысалы, 21-22 жастағы студент-баскетболшылар арқасымен алға қарай 6 м-ге жүгiруде жылдамдық потенциалын қолданғанда басымдылық танытады. Бiрақ, бұл қозғалыс түрiнiң жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiшiнде айқын айырмашылықтар 21-22 жастағы спортшылар мен 21 жастағы баскетболшылар арасында қоймаған. Осы уақытта, 17-18 және 19 жастағы баскетболшы студенттердiң айырмашылықтарының бiрiншi қадамы бойынша және жоғарғы мен төменгi жастағы спортшылардың жорамалының үшiншi қадамы бойынша (Р<0,001 болғанда) жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiштерiнде айқын айырмашылықтар табылған.

Бiз әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң жанымен алға қарай 3 м-ге жылжуы кезiндегi жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiштерi арасындағы айырмашылықтардың басқа түрiн анықтадық. Айқын айырмашылықтар тек шеткi топтар арасында байқалады: бiр жағынан 19-20 жастағы баскетболшы студенттерде, екiншi жағынан 17-18 және 19-20 жастағыларда.

17-21 жастағы жасөспiрiм баскетболшылардың арқасымен алға қарай жүгiру кезiндегi жылдамдық потенциалын қолдану көрсет-кiштерiндегi айырмашылықтарды зерттегенде, айырмашылықтардың бар екендiгiн растайды.

20-21 жастағы спортшылар өз жылдамдық потенциалын жақсы қолданады және осы көрсеткiш бойынша, басқа жоғары топтағылардан жорамалды үшiншi қадамы бойынша (Р<0,001 болғанда) асып түседi.

Осы көрсеткiш бойынша, басқа жоғары топтар арасындағы айқын айырмашылықтар анықталмаған.

Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң допты игеруi және қозғалыс көрсеткiштерiндегi ауытқулар мен орташа мәлiметтер кестеде көрсетiлген. Ол жерде ең жақсы көрсеткiш 20-21 жастағы баскетболшыларда тiркелген. Кестедегi мәлiметтерге қарағанда, қиын реакцияның дәлдiгi және допты сол қолымен 3 м ара қашықтықтан алып қою кезiндегi қозғалыстың дәлдiгi (бал бойынша) 1,91+0,07 құрайды. Осы көрсеткiш 17-18 жастағы спортшы студенттер тобында 4,15 құрайды. Бұл жерде назар аударатынымыз тексерiлiп отырған барлық топтар арасындағы осы көрсеткiште жоғары айқын айырмашылықтар бар. Тек 20-21 жастағы баскетболшы студенттерде және жасөспiрiм 15 жасар баскетболшыларда айқын айырмашылықтар жоқ.

10 және 11-кестелерде қиын реакция уақыты көрсеткiшiнiң өзгеруiн көрсететiн және баскетболшы студенттердiң 17 жастан 20 жасқа дейiнгi допты оң қолымен 3 м ара қашықтықтан алып қою кезiндегi қозғалысын көрсететiн мәлiметтер көрсетiлген. Айқын айырмашылықтар спортшы студенттер мен үлкен жастағы топтар арасында анықталған.

10-кесте. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң қозғалу уақытының көрсеткiштерi

Көрсеткiштер	Жастық топтар.
Көрсеткiштер	17-18 жас n=19 Х±Sx	19 жас n=13 X±Sx	20 жас n=15 Х±Sx
6 м алға қарай жүгiру уақыты, с	1,54±0,04	1,52±0,06	1,50±0,05
3 м артымен алға қарай жүгiру, с	1,03±0,020	1,06±0,020	1,02±0,015
Жанымен 3 м алға қарай жылжу уақыты, с	1,09±0,02	1,03±0,02	1,00±0,01

11-кесте. Жүгiру кезiнде және қозғалыстар кезiнде жылдамдылық потенциалын әртүрлi тәсiлдермен қолдану тиiмдiлiктерiнiң көрсеткiштерi

Көрсеткiштер	Жастық топтар
Көрсеткiштер	17-18 жас n=19 X±Sx	19 жас n=13 X±Sx	20 жас n=15 X±Sx
арқамен алға қарай 3 м жүгiргендегi қолданылған жылдамдық коэффицентi, %	660,07±1,33	71,62±1,62	75,14±1,03
жанымен 3 м алға қарай жылжығандығы қолданылған жылдамдықтың коэффицентi, %	69,84±1,53	71,51±1,53	72,75±1,20
арқасымен алға қарай 20 м-ге қолданылған жылдамдықтың коэффицентi, %	63,25±1,05	65,73±1,39	65,59±1,10

Допты оң қолымен ұрған кездегi қол қозғалысының нысанаға дейiнгi уақытының көрсеткiшiндегi өзгерiстердi салыстырғанда, айырмашылықтардың бар екенi көрiнiп тұрады. Сол себептен, бұл көрсеткiштiң жастық өзгеруi көптеген тексерiлiп отырған топтар арасына тән. Тек қана 20-21 жас арасындағы баскетболшы студенттердi бiр жағынан, және 18 жастағы жасөспiрiм баскетболшыларда екiншi жағынан, айырмашылықтар ғана. Бұл айырмашылықтар белгiлiк деңгейiнiң айқындылығына жете бермейдi.

Кестеде әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң допты сол қолымен ұрған кезде нысанаға дейiнгi қол қозғалысы дәлдiгiнiң көрсеткiшiнiң орташа мәлiметтерi көрсетiлген. Көрсетiлген мәлiметерден көретiнiмiздей, осы арнайы қозғалыстың дәлдiгi және спортшы студенттердiң жастары арасында белгiлi бiр тәуелдiк байқалады. Жоғары жастағы баскетболшыларда қозғалыстардың дәлдiгi, төменгi топтағы спортшыларға қарағанда жоғарырақ болады.

Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттер допты қайтарғанда және қайта жапқандағы қозғалыс дәлдiгi мен тездiлiктi бiр-бiрiне байланыстыру қызығушылықты бiлдiредi. Кестеде орташа белгiлер және көрсеткiштердiң дисперсиясы көрсетiлген, олар осы тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн тренажерларды қолдану арқылы анықтайды. Осы кестеден көретiнiмiздей, оң және сол қолымен қозғалыс жасау уақыты 20-21 жастағы баскетболшы студенттерде қысқалау.

Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң жылдамдық потенциалын қозғалыстар кезiнде әртүрлi тәсiлдермен қолдану тиiмдiлiгiнiң динамикалық көрсеткiштерiн зерттегенде, бұл көрсеткiштер жастың жоғарылауына қарай 16%-ға жақсарған. Бiрақ, тиiмдiлiктiң бұл көрсеткiшiнде де 19 және 20 жастағы баскетболшы студенттер арасында өсу қарқындарының баяулығы байқалып отыр.

Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң допты игерудегi тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштер динамикасы 11 және 12-кестелерде көрсетiлген.

12-кесте. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң допты игерудегi қозғалысының тиiмдiлiк көрсеткiштерi.

Көрсеткiштер	Жастық топтар
Көрсеткiштер	17-18 жас n=19 X±Sx	19 жас n=19 X±Sx	20 жас n=15 Х±Sx
допты 3 м ара қашықтықтан қолымен алып қою қозғалысының және реакция қиындығының дәлдiгi (баллдар).	4,15±0,13	2,64±0,12	2,04±0,10
допты 3 м ара қашықтықтан қолымен алып қою қозғалысының және реакция қиындығының уақыты, с	0,6±0,001	0,59±0,01	0,40±0,002
допты ұру кезiндегi қолдың нысанаға дейiнгi қозғалысының уақыты, с	0,45+0,005	0,42+0,008	0,57+0,01
допты сол қолымен ұру кезiндегi қолдың нысанаға дейiнгi қозғалысының дәлдiгi, (баллдар)	2,15+0,08	2,06+0,11	1,92+0,10

Кестеде көрсеткенiмiздей, осы қозғалыстардың тиiмдiлiк көр-сеткiштерi төменгiден жоғары жастағы топтарға қарай жақсарып отырады. Бұл жақсару 13%-ке дейiнгiнi құрайды. Осы уақытта берiлген көрсеткiштердiң өзгеру динамикасы алуандығымен ерекшеленедi. Қиын реакция уақыты және допты алып қою мен допты ұру кезiндегi қозғалыстар, 17-18 жастан 19 жасқа дейiнгi аралықта орташа алғанда 8%-ға жақсарады. Осы уақытта, қиын реакция дәлдiгiнiң өзгеруi мен қайта алып қою қозғалысы, осы екi топ арасында 73% құрайды.

Қорғаныс тәсiлдерi мен қозғалыстарының тиiмдiлiгiн зерттегендiгi алынған мәлiметтер, қалыптасқан жаттығу жүйесi мен баскетболшы студенттердiң жастық өркендеуi олардың шынығуына, ойындағы iс-әрекет жағдайында әртүрлi әсер етедi.

Баскетболшы студенттердiң жаттығулық жүйесiндегi анкеталық сауалдар мен педагогикалық бақылаулар нәтижелерiн талдау

Баскетболшы студенттердiң жаттығу жүйесi туралы анкеталық сұраулар мен педагогикалық бақылаулар нәтижелерiнiң талдауы.

Шымкент қаласының жоғарғы оқу орындарында қалыптасқан оқу-жаттығу үрдiстерiне бақылау, оқу және жарыс жұмыстарының жылдық циклiнде 1999-2003 оқу жылында жүргiзiлдi. Жан-жақты мәлiметтер жинау мақсатында бiз бақылаулардың арнайы хаттамаларын қолдандық. Бақылаулар 3 және 4 жыл оқыған баскетболшы студенттердiң жаттығулық сабақтарында жүргiзiлдi. ЖӨСМ-де 3 жылдық сабақта оқу-жаттығу үрдiсiнiң кезеңдерi енгiзiледi, оны ЖӨСМ бағдарламасының мәлiметтерi айқындайды.

Жаттығу уақытының дайындық түрлерi бойынша бөлу кестеде көрсетiлген. Ол жерде «Академик» спорт клубының 1999-2003 оқу жылындағы мәлiметтерi берiлген. Дайындықтардың негiзгi түрлерiне бөлiнген уақыт, кестеден көретiнiмiздей, көптеген жағдайларда талаптарға сай келедi, ол көрсетiлген уақыт бөлiмдерiнiң осы түрлерiне және ЖОО-да баскетбол бойынша қойылған сабақ бағдарламасына сай келедi.

Бiрақ, командалардың 2 жылдық дене дайындығына берiлетiн уақыт арасында бiздiң тарапымыздан айырмашылықтар анықталды және университеттiк жаттығуларда-22%, сабақ бағдарламасының мәлiметiнде-30%. Анықталған айырмашылықтар мынандай фактiмен түсiндiрiледi: баскетболшы студенттердiң жаттығу үрдiсiнiң 2 жылдық жаттығуында, тек қана дене қабiлетiн өркендетуге бағытталған жаттығуларды орындау ғана емес, сонымен қатар, техникалық-тактикалық шеберлiктi қалыптастыруды бiрыңғай қолдану болып отыр. Техникалық дайындыққа берiлетiн уақыт сабақ бағдарламасының көлемiнен асып түседi. Бiздiң мәлiметтер бойынша, жаттығу уақытының 26%-ы 2 жылдық жаттығуы бар «Академик» командасында техникалық дайындыққа берiледi. Бағдарламада осы бөлiм бойынша тек 17% берiледi.

13-кесте. Баскетболшы студенттердiң допты қайтаруда және допты жабу қозғалыстарының тиiмдiлiктерiнiң көрсеткiштерi

Жастық топтар

оң қол

сол қол

СРУ

СФУ

ТОУ

45-тан ауытқу

СРУ

СФУ

Жасөспiрiм баскетболшы-лар 19 жас (n=15 адам)

0,49±

0,04

0,21±

0,02

0,70±

0,04

8±1,1

0,52±

0,04

0,25±

0,01

Жас баскет-болшылар

20-21 жас (n=16 адам)

0,43±

0,03

0,15±

0,01

0,58±

0,03

5±0,6

0,46±

0,01

0,19±

0,02

СРУ-сүйенiш реакциясының уақыты (с)

СФУ-секiру фазасының уақыты (с)

ТОУ-тәсiлдi орындау уақыты (с)

Баскетболшы студенттермен жұмыс iстейтiн көптеген жаттық-тырушылардың ойы бойынша, олардың арасында сұрақ тестерi жүргiзiлдi, бұл жасөспiрiм топтағы техникалық дайындыққа берiлген 17% уақыт жеткiлiксiз. Олардың қатарына мыналар кiредi: И.А.Горбашев, И.М.Мартыненко, С.И.Қасымбекова, Г.Р.Амренова.

Қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн жетiлдiрудегi бақылаулар нә-тижелерi кестеде көрсетiлген. Кестенiң мәлiметтерiне қарағанда, қозғалыстар мен қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн жетiлдiру, негiзiнен, дайындық кезеңiнде де және жаттығулардың жарыстық кезеңiнде қалыптасады. Осы жерде әртүрлi бағыттағы әдiстемелiк тәсiлдер қолданылады. Кестеде 3 жыл оқытылған баскетболшы студенттердiң қорғаныс қозғалыстарын және допты игеру тәсiлдерiн меңгерудегi уақыт бөлiнiсiнiң мәлiметтерi көрсетiлген.

Көрсетiлiп отырған мәлiметтер бойынша, көбiнесе жаттығудың кешендi әдiстемесi қолданылады. Оған жаттығудың жарыс және аралық тәсiлдерi енедi. Жаттығудың кешендi әдiсi жарыс кезеңiнде кеңiнен қолданылады. Кешендi әдiстемеге бұл кезеңде қорғаныс тәсiлдерiн жетiлдiруге 92,3% уақыт берiледi. Тез мәлiмет тәсiлiн қолдануға тек 16,8% уақыт қана бөлiнедi. Тренажерларды қолдану (12,7%) мен құралған жаттығу бағдарламаларына да (9%) аз уақыт бөлiнедi.

Қорғаныс қозғалыстарын және ойын тәсiлдерiн қолданудағы пайдаланып отырған әдiстемелiк тәсiлдерiнiң талдауына қарағанда, жаттықтырушылар жаттығу бағдарламаларын құру және қолдану кезiнде онша назар аудармайды. Бiрақ, бiз берген мәлiметтер университеттiң тек бiр командасына тиiстi екенiн атап өткен жөн. Қозғалыстарды жетiлдiруге және қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн орындауға бағытталған жаттығуларды қолдану туралы мәлiметтер үлкен қызығушылық тудырады. Бiздi жаттығудың әр кезеңiндегi және осы жаттығуларды қолдану туралы мәлiметтер қызықтырды. Алынған нәтижелердiң тиiмдiлiгiн анкеталаудың көмегiмен алуға болады.

Бiздiң жағдайда, Шымкентте, Алматыда, сонымен қатар, Қазақстанның басқа қалаларындағы 43 жаттықтырушының жаттығулық тәжiрибелерi анкеталауды қалыптастырды. Бiздi сонымен қатар, қорғаныс қозғалыстары мен ойын тәсiлiн жетiлдiру үшiн Қазақстандағы жат-тықтырушылар қолданып отырған әдiстемелiк тәсiлдердiң мiнездемесi де қызықтырды. Бiздiң педагогикалық бақылауды жүргiзудегi мақсатымыз әдiстемелiк тәсiлдердi анықтау болды, олар көбiнесе жас баскетболшылардың жаттығуларында қолданылады. Анкеталық сұрау нәтижесiнде, қорғаныстағы қалыптасқан жаттығулар жүйесi Қазақстанның 10 университетiнiң спорттық клубтарында бар екендiгi туралы мәлiметтердi алдық.

14-кесте. Дайындық түрлерi бойынша университетте студенттерi мен 1999/2003 оқу жылында (% есебiнде) жылдық циклде сабақтық және жарыс жұмыстарының жаттығу уақыттары бойынша бөлiнуi

Кезеңдер	Дайындық бөлiмдерi
Кезеңдер	Дене дайындығы	Техникалық дайындық	Тактикалық дайындық	Ойын дайындығы
Дайындық	28	34	12	31
Жарыс	16	40	36	52
Ауыспалы	22	4	3	22
Орташа мәлiметтер	22	26	17	35

15-кесте. Жаттығудың әртүрлi тәсiлдерiне уақыттарды бөлу және қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн жетiлдiруге уақыттар бөлу

Уақыт көлемi	Қозғалыстар-ды жетiлдiру-ге және қорғаныстағы тәсiлдердi жетiлдiруге бөлiнген уақыт	Тәсiлдердiң мiнездемесi
Уақыт көлемi		Кешен-дi	Шұғыл ақпа-раттық	Трена-жерлар-ды қол-дану	Жаттығу бағдарла маларын қолдану
Дайындық	49,3	69,2	22,9	20,4	14
Жарыс	47,5	92,3	9,7	7,1	6
Ауыспалы	20,2	23,0	17,8	10,6	7
Орташа мәлiметтер	39,0	61,5	16,8	12,7	9

Бұл мәлiметтер кестеде көрсетiлген. Әдiстемелiк тәсiлдердiң толық аталуы баскетболшы студенттерде дайындық және жарыс кезеңдерiнде қалыптасқан ойын тәсiлдерiндегi жаттығу жүйелерiн салыстыруға көмектестi: Жүргiзiлген талдаулардың нәтижелерi бойынша, дайындық кезеңiнде жаттықтырушылар жаттығудың жарыс кезеңiне көңiл бөледi (сұралған жаттықтырушылардың 39,5%). Екiншi орында айналмалы жаттығуды қолдану тұр (сұралған жаттықтырушылардың 35%). Ал үшiншi орында жаттығудың ойындық тәсiлi (сұралғандардың 17,5%).

Жарыстық кезеңде әдiстемелiк тәсiлдердi қолданудың айтарлықтай ерекшелiгi бар. Көбiнесе жаттығудың ойын тәсiлi қолданылады (сұралған жаттықтырушылардың 46%). Жаттығудың жарыс тәсiлiн қолдану жарыс кезеңiнде 28%-ға дейiн қысқарады. Ал сұралған жаттықтырушылардың 12% ойларына қарағанда, қорғаныстағы ойын элементтерiн қалыптастыру үшiн басқа спорт түрлерiндегi жаттығу тәсiлдерiн қолдану керек деп есептейдi.

Жүргiзiлген зерттеулер нәтижелерiн талқылағанда жаттықты-рушылар құрамындағы логиканы атап өткен жөн. Дайындық кезеңiнде жаттығудың жарыс тәсiлi көп қолданылуы керек, өйткенi жалпы және дене дайындығына арналған сабақтар, жеңiл атлетиканың тәсiлдерiн қолдану арқылы өтедi. Ең дұрысы жеңiл атлетикалық жаттығуларды жарыс түрiнде орындалуын талап еткен дұрыс. Негiзгi кезеңде жаттығудың жарыс тәсiлiн қолдануды қысқарту мынандай фактымен түсiндiрiлуi мүмкiн: спортшылар баскетбол бойынша жарыстарға қатысқан кездерде олардың жарыстық күш-қуаттары жеткiлiктi болады, сол себептен, жаттықтырушылар бұл кезеңде ойын түрiне арналған жаттығуларды жүргiзгендi дұрыс санайды.

Баскетболшы студенттердiң қорғаныс әрекетi тиiмдiлiгiнiң көптеген маңызды көрсеткiштерiн айқындау мақсатында жүргiзiлген педагогикалық бақылаулар мен анкеталық сауалдардың нәтижелерiн талдау

Педагогикалық бақылаулар мен анкеталық сұрау нәтижелерiнiң талдауы баскетболшы студенттердiң қорғаныстағы iс-әрекеттерi тиiмдiлiгiнiң маңызды көрсеткiштерiн анықтауға арналған.

Баскетболшылар тарапынан қорғаныстағы ойын кезiндегi тә-сiлдердiң дұрыстығын және олардың тиiмдiлiгiн анықтау үшiн бiздiң тарапымыздан педагогикалық бақылаулар жүргiзiлдi. Осы кезде қозғалыстағы тәсiлдердiң iшiнен қозғалыстың басы тiркелiп отырды, ол қорғаныс тәсiлдерiн бiр ойыншының орындауына бағытталған қайта ауысу, допты алып қоюдағы қозғалыстар т.с.с. Бiр ойыншының 10 минуттан аса ойын кезiндегi қимыл-қозғалыстары кейiннен 10 минуттық уақыт аралығында алынған мәлiметтерден көремiз. Допқа иелiк етудегi тәсiлдердi тiркеу, жазу жағынан болды және бiр ойыншы тарапынан жауып қою, қайта алып қою, сонымен қатар, кәрзеңкеден ыршып қайтқан допты қайтадан алып қою тәсiлдерiн қолдану болды.

Қорғаныстағы ойын кезiндегi жылжу iс-әрекеттерiнiң салыс-тырмалы талдауы көрсеткендей, ең мықты қорғаныс қозғалыстарына бетпен алға қарай жылжу бағыты жағдайындағы спорттық әсерi және алға қарай жанымен және арқамен жылжу жағдайындағы старттық жылдамдық жатады. Кестеде 10 минут уақыт ойынында аталған iс-әрекеттердiң орындалатын сандық мiнездемесi (орташа мәлiметтер) көрсетiлген.

Бiздiң тарапымыздан жарыстарда жоғары оқу орындары ара-сындағы Қазақстан чемпионаттарында 35 бақылаулар жүргiзiлдi. Осы кестенiң мәлiметтерiне қарағанда, баскетболшы студенттер сандық қатынаста, көбiнесе кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допты игеру қозғалыстарын қолданады. Орта және жоғары жастағы баскетболшы студенттер 10 минут уақыт iшiнде доп үшiн таласта 5,4 жағдайға орташа қатысады, ол доп өз қалқанындағы кәрзеңкеден ыршып қайта келген жағдайда. Бұл көрсеткiш шеберлер командасында 7,2 жағдай. Ойындағы допты игерудегi қозғалыстардың көптiгi қалқанның астындағы доп үшiн таласқа тек бiр қорғаныс ойыншысы ғана емес, кейбiр жағдайларда 2 және 3 ойыншы да қатысатынын көрсетедi.

Жасөспiрiм баскетболшылар қозғалыстарындағы бақылаулардың нәтижелерiн қарастыра отырып, олар бастапқы қозғалыстарды арқасымен алға қарай жылжу жағдайында орындайтынын атап өткен жөн. Бұл 5,2 жағдай болады. Осы жерде атап өтетiнiмiз шебер баскетболшылар қорғаныста ойнаған кезде, көбiнесе жанымен алға қарай жылжу бағыты бойынша қозғалысты бастайды. Жанымен алға қарай жылжу бағыты бойынша қозғалыс жасау дұрыс, өйткенi баскетболшылар айналысты тез орындайды және алаңдағы жағдайды жақсы бақылайды. Кестенiң мәлiметтерiне қарағанда, жоғары лигадағы спортшылардың көрсеткiштерi сандық қатыстылығы бойынша, баскетболшы студенттерден бiрқатар артып отыр, бiрақ бұл артықшылық онша көрiне қоймайды.

Алынған нәтижелерге қарағанда, баскетболдағы спорттық ше-берлiктiң деңгейi қорғаныстағы ойын кезiнде орындалып отырған тәсiлдердiң санымен емес, ал оның тиiмдiлiктерiмен жылжу потенциалын тез және дұрыс орындалуымен анықталады. Алынған мәлiметердi көбейту мақсатында, бiз допты егелiк етуге бағытталған тәсiлдердiң-допты жауып қою, қайта ұру, алып қою, өз қалқанынан қайтып келген допқа егелiк ету сияқты қорғаныс iс-әрекеттерiнiң тиiмдiлiктерiн ғана тiркеп қоймай, сонымен қатар, спортшы қорғаныста ойлап жүрiп допқа егелiк етудегi iс-әрекеттерiн де тiркедiк, атап айтқанда сәттi әрекеттердiң жалпы олардың санына қатысы тәсiлдердiң тиiмдi көрсеткiшi бола алды.

Кестеде көрсетiлген мәлiметтерге қарағанда, қорғаныстағы ойын тәсiлдерiнiң iшiнде студенттермен де, жоғары жастағы бас-кетболшылармен де өз қалқанының алдындағы допты алып қою iс-әрекетi қолданылады. Бiрақ, бұл тәсiлдердi қолдану тиiмдiлiгi айқын ерекшеленедi. Мысалы, допқа иелiк етудегi тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгi жоғары лигадағы ойыншылардың командасында 71%-ды құрайды, ал орта және жоғары жастық топтағы баскетболшы студенттерде 41%-ды құрайды. Баскетболшы студенттер ойын уақытының 10 минутында допты алып қоюды орындау кезiнде 37% жағдайда допқа иелiк еттi, ал үлкендердiң иелiк ету тиiмдiлiгi 87% құрады. Мұндай аластаушылық мынадай дәлелмен түсiндiрiлуi мүмкiн: спорт шеберлерiнiң жетiлген ойын тәжiрибесi ойын кезiнде олардың допты алып қоюына септiгiн тигiзедi, өйткенi олардың шеберлiктерi жоғары.

Кестеден көретiнiмiздей, баскетболшы шеберлер жоғарғы лигадағы командалардың ойыншылары допты жауып қою және қайта ұру тәсiлдерiн орындағанда артықшылықтары бар. Шебер баскет-болшыларда допты жауып қою және қайта ұру тәсiлдерiн орындағанда сәттi әрекеттерiнiң пайызы 72% құрайды. Осы кезде, баскетболшы студенттерде бұл көрсеткiш 50% және 48% құрайды. Кестеде көрсетiлген мәлiметтерге қарағанда, көбiнесе ойындарда қолданылатын тәсiлдерге өз қалқаны жанындағы кәрзеңкеден ыршып қайтқан допты егелену жатады.

Бiрақ бұл артықшылық жақсы көрсетiлмеген. Жүргiзiлген ба-қылаулар бiздiң тәжiрибемiздiң негiзгi сұрағын шешуге септiгiн тигiзетiн материалдың жоқтығын көрсетедi қорғаныстағы iс-әрекеттiң және тәсiлдердiң тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң қайсысын басты немесе (алдыңғы) етiп санауға болады?

Баскетболдағы ойын iс-әрекетi көптеген толық, қиын әсер етулерге байланысты жарыстық шиеленiсушiлiкке, қорғаныстың белсендi және баяу түрiн ауыстыруға, ойынға тиiмдi әсер етуге т.с.с. Бұл педагогикалық бақылаулар негiзiнде, қорғаныстағы ойын тиiмдiлiгiн бағалауды қиындатады.

Үлкен объективтiлiк мақсатында, бiздiң тарапымыздан, бас-кетболшы студенттермен жұмыс iстейтiн жаттықтырушылар арасында, қорғаныста қолданылатын тәсiлдiң тиiмдiлiгiнiң маңызы туралы анкеталық сұрау жүргiзiлдi. Қазақстанның әр қаласында студенттiк командалармен жұмыс iстейтiн 15 жаттықтырушыға анкеталық сұрауларға жауап беру ұсынылды. Анкета 3 сұрақтан тұрды. Бiрiншi сұраққа жауап беру кезiнде: қорғаныс ойыны кезiнде қолданылатын iс-әрекеттер мен тәсiлдердiң тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiнiң қайсысын маңызды деп санайсыз? Бiз 10 жаттықтырушыдан жауып алдық. Осыған қарағанда, жаттықтырушылардың 88%-тi баскетболшы студенттердеғы қорғаныс iс-әрекеттерi мен тәсiлдерiнiң сол немесе басқа жақтарының тиiмдлiктерiн маңызды деп санайды. Баскетболшы студенттермен жұмыс iстейтiн жаттықтырушылардың анкеталау нәтижелерi берiлген.

Көптеген жаттықтырушылардың (72%) ойынша, баскетболшы студенттердiң қорғаныстағы ойын кезiнде қолданатын iс-әрекеттер мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн көрсететiн маңызды түрi старттық қарқынның жылдамдығы болып табылады. Ал қалғандарының ойынша (15%), допқа егелiк етуге бағытталған тәсiлдердi орындау дәлдiгi, тиiмдiлiктiң маңызды түрi болып табылады.

Кейбiр жаттықтырушылар (9%) тиiмдiлiктi көрсететiн маңызды түр деп дене сапасын дұрыс қолдану деңгейiн атап өттi. Сұралған жаттықтырушылардың 4% тиiмдiлiктi көрсететiн маңызды түрi ретiнде баскетбол алаңында қысқа және ұзақ ара қашықтықтарға тез жүгiрудi және жылдамдық уақытын атап өттi. Осы көрсеткiштер бойынша сұралған жаттықтырушылардың 1% болды.

Бiрiншi сұраққа берген жауаптарды талқылаған кезде маман-дардың ойларының бiрiңғайлығын анықтау үшiн, бiз конкордация тәсiлiн қолдандық және конкордацияның 0,86 коэффицентiн алдық, ол сұралғандардың берiлген санында 43 адамды құрап отыр. Бұл жаттықтырушылардың бiр ойдан шығатынын көрсетедi, әсiресе жасөспiрiм баскетболшылардың қорғаныстағы тәсiлдер мен iс-әре-кеттердi орындау тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерi қандай. Бiздiң анкета-мыздың бiрiншi сұрағына берген жауаптардың талдауы келесi тұ-жырымға әкеледi: сұралған жаттықтырушылардың арасында қор-ғаныстағы ойын тәсiлдерiн орындау және iс-әрекеттердiң тиiмдiлiгiн анықтайтын маңызды көрсеткiш старттық қарқын жылдамдығы болады деген ой қалыптасқан.

Бiздiң тарапымыздан жүргiзiлген анкеталау нәтижелерiн К.Юср /115/ жүргiзген анкеталау нәтижелерiмен салыстырғанда, олардың арасында айырмашылықтар бар екенiн көремiз. Мысалы, кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа иелiк ету тәсiлiнiң тиiмдiлiгiнiң маңызды көрсеткiшiн анықтай отырып К.Юср осы сұрақтағы қайшылықтарды тапты. Автор есептеген конкордация коэффицентi 0,114 құрады. Коэффиценттiң бұл белгiлерi маңыздылық деңгейiнiң айқындылығына жеткiзген жоқ.

Бiрақ, бұл жерде айтып өтуiмiз керек, анкеталау К.Юср тарапынан, жоғары дәрежелi баскетболшылардың допқа иелiк ету тиiмдiлiгiн анықтау мақсатында жүргiзiлген. Баскетболшы студенттерде жылдамдықты көрсететiн маңызды түрлер туралы жаттықтырушылардың ойын зерттеген сол сәт болды. Конкордация тәсiлiн қолдана отырып, ол 0,015 коэффицентiн алды. Бiрақ бұл коэффицент айқындылық деңгейiнiң маңыздылығына жеткен жоқ. Бұл студент-баскетболшылармен жұмыс жасап отырған жаттықтырушылар арасында жылдамдық көрсеткiштерiне қатысты бiрiңғай тұжырымдары жоқ екенiн көрсетедi.

Сол себептен, жасөспiрiм баскетболшылармен жұмыс iстейтiн жаттықтырушылар арасында қорғаныс тәсiлдерi мен тәсiлдердi орындау тиiмдiлiктерiн анықтайтын маңызды көрсеткiшке старттық қарқынның жылдамдығы жататыны туралы тұжырымдар қалыптасқанын мәлiметтерден алдық.

Осы уақытта жасөспiрiм баскетболшылар тарапынан ойын iс-әрекеттерiн қолданудағы педагогикалық бақылаулардың нәтижелерi көрсеткендей, баскетболшылар қорғаныстағы ойын кезiнде, көбiнесе өз қалқанындағы кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа иелiк ету тәсiлiн қолданады. Баскетболшы студенттерде қорғаныстағы ойын кезiнде допқа иелiк ету тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi 37%-дан 50%-ға дейiн болады, ал жоғарғы лигадағы ойыншыларда бұл көрсеткiш 71%-87%-ды құрайды.

Бұл мәлiметтер мынадай ойды туындатады: баскетболшы сту-денттердiң қорғаныстағы ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн көтеру үшiн факторларды анықтауға бағытталған тереңдетiлген тәжiрибелердi қолдану керек, ол қорғаныстағы ойын iс-әрекетiн лимиттейдi. Бұл зерттеулердiң нәтижелерi келесi бөлiмдерде көрсетiлген.

Баскетболшы студенттердiң допты игерудегi қимылдарының өзгеруi мен тәсiлдерiн орындауды зерттеу бойынша орташа

деңгейлерiнiң стандарттық ауытқуларын талдау.

Баскетболшы студенттердiң допқа иелiк ету тәсiлдерiн орындау мен қозғалыстардың өзгеруiн зерттеуге арналған орташа деңгей мен стандарттық ауытқулардың талдауы.

16-кесте. Жасөспiрiм және ересек баскетболшылар тарапынан ойында қорғаныс әрекеттерi мен тәсiлдерiн қолдану туралы орташа мәлiметтер

Контингент

Қорғаныстағы iс-әрекеттердiң бастапқы әсерлерi

Тәсiлдер

Алдымен алға қарай жылжу бағыты бойынша

Арқамен алға қарай жылжу бағыты бойынша

Жанымен алға қарай жылжу бағыты бойынша

Жауып қою

Орта және жоғары жастық топтағы баскетболшы-студенттер

19-20 жас (n=20)

4,3

5,2

4,6

4,0

Баскетбол бойынша жоғары лигадағы команданың ойыншылары (n=30)

5,1

5,0

6,6

5,3

Кестеде 10 минут iшiнде бiр ойыншының, нәтижесiн есептегенде, iс-әрекеттердi орындауының орташа белгiлерi көрсетiлген.

Бұл бөлiмде қорғаныстағы ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн анықтайтын статиситикалық көп өлшенетiн тәсiлiн қолдану нәтижелерi айтылған. Бұл талдау үшiн негiзгi мәлiметтер болып 17-21 жас аралығындағы спорттық дәрежелерi бар 15 баскетболшы студенттердiң кешендi өлшемдер нәтижелерi болды.

Кестеге 27 көрсеткiш ендi, олар алдымен және арқасымен 3,6 және 20 метрге алға қарай жүргiзгендегi уақытты өлшеу кезiнде алынған, сонымен қатар, осы арақашықтықтарға жанымен алға қарай жылжу, осы жылжулардағы жылдамдық потенциалының мәлiметтерi, сонымен қатар, ойын барысындағы iс-әрекет жағдайында орындалған допты қайта ұру және алып қою көрсеткiштерiн өлшегенде алынған көрсеткiштер болып отыр. Осы жерде көрсеткiштердiң орташа мәндерi мен көрсеткiштердiң дисперсиясы көрсетiлген, олар ЭЕМ-ге енгiзiлген. Кестенiң жоғарғы бөлiгiнде тексерiлiп отырған топтағы жасөспiрiм спортшылардың ұзындық-салмақтық көрсеткiштерi көрсетiлген.

Алынған мәлiметтер бiрiңғай (вариация коэффиценті 10%-дан аспайды және бой-салмақ көрсеткiштерінің айтарлықтай айырмашылықтары жоқ).

Кестенiң мәлiметтерiнен көретiнiмiздей, алдымен алға қарай жүгiрудiң уақыты 3,6 және 20 метр арақашықтаққа арқасымен және жанымен жылжу уақытына қарағанда аздау болып отыр. Бұл статистикалық талдаудың мәлiметтерiмен дәлелденедi. Мысалы, 3 және 6 метр ара қашықтыққа алды жағымен алға қарай жүгiру уақыты мен осы ара қашықтықтарға арқасымен және жанымен жылжу уақыттары арасында жорамалдардың бiрiншi өлшемi бойынша айырмашылықтар бар. 20 метрлiк арақашықтыққа жүгiру уақыты мен қорғаныс қозғалысындағы уақыт айырмашылықтары Р<0,001 болғанда айтарлықтай. Осы жерде назар аударатын жағдай, жанымен қорғаныс қозғалыстарын жасау уақыты мен арқасымен алға қарай жүгiру уақыттары арасында айырмашылықтар жоқ. Егер алды жағымен алға жылжу жылдамдығының мәлiметтерiн басқа қорғаныс әрекеттерiмен салыстыру ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттердiң мәлiметтерiмен және баскетболшылардың жаттығу және жарыс сынамаларымен айқындалып жатса, онда арқасымен және жанымен алға жылжудың қорғаныстағы қозғалысының жалдамдығындағы айырмашылықтардың жоқ екендiгi туралы мәлiметтер бiздiң тарапымыздан бiрiншi рет табылды.

Сонымен қатар баскетболшы студенттер өз жылдамдық мәлiметтерiнде қорғаныс әрекеттерiн орындаған кезде қолданбайтыны назар аудартады. Мысалы, арқасымен алға қарай 3,6 және 20 метр ара қашықтақтарға жылжығанда қолданылатын коэффицент 68%-дан 75%-ға дейiнгi аралықта болады (Х71, Х9, Х11). Осы ара қашықтықтарға жанымен алға қарай жылжу жағдайларында жылдамдық мүмкiндiктерiн қолдану 68%-дан 75%-ға дейiнгi аралықта болады (Х13, Х15, Х17). Жылдамдықты қолдану коэффиценттерi арасындағы айырмашылықтар, арқасымен және жанымен қорғаныс әрекеттерi кезiнде айтарлықтай жоғары болған жоқ. Осы уақытта, қысқа ара қашықтықтарға жылжу кезiнде, бiр жағынан және ұзақтарға екiншi жағынан, көрсеткiштерiнiң арасындағы жылдамдықты қолдану коэффиценттерi айқындалған. Баскетбол алаңының ұзақ ара қашықтықтарына жүгiру кезiнде жылжу потенциалын қолдану көрсеткiштерiнiң нашарлауы, ойын үрдiсiнде осы түрдегi қорғаныстарды үнемдеп қолдануда болып отыр. Жылжу потенциалының қолдану көрсеткiштерiн зерттегенде, оны қолдану

68% -дан 75%-ға дейiнгi деңгейде болып отыр, бұл баскетбол алаңының ұзақ және қысқа арақашықтықтарына қорғаныс жылжуларын жасаған кезде. Жылжу потенциалын қолдану қабiлетiн лақтырулар жасағанда секiру К.Н.Юср өлшеген. Бұл автор спорт шеберлерi лақтырулар кезiнде қорғаныстағы қарсылықтарға қарамай секiргiштiгiн 88%-ға дейiн жеткiзетiнiн анықтаған. Жаттығулардың кейбiр түрлерi бойынша жүзушiлер, И.В.Горбашевтiң /45/ мәлiметi бойынша, күштiлiк потенциалын қолдану 79%-ға жеткен. Ал В.М.Зациорскийдiң /48/ мәлiметтерiне қарағанда, Ресей құрамасындағы акробат-секiрушiлер сальтоны орындаған кездегi секiргiштiктi 100%-ға дейiн жеткiзедi.

Сол себептен, бiз тексерген баскетболшы студенттердiң жылдамдық қабiлетiн қолдану көрсеткiштерiнiң төмендiгiн салыстырғанда, бiздiң ойымызша, қорғаныс әрекеттерiнiң тиiмдiлiгiнiң жоғарғы резерві қорытқан.

Сонымен қатар, оң және сол қолымен орындалатын қорғаныс әрекеттерi мен қозғалыстарының тиiмдiлiктерiн қарастыру назар аудартады. Онтогонез, филогонез, сонымен қатар, жаттығулар ма-мандықтарымен байланысқан қозғалыс ассиметриясы, жасөспiрiм баскетболшылардың техникасын құру кезiнде маңызды орынға ие болады.

Бiздiң тарапымыздан оң және сол қолымен допты ұру кезiндегi қолдың нысанаға дейiн жылжу уақытында айқын айырмашылықтар анықталған (Х18 және Х20). Допты оң қолымен ұру кезiндегi қимыл, сол қолға қарағанда айырмашлықтың үшiншi қадамы (Р<0,001) бойынша, айқындылық белгiсiнiң деңгейi кезiнде қысқалау болады.

Допты оң және сол қолымен алып қою кезiндегi 3 м ара қа-шықтыққа жылжу уақыты мен күрделi қозғалыс уақытын салыс-тырғанда, бұл қимылдың оң қолымен тез орындалатынын байқаймыз. Оң қолымен алып қою кезiнде (Х22) қимыл уақыты 0,57+ 0,08 с құрайды, ал осы қимылды сол қолымен орындаған кездегi уақыт 0,65+0,08 с (Х24) болады. Айырмашылықтардың үшiншi қадамы бойынша расталған.

Осы iс-қимылдардың дәлдiгiндегi айырмашылқтарды баллдық деңгейде талдай отырып, допты оң және сол қолымен ұру кезiндегi қолдың нысанаға дейiнгi жылжу дәлдiгiнiң көрсеткiштерi арасында айқын ерекшелiктер бар екенiн атап өткен жөн, бiрақ тек айырмашылықтардың бiрiншi қадамы бойынша (Х19 және Х21). Бiрiншi қадам бойынша айқын айырмашылықтар, сонымен қатар, модельдiк жағдайда допты сол және оң қолымен алып қою кезiндегi қимылының дәлдiгi арасында анықталған (Х23 және Х25).

Сол себептен, бiздiң тарапымыздан, баскетболшы студенттердiң қозғалыс ассиметриясының бар екендiгi қимылдың уақыты мен дәлдiгiнiң көрсеткiштерi бойынша анықталған. Бiрақ, айқын ерекшелiктер бiздiң тарапымыздан, сол және оң қолымен қимыл жасау кезiндегi уақыттарда анықталған. Сол және оң қол қимылдарының ассиметриясын теңестiру үшiн, сол қолымен допты алып қою тәсiлдерiн орындау жылдамдығын дамытуға бағытталған жаттығуларды қолдану керек, ол техникалық шеберлiктi қалыптастыруда маңызды мәселе болып табылады.

17-кесте. Спорт шеберi дәрежесiндегi баскетболшылар мен студенттердiң бiр ойында допты игеру тәсiлдерiн қолданудың орташа мәлiметтерi және олардың тиiмдiлiктерi

Техникалық тәсiлдер	Орта және жоғары жас топтарындағы студент баскетболшы- лар 19-20 жас (n=25)			Жоғарғы лига командаларының ойыншылары (n=22)
Техникалық тәсiлдер	Әрекеттер саны	Сәттi әрекеттер	%	Әрекет-тер саны	Сәттi әрекет-тер
Өз қалқанын-дағы кәрзеңкеден ыршып қайтқан допқа иелiк ету	5,4	2,2	41	7,2	5,1
Допты жауып қою	4,0	2,0	50	5,3	3,8
Допты қайта ұру	2,3	1,1	48	4,1	3,0
Допты алып қою	3,0	1,1	37	3,0	2,6

Кестеде орындалған тәсiлдердiң саны және олардың тиiмдi-лiктерiнiң орташа мәндерi көрсетiлген. Кестедегi мәлiметтер бiр ойыншының 10 минут iшiндегi өткiзген ойынынан алынған.

18-кесте. Баскетболшы студенттердiң тәсiлдер мен қорғаныс әрекеттерi тиiмдiлiгiнiң дисперсиялық көрсеткiштерiнiң орташа белгiлерi мен мөлшерлерi

Көрсеткiштер	Кодтық белгiсi	Х	+ S
1	2	3	4
Салмағы (кг)	Х1	71,18	7,88
ұзындығы см)	Х2	179,33	8,06
Алға қарай 3 м алға жүгiру уақыты, с	Х3	0,78	0,09
Алға қарай 6 м алға жүгiру уақыты, с	Х4	1,60	0,20
Алға қарай 20 м алға жүгiру уақыты, с	Х5	3,48	0,26
Арқасымен 3 м алға қарай жүгiру уақыты, с	Х6	1,06	0,07
Арқасымен 3 м алға қарай жүгiргенде жыл-дамдықты қолдану коэффицентi %	Х7	71,26	—
Арқасымен 6 м алға қарай жүгiру уақыты, с	Х8	2,12	0,11
Арқасымен 6 м алға қарай жүгiргенде жыл-дамдықты қолдану коэффицентi, %	Х9	75,07	—
Арқасымен 20 м алға қарай жүгiру уақыты, с	Х10	5,09	0,33
Арқасымен 20 м алға қарай жүгiргенде жылдамдықты қолдану коэффицентi, %	Х11	68,18	—
Жанымен 3 м алға қарай жылжу уақыты, с	Х12	1,05	0,06
Жанымен 3 м алға қарай жылжығанда жылдамдықты қолдану коэффицентi, с	Х13	73,80	—
Жанымен 6 м алға қарай жылжу уақыты, с	Х14	2,15	0,04
Жанымен 6 м алға қарай жылжығанда жылдамдықты қолдану коэффицентi, с	Х15	72,59	—
Жанымен алға қарай 20 м жылжу уақыты, с	Х16	5,05	0,31
Жанымен 20 м алға қарай жылжығанда жылдамдықты қолдану коэффицентi, с	Х17	68,51	—
Оң қолымен допты қайтарған кездегi қолдың нысанаға дейiнгi жылжу уақыты, с	Х18	0,41	0,04
Оң қолымен допты қайтарған кездегi қолдың нысанаға дейiнгi жылжу дәлдiгi (балдар)	Х19	1,72	0,06
Сол қолымен допты қайтарған кездегi қолдың нысанаға дейiнгi жылжу уақыты, с	Х20	0,50	0,56
Сол қолымен допты қайтарған кездегi қолдың нысанаға дейiнгi жылжу уақыты, с	Х21	1,95	0,08
Қиын реакцияның уақыты және оң қолымен допты алып қою кезiндегi 3 м арақашық-тыққа жылжу уақыты, с	Х22	0,57	0,49
Допты оң қолымен алып қою кезiндегi 3 м арақашықтыққа жылжу мен қиын реакциялардың дәлдiгi (балл)	Х23	1,90	0,08
Қиын реакцияның уақыты және сол қолымен допты алып қою кезiндегi 3 м ара- қашықтыққа жылжу уақыты, с	Х24	0,65	0,21
Допты сол қолымен алып қою кезiндегi 3 м арақашықтыққа жылжудың және қиын әрекеттердiң дәлдiгi (баллдар)	Х25	2,17	0,44
Допты алып қоюға арналған қиын әрекеттерi бар 10 сериялық қимылдардың жиындық дәлдiгi (балл)	Х26	16,31	0,99
Допты алып қоюға арналған қиын әрекеттерi бар 10 сериялық қимылдардың жиындық дәлдiгi (балл)	Х27	25,13	2,73

Қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн сол және оң қолмен орындаудағы техникалық шеберлiктiң жоғары деңгейiн, қорғаныстағылардың жеке қимылдарының тиiмдiлiктерiн арттырады. Мысалы, шабуылдың сол жақ зонасында тұрған шабуылшы жапқан кезде қорғаушының сол жаққа қарай допты алып қоюға мүмкiндiгi бар.

АҚШ-тың кәсiпқой командаларында өнер көрсеткен атақты негр баскетболшысы Билл Расселдiң кинодокументтерiнiң талдауы көрсеткендей, допқа иелiк етуге бағытталған қорғаныс тәсiлдерiн орындау кезiнде ол сол қолымен де, оң қолымен де сәттi қолданып отырған.

Сол немесе басқа тәсiлдердi орындау кезiндегi қимылдардың тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң өркендеу жолдары тек абсолюттiк және артықшылық өркендеудiң деңгейiнде ғана көрiнiп қоймай, сонымен қатар, олардың арасында қалыптасқан байланыстары да көрiнедi.

Факторлық талдау

Спортшылар тобындағы жүргiзiлген мәлiметтер факторлық талдау кезiнде, бiр-бiрiне байланысты 9 факторлар анықталды және олардың көмегi арқылы жеке көрсеткiштер арасындағы байланыстарды түсiндiруге мүмкiндiк болды. Анықталған факторлардың үлесiне дисперсиялық сұрыптаулар 79% келедi. Факторлық шешiмдер 8-қосымшада көрсетiлген. Жеке факторлардың маңыздылығын жеке көрсеткiштерге келетiн факторлық күш-қуаттардың мәнi арқылы анықтауға болады.

Көрсетiлген факторлардың бiрiншiсi дисперсиялық сұрыптауларды 19% қамтыды. Ол жасөспiрiм баскетболшылар қорғаныс әрекеттерiн орындаған кездегi жылдамдық мүмкiндiктерiн қолдану көрсеткiштерiмен бiрге жоғары деңгейдегi жағымдылық корреляциясын анықтайды. Баскетбол алаңының қысқа арақашықтықтарына алға қарай жүгiру уақыты кезiнде, ол жоғары жағымды байланысты көрсетедi, бiрақ ол, сонымен қатар, керi байланыстың бар екенiн де дәлелдейдi. Осыған қарап, бiз бұл факторды баскетболшы студенттердiң қысқа ара қашықтықтарға қимылдау кезiндегi жылдамдық потенциялын қолдану қабiлетiмен бiрге теңдестiрдiк.

Екiншi фактор оның үлесiне жалпы дисперсиялық сұрыптаулар 12% келедi, оның баскетбол алаңының 3 және 6 метр ара қашықтықтарға арқа жағымен жүгiру уақытының көрсеткiштерi бойынша факторлық үлесi бар.

Оның осы көрсеткiштерiмен қайшы келетiн жоғары байланысын ескерсек, дәлдiк және уақыт көрсеткiштерiмен төмен және жағымды жақтарын ескерсек, бiз оған келесiде талдау жасаймыз: баскетбол алаңының қысқа арақашықтықтарына арқасымен алға қарай қимылдау жылдамдығы.

Белгiленген факторлардың үшiншiсi жалпы дисперсиялық сұ-рыптаулардың 10%-ын байланыстырады. Ол жағымды маңызды корреляцияны, баскетбол алаңының (20 метр) арақашықтықтарына қорғаныстық әрекеттерiн жасау кезiнде жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiштерiмен байланысады. Анықталған байланыстарға қарап, бiз бұл факторды баскетболшылардың ұзақ арақашықтықтарға қимылдау кезiндегi жылдамдық потенциалын қолдану қабiлетiмен байланыстырдық.

Төртiншi фактордың үлесiне жалпы дисперсиялық сұрыптаулардың 9% келедi. Ол жоғарғы жағымды корреляцияны, тексерiлiп отырған спортшылардың бой-салмақ көрсеткiштерi бойынша анықтайды және орташа қайшы келетiн байланысты, допты оң қолымен қайтарған кездегi қолдың нысанаға дейiнгi дәлдiк көрсеткiшiмен анықтайды. Кейбiр тәжiрибелердiң көрсетуiнше, қимылдың дәлдiгi мен координациясының орташа қайшы келетiн байланысы, баскетболшылардың бой-салмақ мәлiметтерi мен бақыланады. Осы мәлiметтердi назарға аудара отырып бiз бұл фактыны баскетболшы студенттердiң бой-салмақ көрсеткiштерiмен бiрiктiрдiк.

Бесiншi фактор, оның үлесi дисперсиялық сұрыптаулардың

8%-ын құрады, оның баскетбол алаңының 3 және 6 метрге жанымен жылжу уақыты көрсеткiштерiмен жоғары қайшылық корреляциясы бар және қиын реакцияның дәлдiгiмен орташа байланысқан. Осы корреляцияның жақсы түсiндiрмесi болып, баскетбол алаңының қысқа ара қашықтықтарына жанымен алға қадымдап басудың тез өту факторына байланысты болады.

Алтыншы факторда, оның үлесi жалпы дисперсиялық сұрып-таулардың 7%-ды, бұл жерде алдымен және арқасымен алға қарай жүгiру уақытының көрсеткiшi атап көрсетiлген, сонымен қатар, жанымен алға қарай 20 метрге жылжу, жанымен алға қарай 20 метрге жылжуды қолдану коэффицентi, допты сол қолымен алып қою кезiндегi 3 м ара қашықтыққа қимылдау мен күрделi реакцияның дәлдiгi, сонымен қатар, допты алып қою кезiндегi күрделi реакцияларымен байланысқан 10 сериялық қимылдардың уақыты көрсетiлген. Сонымен қатар, 20 метрге алдымен және арқасымен жүгiру уақыттары арасындағы төмен қайшылық байланыстары анықталған. Анықталған байланыстардан қорытатынымыз, бiз бұл факторды баскетбол алаңының ұзақ арақашықтықтарына қорғаныс әрекеттерiнiң жылдамдығымен түсiндiремiз.

Жетiншi фактор, оның үлесiне жалпы дисперсиялық сұрыптаулар 5% келедi, ол допты сол және оң қолымен алып қою кезiндегi 3 м ара қашықтықтарға қимылдау мен күрделi реакция уақытының нәтижелерiне жоғары баға бередi. Бiздiң ойымызша, оны допты алып қою кезiндегi күрделi реакциялармен байланысқан қимылдардың тез орындалу қабiлетiмен байланыстыруға болады.

Сегiзiншi фактор, оған жалпы дисперсиялық сұрыптаулардың 5%-ы кiредi, допты оң және сол қолымен ұру кезiнде қолдың нысанаға дейiнгi жылжу уақытымен жоғарғы қайшылық корреляциясы болады. Бұл факторды допты ұру кезiнде жай реакцияның жылдамдығымен байланыстыруға болады.

Факторлық құрылымдағы тоғызыншы орын, оның iрiктеу үлесiнiң 4%, соңғы көрсетiлген факторға тиiстi. Бұл фактор жоғары жағымды корреляцияны, допты ұру және алып қою қимылдарын орындауда реакцияның күрделi және жай дәлдiгiн көрсетедi. Осы уақыттың iшiнде бұл фактор 20 м арақашықтыққа қорғаныс әрекеттерiн жүргiзудегi уақыттың төмен және орташа жағымды байланысын көрсетедi. Мәлiметтерге қарап, бiз осы факторды, допты оң және сол қолымен алып қою және ұру кезiндегi қиын реакцияның дәлдiгi мен байланыстырдық.

Жеке көрсеткiштердiң маңыздылығын анықтауға арналған факторлық талдаудың нәтижелерiн қолдана отырып және олардың маңызды себептерiн анықтай отырып, олар ойын кезiнде баскетболшы студенттердiң спорттық шеберлiгiне әсер етедi, бiз белгiлi бiр деңгейде, спорттық тәжiрибедегi сұрақты шешуге жақындай түсемiз. Ол сұрақ спортшының (сапасын) қалай анықтауға болады деген сұрақ болып отыр. Және қимылдардың тиiмдiлiгiнiң маңызды жақтарын бiлу негiзiнде және ойын тәсiлдерiн бiлу негiзiнде жаттығу үрдiсiн ұтымды ету керек. Қорғаныстағы ойын кезiндегi баскетболшы студенттердiң арнайы қимылдарының тиiмдiлiгiн анықтайтын тереңдетiлiп зерттелген талдаулар есебiне арнайы материалдар болып баскетболшы студенттердiң қорғаныстағы қимылдарының уақыт көрсеткiштерi, жылдамдық потенциялын пайдалану деңгейi, сонымен қатар, допқа иелiк етудегi қимыл-әрекеттердiң дәлдiгi септiгiн тигiздi.

Бiздiң жасаған тәжiрибелерiмiздiң нәтижесiнде алынған мәлiметтер бойынша жасөспiрiм баскетболшылармен жұмыс iстейтiн жаттықтырушылардың көзқарастарын жаңаша қарастыру кезiнде олардың ойлары бойынша, қорғаныстағы ойын кездерiнде қолда-нылатын қимылдар мен тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн анықтайтын маңызды көрсеткiш бастапқы реакциялардың уақыты болып табылады. Көрсетiлген факторлардың бiрiншi және ең маңыздысы, баскетбол алаңының қысқа ара қашықтықтарына жылжу кезiндегi баскетболшы студенттердiң жылдамдық потенциялын жоғары деңгейде қолдану қабiлетi болды. Бұл фактордың үлесiне жалпы дисперсиялық сұрыптаулардың 19% келдi. Бұл қабiлет тек қысқа арақашықтықтарға жылжуларды орындаған кезде ғана емес, сонымен қатар, 20 метрге жылжу кездерiнде де орын алды. Бiрқатар мамандардың ойынша, көрсетiлген қабiлеттiң баскетбол ойыны кезiнде маңызды мәнi бар.

Белгiлi баскетбол бойынша жаттықтырушылар мен мамандар Н.В.Болвачев, В.А.Гомельский, В.Г. Лучинин, М.А.Шакиров, Т.К.Молдахметовтер жасөспiрiм баскетболшылардың техникалық дайындықтарындағы жетiспеушiлiктердi айта отырып, негiзгi ойын тәсiлдерiн орындау шеберлiгiнiң қалып қою себебi, олардың ойынша,барлық кезде өзiндегi дене сапаларының потенциалын толық жүзеге асырмауында. Маңыздылығы бойынша екiншi орындағы фактор арнайы қорғаныс әрекеттердi орындау жылдамдығының көрсеткiшi тұрады: арқасымен алға қарай (2 фактор), жанымен алға қадымдап басу (5 фактор), баскетбол алаңының ұзақ ара қашықтықтарындағы қорғаныс әрекеттерi (6 фактор).

Баскетболшының тез қимылдауы қорғаныстағы ойын кезiнде спорттық шеберлiк деңгейiнiң маңызды көрсеткiшi болып табылады. Осыны көптеген авторлардың жұмыстары мен тұжырымдары растайды. Қорғаныстағы ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн жоғарылатудағы маңызды белгi баскетболшы студенттердiң ұзындық-салмақтық мәлiметтерi болады (4 фактор), допты алып қою және ұруға арналған арнайы қимылдардың жылдамдығы (фактор 7 және 8), сонымен қатар, допты оң және сол қолымен ұру және алып, қою кезiндегi күрделi реакцияның дәлдiгi (9 фактор). Бұл мәлiметтер ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттерде дәлелденген.

Қимылдардың тиiмдiлiгiнiң өзгеруi және баскетболшы студенттердiң жаттығу жүйесiнiң әсерi негiзiнде допқа иелiк ету тәсiлдерiн орындауы туралы әдебиеттiк мәлiметтердiң талдауын жасағанда, қолданылып отырған тәсiлдер мен амалдарға әсер ету туралы объективтiк мағлұматтың жоқтығын көрсетедi.

Студент-спортшылар өз жылдамдық мүмкiндiктерiн қорғаныс әрекеттерiн орындау кезiнде толығымен қолданбайды. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң қорғаныс әрекеттерi тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiндегi бiз тiркеген айырмашылықтар жаттығулар жүйесiнiң әсерi болып табылады. Сонымен қатар, олардың ағзасының физиологиялық дамуына байланысты. Бұл мәлiметтер бiздiң алдымызға қойған тәжiрибемiздегi негiзгi сұрақтарды шешуге мүмкiндiк бердi. Баскетболшы студенттердiң қорғаныс әрекеттерi мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн көрсететiн бiздiң тарапымыздан алынған факторлық көрсеткiштердi оқуға арнайы жаттығулардың тиiмдi әсерi болады ма?

Қорғаныстағы ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн көтерудiң ұтымды әдiстемесiн жасау тәсiлдер мен амалдарды таңдауды талап етедi. Жасалынған жаттығу жүйесiнiң тиiмдiлiгiн тексеру үшiн, салыстырмалы педагогикалық эксперимент жүргiзiлдi, ол үш жыл бойы оқитын (19-20 жастағы) баскетболшы студенттердiң қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн жақсартуға бағытталған.

Бiр топ (бақылау) өз жаттықтырушының қол астында қарапайым әдiс бойынша жаттықты: эксперименттiк топтағы сабақтар бақылау тобындағы сабақтардан былай ерекшеленедi: оның сабақтарына бiз арнайы дайындаған жаттығу бағдарламасы аптасына 3 рет енгiзiледi.

Жарыс және дайындық кезеңiндегi жаттығу бағдарламаларының көмегiмен ойын тәсiлдерiн жетiлдiру, командаларды дайындаудағы бiрқатар мәселелердi шешуге мүмкiндiк бердi және спортшылардың тактикалық дайындығына арналған уақытты үнемдейдi.

Бiз пайдаланған жаттығу бағдарламасының ұзақтығы 25 және 30 минут уақыт болды. Бiз бағдарламаға алған жаттығулар, олардың ұзақтылығы, тиiмдiлiгi және орындау уақыттары кестеде көрсетiлген. Алынған мәлiметтерден көретiнiмiздей, бiз арнайы iрiктелген жаттығуларды қолдандық. Қимылдардың түрлерi мен жаттығуларды орындау уақыты баскетболшы студенттердiң допқа иелiк ету тәсiлдерiн орындау мен қимылдардың тиiмдiлiгiнiң факторлық құрылымына сай келдi. Кестеде берiлген мәлiметтерi бойынша(((((((((, оқу-жаттығу бағдарламасының барлық жаттығулары үш топқа бөлiндi: жыл-дамдықты және тездiлiктi дамытуға арналған жаттығулар, қорғаныс әрекеттерiн жанымен алға қарай аттап басу арқылы жетiлдiруге арналған жаттығулар, сонымен қатар, жылдамдықты машықтандыру және допты алып қою, ұрудағы күрделi реакциялармен байланысқан қимылдардың дәлдiгiне арналған жаттығулар. Қолданылған жаттығулардың жан-жақты тиiмдiлiгi В.М.Корягиннiң тұжырымдарына сай келедi.

Кестеде көрсетiлген бiрiншi жаттығу әртүрлi қимылдар тәсiлдерiнiң құрылымынан тұрады алдымен және арқасымен алға қарай жылжу, жанымен алға аттап басумен. Қимылдардың әр тәсiлi баскетбол алаңының белгiлi бiр жағында орындалады. Екiншi жаттығу баскетбол алаңының диагоналы бойынша байланысады арқасымен және алдымен алға қарай. Осы жаттығуды орындау кезiнде жаттығушыларға мынадай талап қойылды алға қарай жүгiруден, арқасымен алға қарай жүгiру кезiнде жылдамдықты төмендетпеу ұсынылды. Осы жерде қорғаныс әрекеттерiн орындауға арналған баскетболшы студенттердiң жылдамдық мүмкiндiктерiн арттыруға жағдайлар жасалды. Осы жаттығуларды орындау кезiндегi қимылдардың мiнездемесi бiрiншi үш фактордың негiзгi бағытына сәйкес келдi жылдамдық потенциялын толығымен қолдану қабiлетi және арқасымен алға қарай тез жылжу қабiлетi. Екi жаттығуды жүргiзу уақыты 10 минутты құрады, бұл басқа екi топтың жаттығуларды орындау уақытынан көп болып отыр.

Эксперименттiк бағдарламаның үшiншi және төртiншi жатты-ғулары әр төрт минут сайын орындалып отырды. Үшiншi жаттығуда шабуылшы алдау қимылдарының көмегiмен қорғаушының тұсауынан құтылуға әрекет жасайды. Берiлген жаттығуды жүргiзудегi басты назар жанымен алға аттап басу арқылы қорғаныс әрекеттердiң жылдамдығын жетiлдiруге бағытталған, бұл бесiншi және алтыншы факторларда көрсетiлген қимылдардың мiнездемесiне сәйкес келiп отыр.

Бiздiң тарапымыздан қолданылған төртiншi жаттығу жанымен алға аттап басу арқылы қорғаныс әрекеттерiн жетiлдiруге бағытталған, бiрақ ол допты алып келе жатқан ойыншыға қарсылық жасау мақсатында қорғаушы тарапынан орындалды. Бұл жаттығудың бағыты, бесiншi және алтыншы факторларда көрсетiлген қимылдардың мiнездемесiне сәйкес келдi.

Жаттығу бағдарламасының соңғы екi жаттығуы жетiншi, сегiзiншi және тоғызыншы факторларда көрсетiлген қабiлеттерiн дамытуға бағытталған. Атап айтқанда, допты алып қою, ұру және допты қайтарумен байланысқан күрделi ракциялардың дәлдiгi мен жылдамдығын жетiлдiруге бағытталған.

Жаттығу бағдарламасының әр жаттығуын орындауға берiлген уақыт жалпы дисперсиялық сұрыптаулардың пайызына сәйкес болды және оған аталған фактор әсер еттi. Жаттығу бағдарламасында жаттығуларды орындау кезiнде, допты игеру мен қозғалыс тәсiлдерiн техникалық жағынан дұрыс орындалуына басты назар аударылды. Жылжу дағдысын кеңейту мақсатында, жаттығу бағдарламасында бiрлiк және сериялық қимылдарды қалыптастыру кезiнде, әр сабақта жаттығуларды орындау кезiнде жұптардың құрамы өзгертiлiп отырды. Жұптардың құрамы былай өзгертiлдi, ойын кезiнде қорғаушының қызметiн орындайтын жасөспiрiм баскетболшылар тек өз әрiптестерiмен жаттығып қоймай, сонымен қатар, шабуылшымен де және орталық ойыншымен де жаттығып отырды. Жаттығып отырған жұптар құрамының жүйелi түрде өзгеруi, үнемi ауыстырылып отырған серiктестiгiнiң мәлiметтерiне сүйенгенде, өз қорғаныс қимылын дифференциалдауға әкелiп соғады.

Эксперименттiк топқа 4 жыл оқудағы университеттiң спорттық клубының студент-баскетболшылары кiрдi. (19 және 20 жастағы жасөспiрiмдер) Бақылау тобына 4 жыл оқудағы «Отырар« спорттық клубындағы осы жастағы баскетболшы студенттердi құрады. Бақылау тобының сандық құрамы -9 адам, ал эксперименттiк топта -11 адам. Жаттығу бағдарламада сабақтың басында енгiзiлдi, ол техникалық дайындыққа берiлген уақыт кезiнде, бес минуттық бой қыздырудан кейiн енгiзiлiп отырды.

Эксперименттiк топтағы сабақтар. Университеттiң спорттық залдарында жүргiзiлдi, ал бақылау тобындағы сабақтар ауданның орта мектептерiнiң залдарында жүргiзiлдi. Педагогикалық эксперименттiң ұзақтығы 3 айды құрады. (қаңтар айының басы мен наурыз айының аяғы, 1999 жылы). Эксперименттiк және бақылау топтар арасындағы жаттығу сабақтары аптасына 4 рет жүргiзiлдi. Осы сабақтарды жүргiзу әдiстемесi мен оның мәндерi 4 жыл оқып отырған студенттер үшiн сабақтық бағдарламасына сай болып отыр /12/.

Қорғаныс әрекеттерi мен допқа иелiк ету тәсiлдерiнiң тиiмдiлiк деңгейiн арнайы өлшеуiш құралдардың көмегiмен, педагогикалық эксперименттiң басында да және соңында да анықтау үшiн, барлық қатысушылар кешендi сынақтарға жiберiлдi. Бағалауға 8 көрсеткiш қолданылды, олар математикалық талдау нәтижесiнде анықталған 6 факторды сипаттады. Бұл көрсеткiштердiң өлшеу әдiсi толығымен екiншi бөлiмде көрсетiлген.

Эксперименттiк топтағы университет командасы педагогикалық эксперименттi жүргiзу кезеңiнде, ЖОО арасындағы Шымкент қаласының бiрiншiлiгiнде қатысты. Арнайы жасалынған жаттығу бағдарламасын қолдану тиiмдiлiгiнiң талдауы үшiн бiздiң тарапымыздан осы команданың қатысу нәтижелерi пайдаланылған, сонымен қатар бiрқатар күнтiзбелiк ойындардағы тиiмдiлiктердiң көрсеткiштерi зерттелген.

Кестеде жылдамдық потенциалын пайдалану көрсеткiштерiндегi өзгерiстердi айқындайтын мәлiметтер көрсетiлген. Жаттығу жұмысының үш айы кезiндегi эксперименттiк топтағы нәтижелердiң жақсаруы арқамен 6 м алға қарай жүгiру кезiндегi жылдамдықты пайдалану (Х9) көрсеткiшi коэффицентiнде 3,25% құрады. Айырмашылықта Р<0,01 болған кезде айқындалған. Сонымен қатар, айқын жақсарулар жанымен 3 м (Х13) алға қарай жылжу жылдамдығын пайдалану көрсеткiштерiнде де орын алған. Бұл көрсеткiш 2,98% жақсарған. Өзгерiс Р<0,01 кезiнде де айқындалған. Тестiлеудi қайта жүргiзгеннен кейiн, арқасымен алға қарай 20 метрге (Х4) жүргiзудегi жылдамдық потенциалын пайдалану деңгейiнiң үшiншi көрсеткiштерiнде де, 3,55% -ға айқын жақсарулар болды.

19-кесте. Эксперименттi жүргiзгенге дейiн және жүргiзгеннен кейiнгi эксперименттiк топтағы жасөспiрiм баскетболшылардың қимылдары мен қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн орындау тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштер динамикасы

Тиiмдiлiк көрсеткiштерi	Экспери-ментке дейiн	Эксперимент-тен соң	% өзгерулер	Т-кри-терий белгiсi
Жылдамдық потен- циалын пайдалану деңгейi, %
Х9	72,27±1,12	77,34±1,09	7	3
Х12	70,57±1,44	76,92±1,29	9,3	2
Х11	66,81±1,21	72,53±1,07	8,6	3
Арқамен 3 м алға қарай жүгiру уақыты, с
Х6	1,03±0,021	0,97±0,024	6,2	2
Допқа иелiк етудегi қимылдың жылдамдығы мен дәлдiгi (с, және балл)
Х25	2,19±0,05	1,95±0,07	12,3
Х22	0,58±0,009	0,54±0,01	7,4	4
Х18	0,41+0,005	0,39+0,004	5,1	3
Х21	2,04±0,04	1,79±0,07	11,4	2

Ескерту: Х9, т.с.с. символдармен тест көрсеткiштерi белгiленген, Т-студент критерийiнiң белгiсi (tst), Р-айқын айырмашылықтар деңгейiнiң көрсеткiшi.

Жаттығу бағдарламасының басы мен аяғында арқамен 3 метрге жүгiру уақыты бiздiң тарапымыздан екi рет тестiлендi. Бұл көрсеткiш эксперимент кезiнде 2,14% жақсарғанымен, болған өзгерiстер де айқындалған, бiрақ, айырмашылықтардың бiрiншi қадамы бойынша.

Тестiлуге сонымен бiрге, ойындық iс-әрекеттi модельдеу жағ-дайында допқа иелiк ету көрсеткiштерiнiң жылдамдығы мен дәлдiгi де кiрдi. Күрделi реакция дәлдiгiнiң көрсеткiшi мен сол қолымен допты алып қою кезiндегi 3 м ара қашықтыққа (Х25) қимылдау көрсеткiштерi де эксперимент кезiнде 2,19+0,08 с. жақсарған педагогикалық эксперименттi жүргiзуге дейiн, педагогикалық эксперименттi жүргiзiп болғаннан кейiн 1,95+0,07 с. жақсарған.

Бұл көрсеткiштiң жақсаруы 12,3% құрады. Педагогикалық эксперименттiң басы мен аяғындағы көрсеткiштер арасындағы айырмашылықтар айтарлықтай өзгердi. Сонымен бiрге күрделi реакцияның уақыты мен допты оң қолымен алып қою кезiндегi 3 м ара қашықтыққа қимылдау уақыты да қысқарды. Егер орташа алғанда, тексерiлiп отырған топтағы күрделi реакция уақытының көрсеткiшi мен допқа иелiк ету кезiндегi 3 м арақашықтыққа қимылдау уақытының көрсеткiшi, эксперименттiң басына дейiн 0,58+0,009 с құраса, ал эксперименттен соң ол топ бойынша 0,54+0,01 с. құрады, айырмашылықтар жорамалдың үшiншi қадамы бойынша айқындалған. Допты сол қолымен ұру кезiнде қолдың нысанаға дейiн жылжу уақытының өзгеруiн зерттеу де, осы көрсеткiштердегi тиiмдi өзгерiстердiң бар екенiн көрсетедi. Жақсару 5,1% құрады және ол да айқындалған. Соңғы өлшенген көрсеткiштiң өзгеруiн қарастыра отырып допты сол қолымен ұру кезiнде қолдың нысанаға дейiн жылжу дәлдiгi бойынша мынадай тұжырымға келуге болады: бұл көрсеткiш те жүйелi жаттығулар жасаған кезде жақсарып отырады. Жақсару 11,4% құрады және айырмашылықтар айқындалған.

Баскетболшы студенттердiң қорғаныс тәсiлдерi мен қимылдарының тиiмдiлiк көрсеткiштерiне баскетболдағы арнайы жаттығулардың әсер ету нәтижелерiн қорыта отырып, атап өтуiмiз керек, жаттығудағы iс-әрекет бұл көрсеткiштерi сабақта және жарыс мезгiлiндегi үш ай уақыт кезiнде жақсартады. Бiрақ, жаттығу бағдарламасының тiкелей әсер етуiн анықтау үшiн, бiз алған нәтижелердi параллельдiк топтағы өлшенген мәлiметтермен салыстыруды жөн көрдiк. Осы жерде салыстырылып отырған топ ЖОО-ға арналған бағдарламалардың жай әдiсiн қолдана отырып жаттығу жасауы тиiс. Бұндай топ (бақылау тобы) есебiне университетте 3 жыл оқып отырған команда алынды. Кестеде бақылау тобындағы жасөспiрiм баскетболшылардың қозғалысы мен қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн орындау тиiмдiлiгi көрсеткiштерiнiң орта топтық белгiлерi көрсетiлген. Бұл педагогикалық эксперименттi жүргiзуге дейiнгi және жүргiзiлгеннен кейiнгi мәлiметтер. Көрсетiлген кестедегi мәндерден көретiнiмiздей, бақылаулық топтағы өзгерiстердiң алғашқы нәтижелерi, эксперименттiк топтағы мәлiметтерден ерекшелене қоймады.

Жарыстарға қатысу мен бақылаулық топтағы студент баскет-болшылардың жаттығулық жұмыстары, кейбiр мәлiметтердiң жақ-саруына септiгiн тигiздi. Жаттығудың үш айы кезiнде эксперименттiк топта бақыланып отырған көрсеткiштердiң бiрқатар өзгерiстерге ұшырады.

Мысалы, арқасымен алға қарай 6 м (Х9) жүгiру кезiндегi жыл-дамдық потенциалын қолдану көрсеткiшi 2,2% өзгердi, жанымен алға қарай 3 м жылжу кезiндегi жылдамдықты пайдалану коэффицентi 3,2% жоғарылады, ал арқа жағымен 20 м алға қарай жүгiру кезiндегi жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiшi 4% жақсарған. Бiрақ, бұл өзгерiстер айқындалмаған.

Арқасымен 3 м алға қарай жүгiрген кездегi уақыт көрсеткiштерiнiң өлшенуi де, бақылау тобындағы студенттерде де жағымды өзгерiстер бар екенiн көрсетедi. Бұл көрсеткiш үш ай жаттығу кезеңiнде 4% жақсарды.

Модельдiк эксперименттегi допқа иелiк ету қимылдары дәлдiгiнiң көрсеткiштерiн салыстырғанда, ол да бақылау тобында анықталған жағымды өзгерiстердiң бар екенiн көрсетедi. Күрделi реакцияның дәлдiгi мен допты сол қолымен алып қою кезiндегi 3 м арақашықтыққа жылжу да бақылау уақыты iшiндегi 44% жақсарған, ал допты сол қолымен ұру кезiндегi қолдың нысанаға дейiн жылжу дәлдiгi 5,7% жоғарылаған. Осы уақытта бұл өзгерiстердiң айқын сипаттамасы болған жоқ. Допқа иелiк етуге арналған арнайы қимылдардың уақыт көрсеткiштерi де жаттығу нәтижесiнде және жарыстарға қатысу кездерiнде өзгерiп отырды. Сондай-ақ, үш ай мезгiл iшiнде күрделi реакцияның уақыты мен оң қолымен допты алып қою кезiндегi 3 м

ара қашықтыққа жылжу уақыты 5,2% жақсарған. Айырмашылықтар жорамалдың бiрiншi қадамы бойынша айқындалған.

Қолдың нысанаға дейiнгi жылжу уақыты тек 2,4% жақсарған және осы көрсеткiштiң өзгеруi маңызды бола қойған жоқ. Тексерiп отырған топтардағы анықталған қозғалыстарды салыстыру, эксперименттiк топта үлкен өзгерiстердiң болғандығын көрсетедi. Бұл топта тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң жақсаруы 5% тен 12%-ке дейiн өзгердi. Осы көрсеткiштердiң барлығында дерлiк айқын айрмашылықтар байқалды. Осы уақытта бақылау тобында осы көрсеткiштердiң өзгеруi онша бiлiне қоймаған. Жақсару 2% тен 6%-ке дейiн өзгердi. Бiз бақылап отырған тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң сегiзiнiң iшiнде, тесеру кезеңi кезiнде тек бiреуiнде де ғана, жақсару жағына қарай айқын айырмашылық анықталды.

Сол себептен, эксперименттiк және бақылау топтарында орын алған қозғалыстарды салыстыру, баскетболшы студенттердiң қорғаныстағы ойын кезiндегi тәсiлдер мен қимылдарды орындау тиiмдiлiктерiн жақсартуға арналған, арнайы жасалған жаттығу бағдарламасының тиiмдi екенiн көрсетедi.

Бiрақ, жаттығу тиiмдiлiгiн қайтадан анықтау үшiн эксперименттiк топтардың жарыстарға қатысу нәтижелерiн қайтадан қарап шығу қажет. Осыған университетте үш жыл оқып отырған жасөспiрiмдер командаларының жарыстарға қатысуының талдау нәтижелерi септiгiн тигiзедi.

Эксперименттiк топтардың экспериментке қатысу кезеңiндегi жарыстарға қатысу нәтижелерi кестеде көрсетiлген. Талдаулар үшiн алынған бiрiншi екi ойын 2000 жылдың қаңтарында өткiзiлген, үшiншi төртiншi және бесiншi ойындар сол жылдың ақпанында, алтыншы және жетiншi ойындар наурыз айында өткiзiлген. Кестеде команданың жалпы қатысу нәтижелерiде қарсыласпен кездесу кезiндегi салынған және жiберiлген ұпай сандарының нәтижелерi, сонымен қатар, техникалық хаттаманың қолданылуымен жүргiзiлген арнайы бақылаулардың мәлiметтерi де бар (екiншi қосымшада).

20-кесте. Экспериментке дейiн және эксперимент соңында жасөспiрiм баскетболшылардың бақылау топтарындағы қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн орындау мен қимылдарының тиiмдiлiк көрсеткiшiнiң динамикасы

Тиiмдiлiк көрсеткiштерi	Экспери- ментке дейiн	Экспери- менттен соң	% өзге-рiс тер	Т-кри- терий белгiсi
Жылдамдық потенциялын қолдану деңгейi
Х9	71,57±1,06	73,19±1,08	2,2	1,07
Х13	72,08±1,32	74,41±1,23	3,2	1,23
Х11	65,92±1,32	68,57±0,99	4,0	1,24
Арқамен 3 м алға қарай жүгiру уақыты, с
Х6	1,07±0,016	1,02±0,21	4,9	1,92
Допқа иелiк етудегi жылдамдық пен уақыты (с. және балл)
Х25	2,13±0,08	2,04±0,09	4,4	0,75
Х22	0,61±0,012	0,58±0,008	5,2	2,14
Х18	0,42±0,004	0,41±0,006	2,4	1,42
Х21	2,02±0,08	1,91±0,09	5,7	0,92

Кестенiң мәлiметтерiнен көретiнiмiздей, эксперименттiк топтың сыналушыларынан тұратын университет командасы, осы кезең iшiнде 7 кездесу өткiздi және тек екеуiнде ғана жеңiлiс тапты. Бiрiншi жеңiлiс, қаңтардың басы кезiнде бiрiншi ойында болды, ал екiншiсi ақпанның ортасында болды. Команданың қатысу нәтижелерi наурыз айында жақсарған, эксперименттiң аяқталуына жақын уақыт қалған кезде, жақсы жаққа қарай өзгерулер, бiрiншi кезекте қорғаныста болған. Соңғы үш ойындағы жiберiлген ұпайлардың сандары бiрiншi үш ойынға аздау болды. Өз қалқанында допқа иелiк ету көрсеткiшi соңғы үш ойында жоғары көрсеткiштерге жеттi. Кестенiң мәлiметтерiне қарағанда соңғы екi ойындағы допты алып қою саны жоғарылаған және ойын кезiнде 8 және 10 алып қоюды құрады.

Сондықтан, арнайы жасалынған жаттығу бағдарламасын пайдалану арқылы, апталық циклге үш сабақты енгiзу, команданың қатысу нәтижелiгiн жоғарылатуға көмектестi. Ол қорғаныс кезiндегi қимылдар мен тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн жоғарылатуға бағытталған.

Жүйелi жаттығу және баскетболшы студенттердiң жасының өсуi, қимылдардың жылдамдығы мен дәлдiгi көрсеткiштерiнiң жақсаруына тиiмдi әсер етедi, сонымен қатар, жылжу потенциалын қолдануға мүмкiндiк бередi. Бiрақ, бұл әсер ету тиiмдiлiгiнiң кейбiр жастық кезеңдерге әсер етуi бiрдей болмайды. Мысалы, қалыптасқан жаттығу жүйесi және жас мөлшерi күрделi реакцияның уақыты мен допты алып қою кезiндегi қимылдарға аздап қана әсер етедi.

Жас мөлшерiмен қолданылып отырған жаттығу жүйелерi тек күрделi реакциялардың дәлдiгi мен алып қою қимылдарына көптеп әсер етедi. Бұл жерде атап өтетiн нәрсе көрсеткiштер тиiмдiлiктерiнiң кiшiден жоғары жасқа өтудегi өзгерулер бiрiңғай болмайды. Көптеген көрсеткiштерде, аздаған өсу қарқындары 19 және 20 жастағы топтар арасында байқалады.

Үшiншi жыл оқып отырған баскетболшы студенттердiң жаттығу жүйелерiнiң талдау нәтижелерi бойынша техникалық дайындыққа берiлген уақыт сабақ бағдарламасының регламентiнен әлде қайда жоғары тұрады. Бұл жастық кезеңде үлкен орында тек дене қасиеттерiн өркендетуге бағытталған жаттығулар ғана алып қоймай, сонымен қатар, техникалық-тактикалық шеберлiгiн жетiлдiру де алады. Жаттығудың кешендi әдiстемесi, көбiнесе жарыс кезеңiнде қолданылады. Жаттықтырушылар тарапынан ғылыми-әдiстемелiк сынақтардың мәлiметтерi негiзiнде құралған жаттығу бағдарламаларын пайдалану және құруға жете назар аударылмайды.

Анкеталық сұраудың нәтижесiнде студент-баскетболшылармен жұмыс жасайтын көптеген жаттықтырушылардың ойынша, маңызды мәселе, қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн орындау және қимылдарды үнемi жетiлдiру болып табылады. Бiрақ, дайындық және жарыстық кезеңдерiнде әдiстемелiк тәсiлдердi қолдануында айырмашылықтар бар. Дайындық кезеңiнде көбiнесе жарыс және айналмалы жаттығу әдiстерi қолданылады. Жарыс кезеңiнде жаттығудың ойын тәсiлi. Студент-баскетболшылармен жұмыс жасайтын жаттықтырушылардан анкеталық сұрау жүргiзгенiмiзде, қорғаныстағы ойын кезiндегi қолданылатын тәсiлдер мен қимылдардың тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң маңыздылығы туралы сұраққа жауап бергенде, сұралған жаттықтырушылардың көпшiлiгiнiң ойынша (72%) қорғаушы шеберлiгiнiң маңызды қабiлетi алғашқы реакциялардың жылдамдығы болып табылады. Эксперименталдық мәлiметтердi өңдеген кездегi конкордация коэффицентi 0,86% құрады. Сұралғандардың саны-58, ол айқындылық деңгейiнiң маңыздылығынан жоғары тұрады.

Орта мөлшердiң және стандарттық ауытқулардың талдауы, қорғаныс қимылдары мен допқа иелiк ету тәсiлдерiн орындау тиiм-дiлiктерiн анықтауға арналған кейбiр мәселелер мынаны анықтауға көмектестi:

Арқасымен және жанымен алға қарай жылжу кезiндегi қорғаныс әрекеттерiнiң жылдамдығында айқын айырмашылықтар жоқ.
Студент-спортшылар қорғаныс әрекеттерiн орындаған кезде өз жылдамдық қабiлеттерiн толығымен пайдаланбайды. Бұл қимылдар кезiндегi жылдамдық мүмкiндiктерiн қолдану коэффицентi 68-ден

75%-ға дейiн болады.

Баскетбол алаңының ұзын ара қашықтықтарына жылжыған кездегi жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiштерi қысқа ара қашықтықтарға қарағанда төмендеу.
Студент-баскетболшылардың қорғаныс тәсiлдерiн орындау кезiндегi қимылдардың уақыт және дәлдiк көрсеткiштерi бойынша жылжу ассиметриясы анықталған. Оң қолымен допты алып қою қимылы мен күрделi реакциясының уақыты сол қолға қарағанда қысқалау. Допты оң қолымен ұру кезiндегi қимылдың дәлдiк көрсеткiшi, сол қолмен қимылды орындағанда жоғарылау болады.

Жүргiзiлген факторлық талдау нәтижесiнде допқа иелiк ету тәсiлдерiн орындау мен қимылдау тиiмдiлiктерiне әсер ететiн себептердiң бiрi баскетбол алаңының ұзақ және қысқа ара қашықтықтарына жылжу кезiндегi жылдамдық потенциалын пайдалану қабiлетi болып табылады.

Тиiмдiлiктi көрсететiн маңызды мiн қорғаныс әрекеттерiнiң жылдамдығы болып табылады. Баскетболшы студенттердiң бой-салмақтық мәлiметтерiн басты факторлардың бiрi ретiнде көрсету баскетболдағы орныққан жағдайды айқындайды. Ол жағдай кезiнде үлкен антропометрикалық көрсеткiштерi бар спортшылар, әдетте, үлкен спорттық нәтижелерге қол жеткiздi. Сонымен қатар, баскетболшы студенттердiң қорғаныс әрекеттерiнiң тиiмдiлiгiн көрсететiн допты алып қою және ұруға арналған арнайы қимылдардың жылдамдығы болып табылады және допты оң және сол қолымен ұру мен алып қою кезiндегi күрделi реакциялардың дәлдiгi болып табылады.

Үшiншi жыл оқып отырған баскетболшы студенттердiң жаттығу жұмысының үрдiсi кезiнде қимылдар мен қорғаныстағы тәсiлдердi орындау тиiмдiлiктерiн көтеруге болады. Бұл үшiн практикада қолданылып отырған баскетбол құралдары пайдаланылуы мүмкiн, олар арнайы бағыттылықпен ұйымдастырылған. Жарыс кезiнде команданың қатысу нәтижелерiнiң жақсаруы арнайы жасалынған жаттығу бағдарламаларының көмегiмен жүзеге асырылуы мүмкiн, ал жаттығуларды таңдау негiзiнде құралған және қорғаныстағы ойын тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiнiң факторлық құрылымын зерттеу нәтижелерiне сай тұр.

21-кесте. Университетте 3 жыл оқып отырған ЖОО-ның коман-даларының допқа иелiк ету тәсiлдерiн орындау тиiмдiлiктерi мен ойын көрсеткiштерiнiң динамикасы (2000 жылдың қаңтары мен наурыз айлары, эксперименттiк топтың мәлiметтерi)

қатысу нәтижелерi және допты игеру тәсiлдерiн орындау тиiмдiлiктерi	қарсыластар командалары
	А	Б	В	Г	Д	Е	Ж	Бар- лығы
Салынған ұпайлар	32	90	87	72	89	54	44	468
Жiберiлген ұпайлар	79	89	74	78	61	37	50	468
Өз қалқанында допқа иелiк ету	20	17	13	11	22	19	24	126
Қарсылас қалқанында допқа иелiк ету	14	15	8	9	13	12	16	87
Допты алып қоюлар	5	6	4	7	9	8	10	49

22-кесте. Дайындық түрлерi бойынша, жылдық цикiлдiң сабақ және жарыс кезiнде университет студенттерiмен бiрге 1999/02 оқу жылында жаттығулар уақытының бөлiнiсi (%)

Кезеңдер	Дайындық бөлiмдерi
Кезеңдер	Дене дайындығы	Техникалық дайындық	Тактикалық дайындық	Ойын дайындығы
Дайындық	28	34	12	31
Жарыс	16	40	36	52
Ауыспалы	22	4	3	22
Орташа мәлiметтер	22	26	17	35

Қорытынды

Баскетболдағы жүйелi жаттығу кәрзеңгеден ыршып қайтқан допқа иелiк ету мен секiру кезiнде лақтырулар тиiмдiлiгi көрсеткiштерiнiң жақсаруына жағымды әсер етедi, бiрақ олардың жеке көрсеткiштерге қатысты әсер ету деңгейiн бiрдей емес. Мысалы, қолданылып отырған жүйе жоғары дәрежелi баскетболшылардың дәл тигiзу нәтижелiгiн жоғарылатуға (1-разрядтан спорт шеберiне дейiн) көптеп әсер етедi және лақтыру кезiнде “секiргiштiктiң” жылжу потенциалын қолдануына аздап қана әсер етедi.

Кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа иелiк ету тиiмдiлiгiнiң әртүрлi көрсеткiштерiнiң өзгеру талдауы көрсеткендей, баскетболшы үшiн маңызды қасиеттер бұл тәсiл мен секiргiштiктi жылдам орындау болып табылады және олар үлкен деңгейде арнайы жаттығудың әсерiне түседi. Осы уақытта қалыптасқан жаттығу жүйесiндегi секiрулердiң сериялық орындалуларына әсер етуi жеткiлiксiз.

Команданың жарыстарға қатысу кезiндегi кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа иелiк ету мен секiру кезiнде лақтыру тиiмдiлiгiн жоғарылатудың ғылыми жүйесiн ұйымдастыру қиындығына қарамастан, алынған зерттеулердiң нәтижелерi көрсеткендей, практикада қолданылып отырған баскетбол құралдары команданың ойын нәтижелерiн жақсартуға көмектеседi. Осы мақсатта арнайы тренажерларды қолдану керек. Олар жылдам ақпараттың көмегiмен ойындағы маңызды тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн көтеруге бөлiнген уақытты айтарлықтай қысқартады.

Баскетболшылар ағзасының дене және функционалдық мүмкiн-дiктерiнiң өркендеуiнiң жоғары деңгейi және қимылдар мен тәсiлдердi рационалды орындауы, олардың ойындық қимылдарын техникалық және тактикалық шеберлiктерiн көбiнесе анықтайды. Баскетболшы студенттердiң ойындық қимылдарының тиiмдiлiгi арнайы жаттығу кезiнде жақсаруы мүмкiн.
Баскетболшы студенттердiң ойын қимылдарының тиiмдiлiк бағасы iште орындалып отырған жұмыстарының (эргометриялық критерий) көрсеткiштерi бойынша да және басты физиологиялық қызметтердiң өлшену көмегiмен де жүзеге асырылады. Арнайы дене дайындығы көрсеткiштерiнiң қолданылған тестiлеу жүйесi, жарылу күшiнiң эргометриялық өлшемдерiнде, секiргiштiк, жылдамдылық төзiмдiлiгiнде, ара қашықтықтардан лақтыру нәтижелiгiнде, қорғаныстағы тез қимылдар жасау негiзiнде құралған, ол жоғары берiктiктi және әртүрлi дәрежедегi спортшыларға өлшеулер жасау кезiнде өкiлдiктi көрсеттi.
Қорғаныс пен шабуыл кезiнде қолданылатын тәсiлдердi орындау мен қимылдардың нәтижелiгiнiң бағасы практикада жасалынған және сынақтан өткен универсалдық аппаратураның көмегi арқылы жүзеге асырылуы мүмкiн. Ол жоғары дәлдiкпен ойындық қимылдардың жылдамдығы мен дәлдiгiн кеңiнен тiркейдi, сонымен қатар, жылжу потенциалын қолдану деңгейiн де тiркеп отырады.
Негiзгi көрсеткiштердiң мөлшерлерi дене және функционалдық дайындықтың (жоғары тiк секiрудiң биiктiгi, жылдамдық төзiмдiлiгi, лақтырулардың нәтижелiгi) аэробтық және анаэробтық өндiрiстердiң абсолюттық белгiлерi (О₂-тұтынудың максималдық деңгейлерi өкпенiң тыныс алуы, О₂-пульстiң жалпы О₂-қарызының, Ехс СО₂), сонымен қатар, анаэробтық өндiрiстiң бiрқатар қатыстылық көрсеткiштерiнде (О₂-қарызының лактаттық фракциясында, жиынтық О₂-қарыз, Ехс СО₂) жасы мен спорттық дәрежесiне қарай өсу тенденциясы болады және олардың деңгейлерi әр кезеңде бiрдей болмайды.
Аэробтық өндiрiстiң қатыстылық көрсеткiштерi (О₂-тұтыну, өкпе тыныс алуы, О₂-пульс), сонымен қатар, анаэробты-алактаттық өндiрiстiң көрсеткiштерi де (алактаттық О₂-қарыз), барлық жастағы топтарда бiр деңгейде бола отырып өзгерiске түсе қоймайды.
Жүргiзiлген факторлық талдау нәтижесiнде мыналар анықталды: 19-21 жастағы баскетболшы студенттердiң жұмыс қабiлетi көп жағдайда ағзаның жалпы аэробтық қуатымен анықталады (жалпы дисперсияның 35%), және олардың арнайы дайындық деңгейiмен анықталады (жалпы дисперсиялық сұрыптаудың 10,2%). Анаэробтық көздер арқылы ағзаның энергия шығару қабiлетi үлкен роль атқарады (жалпы дисперсиялық сұрыптаулардың 8,7 және 8,2%).
Педагогикалық эксперимент 18-19 жасар студент-баскетболшыларды жаттықтыру үрдiсiнде қолданылатын бағдарламаның тиiмдi екенiн көрсеттi. Ол аэробтық пен аралас бағыттағы жаттығулар негiзiнде құралған және дайындықтың осы кезеңiнде, сонымен қатар, айналмалы жаттығуда қолданылады. Жаттығулық бағдарламаларды орындау кезiнде, аэробтық өндiрiс көрсеткiшiнiң мөлшерi -ОМП дене салмағының бiрлiгiне шаққанда 17%-ға өскен (51,18-60,03 мл/кг). Максималдық белгiлердiң абсолюттық көрсеткiштерi 26%-ға жақсарған (2,59-3,26 л), өкпенiң тыныс алуы 34%-ға (89,6-118,7 л), О₂-пульс 25%-ға (13,7-17,1 мл/уд), лактаттық және жиынтық О₂-қарызы, өкпенiң тыныс алуы қатыстылық белгiлерiнiң параметрлерi (1,76-2,19 мл/кг), О₂-пульс (0,27-0,32 мл/соққы/кг), лактаттық (70-128 мл/кг) және жалпы О₂-қарыздары (101-160 мл/кг) өскен.
Арнайы тапсырмалардағы орта мөлшерлер мен стандарттық ауытқуларды талдаудың мақсаты қорғаныс әрекеттерi кезiнде жылдамдық потенциалын қолдану деңгейiн анықтаған кезде студент-баскетболшылар тарапынан өз мүмкiндiктерiн толығымен жүзеге асырылмайтындығын көремiз. Допты алып қоюды орындау кезiндегi тиiмдiлiк көрсеткiштерiн салыстырғанда осы қимылдағы жылжу ассиметриясы уақыт көрсеткiшi бойынша да және оны орындау дәлдiгiнде де байқалатындығын көремiз.
Факторлық талдаудың көмегi арқылы баскетболшы студенттердiң қорғаныстағы ойын тәсiлдерiн қолдану тиiмдiлiгiн анықтайтын көрсеткiштердiң құрамымен анықталды. Тәсiлдер мен қимылдардың тиiмдiлiк құрылымы 9 фактор мен анықталады: баскетбол алаңының қысқа ара қашықтықтарына қимылдау кезiндегi жылдамдық потенциалымен (жалпы дисперсиялық сұрыптаудың 19%), жасөспiрiм баскетболшылардың баскетбол алаңының ұзақ ара қашықтықтарына жылжу кездерiндегi жылдамдық потенциалымен (жалпы дисперсиялық сұрыптаудың 12%), баскетбол алаңының қысқа ара қашықтықтарына арқасымен алға қарай жылжу жылдамдығымен (жалпы дисперсиялық сұрыптаудың 12%), жасөспiрiм баскетболшылардың бой, салмақ мәлiметтерiмен (жалпы дисперсиялық сұрыптаудың 9%), баскетбол алаңының қысқа арақашықтықтарына жанымен алға қарай аттап басу арқылы қорғаныс қимылдарын жасау жылдамдығымен (жалпы дисперсиялық сұрыптаулардың 8%), баскетбол алаңының ұзақ арақашықтықтарына қорғаныс әрекеттерiн жасау жылдамдығымен (жалпы сұрыптаулар бытырауының 7%), допты алып қоюға арналған күрделi реакциялардың қимыл жылдамдығымен (жалпы дисперсиялық сұрыптаудың 5%) оң және сол қолымен допты ұру және қою кезiндегi күрделi реакцияның дәлдiгiмен (жалпы дисперсиялық сұрыптаулардың 4%).
Студент баскетболшылармен жұмыс жасайтын жаттықтырушыларды анкеталау және жаттығу үрдiстерiне бақылау жасау алдыңғы ғылыми-әдiстемелiк мәлiметтер негiзiнде құралған жаттығу бағдарламаларын қолдануға және құрауға жеткiлiксiз назар аударылатындығын көрсетедi. Дайындық кезеңiнде, көбiнесе, жарыс және айналмалы тәсiлдер қолданылады, ал негiзiнде ойын қолданылады.
“Жылдам ақпарат” және тренажерларды қолдану арқылы ойын тәсiлдерiн жаттықтыру әлi жаттығу үрдiсiне белсендi енгiзiле қойған жоқ. Дәрежесi жоғары командалардың жаттығу үрдiсiнде кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа иелiк ету мен лақтыруларды орындау тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерi туралы жылдам ақпарат беретiн тренажерлар да өз орнын тапқан жоқ.
Арнайы тапсырмалардағы орта мөлшерлер мен стандарттық ауытқуларды талдаудың мақсаты лақтырулар кезiнде секiргiштiктiң жылжу потенциалының қолдану деңгейiн анықтаған кезде баскетболшылардың өз секiргiштiк мүмкiндiктерiн жеткiлiксiз орындамайтынын байқалды. Секiру кезiндегi лақтыруды дәл орындау дәлдiгi арақашықтықтың ұзаруына қарай және қорғаныстағы қарсылық деңгейiне байланысты азайып отырады. Кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа иелiк ету тиiмдiлiгi көрсеткiштерiн салыстырғанда жылжу ассиметриясы баскетболшылардың сериялық секiргiштiгiнде байқалатынын көремiз.
Факторлық талдаудың көмегi арқылы жоғары дәрежелi баскетболшыларда кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа иелiк ету мен секiру кезiнде лақтыру тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн анықтайтын көрсеткiштердiң құрамы мен құрылымы анықталды. Тәсiлдер тиiмдiлiгiнiң құрылымы алты фактормен анықталады:

а) секiру кезiндегi лақтыру талдауы бойынша;

ара қашықтықтардан лақтырулар жасау кезiнде секiру биiктiгiн басқару қабiлетi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 35,6%):
лақтыру кезiнде секiру биiктiгi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 17,1%);
баскетболшылардың бой, салмақ мәлiметтерi (жалпы дисперсиялық сұрыптаулар 10%);
орта және алыс арақашықтықтардан дәл тигiзу дәлдiгi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 7,6%);
жақын арақашықтықтардан дәл тигiзу дәлдiгi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 5,7%);
орта және алыс ара қашықтықтардан лақтыруларды орындау кезiндегi секiру биiктiгi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 4,4%);

б) кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа иелiк ету талдауы кезiнде:

секiру төзiмдiлiгi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 27,6%);
спортшылардың бой, салмақ мәлiметтерi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 11,6%);
кәрзеңкеден ыршып қайтып келген допқа оң және сол қолымен иелiк етудегi қимылдар дәлдiгi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 9%);
максималдық секiргiштiк (жалпы дисперсиялық сұрыптау 8,6%);
оң және сол қолымен допты секiрiп алуға арналған қимылдардағы сериялық секiргiштiк (жалпы дисперсиялық сұрыптау 5,6%);
максималдық секiру биiктiгiндегi секiру төзiмдiлiгi (жалпы дисперсиялық сұрыптау 5,4%);

Арнайы тренажерларды жылдам ақпарат тәсiлдерiнiң көмегi арқылы қолдану ойындағы маңызды тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн көтеруге арналған уақытты қысқартады. Тренажерлармен жұмыс iстеу кезiнде құралдарды таңдауды, ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн анықтайтын ортогональдық факторларға сай жүргiзу керек.
Арнайы жаттығудың үш жарым ай iшiнде эксперименттiк топтың спортшыларында қарсылықсыз және белсендi қарсылық кезiнде орындалатын лақтырулардың көрсеткiштерi бiршама жақсарды. (5 м арақашықтықтан қарсылықсыз лақтыру кезiндегi секiргiштiктi қолдану коэффицентi-10,4%; 5 м арақашықтықтан орындалатын 15 лақтырудан дәл түсiру саны-8,6%; 5 м арақашықтықтан белсендi қарсылық кезiнде орындалатын лақтырулар кезiндегi секiргiштiктi қолдану коэффицентi-12,1%; 5 м арақашықтықтан белсендi қарсылық арқылы орындалатын 15 лақтырудан дәл түсiру саны-12,7%); сонымен қатар, допқа иелiк ету тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерi (максималдық секiру биiктiгiндегi секiру төзiмдiлiгi оң қолымен тию саны-10,8%), оң қолымен допты секiрiп алуға арналған қимыл дәлдiгi (шартты белгi)-8,4%, оң қолымен допты секiрiп алуға арналған қимыл уақыты, с-0,2%. Бақылаулық топта да, бiрқатар тиiмдiлiк көрсеткiштерiнде өзгерiстер болған, бiрақ олар онша көрiне қоймаған. Осы тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерi эксперименталдық топтың ойындық көрсеткiштерiнде айқын көрiне бастаған.

Пайдаланылған әдебиеттер

Адамбеков Е.И. Соотношение средств физической и технической подготовки юных футболистов. В сб. “Спортпосол мира и феномен XXI века”.-Алматы, 1977. С.11-16.
Адамбеков К.И. Педагогические основы физического воспитания учащихся: Автореф. на соиск. уч. ст. докт. пед. наук.-Алматы, АГУ им.Абая,1995.-48с.
Адамбеков К.И. Социально-педагогические основы физического воспитания учащейся молодежи // Монография.-Алматы, “Санат”, 1998.—190с.
Аяшев О.А. Физическая подготовка сельской молодежи.-Алматы, 1992. С.11-16.
Алер М.М. Сравнительное исследование факторов, определяющих эффективность индивидуальных защитных действий баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. Л., 1980.—11с.
Амренова Г.Р. Педагогические основы критерия отбора юных баскетболисток на этапе начальной специализации: Диссертация на соиск.уч. ст. канд. Пед. наук.–Алматы, КазИФК, 1977. 135с.
Амренова Г.Р. Технико-тематическая подготовка юных бас-кетболисток 10-12 лет/Сборник научных трудов молодых ученых ГЦОЛИФК. С. 13-16.
Амренова Г.Р. Активная позиция в баскетболе Спортивные игры. N;. С. 16-18
Амренова Г.Р. Обучение технике передвижения баскетболистов: Методические рекомендации. 1988. 15с.
Ахметжанов Т.А. Методы воспитания спортивно-силовых качеств волейболистов // Методические рекомендации.-Алматы, МСВСО. –43с.
Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения, общий ди-дактический аспект. –М.:Наука, 1977. – с.
Бабушкин В.Э. Исследование факторов, определяющих эф-фективность индивидуальных защитных действий баскетболистов: сборник научных трудов. 1989. С. 20-24.
Бабушкин В.Э. Исследование средств и методов повышения игровых действий баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. Уч. ст. канд. пед. наук. –М., 1983. –19с.
Барчукова Г.В. Пути совершенствования тактики в настольном теннисе: Автореф. дисс. на соиск. Уч. ст. канд. пед. наук. –М., 1982. –22с.

15.Баскетбол. Правила соревнований. –М., ФмС, 1981. –87с.

16.Бедда Тауфик Бен Мустафа. Исследование путей совершенствования точности бросков мяча в карзину в игре баскетбол: Автореф. дисс. на соиск. Уч. ст. канд. пед. наук.-Киев, 1977. –37с.

17.Белов С. Тренируйся вдумчиво // Спортивные игры. 1981. N5. –С.4.

18.Белорусова В.В. Нравственное формирование личности спортсмена // ТИПФК. 1972. N2. С. 16-21.

19.Беляев Н.А., Смирнов Ю.И.Факторная структура специальной выносливости волейболистов // ТИПФК. N8. 1977. С. 21-23.

20.Боженар В. Умножение скорости // Спортивные игры. 1980 –С. 18.

21.Болвачев Н.В., Гомельский В. А., Луничкин В.Г. Особенности высшего спортивного мастерства в баскетболе//Теория и практика физической культуры. l985. N5. С. 13.

22.Болвачев Н.В. Совершенствование техники броска в баскетболе: Методические рекомендации. ГЦОЛИФК, 1990. –35с.

23.Болдырева Н.И. Педагогика: Учебное пособие.–М.: Просвещение, 1968. –526с.

24.Боранбаев К. С. Педагогические методы и средства воспитания скоростных качеств у юных футболистов на этапе начальной специализации: Дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук.- Алматы, Каз ГАСТ. 1999. 115с.

25.Бондарь А.И. Обучение технике передачи в баскетболе: Учебное пособие.–М., ЛГИФК им. Лесгафта, 1985. –30с.

26.Бондарь А.И. Анализ техники передач и экспериментальное обоснование методики обучения им в баскетболе: Афтореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –Минск, 1974. -26с.

27.Борилкевич В.Е. К вопросу о понятии феномена и физическая работоспособность//ТИПФК. 1993. N9-10. С. 18-19.

28.Булгакова Н.Ж. Проблемы отбора в процессе многолетней тренировки (на материале плавания): Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М., 1972. -20с.

29.Валчама Х.В. Координационный текст для оценки способности юных гимнастов//Материалы Хlll Республиканской научно-методической конференции по проблемам спортивной тренировки. –Тарту, ТРУ, 1971. С. 176-177.

30.Васильева З.И. Нравственное воспитание учащихся в учебной деятельности: Дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. Л., 1973.

–315с.

31.Васильев А. Интервалы и эффективность повторных пробежек// Легкая атлетика. 1963. N12. С. 24-25.

32.ВасютинаА.И. Возрастно-половые особенности в восприятии максимального ритма движений /Материалы АПН.М., 1967. Вып. 142. С. 11-15.

33.Верхованский Ю.В. Теоретико-методические подходы к реализации идеи управления тренировочным процессом// ТИПФК. 1981. N4. С. 8-10.

34.Водянникова И.А. Прогностическая значимость показателей, определяющих способность юных баскетболистов к специфической ориентировке: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М., 1978. -21с.

35.Волков Н.И., Корягин В.М. Физиологические характеристики игровой активности баскетболистов // Теория и практика физической культуры. 1976. N9. С. 23-24.

36.Волков Н.И. Энергеческий обмен и работоспособность человека в условиях напряженной мышечной деятельности: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. биол. наук. –М., 1971. -34с.

37.Волков Н.И. Факторная структура специальной работоспособности юных пловцов // ТИПФК. 1978. N8. С. 37-40.

38.Выжигин В.А. Исследование эффективности методики обучения детей 11-12 лет технике футбола: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М., 1971. -18с.

39.Гибадуллин И.Т. Зависимость спортивного результата от по-казателей общей и специальной физической подготовленности юных биатлонистов// ТИПФК. 1984. N3. С. 30-31.

40.Годик М.А. Контроль в процессе спортивной тренировки /Подготовка футболистов. –М., 1971. С. 18-30.

41.Голомазов С.В. Исследование механизмов управления точностью движений и экспериментальное обоснование методики ее повышения: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук.–М., 1973. -21с.

42.Гомельский В.А. Испытания, прошедшие и предстоящие (баскетбол) // Спортивные игры. –1978. N7. С. 10-11.

43.Гомельский В.А., Луничкин В.Г. Завтра начинается сегодня // Спортивные игры. –1985. N3. С. 17.

44.Горбашев И.А. Дифференцированное Совершенствование скоростно-силовой подготовленности баскетболистов разных игровых амплуа: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М.: ГЦОЛИФК. -24с.

45.Горбашев И.В. Исследование специальной выносливости бас-кетболистов и совершенствование путей ее развития // ТИПФК. N6.1989. С. 30-35.

46.Данилов В.А. Экспериментальное исследование специальной работоспособности баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М., 1972. -22с.

47.Железняк Ю.Д. Совершенствование системы подготовки спортивных ресурсов в игровых видах спорта: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. докт. пед. наук. –М., 1081. -32с.

48.Зациорский В.М. Связь между физическими качествами и техникой движения спортсменов: Методическое письмо. –М., 1969. С. 37-40.

49.Зельдович Т.А., Кераминас С.А. Подготовка юных баскетбо-листов:Учебное пособие для ДЮСШ. –Мысалы.: ФиС,1964. –215с.

50.Иванов В. С. Эро… метрические критерии работоспособности в циклических видах спорта // ТИПФК. 1973. N2. С. 25-27.

51.Каражанов Б.К. Моторная адаптация человека. Дисс. на соиск. уч. ст. докт. пед. Наук. –М., ГЦОЛИФК, 1992.—85с.

52.Калюков Б.Н. Исследование прыгучести и прыжковой вынос-ливости баскетболистов и экспериментальное обоснование методики их развития на этапе начальной спортивной специализации: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук.

–Минск, 1976. -29с.

53.Каркман В.П. Белоцерковский З.Б. Исследование физической работоспособности у спортсменов.–М.: ФиС, 1974.–237с.

54.Касымбекова С.И. Оптимизация соотношений специфических и неспецифических средств подготовки при повышении выносливости юных гандболисток: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –Алматы, 1996. -25с.

55.Касымбекова С.И. Физическая подготовка юных гандболисток. Алматы, Каз ИФК, 1992. –21с.

56.Кераминас С.А. Исследование методики обучения баскетболистов приемам техники игры (броски мяча в корзину): Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М, 1954. -15с.

57.Коедрашин В.В. В защиту защиты // Спортивные игры. –1981. N12. С. 4.

58.Корягин В.М. Активная позиция // Спортивные игры. –1981. N3. –16с.

59.Корягин В.И. Исследование соревновательных и тренировочных нагрузок, применяемых в процессе подготовки баскетболистов высокой квалификации: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М, 1973. -29с.

60.Косолапов Ю.И. Соревновательные и тренировочные нагрузки, применяемые в процессе подготовки баскетболистов // ТИПФК. –1986. N8. С. 11-13.

61.Костикова Л.В. Исследование специальной выносливости баскетболистов и совершенствование путей ее развития: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М, 1972. -27с.

62.Кубраченко А.Г. Исследование особенностей построение тре-нировочных занятий гандболистов в зависимости от режимов чередования упражнений с отдыхом. Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук, Киев, 1975. -22с.

63.Кутепов М.Е. Структура потребностей и интересов школьников и трудящихся в занятиях физическими упражнениями и спортам: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М, 1980. -25с.

64.Кузин В.В. Социально-педагогические аспекты предпринима-тельской деятельности в сфере физической культуты и спорта: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М, 1995. -45с.

65.Лашкевич Л.Г., Максимова Н.И. О развитии скоростной вы-носливости у баскетболистов // Теория и практика физической культуры. 1959. N8. С. 6-9.

66.Левин В.М. Исследование возрастных изменений скоростно-силовых качеств у юных баскетболистов и экспериментальное обоснование методики их воспитания: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –М, 1970. -20с.

67.Лихачев О.Е. Структура индивидуальных зашитных действий баскетболистов как основа рациольного построения тренировочного процесса: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –Л. 1986.

68.Луничкин В.Г. Экспериментальное обоснование методики со-вершенствования приемов техники игры у высококвалифици-рованных баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –

69.Мадхи Абделькадер Бен Хамиди. Разная способность к точной дифференциации мышечных усилий на начальном этапе подготовки баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –Киев, 1980. –16с.

70.Мальковская Т.М. Теория и практика в педагогике. -М.: изд. “Педагогика”, 1970. –250с.

71.Матвеев Л.П. Введение в теорию физической культуры.-М.: ФиС, 1974. –230с.

72.Матвеев Л.П.Проблемы периодизации спортивной тренировки: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. 1984.-42с.

73.Матвеев Л.П. Теория и методика физического воспитания: Учебник для ИФК. Часть 2. –М.: Физическая культура , 1972.

–260с.

74.Мирошникова Р.Р. Развитие быстроты действий в процессе подготовки баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –Тарту. 1969. -21с.

75.Мозола Р. С. Исследование средств и методов совершенствования штрафных бросков в баскетболе: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. Киев, 1975. -21с.

76.Набатников М.Я. Теоретические аспекты исследований системы подготовки юных спортсменов // ТИФК. 1980. N4. С. 21-26.

77.Неверкович С.Д. Психолого-педагогические основы игровых методов подготовки кадров: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. докт. пед. наук. –М., 1988. -31с.

78.ОдобецкийВ.Д. Исследование особенностей обучения бросковым движениям юных баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. Киев, 1998. -24с.

79.Онищенко И.М. К вопросу о развитии координации движений у школьников / Материалы ll научной конференции по физическому воспитанию для детей школьного возраста / НИИ взрослой физиологии физ. Восп. -М., 1994. -С. 65-65.

80.Орехов Л.И. Психологическая подготовка лыжников перед соревнованием. Методические рекомендации. Алматы, МВСО, 1990. –135с.

81.Платонов В.Н. Современная спортивная тренировка. –Киев: Здоровье, 1980. –336с.

82.Платонов В.Н. Подготовка квалифицированных спортсменов. –М.: ФиС, 1986. –286с.

Платонов В.Н. Теория и методика спортивной тренировки. –Киев: Вища школа, 1984. –336с.

84.Полиевский С.А., Данилов В.А. Измерение точности воспроизведения усилий пальцев баскетболистов при броске // ТИПФК. 1971. С. 22-23.

85.Портнов Ю.М. Теоретическая и научно-методические основы подготовки квалифицированных спортсменов в игровых видах спорта: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1989. -51с.

86.Преображенский И.Н. Совершенствование баскетбола в сложных приемах техники: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1953. -15с.

87.Преображенский И.Н. Методические рекомендации по пла-нированию и программированию подготовки клубных баскет-больных команд и первой лиги. –М., 1981. –15с.

88.Пуни А.Н. Некоторые теоретические аспекты проблемы ан-тиципации в психологии спорта // ТИПФК. 1974. N7. С. 8-9.

89.Пуни А.Н. Роль представлений в формировании двигательных навыков: Лекции по психологии спорта. –Л.: ДОИФК, 1964. -32с.

90.Петухов В.В. Цейтловский С.Е. О координации и эффективности движений у баскетболистов во время соревнований / Материалы Республиканской межвузовской научн. конф. по физиологии. -Калинин, 1989. С. 97-99.

91.Ратов И.П.., Бавич В.К. Спортивные перспективы третьего тысячелетия (XXI век) // ТИПФК. 1995. N7. С. 2-3.

92.Рисс А.А. Исследование функциональных изменений у спортсменов-баскетболистов под влиянием специализированной тренировки: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. –Ростов-на-Дону, 1971. -26с.

93.Родионова А.Ф. Энергетика волейбола // ТИПФК. 1976. N12. С. 20-21.

94.Cааков А.А. Азбука баскетболиста. –Ашхабад, 1982. –42с.

95.Салтин Б., Остранд Б. Аэробная производительность мышечной деятельности спортсмена. –М., ФиС, 1990. –203с.

96.Семашко Н.В. Баскетбол: Учебник для институтов Физической культуры.

97.Смирнов Г.А. Исследование факторов, влияющих на месность футболистов и некоторые пути ее воспитания: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1973. -18с.

98.Смирнов Ю.И. Теория и методика оценки и контроля спортивной подготовленности: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1971. -37с.

Стонкус С. С. Пути совершенствования методики технико-тактической подготовки баскетболистов 13-14 и 15-16 лет: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. -Каунас, 1974. -26с.

100.Сысоев Н.В. Исследование точности движения и ее совер-шенствование путем использования физических упражнений: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. Л., 1963. -23с.

101.Таибиева А.П. Возрастные особенности циклических движе-ний детей и подростков. –М.: ФиС, 1975. –123с.

102.Топышев О.П. Педагогические аспекты совершенствования деятельности спортсменов в игровых видах спорта: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1989. -49с.

103.Туманян Г.С. Телосложение и спорт. Основы индивидуализации физической подготовки спортсменов различных сома-тическихгрупп: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. докт. пед. наук. -М, -19с.

104.Фенин В.И. Кому по цели ближе // Спортивные игры. 1966. N12. С. 24.

105.Филин Л.П. Воспитание физических качеств у юных спортсменов. –М.: Фис, 1974. –230с.

106.Филин В.П.Проблема совершенствования двигательных качеств детей школьного возраста в процессе спортивной тренировки: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. докт. пед. наук. -М,1970. -50с.

107.Фомичев В.А. Особенности воздействия на организм квали-фицированных футболистов календарных игр и тренировочных занятий различной продолжительности и направленности // ТИПИФ. N1. 1999. С. 33-36.

108.Фомичев В.А. Межигровые циклы в подготовке футболистов высокого класса: Монография. –Алматы, 2002. –146с.

109.Харре Д. Учение о тренировке. –М.: Фис, 1971. –168с.

110.Хлыстов М. С. Основы физической подготовки: Учебное пособие АГУ им. Абая. 2002. –111с.

111.Хмель Н.Д. Культура профессионально-педагогического общения учителя общеобразовательной школы (Часть 1): Методическая разработка. Алма-Ата, 1982.

112.Чикалов В.В. Совершенствование точности двигательных действий при выполнении передач в баскетболе: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1982. -24с.

113.Шпаков П.Ф. Развитие выносливости и скоростно-силовым усилиям детей и подросков в процессе физического воспита-ния: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1970. -22с.

114.Энден Х. Правильный выбор // Спортивные игры. 1985. 57. С. 28.

115.Юрс К.Н. Повышение эффективности некоторых приемов игры в баскетбол (броска в прыжке и подбора мяча под щитом) с помощью применения спортивных тренажеров: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1984. -23с.

116.Яхонтов Е.Р. Особенности физического развития, психомоторики и физической подготовки девушек-баскетболисток высокого роста: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. М, 1996. -31с.

117.Яхонтов Е.Р. Особенности физического развития, психомоторики и физической подготовки девушек-баскетболисток //ТИПФК. N6. 1994. С. 13-14.

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

МАЗМҰНЫ

Кiрiспе

7

Пайдаланылған әдебиеттер 69

«Если бы всё вернуть назад, я бы не переехала в Россию» – откровения русской из Казахстана

Десять комфортных школ открыли в Астане

Россия запретила Казахстану транзит скота из Европы по своей территории

Токаев поручил срочно обезопасить военные объекты в связи с эскалацией российско-украинского конфликта

«Отыр, жат, тұр»: понимающая казахский язык собака служит в полиции

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты