Дипломдық жұмыс. Бауыржан Момышұлының әдеби мұралары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

ӘЛ‑ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ

 

 

 

 

Д И П Л О М  Ж Ұ М Ы С Ы

БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАЛАРЫ

 

 

 

Алматы, 2012

                                           МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӨМІР ТАРИХЫ МЕН ШЫҒАРИАШЫЛЫҒЫ

1.1    Бауыржан Момышұлының өмірбаяны    

1.2     Бауыржан Момышұлының қалдырған құнды мұралары         

1.3     Бауыржан Момышұлының Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазған әңгімелері

1.4    Жауынгер жазушы  

1.5   «Москва үшін шайқас» романының өмірге келу тарихынан    

 

2. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫ ТУРАЛЫ ЕСТЕЛІКТЕР

2.1 «Ақиқат пен аңыз» атты романы жөнінде

2.2 Ойнаған от ішінде найзағайдай – Батыр туралы естеліктерден  

2.3  Азамат. Қаламгер. Қаһарман 

2.4   Бауыржан мен Мұхтар       

 

ҚОРЫТЫНДЫ        

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

 

                                                        КІРІСПЕ

 

Отанға деген сүйіспеншілік – еліміздің келешегіне, оның кемел ұрпағына біздің аманат етер ең қасиетті өсиетіміз деп білейік.

Отанын Бауыржан Момышұлындай сүюді өнеге етіп қалдырған басқа қаламгер жоқ.

Ол: «Өз ұлтын сыйламау, оны мақтаныш етпеу — сатқындықтың белгісі. Ел дегенде еміреніп, жұрт дегенде жүгініп қызмет еткін! Отан үшін отқа түс – күймейсің. Опасызда Отан жоқ. Елсіз ер болмайды, жұртсыз жігіт болмайды», — дейді.

Біздің халқымыз, әсіресе, жастар осы қағидаларды естерінде ұстаса деймін.

Нурсултан НАЗАРБАЕВ, Қазақстан Республикасының Президенті

(Тәуелсіздіктің 17-ші жылдығына байланысты салтанатты

жиналыста сөйлеген сөзінен). Астана, 2008 жылы 15 желтоқсан.

 

Ер азаматқа бақыттың, ең үлкені — халқына қадірлі болу. Ерте заманнан халыққа қандай адам қадірлі болған деп қарасақ — кімде кім ел-жұртын жаудан қорғауда айрықша ерлік көрсетсе, халық қамын ойлап, елі үшін ерекше еңбек сіңірсе, сол адам үздік көзге түскен, даңққа ие болған, халқының сүйіспеншілігіне бөленген. Сондықтан да әрбір халықтың көркі, мақтаны не дегенде алдымен атышулы батыры, даңқты ғалымы, өнерпазы, данышпан жазушысы аталады. Мысалы осы дәстүр бойынша қазақ халқының бұрынғы өткен дарқандарын айтсақ, ауызға Қобланды мен Қамбардың, Исатай мен Махамбеттің, Құрманғазы мен Шоқанның, Абай мен Ыбырайдың есімдері ілінер еді.

Бүгін жас ортасы елудің биік белесіне шығып отырған Бауыржан Момышұлының атын айтқанда, екі бірдей бейне көз алдымызға келеді: бірі — батырдың бейнесі, екіншісі жазушының бейнесі. Бойынан осы екі қасиеттің бірі табылып, бірі табылмағанның өзінде Ба­уыржан халқының асқан ардақтыларының бірі болар еді. Ал, екеуі бірдей табылса ше? Бауыржан тұлғасына тамаша жауынгерлік сипат пен әдеби творчестволық сипатының ғажап сыйысқандығына таңданбасқа да, тәнті болмасқа да мүмкін емес[1].

Бауыржан Момышұлы бұрыннан әдеби кейіпкер болуға дайын тұлға еді. Өзі көсем, өзі шешен және жазушы. Соғыс кезіңце оның 40 макаласы жарияланды. Ол туралы А. Бек кітап жазды. Нұршайықов «Ақиқат пен анызда» дайын образды сол қалпында кайталап шықты. А. Бек те дайын образды кітап етіп шығарды.

Ерлігі де, өрлігі де, білімділігі де парапар. Оны сен қазір кез келген маршалдың қасына апарып қойсаң, ешқайсысынан кем түспейді. Мәселен, Кубаның соғыс министрі Рауль Кастромен қатар отырған кезін қара. Бөтен елдің министрімен терезесі тең, тіпті биік те. Әсіресе, соғыс тактикасы жайында сөз сейлегенде, Кастро-министр полковник Момышұлынан төмен қалады. Оны Кастроның озі де мойындап отырады. Немесе Баукеңнің өзіміздің маршалдар Баграмянмен, Жуковпен, Василевскиймен сөйлескен кездерін алайық. Баукеңнің тапқырлығына, сөзінің ұтымдылығына жаның сүйсінеді. Мақтанасың. Ұлттық мактаныш болуға туған қазақ халқының ұлдарының бірі деп сүйсінесің.

Момышұлы соғыс кезінде де афоризмдер шығарған.

Кешегі атақты жауынгер енді өзінің дарынды жаратылысының жаңа бір жақтарын жарқыратып отыр. Ол оның жазушылық қызметі. Бұл салада Бауыржан аз уақыттың ішінде ауыз толтырып айтарлық құнарлы жемістер берді. Бұрын жауынгерлік еңбегі үшін көкірегі ең жоғарғы дәрежелі ордендерге толған Бауыржан Момышұлы 1958 жылы Москвада болып өткен қазақ көркем өнері мен әдебиетінің онкүндігі тұсында әдеби еңбектері үшін Құрмет белгісі орденімен наградталды.

Бауыржан жаратылысында ақын, суреткер адам. Ол таусылмас қайраттың, үлкен шабыттың адамы. Бұл оның жауынгерлік, әсіресе командирлік өнерінде қандай көрінсе, жазушылық өнерінде сондай көрініп отыр.

Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Адамның тұлғалық бейнесі көрсеткіштерінің бірі – адамгершілік қасиет сапаларының болуы. Адамгершілік – бұл сөз қорындағы ерекше, мәні мәңгілік айқын, салмағы пара-парсыз парасатты сөз. Сөз ғана емес, адамның ең асыл қасиетін анықтайтын бірден-бір аяулы ұғым. Ұғым ғана емес, тіршіліктің мәнін, дүниенің тәнін төрт тағандап ұстап тұрған ұлы принцип. Адамгершілікке негізделген жерде ғана не нәрсеге де құдірет тұратындығы мәлім. Осы ұлы күш – адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес, жалпы қоғамның да қордалы байлығы.

Зерттеу объектiсi: Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, халық қаһарманы, қазақтың көрнекті жазушысы Бауыржан Момышұлының шығармалары мен батыр туралы жазылған естеліктер.

Зерттеу мақсаты: студенттердің адамгершілік қасиеттерін, патриоттық сезімін оятып, келешек ұрпаққа батырлық, ізгілік, адамгершілік ұғымын ашып көрсету.

Зерттеудiң мiндеттерi:

• зерттеу тақырыбы бойынша Б. Момышұлының шығармаларын талдау;
• Бауыржан Момышұлының тұлға ретінде, образын ашып суреттеу;
• студенттер бойына адамгершілік, батырлық қасиеттерді қалыптастырудың құрылымдық үлгісін жасау, Жазушы шығармаларындағы образдар мазмұнына сипаттама беру.

Зерттеу әдiстерi: диплом жұмысын зерттеу тақырыбы бойынша Б. Момышұлы шығармаларына, жауынгер жазушы туралы жазылған естеліктерге теориялық талдау жасау;

Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәндiлiгi:

1. Адамгершілікті тұлғаны қалыптастыру әдебиет, философия, тарих ғылымдары тұрғысынан зерделендi және оны iс-жүзiне асырудағы әдiс-тәсiлдер айқындалды.
2. Б. Момышұлы шығармаларына талдау жасай отырып студенттердің бойына адамгершілік, ізгілік, батырлық, ерлікті тудыратын қасиеттерді қалыптастырудың құрылымдық үлгісі жасалды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӨМІР ТАРИХЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

 

1.1 Бауыржан Момышұлының өмірбаяны

 

Ежелден ер тірегі — ел тілегі Адал ұл ер боп туса ел тірегі.

Бауыржан Момышұлы.

 

Момышұлы Бауыржан (1910-1982) – екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, халық қаһарманы, қазақтың көрнекті жазушысы. Туған жері-Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Көлбастау мекені.

Бауыржан жеті жылдық мектепті бітіргеннен кейін біраз уақыт мұғалім болған. Сонда жүргенде кезекті әскери міндетін өтеуге шақырылып, онда бір жарым жыл жүріп, запастағы командир атағын алады. Туған ауылына қайтып оралған соң, ол біраз жыл қаржы мекемесінде қызмет істейді. Содан қайтадан Қызыл Армия қатарына шақырылып, түрлі әскери бөлімдерде взвод, рота, командирі болады.

Жасында Жамбыл қаласындағы интернатта тәрбиеленіп, сондағы орта мемтепті бітіргеннен кейін бірнеше жыл бойына өз ауданында, Қазақстанның астанасы Алматы қаласында, мекеме қызметінде болады.

1936 жылы Бауыржан Момышұлы Совет Армиясының қатарына шақырылады. Содан бергі 15 жыл ішінде ол қатардағы солдаттан гвардия полковнигі дәрежесіне шейін өсті.

1941 ж. Ұлы Отан соғысы басталысымен, Бауыржан даңқты генерал-майор И.В.Панфиловтың басшылығымен Алматы маңында жаңадан жасақталған 316-атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады, батальон, полк командирі қызметтерін атқарады. Соғыстың соңғы жылдарында гвардиялық дивизияны басқарады[2].

1941 жылғы күзгі, қысқы кескілескен шайқастар кезінде өз батальонын 27 рет шабуылға бастап шықты. 5 рет қоршауды бұзып, негізгі жауынгерлік құрамымен аман-есен дивизиясына қосылды. Жауынгерлік іс-қимылдарға қатысты ұрыстан шығу, шегініс жасау тәсілдерінің арнайы тарау болып әскери жарғыға енуі, тактикада «ошақты» және «икемді қорғаныс» ұғымдарының қалыптасуы Бауыржан Момышұлының осындай тәжірибелерінің жиынтығы болып табылады. Оның қолбасшы, терең ойлай білетін әскери маман ретіндегі таланты соғыста полк, дивизия басқарған жылдары кеңінен ашылды.

Бауыржан Момышұлы жау шептеріне ішкерлей еніп ұрыс жүргізу теориясын соғыс тәжірибесінде алғаш қолданушылардың және оны дамытушылардың бірі болды.

Бауыржан Момышұлы — әкери педагогика мен әскери психологияны байытушы баға жетпес мұра қалдырған дара тұлға. Оның атақ, даңқы, батырлығы А.Бектің «Волоколамск тас жолы» (1947, 1960, 1962, 1988; қазақ тілінде «Арпалыс» 1948, 1959, 1977, ауддарған Қ. Сағындықов) атты кітабында суреттеліп, жан­жақты жазылды. Бауыржан Момышұлының өміріне арналған Ә. Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» (1976) роман-дилогиясы жарық көрді. Кітап неміс, чех, еврей, ағылшын, француз, т.б. шет ел тілдеріне аударылды[3].

Бауыржан бірнеше орден, медальдармен наградталады, Кеңестер Одағының батыры атағын алады. Алайда халықтың өзі «батырым» деп танып, ардақтаған қаһарман ұлына бұл атақ Отан соғысы біткеннен кейін жарты ғасырдай уақыт өткенде барып берілген болатын. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың жарлығымен оған «Халық қаһарманы» деген атақ берілді[4].

Бауыржан Момышұлы – соңғы панфиловшы. 1941 жылы Мәскеу түбіндегі шайқаста үш мәрте қоршауда қалған. Соғысты Бауыржан полковник лауазымында, 9 гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі ретінде аяқтады. 1990 жылы оған Кеңес Одағының Батыры атағы (қайтыс болғаннан кейін) беріледі. 

1073-гвардиялық атқыштар полкінің 8-гвардиялық атқыштар дивизиясының майоры Бауыржан Момышұлының әскери мінездемесі:

«1910 жылы туылған, ұлты қазақ, әлеуметтік жағдайы бойынша – қызметкер. Жалпы білімі – орта, әскери білімі – бір жылдық. Қызыл армияда 1932 жылдан 1934 жыл аралығында және 1936 жылдан күні бүгінге дейін. Майдандағы армияда 1941 жылдың қыркүйек айынан бастап.

Жолдас Б.Момышұлы 8-гвардиялық дивизиясында оның құрылғанынан бастап қызмет атқарады. Ол каһарлы соғыс мектебінен өткен ажал көзіне бірнеше рет қараған, әр ұлт жауынгерін жеңіске жету мақсатында тәрбиелеген ержүрек командир.

1941 жылдың қазанында Мәскеу үшін шайқаста Б.Момышұлы басқарған батальон жаумен аянбай шайқасып, оған елеулі соққы көрсетті.

Жеке құрамы батыс майданында орналасқан 1073-полк командирі Момышұлымен бірге жау шабуылы мен нақты пәрменділігіне төтеп беріп отырды. Басқа дивизиялармен бірлесіп, Мәскеу түбінде неміс басқыншыларының талқандалуына жол ашты.

1942 жылдың қыс, көктем мезгілдерінде Калининский майданында қалың қар қыс, қатты аяз, жолсыздық, содан соң көктемгі лайсаң мен батпақты жер жағдайларында гвардиялық атқыштар полкінің қарқынды шабуылдары нәтижесінде мыңдаған неміс солдаттары мен офицерлерін, көптеген танктер мен автомашиналарын және басқа да әскери техниканың көзін жойып, ондаған ауылдар мен қыстақтарды босатты. 

Дивизияның көпшілікке танымал ерліктері оның гвардиялық атануы, Жауынгерлік Қызыл Ту және Ленин ордендерімен марапатталуы майор Момышұлы басқаратын 1073 атқыштар полкінің жауынгерлік жетістіктерімен байланысты[5].    

Майор Момышұлы – қазақ елінің даңқты ұлы, Кеңес одағының  тағдыры сынға түскен қиын кезеңде қолындағы қаруымен ел намысын қорғаған. Өз елінің үздік өкілі, айбынды жауынгер үкімет наградасына ұсынылады».  

Көзі тірісінде–ақ аты аңызға айналған даңқты қолбасшы үлгі тұтар батыр бабаларымыздың бірі болып қала беретіндігі айқын.

Бауыржанның ұлы Бақытжан Момышұлы өз сөзін: «Мен үшін әкем басқаларға да сияқты ержүрек жауынгер, танымал жазушы, заманауи адам, ең бастысы жақын адамым болып қалады. Ал, немерелерінің есінде ол гүрілді зор дауысы бар тікенек сақалды қайырымды ата ретіне қала бермек. Әкем халықпен бірге жүрсең жалғыз қалмайсың деуші еді. Мен осы сөзді баршаңызға бағыштаймын, ел аман, жұрт тыныш болсын» деп түйіндеді.

1956 жылы отставкаға шыққанға дейін Бауыржанның Совет Армиясы қатарында болғаны белгілі. Ол Ар­мия қатарында жүріп, ара-кідік өлеңдер жазған. Сол азын-аулақ өлеңдерінен-ақ Бауыржанның ақын жанды адам екені, туған елін, советтік Отанын, дос-жаран адамдарын ақын жанымен жақсы көретіні, айнала дүниеге, әсіресе туған жер табиғатына ақын көзімен қарайтыны, ақын жүрегімен тебіренетіні анық байқалды. Әйткенмен әдебиет саласында жазушының өндіріп қызмет еткен кезі соғыс біткеннен кейінгі жылдар. Мұнда ол қаруды тастап, қаламды қолына алған болатын.

 

1.2 Бауыржан Момышұлының қалдырған құнды мұралары

 

Бауыржан Момышұлы, сөз жоқ, батырлығына қаламгерлігі сай тарихи тұлға. Әрине, көзсіз батыр емес, алды-артын ақылмен, оймен барлай білген бірегей берен. Бірақ Баукең айтыпты дегенді көп естігенімізбен, “Офицер жазбалары”, “Ұшқан ұя”, “Москва үшін шайқас” және сексенінші жылдары жариялана бастаған “Қанмен жазылған кітабымен” таныс оқырмандар батырдың мұрағатында бұлардан басқа да осыншама мол қазына қалғанын естіп, қуанып отыр.

Бауыржан Момышұлы – әдеби және әскери өнерде артына қайталанбас ұланғайыр ұлттық рухани мұра қалдырған бірегей қаламгер. Оның қазақ және орыс тілінде жазылған төрт томға жуық шығармалары бүгінде қалың оқырманның игілігіне айналуда. Сондықтан, мен айтып, жазып жүрген 30 томдыққа енетін тың туындылары қайдан және қандай деректер көзінен құралмақ деген сұрағың көкейге қонады[6].

Баукеңнің жаңадан шыққалы отырған көптомдығы негізінен ҚР Орталық архивінде, Мәскеудегі арнайы әскери архивте, облыстық, қалалық архивтерде және ұлы Бақытжан Момышұлының үйінде сақталып келе жатқан, бұрын еш жерде жарияланбаған қолжазбаларынан тұрады. Бұған қоса жеке адамдардың қолында және өзімнің архивімде тұрған санқилы жазба деректер де бар. Бұлардың барлығы батырдың тікелей өз қолымен жазылған.

Бұл Бауыржан Момышұлының 1928 және 1982 жылдар аралығында хатқа түсірген дүниелері. Яғни, батыр өмірінің 54 жылын қамтиды.

Батыр Баукеңнің 1910 жылдың 24 желтоқсанында дүниеге келгенін ескерсек, сонда қолына 18 жасында қалам алып, ой қаузай бастаған екен.

Рас, Бауыржан Момышұлының жазушылық таланты ерте оянған. Оның “менің әкімдік карьерім – мансабым ауылдық милиционерден басталды. Бірақ әдебиеттегі жолымды сол кездің өзінде іздей бастадым. Ол заманда біздерде қазақтың сауатты жігіттерін, жаңа өмірді орнатушыларды саусақпен санауға да болатын. Жай жағдайдың ауанына лайық біздердің ағартушы да, баспагер де, әрі жазушы, әрі редактор да болуымыз керек. Бірақ әрқайсысымыз өзімізге әуелден тәңірі тағайындаған істі іздедік”, деп, өзінің маңдайына әскери өмірдің қиындығы мен қызығы бұйырғанын еске алып, тебіренетіні бар. Мысалы, Баукеңнің тырнақалды тұңғыш очеркі 1928 жылы Жуалы ауданының (ол кезде Жуалы, Түлкібас, Сайрам ауданы бір) “Социалистік мал шаруашылығы” деген газетінде “Тау сағыз бен көк сағыз” деген атпен жарияланды. Осы очеркінің өзінде-ақ Баукеңнің қалам сілтесі, сөз саптауы жұп-жұмыр келіп, келешектегі жазушының табиғи болмысы елес беріп тұрады. Бірде інілік ізетпен: “Бауке, баспасөзде тұңғыш жарияланған шығармаңыз қандай еді?” деп сұрағанымда[7], “уақыт талабына үн қосып жазған шығармасымағым осы очерк болатын” деп айтқан екен.

“Тау сағыз бен көк сағыз” дегеннің мағынасы.

Бұрын елде резіңке деген бұйым тапшы болған. Сол кезде біздің жақтың басшылары еңбекшілерге бір арнайы шөп өсіртіп, содан резіңке айыратын. Небір замандар өтті ғой қазақтың басынан.

Бірақ Баукең бір жағынан Кеңес өкіметінің саясатының ықпалы бар, екінші жағынан әскери қызметтің темірдей тәртібі бар, кезінде орыс тілінде өндіре жазған. Иә, бүгінде аса құнды рухани мұраға айналып отырған Баукең жазбаларының басым бөлігі орыс тілінде жазылуымен ерекшеленеді. Бірақ бұдан ол кісіні тек қана орысша ойлайды екен деген ой туындамауы керек. Айтарының бәрі, сайып келгенде, Алаш пен ұлттың мүддесі, халық рухының еркіндігіне келіп тіреледі. Көркем шығарма болсын, тарихи-деректі дүние болсын, қазақ және орыс тілінде еркін жаза білетін жазушы ол кезде некен саяқ болса, соның бірі Баукең еді.

Мысалы, күнделіктер, естеліктер, әлбетте, хат-хабар сияқты эпистолярлық жанрдың да берер азығы мол деген сияқты. Мысалы, Ресей оқырмандары бір ғана Пушкиннің жазған хаттары мен алған хаттарының өзінен оның өмірі мен шығармашылығына байланысты қаншама құнды деректерге қанығады.

Біздің бұрынғы-соңғы белгілі ақын-жазушыларымыз эпистолярлық жанрға онша мән бермеген. Әуезов те, қос Ғабең де, кейінгілерден Мұқағали да ұшырасады. Ал мәдениеті биік, ісіне ұсынықты елдің зиялылары эпистолярлық жанрды ұсақ-түйек демейді. Баукеңнің жарияланбаған қолжазбаларын тақырыбы жағынан жүйеге түсіріп, жанры жағынан жіктегенде көптомдықта күнделіктері, естеліктері, замандастары мен ресми орындарға жазған хаттары, өлеңдері, шежіре-әңгімелері, көптеген шашпа пікірлері мен әскери-ғылыми теориялық туындылары хронологиялық жүйемен сұрыпталып берілді.

Бүгінде Баукең туралы архив деректері түгелге жуық жинақталды десек те болады. Баукеңнің қара шаңырағында қалған архивіне келіні Зейнеп Ахметова аса ыждағатпен мән беріп, рет-ретімен жүйелеп бізге дер кезінде жеткізіп берді. Бұл біздің жұмысымызға көп жеңілдік туғызды. Қолбайлау болып тұрған нәрсе бар ма деген сауалыңа келсек, ол әскери архивтегі “Өте құпия” деген таңба басылған Баукеңнің қолжазбалары. Мәскеулік архивариустардың бюрократтық әрекеттері мен самарқаулығы игі іске аздап тұсау болып тұр. Бұл істі орнынан жылжыту үшін тек қана жергілікті атқарушы билік емес, сондай-ақ ел Үкіметі мен Мәдениет және ақпарат министрлігінің де көмегі керек сияқты.

Архив материалдары негізінде Бауыржан Момышұлының таңдамалы шығармаларының 27 томының алғашқы нұсқасы даяр тұр. Оның қандайлық қиын жолдармен жүзеге асып жатқанын басына түскен пенделер ғана сезініп, бағалай алмақ. Бауыржан Момышұлының өзінің майдандағы қанды көйлек досы Д.Снегинмен өз қолжазбаларының келешек тағдыры туралы әңгімесінде: “Мен саған күллі қағаздарымды қалдырамын. Кейбіреулерінде табу (тыйым) белгісі; бастыруға болмайды. Бірақ мен тиісті кезінде білдіремін – тіпті, ол дүниеден де – “сәті келді, бәрін де жарияла, тіпті “ұмыт” деп әмір еткен нәрселерімнің өзін де жарияла деймін”, депті. Міне, Бауыржан Момышұлының сол аманатын тәуелсіздіктің арқасында еліміздің жас буын, жаңа толқынына ұсынатын кез жеткен сияқты[8].

Бауыржан Момышұлы әділет жолында һәм шындық үшін өзін де, өзгені де аяған емес. Ащы да болса шындық артық деген жолды ұстанды. Бауыржан Момышұлы сынына, ой-пікіріне түсіне білген адам оны ақылға салып, қабылдай да біледі деп ойлаймын. Ал ойлана білген әрбір жас Баукең сөзінен рух еркіндігін сезініп, санасындағы бодандық сезімнен құтылып, жандүниесі байып, ой-санасы еркіндікке құлаш ұрып, биікке қанат қағары сөзсіз. Баукеңнің ащы сынға толы өміршең ой-пікірлерінің өзі осындай тәрбиелік тереңдігінде жатыр.

Соғыстан кейін Бауыржан Момышұлы Совет Армиясы Бас штабының Жоғары әскери академиясын бітіреді. Әскери-педагогикалық жұмыспен айналасып, Совет Армиясы әскери академиясында сабақ береді. 1956 жылы полковник атағымен отставкаға шыққан Бауыржан біржола шығармашылық жұмыспен айналысады. Жазушылық талант тез ұшталды. Ол шығармаларын қазақ, орыс тілінде жазып, қазақ әдебиетіндегі  әскери проза жанрының негізін қалады. Жазушының өзекті тақырыбы – Ұлы Отан соғысы кезіндегі жауынгерлердің тұлғасын жан­жақты  суреттеп сомдауға арналған. Осы шығармашылық мақсаттың айғағы ретінде жазушы қаламынан туған «Куба әсерлері» (1969), «Жонарқа» жинағы, екі томдық шығармалар жинағы (1969),  «Ұшқан ұя» (1974), «Соғыс психологиясы», «Қанмен жазылған кітап» (1990, 1991) т.б. туындыларын айтуға болады. «Ұшқан ұя» кітабы үшін  жазушы 1976 жылы Мемлекеттік сыйлық лауреаты атанды. Ол қазақ және орыс тілдерінде бірдей жазып, өз өмірінде көрген-білгендерін арқау етеді. Оның қаламынан туған, өмір шындығын арқау еткен тамаша романы мен әңгіме, повестері қалың оқушының іздеп оқитын шығармаларына айналады. Олар бірнеше қайтара басылып шығады.

Оқушы жұртшылығымызға ұсынып отырған «Офицердің күнделігі» атты шағын кітаптың авторы — Совет Армиясының гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлының Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктері бүкіл совет халқына мәлім. А. Бектің «Арпалыс» атты романын, М. Ғабдуллиннің «Менің майдандас достарым» атты очерктерін, генерал Панфилов атындағы даңқты гвардия дивизиясы туралы жазылған жүздеген әнгіме, мақала, очерктерді оқыған әрбір совет азаматына полковник Б. Момышұлының басынан өткен уақыйғаларды мақала тілімен баяндау орынсыз сыяқты болып көрінетіні де рас. Бірақ, оқушыларымызға бұрын көркем шығармалардың геройы ретінде таныс Бауыржанды, бұл жолы көркем шығарманың авторы ретінде таныстыру үшін, оның өмірбаяны туралы қысқа мәлімет бере кетуді орынды көрдік[9].

Бауыржан соңғы жылдары әскери мамандығын арттырумен қатар, қалам қайраткері болу талабына да зер салып жүр. Оның соғыс жылдарында жазған күнделіктері, солдат өмірінен туған мақал-мәтелдерден іріктеп алғандары, майдан өмірінің елеулі уақыйғаларынан жазған көркем очерк, әңгімелері орталық және республиқалық газет, журналдар бетінде басылып жүргені көпшілігімізге мәлім. Бауыржанның қолжазбалары көп. Олардың көпшілігі орыс тілінде жазылған еңбектер. Бірқатар шығармаларында Бауыржан Совет Армиясының қатарында қызмет ететін жастарды батырлық пен батылдыққа, төзімділік пен тәртіптілікке, тапқырлық пен табандылыққа қалай үйрету керек деген мәселелерді көтереді. Бауыржан өзінің «Офицер дәптері» атты қолжазбалары туралы: «Көрген-білгенімді, өмір шындығынан туған ой-пікірімді қағаз бетіне түсіргенде, мен, өзімді қаламы төселген жазушы болдым деп жүргенім жоқ, менің, жазғандарым жазушыларға материал болса да жеткілікті», — дейді. Бірақ бұдан автордың өз еңбектері бөгде кісінің көмегінсіз жариялауға жарамайды деген ұғым тумайды. Оған осы кітап айғақ.

Бұл кітапқа кірген әңгімелер мен очерктер қаламы төселген жазушының шығармасы еместігі де даусыз. Сонымен қатар, бұл еңбектердің әрқайсысында өмір шындығы, солдат сыры, отанын сүйген адамның жан сезімі бар. Бұл шығармалар мындаған совет солдатының тағдырына жауапты командирдің демалыс уақытында ғана жазылған, совет командирінін ауыр борышын атқару жолындағы арпалыспен араласа туған, автордың өз сөзімен айтқанда, «аттың, жалында, автоматтың жанында» жазылған еңбектер.

Біз Бауыржанның қалың дәптерінің ішінен алынған қолжазбаларын бөлек кітап етіп ұсынғанда, оқушы жұртшылығымыз осы айтылған ерекшеліктерін ескерер деп сенеміз.

Жігіттердің намысын қыздыруға тырысады: «Дұшпандарды артымыздан ертіп Москваға не бетімізбен барамыз, жігіттер сүйегіміз осы жерде қалсын, бір адым кейін шегінуге жол жоқ», — деп солдат кеудесіндегі патриоттық сезімді оятады «Ана әмірі» әңгімесінде. Ал «Бір түннің оқиғасында» автор былай деп іштей толғанады: «Өлім кімнің денесін түршіктірмейді? Ажал мен азаптан қобалжи қорқу айып емес. Тірі жанға арын ардақтап ұстай білмегендік айып. «Жаным – арымның садағасы» – дейді». Осы ішкі монолог әңгіме желісіне ауысады. Бауыржан Момышұлы әдебиетімізде алғашқылардын бірі болып соғыстағы адам мінезінің алуан құбылыстарын суреттеу міндетін алға қойды және оны ойдағыдай шешіп отырды.

Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұя», «Наша семья», «Москва үшін шайқас», «За нами Москва» шығармалары жазушының ең танымал туындылары. Бұл шығармалардың бәрі де алғаш басылым көрген кезінде цензураның қатаң бақылауынан өтіп, біраз жерлері қысқартылған болатын. Өйткені «Наша семья» кітабы 1947 жылы жазылып бітсе де, 1956 жылға дейін ешбір баспа орны қабылдамай келді. Осындай алақұйын заманда XX ғасыр басындағы, яғни қазан төңкерісі алдындағы қазақ отбасы өмірінің бар болмысын сол қалпында суреттеген әрі ешқандай таптық саясаттың көрінісі жоқ «Наша семья» кітабының М.Әуезов эпопеясынан кейін басылым көруі Қазақстанда мүмкін емес еді. Осы жағдайға байланысты бұл кітап цензура тарапынан біраз қысқартулар арқылы Ресейдің шеткері облысы Калининградта жарияланды[10].

Баукең күнделігінде «Жазғандарым көп, басылғандары аз»,- деп ескертуінде зор шындық жатыр. Біздер, оқырмандар, бүтігге дейін жарияланған Б.Момышұлы шығармаларынан айсбергтің су бетіндегі бөлігін ғана көрумен қанағаттанып келеміз. Ал айсбергтің су астындағы аумағы зор қат-қабат сырға толы қазыналы болмысын көз алдымызға елестете де алмаймыз. Өйткені онда Баукеңнің бастан кешкен заман шындығы жайлы өтін тіліп айтқан сыншыл да шыншыл жасампаз пікірлері жатыр. Бұл Баукең жазған аталы пікірлердің мән-мағынасы – бірегей тарихшы ғалым профессор Е.Бехмаханов ескерткендей «Қиянаттың үлкені — халықтың өз тарихын өзінен жасыру екен. Бұл — ұлттық сананың төте жолы ғой. Ал, ұлттық санадан айырылған ел ұлт болудан қалады»,- деген ой толғанысымен тікелей сабақтасып жатқан құндылықтардың тұнып тұрған рухани қазынасы.

Осы басылымда «Биографическая справкада» берілген «Предлогаемая читателю книга является первой частью автобиографического романа «Наша семья»,[11] — деп ескертуіне қарағанда, автордың «Наша семья» романының екінші кітабын жазу мақсаты айқын көрініп тұр.

«Наша семья» романын жазушы Тұтқабай Иманбеков «Ұшқан ұя» деп қазақ тіліне аудару барысында автормен бірге жұмыс істеп, толықтырулар енгізді. Баукеңнен қалған архив мұрағаттарында «Ұшқан ұяның» екінші кітабын жазуға пайдалану үшін жиған дерек-мағлұматтары мен ол жайлы автордың жанама пікірлері жиі ұшырасады. Мысалы, Баукең балалық шағында әкесі үйреткен «Сұр мерген» қиссасын әпкесі, қарындасы, көкесі Момынкұлдың басшылығымен ауыл аралап айтқаны, тыңдаушылардан алғыс алғаны туралы айтылатын жазба деректер осының айғағы.

Баукеңнен бірде неге «Ұшқан ұяның» екінші кітабын жалғастырмадыңыз деп сұрағанда:

– Ол кітапты жалғастыру үшін дерек көздерін жинастырып жүрдім. Бірақ уақыт мүмкіндік бермеді. Әрі бозбалалық дәуір мен әртүрлі мектептерде оқып, сол тұста қатты сапырылыстарға ұшыраған қазақ коғамының қалтарыстарында өткен өмірлік жолының суреттері санамда қарайып ұмыт бола бастауы да кедергі келтірді, — деп отыратын.

 

• Бауыржан Момышұлының Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазған әңгімелері

 

Бауыржан Момышұлының Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазған әңгімелері мен повестері өз алдына бір сала. Олар: «Бір түннің оқиғасы», «Москва үшін шайқас», «Жонарқа», «Ұстаз», «Офицер жазбалары» (1962), «Артымызда Москва» (1963), «Генерал Панфилов» (1965), т.б. оның осы соғыс жөніндегі мемуарлық шығармалары да, «Біздің семьясы» да әуел баста орыс тілінде жазылғанды[12]. Мұның өзі адам «Соңғы бес күн, бес түн бойы мен осындай қатал да болса әділ үкімді естуге өзімді-өзім дайындап едім. Ал енді болса, генерал менің алдымнан шығып рапорт айтуыма да мұршамды келтірмей, шапшаң басып қасыма келіп, қолымды қос қолдап қазақша алып, сәл қиғаштау қара көзімен маған тебірене, қуанышты жүзі жайдарылана қарап, көпке дейін қолымды өз қолынан босатпай тұрды». Сондай-ақ бөрік кимегенде Чапаевтан айнымайтын капитан Лысенко, бұрынғы педагог, алғашқы кезде әскери киімді қалай киюді білмейтін, адамға жекіріп сөйлей алмайтын татар жігіті Қайым Гарипов, «Россия байтақ ел, шегінетін жер қалған жоқ, артымызда – Москва»,- деген сөздері жүрегімізге мәңгі жазылған политрук Василий Клочков, аю сықылды, мосқал. дөң, бірақ ақкөңіл адам артиллерия капитаны Кирсанов, күні бүгін араласқандай жақын жанды, жарқын образдар, Толстунов, Исламқүлов, Угрюмов, Краев, Бозжанов, Рахимов, Капаров, Курганов, т. б. солар сықылды әр ұлттан шығып, ұлы бір мақсатта достасқан ардақты совет адамдары туралы да осыны айту керек.

Бұларды, оның ішінде Бауыржанның өзін де, совет құрылысы, Коммунистік партия тәрбиелеген. Сондықтан қандай қиын, ауыр кезеңде болсын, олар ерліктің ғажап үлгісін көрсетуге бар. Бұл ерліктің нәр алатын қайнар бұлақ көзі не десек, Отанға деген сүйіспендік пен жеңіске деген шексіз сенім екен. Совет жауынгерінің осы бір құрыштай сезімін ешқандай күш әлсірете алмайды. Өлім екеш өлім де оның алдында дәрменсіз. Бүкіл Армия шегініп келе жатқан жағдайда кейбір бөлімшелер қоршауда қалып, кейбір батальон, роталар тұтасынан апатқа ұшырап жатқан кезде де жауынгерлері жеңіске сенуін қойған жоқ. Бауыржан кітабында осы бір айрықша қасиетті тамаша бейнелеген. Бұл қасиетті толып жатқан түрінде әрбір совет солдаты мен офицерінің басынан табамыз. Олар нанымды фактілерімен алынып, бір жағынан типтік дәрежеге көтерілген, екінші жағынан әр адамның характеріне сыйымды, лайық қалыпта дараланып бейнеленген. Бауыржанның бір ерекшелігі – жеке бір жалқы адамдардың дара ерлігін ғана емес, жалпы кеңес жауынгерлерінің жаппай ерлігін де жақсы бейнелей алуында, ерліктің қайнар бұлақ көзі — социалистік Отанды сүю, жеңіске шексіз сену сезімі екенін айқындай білуінде. Қітаптың үлкен тәрбиелік мәні де осында. Совет Армиясына тән жаппай ерлік туралы жазушы бір жерінде өзі де түйіп айтыпты: «геройдың бәрін бірдей біле бермейміз және ұрыста бәрін бірдей байқай да алмаймыз. Аты әйгілі геройлардан аты белгісіз геройлар ылғи да көп. Алдыңғы айтқандар соңғыларға көптен-көп қарыздар, өйткені қарапайым адамдардың жанқиярлық ерлік қимылдары болмаса устав тілімен айтқанда, өз борыштарына берік берілген қатардағы көп жауынгерлердің ешбір атышулы даңққа таласы жоқ жаппай ерлігі болмаса, аты әйгілі геройлардың ісі мен есімінің қаншалықты құны болар еді.»[13]

Бауыржан Момышұлының қазақ әдебиетінде алатын орны айрықша. Ол бірінші бой көрсеткен әскери жазушы. Оның қызық ерекшелігі – әрі даңқты командир, әрі белгілі жазушы, әрі өз шығармаларының авторы мен кейіпкері, әрі басқа жазушылардың да басты кейіпкері. Бауыржанның екінші ерекшелігі – ол екі тілде жазады, және орыс тілінде жазғанда да өзінің ұлттық ойлау, сезіну, сөйлеу өзгешеліктерін сақтайды. Үшінші ерекшелігі — әдебиетке кеш келгендіктен, жазушының жара­тылысындағы суреткерлік дарын өзінің барлық қаблет мүмкіндіктерін әлі көрсетіп үлгірген жоқ. Бұл ерекшелік әскери жазушының жаңа құнды туындылар беруінің кепілі сияқты.

Бауыржан творчествосын дербес көркем өнер тұрғысынан алып қарасақ, әрине, көп сын айтуға болады.

Мемуардың аты мемуар ғой. Басқа жанрға қоятын талаптың бәрін бірдей бұған қоя берсек, аз кемшілік таппаған болар едік. Эпизодтарының өзара драмалық байланысында тұтастық жоқ, образдар шығарманың өн бойында көрініп отырмайды, жалт етеді де, жоқ болады, сондықтан олар шығарманың негізгі, өзекті образдары болып шықпайды, характерлерінің көп қырларымен ашылуына мүмкіндік бермейді; шығарманың тіл, стиль кемшіліктері де бар.

Ол өзінің соғыс кезінде есте қалған бай материалдарын қопарып, мол пайдаланған. «Простор» атты орысша журналда Бауыржан Момышұлының «Ежова рукавица» деген әңгімесі жарияланған. Жазушының арихивінен делінген бұл әңгіме 1946 жылы Москвада жазылыпты. Көркемдік өрнегінің ерекше әсем, әдемілігінен шығар? Әлде мүмкін, уақиғасының айрықша тартымды қызықтығынан шығар? Жоқ, оның бәрі де емес. Барлық себеп бәзбаяғы шындықта, шындықтың шындығында. Сонау бір кезде, жеке адамға табынушылық кезеңінде шындық туралы айтуға да, жазуға да болмайтын ащы ақиқат болғанды. Жазушы әңгімесінде сол ақиқатты тайсалмай тура айтып жазған. Және қашан жазған? Сталиннің қара басына табынушылықтың нағыз қабындап, жанып тұрған шағында 1946 жылы жазған.

Сол соғыс біткеннен кейінгі бірінші бейбітшілік жылында жазушы шығармасының кейіпкерімен әңгіме құрады. Ол соғыстан бұрын 1936-37 жылдары, Қиыр Шығыста Армия қатарында бірге қызмет еткен жақын жолдасы екен. 1937 жылы белгісіз себептен Армиядан шығарылып ажырасқаннан қайтып көрісіп отырғаны осы болады. Арада тоғыз жыл өтеді. Бір кездегі уыздай жас жігіт, қазір егде тартқан, бетіне әжім түскен, көзінің алды күлтілдеген, барлық бет әлпетінде, қимылында шеккен азаптың ұшыраған рухани күйзелістің ізі байқалады. Неліктен? Міне осы сырды кейіпкердің жолдасына шерткен әңгімесі ашады…

Ұлы Отан соғысында бастан-аяқ және барлық майдандарда дерлік Ленинград, Великие луки, Белоруссия, Украина, Крым, Кавказ, Карпат таумен шайқасып қажығандықтан ба әлде? Жоқ. Одан емес. Баяғы 1937 жылы кездейсоқ басқа түскен бәледен.

 

1.4 Жауынгер жазушы

 

Оның бойындағы творчестволық талант енді қанатын кең жайды. Міне осы кезде оның қаламынан туған кесек шығарма — «Біздің семья» атты повесть[14].

Бұл Бауыржанның балалық шағын баяндаған, өскен тәрбие алған ортасын суреттеген өмірбаяндық шығармасы. Повестің бірсыпыра көріністері С. Мұқановтың «Менің мектептерімі» мен М. Әуезовтың «Абай» романындағы суреттелген қазақтың тұрмыс-салт, әдет-ғұрып картиналарын еске салады. Алайда «Біздің семьяда» Бауыржан Момышұлының өзіндік түсінігі, өзіндік дүние тану тұрғысы және өзіндік көркем суреттеуі көзге түседі. Бұл повесть жазушының өзіне тән суреткерлік бетін танытты. Шыншылдық, нақтылық, өмір материалын жетік білушілік — жазушыға көптен көп қажет қасиеттер[15]. Қалың халық ортасында, қарапайым семьяда туып өскен, жастай шешесі өліп, ақылды ана, қарт ана, – үлкен әжесінің қолында тәрбиеленген Бауыржанның жасынан сезімтал, елгезек, ойшыл болып өскенін көреміз. Бала кезінен көрген-білгені, өмірден алған әсері жүрегіне жазыла берген тәрізді де, қар суындай бойына сіңе берген тәрізді, енді келіп сол жан түкпіріне іркілген қор есейген шағында, өмірдің ауыр кешуінен өткен шағында бұлақ суындай қайнап, бұрқылдап сыртқа шыққан тәрізді. «Біздің семьяны» қызығып оқисың, сүйсініп оқисың. Бауыржанның жастық шағын өз басыңнан өткергендей сезімге бөленесің. Мұның сыры неде? Мұның сыры шығарманың көркемдік, суреткерлік қасиеттерінде, шыншылдық сипатында. Повесте шиыршық атқан сюжет жоқ. Бар әңгіме бір семьяның тағдырын, 10-15 жыл ішіндегі бастан кешірген өмір құбылыстарын баяндайды. Сондықтан шығарманың тартымдылық себебін автордың әлгі айтқан суреткерлік қабілетінен, әңгімешілдік шеберлігінен, ағынан жарылып, ақтарыла адал сөйлейтін адамгершілік сарынынан табамыз.

Жан сырындай сақталған естеліктерден сұрыпталып, сомдалып жасалған адам образдары шығармада жаңадан өмір сүргендей әсер туғызады. Сырттай қатал, іштей мейрімді әзиз жан, ардақты әженің образы бір тоға, «Тура Момыш» аталған әділ, еңбеққор, өнер иесі әке мен алып күшті, аңғал мінезді, Момынқұл ағаның образы, түп нағашысы такаппар, әпербақан Серкебайдың образы, шабандоз шал мен ең алғаш әйел теңсіздігіне қарсы тұрған қайсар Зейнептің образы, коммунист Садық Аблановтың жағымды образы және толып жатқан пасық бай, зәлім молда, жебір болыстардың образдары көз алдыңнан кетпейді.

Образдар жүйесі схема бойынша қолдан жасаған сияқты емес, өмірде шын болатын табиғи қалпында құралған. «Рас, осындай болған, өз көзіммен көргем де» дейсің ішіңнен және дәл осы жас бала Бауыржанның көзімен көргені есіңе түседі.

Ұнамды, ұнамсыз дейтін образдар жазушының күнілгері әзірленген ұғымына сай жасалмай, нағыз өмірдің өзінен тікелей ойып алынғаны көрінеді. Қалыптасқан схемалы ой образ туғызған емес, жанды образдан жемісті ой туған. Образдар дүниесінің нанымды да әсерлі болатын себебі сол.

Повесте алабөтен ой туғызатын әженің образы. Бұл образ мынадай бір картинаны көз алдыңа әкеледі: Жапан түзде, ысылдаған ыстық құмның ортасында жападан-жалғыз біткен тораңғы дейтін ағаш болады. Өзі мықты бұтақты, саялы. Жел мен боранға, аяз бен аңызаққа — бәріне төзген, мәңгі шөлдеген, тарыққан күйінде жаратылыстың не бәле-батранының бәріне табандылықпен төтеп берген сіңірлі ағаш. Бауыржанның әжесі де осы тәрізді ана. Ол айнала ортаның, ащы өмірдің, қатал тағдырдың азап, зардабының бәрін бастан кешсе де соған төтеп берген, бойына дарытпаған ақылды, қайсар, саналы да саялы әзиз ананың образы болып шыққан. Болашақ батырдың ең алғаш дүние тануына, характерінің жастай қалыптасып, адал, табанды, ержүрек боп өсуіне игі әсер еткен осы әже. М. Әуезовтың «Абай жолы» романындағы Зере сықылды Бауыржанның әжесі де қазақ халқының қашаннан өмір қазанында қорыған ұзақ тәжірибеде шыңдалған даналық ұғымдарын, ізгі салт, дәстүрлерін бойында сақтаған адам, өмірдің сұлулығын, еңбектің поэзиясын, достық пен бірліктің, адамгершілік пен адал семьяның қадірін, қажеттігін ұғынған жан және осы ұрықтарды өз төңірегіне, әсіресе сүйікті немересінің жүрегіне бала кезінен бастап еккен ана.

Сөйтіп, әженің образы жазушының алдымен атап айтарлық табысы. Бұл образ, сөз жоқ бүкіл шығарманың көркемдік қуатын танытатын өзекті образ. Ал енді шығарманың міні бар ма? Бар. Жазушы қазақ тұрмысында етек алған салт, әдет-ғұрыптарды, өмір құбылыстарын, тарихи оқиғаларды (ас, көкпар, калыңмал, қашаған қуу, жыл санау, жұт, айтыс, беташар, неке қияр, өлік жерлеу, наурыз, 1916 жыл көтерілісі т.б.)[17] үлкен ұқыптылықпен, зергерлікпен суреттей отырып, шындықтың тыс көрінісіне, ұсақ-түйек жақтарына тым көп көңіл аударады, жаңа мен ескіні жыты ажыратпай, кейбір ескірген салттарды еліге, әсірелей суреттейді, әлеуметтік қайшылықтарды батыл көрсетіп, терең аша бермейді.

… Ең жақын жолдасымен қоштаса да алмай кеткен бетте жігіт штабтағы командирге барады. Майор Журав­лев мұны жылы жүзбен қарсы алып, адалдығына сенетіндігін білдіреді. Бірақ адал жігіттің Армиядан қуылуына ол да бөгет жасай алмайды. Себебі одан да күшті қол бар. Ол қандай қол? Оны жігіт әлі білмейді. Сол қол мұны Владивостоктан Алматыға, Алматыдан өз аулының тұсындағы кіші-гірім станцияға әкеледі. Станцияда әлгі қол бейбіт жатқан жұрттың мазасын алып, документ сұрайды, тінтеді, жұлқылап тергеуге сүйрейді. Жайшылықта гуілдесіп жататын станция залы енді тым-тырыс, тып-тыныш, үрейі қашқан жұрт аз сөйлейді, қысқа сөйлейді. Жігіт ауылына келсе, баяғы суық қол оның момын колхозшы әкесін түрмеге жауыпты. Жалғыз ол емес, көп жұртты жазықсыз күйретіп күңіренткен. Ең сұмдығы сол – ешкім ештеңе айта алмайды, ішінен тынады. Сүйітсе, әлгі қанды қол «Ежова рукавица» (кірпі биялай) деп әсірелеумен аталған сол кездегі жендеттік қызмет атқарған Ежов сұмның қолы екен. Оның суреті жігіттің зарлап көріскен анасының сандығынан шығады. Ақ адамдарды тұншықтырып тұрған Ежовтың суретіне қарап тұрып, ашынған ана «бозқасқасын» шалып Ежов тажалға өзінің барлық білген қарғысы мен лағнатын айтады. Басқа дәрмені жоқ.

Міне шындық! 1937 жылдың ақиқат шындығы! Қай жазушы осы шындықты XX съезге шейін ашып жаза алды? Жоқ, ешқайсысы жаза алған жоқ. Ол үшін, әрине, жазушыларды кіналауға да болмайды. Ал Бауыржан сықылды ілуде біреу жеке адамға табынушылықтан туған ауыр жағдайды кезінде түсініп, сезініп, Ежов тәрізді жауыздың дұшпандық әрекетін тани білсе, тіпті осы ұғымын жазып та қойса ше? Мұндай ерлікке барабар көрегендік пен коммунистік шыншылдыққа қалай таң қалмасқа, қалай тәнті болмасқа?![18]

Ендеше «Ежова рукавица» әңгімесінің бұл — теңдесі жоқ қасиеті дер едім.

Бауыржанның «Жұлдыз» журналында шыққан «Музей ана» атты әңгімесі де жазушының көңіл аударарлық шығармасы сияқты. Бұл оның творчестволық жолындағы қатар келе жатқан қос сүрлеудің – соғыс картиналары мен үй тұрмысы суреттерінің — соңғысында жаңа адам жасаған әңгімесі көрінеді. «Біздің семья» повестінде ескі ауылға тән семьядағы тұрмыс-салт, әдет-ғұрып суреттелсе, мына әңгімеде осы күнгі жаңа семьяға тән жаңалықтар бой көрсеткен.

«Біздің семьядағы» Бауыржанның ұзатылған апасы Убианна енді «Музей апа» аталған — ол мына жаңа шығарманың басты кейіпкері, баяғы үлкен әженің ролінде. Бұл ретте жазушының жаңа әңгімесін оның бұрынғы «Біздің семья» атты повестінің заңды жалғасы дерлік туынды.

Музей апаның образы, оның басындағы азынаулақ өзгеріс пен құбылыстар бүкіл қазақ ауылының тұрмыс салтындағы ескілік пен жаңалықтың ара қатынасын көзге елестетеді. Әдет-ғұрып жөнінде ақылды апа керенау кертартпа да емес, жалбақтаған «жаңашыл» да емес. Ол не жақсы, не жаман деген тұрғыдан бәрін өз ақылымен қорытып, миға қонғанын қабылдайды да, миға қонбағанын қабылдамайды. Автордың өзі бір жерде: «Музей апа қазақтың әдет-ғұрпын мықты ұстайды. Ол кісі жаңалыққа қарсы емес. Ескілік пен жаңалықтың жақсы дәстүрлерін тең ұстай білу керек екенін ол жақсы түсінді» деп дұрыс айтады.

Өзі мейлінше еңбекқор, соғыс тұсында жесір, жетім қалған бүкіл әулетін асырап бас-көз болған Музей апа өзіне қарасты ауыл-аймағының «биі», ақылшы, қамқоры болған. Оның жолында ешкім көлденең тұра алмайды. Би кемпірдің ырқына көнбеген жалғыз орыс келіні болады. Теміртаудағы озат горновой боп істейтін баласы Үйсінбай орыс қызы Зояға үйленеді. Зоя ұл табады. Алыстан іздеп барған енесіне Зоя келіндік ілтифат етіп, елпеңдеп тұрмайды, үй шаруасына икемсіз, салақ көрінеді. Айтып түсіндірейін десе орысша тілі жетпейді. Міне «Мекіре балықтың басы тасқа тиген» жері осы. Бұл Музей апаның семьядағы күтпеген кедергісі еді. Осы тұста оның өз басындағы қайшылық пен өз бойындағы ескіліктің етекбасты жүгі ашыла түседі. Бір жақсысы ондай жүк пен қайшылық онда көп емес: кейбір басқа енелер сықылды ол баласының орыс қызын алғанына бажылдамайды, қайта батасын береді, бірақ келінінің кемшіліктерін көріп кейиді, күйінеді. Оның да жөні бар. Алайда кемпірдің үй жұмысы тек әйелдің мойнында болу керек деген ұғымы оның ескілікке тартатын жағы «Өзің жатып байыңа тұртұрлама келіншек» пен беті ашылған Му­зей апаға баласы құлдық пен қорлықта жүргендей көрінеді.

– Отырсаңшы, ас-қазанға араласа бермей, осы үйде қатын бар көрінеді ғой, ол өз ісін өзі істер,- дейді.

Ақырында Музей апа бұл ұғымында қалып қоймай-ды, ілгері басады – ол орыс келініне икемделіп, онымен тіл табуға тырысады, әртүрлі үлгі, өнегелер арқылы ықпал жасап, кемшіліктерін түзеуге кіріседі. Сөйтіп, енеде, келін де семьяны екі жаққа керіп кетпей, ақырында келісім табады. Басқа бір орыс келіні бар, сәнді, жарасымды семьяны көріп, Музей апа: «шешесі келінін ұстай біледі екен, келіні үйін ұстай біледі екен. Әңгіме ұлтта емес, адамда деген сөз мыналарға қарағанда рас болып шықты ғой… деген қорытындыға келіп, мен де икемденіп көрінейінші», деп үйге қайтады.

Музей апа қазақ халқының қамқор ана жөніндегі ізгі касиет, дәстүрлі мінездерін бойына жинаған ыстық образ. Оның жаңалыққа жат емес, қайта жаңалықты талай тәжірибесіз жастардан бұрын және санамен ұғып, жүрегі мен сезініп қабылдайтын әзиз ана, адал апа екені жылы лебізбен айтылған. Оған деген автордың інілік сүйіспенділігі әңгіменің өн бойында оқушыға самалдай есіп отырады. Әсіресе оның апасына еркелеп, қалжыңдап айтқан сөздері жылы да жарасымды [19].

Әсілі Бауыржан характерді қажетті детальдар арқылы шешуге шебер-ақ. Бірақ кейде сол детальдарды көбірек келтіріп, созып алатыны бар. Мына «Музей апа» әңгімесінде солай. Бір әңгіме үшін детальдардың жүгі асыңқырап кеткен. Әсіресе жас немересі Сәулеге байланысты жерлер артығырақ сияқты. Жазушының мәселеге орағытпай тура кірісетін жақсы әдеті қарапайым стилі кей-кейде қарадүрсіндікке айналып, кейбір жайлар добалдау түйіледі. Мысалы, кемпірдің Алматы көшесінде адасып милиционерге соғуы, районға барғанда өзін мұғаліммін деп қыңыр сөйлеуі т. б. Сосын орыс сөзін бұрмалап сөйлеудің де нормасы артып кеткен тәрізді.

 

 

 

 

1.5 «Москва үшін шайқас» романының өмірге келу тарихынан

 

«Москва үшін шайқас» нағыз оптимистік және патриоттық кітап. Бұл көп ұлтты совет жауынгерлерінің Ұлы Отан соғысындағы ең бір қиын кезеңде, қатігез жау сүйікті астанамызға төніп тұрған қатерлі кезде көрсеткен айрықша ерлігін, мойымас рухы мен қажымас кайратын, сол тұстағы олардың толғанған ойы мен сезімін көзге елестеткен көрнекті кітап.

Өрелі патетика, гуманизм, өмірден алынып, жүректе қорытылған шынайы шыншылдық, публицистикалық өткірлік, әңгімесінің нақтылығы, дәлдігі – кітаптың негізгі сипаты.

Қазақ әдебиетінде әскери тақырыптың негізін қалаған жазушылардың бірі де бірегейі — Бауыржан Момышұлы. Бүл жолға ол бірден келді десек, қателескен болар едік. Әжесінің айтуындағы қазақтың бай ауыз әдебиеті мен әке өнегесін тындап өскен Бауыржан Момышұлы жастайынан әдебиетке әуес болып өседі. Әскери тақырыптағы шығармалар жазбас бұрын бірнеше өлеңдер, шағын әңгімелер жазады. Ал оның майданда жүріп жазған күнделіктерінің және хаттарының қазақ әдебиеті тарихында алар орны ерекше. Сол сұрапыл соғыс жылдарында қағаз бетіне түскен құнды дүниелердің негізінде оның есімін әлемге танытқан бірнеше шығармалар жазылды. Ел мен жерді қорғау жолында мерт болған жауынгерлердің рухының алдында үнсіз қалмау үшін, олардың ерлік істерін елеусіз қалдырмау мақсатында қарудан қолы босағанда қалам алып, көрген-білгендерін, көкейге түйгендерін қойын дәптеріне түсіріп отырған[20].

Жауынгердің ерлігін, соғыс психологиясын, Отанды қорғау жолындағы жауынгер төзімділігін, батырлығын, сезімін шынайы түрде көркем тілмен суреттеудің қиын екенін Б.Момышұлы соғыс тақырыбына қалам тартқан жазушыларға әрдайым ескерте отырып, 1944 жылы былай дейді: «Соғыс тақырыбына жазудың өте қиын екенін қайталап айтамын. Әзірше ізін суытпай сұлбасын, нобайын түсіріп қою керек, бірақ та олардың өзінен адамның сурет салуға әрекеттенген талпынысы көрінетіндей болсын, ал нобайсыз қалдыруға болмайды. Қазір бұл материалдармен соғыстан кейін бірнеше жыл жұмыс істей алатындай өрі оны өңдеп, нағыз келбетіне, сипатына келтіре алатындай етіп жазу керек».

Ұлы Отан соғысының қаһарманы, атақты қолбасшы Б.Момышұлы соғыстан кейін Әскери академияда білім алып, әскери қызмет атқармақ болады. Дегенмен оның бірнеше жылдар бойы Отан қорғау жолындағы атқарған еңбегі түрлі себептерге байланысты елеусіз қалдырылып, 1950 жылы Калинин қаласындағы Әскери Академияға оқытушылық қызмет атқару үшін жіберіледі.

Майдангер жазушылардың жинақтары елуінші жылдардың аяғында, алпысыншы жылдардың басында жарық көрген. Бірақ бұл жинаққа кірген әңгімелер не соғыс уақытында, не соғыс аяқталысымен жазылды деп есептеуіміз керек. Жинақтарда майдан газеттерінде жарияланған әңгімелер де бар. Бұл әңгімелердің бір ерекшелігі оларда негізінен авторлардың бастарынан кешкен оқиғалары суреттеледі. «Кешегі оттың ортасында тілерсектен қан кешіп, мұз жастанған ерлер арамызға тірі оралып, қару орнына қалам ұстап, ғаламат жылдардың хикаясын жазамыз деп ойламаған да болар-ау! Бірақ жылдар зымырап өткенмен, сол бір қанды көйлек қарулас достарының естен кетпес тұлғасы мен бастан кешкен оқиғалардың қуаты» олардың қолдарына еріксіз қалам ұстатты[21].

Өткен соғыстың тағдырын шешкен тарихи маңызды шайқастың бірі — Москва үшін шайқас. Бұл соғыстың күрделі кезеңі туралы Бауыржан Момышұлы «Москва үшін шайқас» (1960) деген кітабында жазған. Сұрапыл соғыстың 1941 жылғы алғашқы кезеңі халык үшін ең күрделі, ауыр кезең болды. Дандайсыған жаудан қалай үстем шығу керек?[22] Бауыржан сияқты кейіпкерлердің ойлайтыны осы. Жазушы оқиғаны соғысқа қатысқан басқа жазушылардай жалаң баяндамайды. Командир Бауыржан Момышұлы әр жауынгердің көңіл-күйін терең түсінеді. Олардың рухын көтеруді басты міндетім деп ойлайды.

Б.Момышұлы өзінің әскери өмірге арнаған қызмет жолдарында сол кездегі өкімет басшыларының көпшілігінен еш алғыс та, қолдау да көрмейді. Оның көзінің тірісінде Совет Одағының Батыры атағын ала алмауы осыны дәлелдесе керек. Бұл жөнінде Б. Момышұлы 1950 жылы өзіне ұстаз санаған И.М.Чистяковқа жазған хатында «Я полковничаю 13 лет и за все эти годы по служебной лестнице не поднялся я на одну ступень, не потому, что я (по своим способностям, знанием, опыту и др. качествам) хуже других, а лишь потому, что чиновники из ГУК-а на меня смотрели и смотрят как на пасынка. Эта горькая правда за семь последних лет угаетает, унижает, оскорбляет меня. Я не заслуживаю столь длительного несправедливого отношения. Вы меня знаете — дело не в карьере, а в справедливом и достойном отношении ко мне как советскому офицеру…»  дей келіп, оған Ресейден ешқандай да әскери қызмет берілмейтініне көзі жеткен соң, Қазақстаңдағы әскери комиссарлыққа үміт етеді. Дегенмен Б.Момышұлына бұл қызмет те бұйырмайды. Осылайша Ұлы Отан соғысы жылдарында бірнеше мыңдаған жауынгерді бастап, жеңіс туының желбіреуіне үлес қосқан, еліне, жеріне өз пайдасын тигізген Б.Момышұлы соғыстан кейінгі бейбіт уақытта өкіметке пайдасыз, керегі жоқ тұлға болып шыға келді[23]. Талай басшылардың тарапынан қыспаққа алынып, 1956 жылы оқытушылық қызметтен біржола босайды. Қайсар рухты Б.Момышұлына қызметтен босау ауыр тиеді. Десе де ол сары уайымға салынып, өмірден түңілмей, керісінше одан шығудың жолын іздеп табады. Ол — оның жазушылық өнері еді. Қол бастаған батыр өзінің өмірінде көрген барлық қиыншылықтарын жеңе отырып, сөз бастаған жазушыға айналады.

Б.Момышұлы өзі жазып қалдырғандай, соғыс аяқталғаннан кейін қолжазбаларын, күнделіктерін қайта қарап, тарихилығымен қатар тәрбиелік мәні зор шығармаларын жазады. Сол айтулы шығармаларының бірі — «Москва үшін шайқас» романы.

1941 жылдың күз айында Москва қаласының түбінде болған ұрыстарды суреттейтін бұл шығарманың өмірге келуі соғыстың басталуымен тығыз байланысты. Алғашқы қоршаудан босап шыққанан кейін Б.Момышұлы әрбір ұрысты, қаза тапқан жауынгерлердің есімдерін, өзі басқарған батальонның басынан кешкендерін қойын дәптеріне жазып отыруды әдетке айналдырады. «Найзадан қол босаса қалам алдым» деп батырдың өзі жыр жолдарына қосқаңдай, көбіне түнде, ұрыс тынышталғанда жазуға отыратын болған.

Роман оқиғасы қою, тілі орамды, оқырманды өзіне тартатын бірнеше әңгімелердің жиынтығынан тұрады. Романның құрамына кіретін бірнеше әңгімелерді Б.Момышұлы 1951 жылдардан бастап жарыққа шығарады. Мәселен, Алматыдағы «Әдебиет және исскуство»[24] жүрналының №2, №7 сандарында «Москва үшін шайқас» кітабындағы «Капитан Лысенко» деген әңгіме «Возмище деревнясында», ал «Соңғы кездесу» әңгімесі «Біздің адамдар» деген тақырыптармен қазақ тілінде жарық көреді. Екі тілде қатар жазатын Б.Момышұлы кейіннен бұл әңгімелерді толықтырып, романның керекті жеріне кіргізіп, шығарманың бірінші бөлімін 1958 жылы «Советский Казахстан»[25] газетінің № 1, № 2 сандарында жариялайды. Осы жылы, яғни 1958 жылы Москвада өткен Қазақ әдебиетінің онкүндігінің қарсаңында аталған шығарма Алматыдан орыс тілінде жарық көреді.

Жазушылар одағында болған талқылауда бұл шығарма жоғары бағаға ие болады. П.П.Вершигора, Е.Н.Пермитин, Л.Суббоцкий, И.Кремлева т.б. айтулы жазушылардың тарапынан Б.Момышұлының жазушылық өнеріне және романға жылы лебіздер айтылады[26].

Александр Бектің атақты «Волоколамск тас жолы» шығармасының жалғасы ретінде жазылған бұл романның алғашқы тараулары 1958 жылдан бастап орыс тілінде, ал қазақ тілінде 1959 жылдан жарық көре бастайды[27].

Романда суреттелген әрбір ұрыстың, оқиғаның, оңдағы кейіпкерлердің тарихта болғандығына ешкім де күмән келтіре алмайды. Б.Момышұлының мұрағатында мұны дәлелдейтін бірнеше құжаттар мен хаттар, жазбалар, естеліктер бар. Мәселен, сөзіміз дәлелді болу үшін соғыс кезінде 1075-атқыштар полкі 2-батальонның комиссары болған В.М.Трофимовтің хатынан үзінді келтірсек: «Недавно с болыной радостью я прочитал ваше произведение «За нами Москва». Я очень блогодарен вам за вашу книгу, прочитав ее несколько раз я как-бы вновь пережил нашу славную, боевую историю на защите родной Москвы».

Сонымен қатар Б.Момышұлы осы шығармасы жарыққа шыққанан кейін соғыста бірге болған көптеген майдандастарын табады. Оның шығармасымен танысқан бір кездегі жауынгерлер Б.Момышұлына бірнеше хаттар жазып, бірде көмек сұраса, енді бірде шығармадағы суреттелген шындыққа алғыс айтып жатты. Мұрағат материалдарынан мұндай хаттарды көптеп кездестіруге болады. Ал қарапайым оқырмандар арасынан осы шығарма кейіпкерлері бойынша өздерінің туыстарын іздестіріп, олар туралы нақты мәлімет те алғандар болды. Мәселен, «Москва үшін шайқас» романында әрдайым жақсы жағынан суреттеліп, майданда қаза тапқан Мұқаметқұл Исламқұловтың ұлы Қайрат Исламқұлов әкесінің жарқын бейнесі, қазасы туралы мәліметті осы шығарманы оқығаннан кейін Б.Момышұлына хат жазу арқылы алады.

Шығармаға жазылған бірнеше пікірлер мен хаттарды жинастыра, саралай келе романның оқырмандар тарапынан үлкен сұранысқа ие болуымен қатар жоғары бағаланғанын көреміз. Ал оқырман қауымның бұл шығармаға соншалықты ықыласты болуының сыры неде деген сұрақ туындайды. Біріншіден, «Москва үшін шайқас» романымен қатар осы соғыс тақырыбына арналып жазылған басқа да бірнеше туындылар жарық көріп жатты. Ал бұл роман оқырмандар тарапынан ерекше бағаланды. Себебі, сол сұрапыл соғыс жылдарын басынан өткерген жауынгер-жазушы өз шығармасында суреттелетін әрбір детальға дейін мән бере қарап, соғыстан кейін еңсесін енді ғана көтеріп келе жатқан елге тарихи шындықты жеткізуді мақсат етті. Шындықты пір тұтқан Б.Момышұлы мақсатына жетті де. Екіншіден, шығарманың кейіпкерлері — осы соғыста қаза тапқандар мен соғыстан кейін елге оралғандар, яғни қан майданды көзімен көргендер. Шығарманың авторы мен кейіпкерлерінің халық арасында жүруі оқырман қызығушылығын арттыра түсті. Үшіншіден, оқырмандар, әсіресе жас буын өкілдері романдағы Отанды қорғау жолында ақтық демі қалғанша күресіп, ерлікпен қаза тапқан кейіпкерлердей болуға ұмтылды. Яғни өскелең жас ұрпақты ерлікке, адалдыққа, батырлыққа баулуда қолданылатын тәрбие құралының біріне айналды[29].

Ал романдағы ұрыс даласын, кейіпкерлердің әрекет етер ортасын, жауды жеңген және жеңіліске ұшыраған кезеңдер мен жауынгер бойындағы түрлі психологиялық жағдайларды беруде жазушы портрет, кейіптеу, қайталау, метонимия, метафора, диалог, мақал-мәтел тәріздес көркемдеу мен айшықтаудың алуан тәсілдерін қолданған. Мұның өзі үлкен бір зерттеу еңбегін қажет етеді.

«Менің шығармаларым тұтастай және толығымен менің өз басымның естеліктеріне, ете-мөте ерекше делінген эпизодтар естеліктер жиынтығынан іріктеп, екшеп алған неғұрлым елеулі көріністерге негізделген, оларда ойдан шығарылған оқиғалар да, ойдан жасалған адамдар да жоқ» деп Бауыржан Момышұлының өзі жазып қалдырғандай, «Москва үшін шайқас» романы Ұлы Отан соғысынан белгі беретін бірден-бір қайталанбас туындыға айналды.

1958 жылы қазақ әдебиеті мен көркем өнерінің Москвада болған он күндігіне барған жазушыларды қарсы алған Николай Тихонов: «Біз ескі досымыз, Ұлы Отан соғысының геройы Бауыржан Момышұлының «За нами Москва» атты кітабын оқимыз» деп жылы сезім білдірсе, әскери жазушылардың Москвада болған кеңесінде сөз сөйлеген армия генералы Филипп Иванович Голиков мы­надай жоғары баға берген: «Момышұлының запискалары мемуар болғанмен басқа мемуарлардан көп айырмасы бар, ол көркемдік дәрежеге көтерілген, онда артық эпизод, кейіпкерлер деген жоқ. Нағыз маңызды эпизодтар мен образдарды іріктеп алған»[30].

Бауыржан кітабының мәні мен маңызы бір ғана рес­публика және Бүкіл Одақ көлемінде алған абройымен шектеліп қоймайды. Ол шет елдерге де жетіп, Москва түбіндегі шайқастың шындығын көзге елестетіп шын ерлік жайындағы кітапты қызыға оқытатын болған.

Чехословакия социалистік республикасының Брно қаласындағы педагогикалық институттың орыс әдебиеті оқытушысы И. Шадей деген кісі Момышұлының «За на­ми Москва» атты кітабын оқып, оны басып шығарған Қазақстан көркем әдебиет баспасына арнаулы алғыс хат жазып жіберіпті. Онда былай делінген:

«Атақты панфиловшы командир керемет кітап жазыпты. Талай жас ұрпақтар бұл кітапты қызыға оқып, Москва үшін болған күрестің сол бір ауыр күндерімен жете танысатын болады, өйткені сол күресте соғыстың немен тынатыны белгілі болды ғой, сол күресте бір ғана Совет Одағының емес, Европаның көп елдерінің, соның ішінде 1945 жылы Совет Армиясы азат еткен біздің елдің де тағдыры шешілді ғой. Бауыржан Момышұлының жауынгер ұстазы болған старшина Николай Васильевич Редин сықылды өлерінде де «Служу Советскому Союзу!» деп өлгендермен танысады жастар. «Ол бір ауыр күндер еді;- дейді автор кітабында,- қарулы да сұм жаумен алысқанда біз Отанымыздың ар-намысы мен азаттығы үшін, Октябрьдің ұлы жеңісі үшін алыстык. Бұл өлімге бел байлаған-арпалыс еді. Сондағы біздің санамыздың айтатыны – артта Москва тұр ғой! — дейді. Міне Мо­сква қорғаншыларын герой еткен осы сана.

Бауыржан Момышұлының кітабын оқып болып, оқушы алғыс сезімін арнап кітабының авторы туралы және оның жауынгер достары туралы ойлайды. Олардан кім тірі қалды екен, Берлинге (яки Прагаға) жетіп, гитлершіл басқыншыларды жеңіп, аман-есен үйіне қайтқандары бар ма екен? Тағы бір сұрақ: жолдас Бауыржан Момыш-ұлы Чехословакияда болып па, сірә? Бұл сұрақтар қазақтың тамаша батыры, панфиловшы герой Бауыржанды білетін де сүйетін біздің елдегі көптеген оқушылардың көкейіндегі сұрақтар».

Оның үстіне бұл отзыв Бауыржанның өз бейнесі мен жазған кітабының маңызын ұштастырып сабақтас алыпты. Бауыржанның жазушылық еңбегін бағалаудың дұрыс жолы да осы ғой деймін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫ ТУРАЛЫ ЕСТЕЛІКТЕР

 

2.1 «Ақиқат пен аңыз» аты романы жөнінде

 

«Ақиқат пен аңыз» романы басылып жұртқа тараған кезде Бауыржан Момышұлының «Ұшкан ұя» кітабы Абай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ұсынылды. Баукеңе тілектестігім одан сайын күшейе түсті.

Бұдан кейін мінбеге Ұлы Отан соғысының ардагері ақын Сырбай Мәуленов көтерілді. Ол соғыста өз басынан өткен окиғаларды айта келіп, соғыс кезінде Александр Бектің «Волоколамск тас жолы» кітабының қаһарманы болған Бауыржан Момышұлы содан отыз жыл өткеннен кейін қазақ романы «Ақиқат пен аңыздың» және каһарманы болды деп президиумды иегімен нұсқады. Біз мұны мақтаныш етеміз деді. Тағы да қол соғылды. Залдағы жас солдаттар «Ол кім?», «Ол қайсысы?» деп бір-бірінен сұрап, күбірлесіп калды. Соны аңғарған Баукең президиумда отырып оң қолын кетерді. Жиналыска сәл кешігіп кіріп, генералдардың ортасын қақ жарып келіп отырған қолында таяғы бар қарт полковник өздерінің сүйіп оқитын кітабы Александр Бектің «Волоколамск тас жолының» қаһарманы екенін білгенде залдағы жас командирлер мен жас солдаттар ешқандай командасыз орындарынан атып тұрып, шатырлата келіп қол сокты. Президиумдағылар да тегіс орындарынан көтерілді. Бұл сол кеңеске қатысқандардың өмірі есінен қалмайтын ғажайып сәт болды[31].

Әр кітаптың тарихы үш кезеңнен тұрады. Ол кезеңдер кітаптың жазылуы, жарыққа шығуы және оны оқырманның талқылауы. Батыр атамыз туралы кітаптың авторы өзін осы шығарманы жазуға не итермелегенін, кітапты жазу туралы алғаш рет ой қалай келгендігі туралы өз естеліктерінде былай деп жазады. Ал «Ақиқат пен аңыз» кітабының тарихы одан да әріден басталады-ау деп ойлаймын. Олай дейтінім 1943 жылы, соғыста жүрген кезімде «Знамя» журналының бетінен Александр Бектің «Панфиловшылар алғы шепте» деген шығармасын оқыдым. Ол артынан «Волоколамск тас жолы» деген атақты кітап болды. Міне, содан бастап мен батальон командирі аға лейтенант Бауыржан Момышұлын жан-тәніммен жақсы көрдім. Оның мынадай себептері бар еді. Ең алдымен, Бауыржан командир екен. Мен де командирмін. Бірақ Бауыржанның аға лейтенант, өзімнің аға сержант екенімді, Бауыржанның қол астында 600 адам, ал менің карамағымда 6 жауынгер ғана бар екенін ол кезде есепке алмаппын. Екіншіден, Бауыржан солдаттарына әділ, сол себептен жауынгерлер оны жақсы көреді екен. Мен де сондаймын. Үшіншіден, Бауыржан өлең жазады екен. Мені де жұрт 100-атқыштар бригадасының ақыны деп есептейді. Бауыржанның Қазақстанда ақындык жағынан танылу дәрежесі қандай екенін білмеймін. Бірақ Жамбылдың «Балама хат» деген өлеңі 1943 жылы 6 февральда «Қазақ майдангерлеріне хат» деген атпен «Правда» газетінің бетінде басылған қазақ халқының хатына жауап ретінде өз бригадамның жауынгерлері [32], командирлері және саяси қызметкерлері атынан жазылған «Атамыз Жамбыл ақынға» деген ұзақ олеңім казақ тілінде шығатын барлық әскери газеттерде басылды. Артынан сол шығарма Жамбылдың бізге арнап шығарған «Жүз жасаған жүректен» деген жауап толғауымен қатар «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған. Міне, осы үш себептен мен Бауыржанды өзгеше жақын көрдім. Өзімді бармақтай (микро) Бауыржанмын деп есептеп, Баукең сияқты командир болуға тырыстым. Бауыржанға деген солдаттық сүйіспеншілік ұзақ жылдар бойына менің жүрегімнің түбінде жатты. Тіпті, күні бүгінге дейін мен өзімді бармақтай Бауыржанмын деп есептеймін.

Соғыс кезінде мен Бауыржанмен кездесе алғам жок. Соғыстан кейін университетке оқуға түсіп, оны тәмамдадым. Филология факультетінің түлегі болсам да, журналистік қызметке кеттім. Баукең ол кезде әскерде жүрді. Мен онымен 1957 жылы желтоқсанның аяғында Москвада кездестім. Ол кісі Алматыдан, мен Павлодардан қазақ әдебиеті мен өнерінің Москвада өтетін онкүндігіне бардық. Сонда батырмен бірінші реттілдесіп, өзіміз орналасқан «Киев» қонақ үйінің алдында суретке түстім. «Ақиқат пен аңыз» Баукеңнің 7 жасынан 70 жасына дейінгі өмірін қамтитын шолу тәріздес кітап. Бұдан кейін оның өмірін қоғам тарихының әр кезеңіне саралап («Соғысқа дейін», «Соғыста» және «Соғыстан кейін»), қалыпты роман үлгісімен үш кітап жазармын деп жоспарлаған едім. Бірақ,«Ақикат пен аңыз» жарыққа шыққаннан кейін Бауыржан туралы кітап жазушылар көбейіп кетті. Жаңа авторларға жол беріп, мен тоқтап калдым[33].

Енді кітаптың жазылу жайына келсек, әңгіме мынадай.

1970 жылы Баукең 60 жасқа толар карсаңында «Жұлдыз» журналы маған алты бет мақала жазып беруді өтінді. Мен алты беттің орнына 160 бет материал әзірлеп апарып бердім. Бәлкім, оны жазғанда менің жүрегімде жаткан Баукеңе деген сонау соғыс жылдарындағы солдат сүйіспеншілігі қайта оянған болар. Еңбегімді «Ақиқат пен аңыз» деп атадым. Оның алғашкы жартысы 1971 жылы «Жұлдыз» журналында, қалғаны «Жалын» альманағында басылып шықты.

Алғашында Баукеңмен 12 сағат әңгімелесіп, оның өз аузынан 26 бет дерек жазып алған едім. Кейін екеуіміз бірде ауруханада, кейде көшеде кездесіп, диалогты там-тұмдап одан әрі жалғастырып жүрдік. 1975 жылдың басында роман-диалогты аяқтап, «Жазушы» баспасына тапсырдым. Кітаптың жазылу кезеңі осылай аяқталды.

Ал оның кітап боп басылу кезеңіне келсек, бірсыпыра машақаттар болды. Менің баспаға тапсырған қолжазбамның көлемі 800 бет шамасында еді. Жұлмаланып, жұлқыланып, соның 500 беті ғана жарық көрді. Жеңістің 30 жылдығына шығаруға жоспарланған кітап екі жылға жуық баспада жатып, 1976 жылдың аяғына карай жарыққа шықты.

Кезінде Сәбит Мұқанов көкейге ұялаған көп әңгімесінің бірінде:

— Белгілі тарихи адамдарды жазғаныңда халық ұғымындағы шеңбер мен өрістен шықпау керек. Бұл тұрғыдан алғанда Мұхтардың Абайы идеальный,— дегені жадымда.

Өз замандастарымыз ортасынан алуан түрлі аңызға айналған алып тұлғалардың бірі де, пілдейі де — Бауыржан Момыш-ұлы. Ол — алдындағы асқар ағалары қазақ халқының адал ұлдары Әуезов Мұхтар, Сейфуллин Сәкен, Жанкелдин Әліби, Мұқанов Сәбит, Сәтбаев Қаныштар сапынан табылатын бір туар азамат. Қолпашпен көтерілген қолшоқпар емес Б. Момышұлы өлім-өмір айқасында көзсіз қаһармандығын, Отанға деген оттай ыстық сүйіспеншілігін, әскери тапқырлық өнерін көпке керемет танытқан туа батыр. Жаңа заманның жанкештісі! Кеңес офицерлер корпусындағы қазақтың жарқын өкілі! Бауыржан майданда атын әуелі өзі шығарды. Екінші бір баспалдақ әйгілі жазушы Александр Бектің «Арпалыс» атты повесі. Бұны атап көрсету — ағайындық әділдік. Өйткені «Арпалыс» жер бетіндегі үлкен-үлкен ұлттардың тілдеріне түгелдей аударылған. Соғыстан кейін А. Бек әлемге тараған кітабын жалғастыра үстемелей «Бірінші күн» (1970), «Генеал Панфилов резерві» (1960) атты повестерін де жазды. Ал соғыстан соң батыр Бауыржан жазушы-қаламгер болып сөйледі. Б. Момышұлы қазір әлденеше кітаптың иесі. Солардың ішінен бөле-жара айтарлық «Москва үшін айқас» атты аса шыншыл шығармасының орны бөлек[34].

…Мен алдыңғы жылы Талдықорған облысының үш ауданында болып қайттым. Бас сұққан үйлердің кітап сөресінен «Ақиқат пен аңызды» кезіктірдім. Кейбір жастар сатып ала алмай жүр, құр алақан қалғанына кейіс білдіргеніне де куә болдым. Әрине, дүкенде тозаң қаптаған кітаптың да жұлдызы бар. Дақпыртқа алданып пұлын шығындап алғанмен, оқылмай қалатыны да кезігеді. Нағыз бақытты, нақты сәтті шығармаң қалың жамағаттың жұмыла жаппай оқығаны, қайталап оқитыны. «Ақиқат пен аңыз» романы сондай маңдайы жарылып туған марқасқа әдеби перзент. Шығарма газет-журналдарда кесек-кесек үзінді түрінде жарық көруімен қоса, екі рет қайта кітап болып басылып шықты. Бұл процесс халық тілегінен, көркемдік мүддеден туған. Автор роман-диалогтың бояуын қанықтыра, салмағын арттыра түседі.

Әуелінде «Жұлдыз» журналының бұйымтайы бойынша очерк жаза бастаған автор романға қалай ойысқанын өзі де жасырмайды.

Біріншіден, Б. Момышұлының азаматтық қалыптасу жолы, өсуі, толысуы, даңқтың шарықтау шегіне табиғи көтерілуі, әлбетте, 20-30 беттік көлемге сыймас та еді. Бірақ көлемдінің бәрі көркем шығарма ма екен?!

Ә. Нұршайықов халық көкейіне орнаған зор бейнені жаңа кырларынан жақсы танытуы арқылы тартымды да тамаша кітап тудырды. Әдетте, жазушылар әскери адамның жауынгерлік қимылдарын, майдан эпизодтарын баяндаумен суреттейді. Әрине бұл бірден-бір ұтымды тәсіл ғана емес шығар. Әзілхан болса, Б. Момышұлы жайында кітаптарда бұрынғы көрініс тапқан соғыс әрекеттеріне соқпайды, үзінді келтірілмейді. Яғни әлдекімдер сияқты өзінен бұрынғыны, белгілі оқиға желісін, жазылу өнерін қайталап, көшіре салмайды, бұрын барлағандардың ізін аспайды. Сөйте тұра, оқырмандарға кілең жаңа сапа, тың қасиеттер, сипатты сыршыл эпизодтар ұсынылады. Меніңше, осындай аспаннан алынған басы артық, яғни автор ойлап шығарған (вымысл) штрихтар жоқтың қасы. Сонда қалай — кейбір жеңіл ауыздар айтып жүргендей: «Әзілхан әзір асқа ие болды, дайын құжаттарды, әлеумет айтып жүрген аңыздарды оп-оңай құрастыра салудан жеңіл не бар?» дегенге сая ма? Жоқ! Саймайды! Алдымен Ә. Нұршайықов — үлкен зерттеу жұмысын жүргізген. Қаһарманның өзі де ұмытып қалған талай факторларды тауып тірілтеді, романның бүлкілдеп соққан тамырына, шиыршық атқан бұлшық етіне айналдырады. Бағалы түйіндеу-жинақтаулар жасайды, кұнды мұраттар ұсынады. Роман-диалог екі мәрте басылып шыққанға дейін автор өз көркем объектісінен яғни қаһарманынан тұтас архив, топтама құжаттар, күнделіктер қолына алмағанын ескерсек, бұл шығарма көркемдік ізденіс қана емес, ғылыми-зеттеу дегеніміз растала түспек. Автор тапқан фактісін «құдай берді» деп туынды бойына жапсыра салмайды. Сол фактінің өмірлік мән-мағынасын, асқақ романтикасын, жүрекке жылу таратар сырын, оқырманға ықпал жасар қуатын сұрыптап алады[35].

Генерал Панфиловтың 1941 жылы күзде қапыда оққа ұшу фактісі әмбеге аян. Оған автор өзгеше рең, айрықша мән, қанық бояу, жүрек лүпілін білдіреді. Кейіпкер аузына — «Ал Панфилов опат болғанда, інім, ағам, әкем — үшеуі қатар өлгендей күйге түстім. .Кеп күйзеліп, ішімнен көп күңірендім» деген сөздер салады. Баукеңнің Иван Васильевич жөнінде тебірене толғаған талай пікірін білетінбіз. Ал мынау басқаша сөз, қаһарман болмысын тап басу. Бұнын аты – тереңге үңілу, көңілді тебірентер сөз табуға тартылған жол! Сөйтіп осындай сырын ашып берген, автордың бағасын алған штрихтер, деректер, мағлұматтар бірте-бірте тұтаса келе, ұлттык байырғы да ізгі қасиеттерді бойына дарытқан Бауыржан бітіміне кеңестік тәрбие жақсылық-тарын, коммунисте адамгершілікті мол сіңірген тұтас бейне — боп сомдалады.

Бірақ ол құдайсынған қуыс кеуде емес, мінсіз-мүдірсіз әулие де, күнәдан пәк періште де емес, кәдімгі жер басып жүрген өзіміздей пенде. Ол бірде алапат батыр, бірде тапқыр қолбасшы, бірде жұмсақ жүректі мейірбан дос, жолдас заманымыздың ойшыл азаматы. О да бізше сүрінген, сан сыннан өткен, шашы текке ағармаған, ең бастысы – Б. Момышұлының азаматтық ерлігінің пісіп-жетілу жолы нанымды, инабатты, ақиқат, содан да тартымды.

Қалың оқырмандардан гөрі, романдағы тарихпен, шығарма қаһарманымен, кітап авторымен талайдан бері таныс болғандықтан бір жәйтке көңіл аударуға хақым бар тәрізді._Автордың өз қаһарманының жан дүниесі ішіне еркін кіргендігі сондай: ол автор – Әзілхан кейіпкері Бауыржан болып сөйлей алады. Біздер, оқырмандар, Бәукеңнің соғыс жылдарында өзі бастан кешкен өміртірлік, дүрбелең-ауыртпалықтар жайындағы толғаныстан табан астында туған ондаған нәрлі нақылдарын білеміз, көбін жатқа соғамыз. Сонау қарапайым, тұрмыстық жұпыны ғана сияқтылардан бастап, шоқтықты, пәлсапашылар ғана айта аларлықтай «Ұлылық – үнсіз еңбек екен, кемеліне келгенде, кемеріңнен аспау екен», «Солдаттың анасы – Россияның анасы», «Ақылдың артықтығы, кеңестің кептігі жоқ» сияқты інжу ойлар өзіміз күнде көріп, күнде сөзін естіп жүретін ақылман ағаның өз аузынан шыққандай. Романдағы нақыл саны ондап саналмайды, жүздеп табылады. Солардың дені шырынды, ойлы, шырайлы…

Бүгінгі қазак әдебиетінде көптеген шығармаға интеллектуалдық биіктік жетіспейді. Ал «Ақиқат пен аңыздың» енді бір артықшылығы мен тартымдылығы осы интеллектуалдық деңгейінің жоғарылығы дер едік. Бұдан жоғарыда біз ішінара келтірген афоризмдер ғана емес, шынында біте қайнап бірігіп кеткен, ара жігі айырғысыздай қаһарман мен автордың дүниеге, болмысқа озық ойлы көзқарасы да дәлел, уәж бола аларлық! Автор диалог формасын сәтті тапқан. Бұл тәсілі көркемдік кілтіндей. Туындыға шымыр динамика, береді. Лекілдете төгіп айтып, ой құйылысы өзі оқырманды жетелеп отырады.

Бай өмірбаян — байыпты қаламгерге нәрлі азық. Өзі де Отан соғысының өжет солдаты ержүрек зеңбірекшісі болған, республикалық, облыстық баспасөзде отыз жылдан астам үзбей қалам тербеуші Ә. Нұршайықов басынан көпті өткерген, талай ой түйген қаламгер. Ол әуелінде газеткер ретінде танылса, соңғы он жыл беделінде өзіндік қолтаңбасы, көркемдік ізденісі олжалы қаламгер ретінде әлеуметтің ілтипатын. баурап алды.

«Ақиқат пен аңыз» сол себепті де Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығына ие болды![37]

Ал кейде Ә. Нұршайықов — терең үңіліп, кең толғанудың орнына журналистік жортақылыққа түсіп, кейіпкерін көтеремін дей отырып, тым тәтті сөйлеп кетеді. Кей сәтте тамаша еместің өзіне де тамсанғыш-ақ, шұбалаңқылыққа ұрынатын тұсы бар. Әрине, мұның бәрі барлау үстіндегі бұлталақтар деуіміз керек…

Нұршайықов Әзілхан – қалың оқырмандардың іздеп жүріп оқитын қаламгерлердің бірі.

 

 

2.2 Ойнаған от ішінде найзағайдай – Батыр туралы естеліктерден

 

“Я приговорен к славе”.

Бауыржан Момышұлы.

 

Әр қазақ үшін қасиетті осы қара шаңырақта батыр Бауыржанның, дана Бауыржанның, қамқор ата һәм қатал әке Бауыржанның рухы қалықтап жүргендей, бөлменің ішін өзінің айбын-айбарына толтырып жібергендей сезімге бөлендім. Бір ғажап, таза, асқақ рухпен тыныстадым. Баукең университетінің толық курсынан өткен, бүгінгі таңдағы Момышұлдары әулетінің отағасы мен отанасы, Баукеңнің бел баласы Бақытжан аға мен Алланың рахымы түсіп сүйікті келіні болу бақытын иемденген Зейнеп апайдың сырлы әңгімесіне сусындадым.

Сұрапыл соғыс кезінде және одан кейінгі ондаған жылдарда бар қазақтың намыс қайрағындай мақтанышы болып, елі мәңгі сүйсініп айта жүрер Ерліктің ерен жырын жасындай ойнатып, дауылдай сапырған Бауыржан батырдың жұлдызы туған елінің көгінде мәңгі жарқырап тұра бермек. “Мой Бауырджан” деп Алаштың тағы бір ардақты азаматы Олжас Сүлейменов айтқандай, көкбайрақты қазақ жұртында әркімнің кеудесін күмбірлеткен өз Бауыржаны бар. Себебі, көзі тірісінде, орда бұзар отыздан асар-аспасында-ақ ерлігі мен өрлігі, ерендігі мен өрендігі аңызға айналып үлгерген Баукең – жалпы ұлттық дәрежедегі қаһарман. Ол тұтас халықтың бөліп-жармайтын ортақ әрі әрбір қазақтың жүрегіндегі кіршік түсірмейтін аяулы сезімі сияқты меншіктеген өз Бауыржаны болуға лайықты ұлылық тұғырына көтерілген тұлға. Уақыттың мәңгілік, бақилық кеңістігінде оған пендешілік шаңы жұқпайды. Қала берді, Бауыржан бүкіләлемдік, күлліғаламдық күрделі де сирек құбылыстардың санатына қосылады.

Құдайға мың қайтара шүкір-тәубе деп айтайық, осындай асылдан қалған тұяқ, батырдан тараған ұрпақ барына. Бұл да болса халқымыздың бір көз қуанышы, көңілдегі жұбанышы болар. Тәңірдің қазаққа ырымдап тартқан бұл да бір сыйы шығар. Тек осы сыйдың қадіріне жете білсек болғаны. Баукеңнің өз сөзімен айтқанда, нөмір екінші Момышұлы, Бақытжан аға қазақтың қабырғалы қаламгері, ойы – дана, жаны таза жақұт жан. Бүгінге дейін әке рухына арнап үш кітап жазды. Мейірі қана сүйген немересі Ержанды да Баукең еркелете нөмір үшінші Момышұлы деп атайтын. Қазір ол бір институттың дыңдай оқытушысы. Баукеңнің шөберелері, нөмір төртінші және бесінші Момышұлдары – Нұрсұлтан мен Мадияр өз әулеттерін, атақты батыр аталарын мақтан тұтып, Зейнеп әжесінің әдемі тәрбиесімен өсіп келеді[38].

         Өзі шексіз қарапайым болса да Бақытжан ағадан әке тағылымын мол байқар едіңіз. Сырттай емес, ішкі мәдениетінен, ой-өресінен, дүниені қабылдап тануынан, жан қатпарларының тереңіндегі көзге шалына бермес тұсынан. Ал, Баукеңнің келіні Зейнеп Ахметова, қазақтың келіні қандай болуы керектігінің үлгісіне айналған Зейнеп апай кезінде бетіне жан қаратпаған айбынды атасы туралы “Шуақты күндер” атты тамаша кітап жазып, айды аспанға бір шығарғанын ел біледі. Әлемге әйгілі әзиз әке рухын ардақтай білген, арыстан атаның аруағын асыра түскен, перзенттік парызға адалдықты сақтай білген бір әулет болса, осы Момышұлдарындай болсын. Халқымыз үшін тәу етер әулие орнындай қастерлі қара шаңырақтың шырақшыларындай Бақытжан аға мен Зейнеп апайдың біз тыңдаған әңгімесі көкірегі зерек көпшілік қауымды да бей-жай қалдырмас.

Б.Момышұлы: Әкеммен бір әңгімелесіп отырғанда айтып еді: “Я приговорен к славе, а ты обречен быть сыном” деп. Осы сөздің мәнісін кейін түсіндім. Қазір алпыстың жетеуіне аяқ бастым. Өзім де әкемін, атамын. Бірақ мен ең алдымен Бауыржан Момышұлының баласымын. 90-ға, 100-ге келсем де, бәрібір Бауыржанның баласы болып қала беремін. Жұрт осы үйге Бақытжан деп емес, Баукеңнің баласы, Баукеңнің қара шаңырағы деп келеді. Міне, осы маған үлкен бақыт. “Үй-орман Бауыржан Момышұлыныкі, мен пәтерақысын төлеуші ғанамын” дейтінім әзіл де болса, шындыққа жақын болатыны да сондықтан.

Алпысыншы жылдар-ау деймін, әкем Совминнің таудағы демалыс үйінде Үндістанның кемеңгер жазушысы Рабиндранат Тагордың мерей тойына арнап баяндама жазып жатты. Үйде баяндамаға қажетті бір қағаздары қалып қойған екен, мен соларды апарып бердім. Барсам, бөлменің іші көк түтін, барлық жер толған кітап. “20 минуттық баяндамаға бола осыншама кітап жинағаныңыз не?” деп мен күлдім. “Дурак! – деді әкем сонда маған. – Осы баяндаманы көп қиналмай жаза салуыма да болар еді. Бірақ өйтсем мені Тагордың аруағы кешірер ме еді? Мен Тагордың терең ойын, даналық әлемін, жалпы тынысын кеңірек біле түссем деймін. Болмаса, Тагормен жаңа танысып отырған жоқпын. Оның философиясы көп реттерде біздің қазақтың даналығымен үйлеседі”. Әкемнің бұл айтқандары дәл сол арада зердеме жетті ме, жетпеді ме, білмеймін, әйтеуір, келесі сәтте ол менің қалайда сытылып кетуге асығып отырғанымды байқап қалды. “Сен менен қашақтама, – деді сосын, – қашып көр! Бірақ, қандай жолмен, қалай қашсаң да менен құтыла алмайсың, мен алдыңнан шыға беремін”. Бұл сөздің де мәнісін кейін, өте кеш түсіндім. Ақтөбеге барсақ та, Қарағандыға, Павлодарға, Шымкентке барсақ та[39] – қайда барсақ та әкеміз алдымыздан шығады. Мәскеуге барсақ та сол. Не портреті, не кітабы, не сыйлас жолдастары, әкеміздің рухы, шапағаты – әйтеуір аруағы жебеп алдымыздан шығады да тұрады. Бір ғажап нәрсе.

Көзі тірісінде, 70 жылдығының қарсаңында тәуекелге бел байлап, әкем туралы бес-алты мақала жаздым да, оларды “Огни Алатау”, “Лениншіл жас”, “Жетісу”, “Вечерняя Алма-Ата” сияқты газеттерде жариялаттым. Неге десеңіз, өзі туралы жан сырымды, пікірімді көзі тірісінде білсін деп ойладым. Ішінде өкініш кетпесін, мені бала кездегі анау-мынауды кешірмеді деп ойламасын дедім. Көзі жұмылған соң 100 кітап жазсам да – әкеме не пайда. Біреулер “тірі әкесіне ода жазып мұнысы несі? Өзін-өзі жарнамалау ғой” деп ұнатпады. Әкем болса, “Мүмкін, жазғаны дұрыс та болар, өзінің бір ойы бар шығар” депті де қойыпты.

Бір жолы: “Бір кіндіктен жалғызбын. Осы жалғыздықтың қинайтын түрі бар” деп мұң шаққаным есімде. Әкем сонда: “Балам, халықпен бірге болсаң, жалғыздық көрмейсің. Халықтың жолымен жүрсең адаспайсың” деген еді. Осы айтқаны да әулиедей келді де тұрды.

Әкем қайтыс болған соң ішімнен күйзеле жабырқап, сағынып, қатты қиналып, қолға қалам ұстай алмай бірсыпыра уақыт жүрдім. Сосын өзіме-өзім келіп, “Восхождение к отцу” деген кітап жазып шықтым. Жақсылықты қалай ұмытайын, тура әкемнің туған күні, 1986 жылдың 24 желтоқсанында ақиық азамат, марқұм Сейдахмет Бердіқұлов “Жалын” баспасынан “Сүйінші данасын алып кет” деп телефон соғып еді. Әрине, ол кітапты “восхождение” деп есептемеймін. Бәлкім, әке танудағы бірінші баспалдақ болар.

Мұның алдында, кітап өндірісте жатқанда әкемнің майдандас досы Дмитрий Федорович Снегин телефон соққан. “Бақытжан, мен саған өкпелімін!”. “Дядя Митя, неге ренжідіңіз, не боп қалды?”. “Өкпелегенім, бұл қолжазбаны мен баспадан емес, сенің өз қолыңнан алуым керек еді, – сосын сәл үндемей қалды да, – Ал қуанғаным… Балам, әке туралы осылай жазу керек” деді. Сонда мен жылап жібердім. Мен үшін өте бір үлкен баға осы болды. Әкеге арнаған екінші кітабым “Во имя отца”, үшіншісі “Сыновья великого волка” деп аталды.

Халық пен қоғамға әкеміз туралы кішкентай болса да жаңа ой қосу мақсатымен жазып едім бұл кітаптарды. Өзімше тапқан соқпағым: философиялық арна, рухани жағынан келдім, көзбен көргендерімді жүрек сүзгісінен өткіздім. Бірақ әлі қорытындыға жеткен жоқпын. Өйткені, оның сүрген өмірі мен қалдырған мұрасы – сарқылмас тақырып. Әке туралы, жалпы, жақын адам туралы жазу өте қиын. Әрі әкем ту сыртымнан, иығымның үстінен бақылап, бағып тұрғандай, бағыттап, жүректің құбыланамасын түртетіндей. Құдды қатал редактор сияқты, әй, мына жерің дұрыс емес, мына жерде кішкене төмендеп кеттің, мынаны түзе, өтірік айтпа, өзіңнің ойыңды жазуға құқың бар, бірақ өтірік айтуға сенің ешқандай хақың жоқ деп талап ететіндей. Міне, бұл жастайдан санаға сіңген әке тағылымы болар.

Тағылым демекші, бала кезімде әрбір каникул сайын әкем плацкарт вагонға салып Жуалыға жіберетін, барғым келмей жылағаныма қарамайтын. Барғасын бәрін ұмы­тып, балалармен ойнап кетемін. Қошқар, тана, қозы, лақ. Ауылдың тыныс-тіршілігі. Қазір соны кәрі жеңгелерім қоймай айтып: “Қозылардың арасында рахаттанып ұйықтап қалатынсың” деп күледі. Кейін сол үшін әкеме алғыс айтқаным бар. Әкем сонда: “Сені Қара теңізге де, Қырымға да жіберуге шамам жететін. Бірақ та тамырың үзілмесін, ата-бабаңның кіндік қаны тамған топырағына аунасын, Жуалының желіне кеудесін тосып, жан сарайың ашылсын, ана тіліңнің қадір-қасиеті құлағыңа сіңсін, туған-туысқаныңнан алыстап кетпесін, қаланың тасбауыр мінезі бойыңа сіңбесін деп мен сені ауылға жіберетінмін” деген еді. Әкем мақсатына жетті. Қазіргі аз да болса қазақы қалпым, қазақша психологиям, ұлттық рухым үшін де әкеме қарыздармын.

З.Ахметова: Онысы рас. Кейін Ержанымызды қазақша оқыттық. Кеңес өкіметінің кезі ғой, талай жолдастарымыз: “Ойбай, бұларың не? Кейін оқуға түсе алмай қалады ғой, дұрыс қызмет істемейді ғой” деп жік-жапар болды. Сонда Бәкеңнің айтқаны ғой: қызмет істемесе істемесін, қазақ болсын деп. Бұл да Атаның бір аманаты сияқты[40].

Ал енді, Ата көзінің тірісінде-ақ аңыз болып, бүкіл әлемге атағы жайылған, алты алаштың ардағына айналған ұлы тұлға. Сондықтан, әрдайым халық назары қалт еткізбей бағатын бұл шаңырақты ұстаудың өзі өте қиын. Қиын дегенде, жауапкершілік. Қай заманда да атақты адамдардың қайғысы мен бақыты қатар жүреді емес пе. Ата – алды қатты кісі болатын. Ол түсінікті. Атаның мінезі жібектей есіліп тұратын еді десек, ел өзі де күлетін шығар. Қандай қыз болмасын тағдыр жазуымен басқа босағаны аттап, бір үйге келін болатынын біледі. Сөйткен қыздың біреуі едім мен де. Бірақ енді дәл Ата сынды арыстанның апанына түсіп кетем деп ойлаған жоқпын ғой. Ата-анамның рухына бас ием. Осы арыстан Атаның бүкіл ойлы-қырлы, қалыпқа сыймайтын мінезіне төзе білгендігім сол өз ата-анамнан алған қазақы тәрбиенің нәтижесі деп ойлаймын.

Туған енем бір жыл бұрын қайтыс болыпты. Мен Бәкеңнің туған анасының әпкесінің, былайша айтқанда, нағашы апасының қолына келін болып түстім. Сондай бір асыл адам еді. Енемнің де, анамның да орнын сол кісі жоқтатпады. Қайынбикесі ғой Атаның. Бақытжанды да кішкентай кезінде баққан сол кісі.

Ол кезде Атаның басқа отбасы бар, бөлек тұрады екен. Кейін атамызбен отасқан апай қайтыс болғанда өзінің өтінішімен біз Атаның қолына көшіп келетін болдық. Бақытжан: “Кішкене кезімде болмаса, кейін әкеммен бірге тұрып көрген жоқпын. Енді, жасым отызға келгенде басым онымен бір жерге сыймайды” деп әуелде біраз шалқайды. Сонан кейін мен айттым: “Айналып кетейін, бармасаң бармай-ақ қой, мына Ержанды алам да, атам үйіне өзім барамын. Осы кезге дейінгі әкеңмен араларыңдағы қарым-қатынаста шаруам жоқ. Бірақ ендігі жерде сын маған қалады, ұяты маған келеді. Мен атамды күтуім керек”. Енді, біз кетеміз деп тұрған соң Бәкең қайда барады?

Бұл 1972 жыл. Сонымен, әкеміздің, атамыздың қолына көшіп келдік. Алғашқы жыл, бір жағынан өте ауыр, қиын жыл, екінші жағынан, әке мен баланың, немеренің бір шаңырақтың астында, бір дастарханның басында бастары біріккен жыл болды. Соншалықты бір бақытты жылдар, өкінішке қарай, тез өте шыққан қанатты жылдар болды.

Атаға келін болу Жаратқан иемнің, тағдырымның маған тартқан ғажайып сыйы әрі зілбатпан жауапкершілік еді. Сонда бар-жоғы 25 жаста болатынмын. Әрине, Тәңірім ерекше жаратқан алып тұлға, табиғаты айрықша жанның бабын табу маған оңайға түскен жоқ. Бірақ сол қиындығына қарамай Атаның алдында мен өте үлкен университеттен өттім. Әрбір сөзінің, әрбір қимылының астарын ұғуға тырыстым. Атаның мінез қырларын ұғуға, түсінуге, өзімше ой қорытуға тырысып отырдым. Кішкене кезімнен күнделік жазуға әуестенген адам, соның өзін күнделікке ақырын түртпектеп түсіре жүріп, ол кейін Ата жайындағы “Шуақты күндер” кітабына айналды. Амандық болса, осы кітаптың бір кезде цензурадан өтпей қалып қойған қомақты бөлігі жеке кітап болып бөлек шығады.

Кейін Атаның айқайына да зар боп қалдық қой. Атаның айқайын да сағынатын халге жеттік. Кейде тіпті Атаға іштей ренжіген кезімде, ішімдегі запыранды күнделікке төгіп тастаған жерлерім де жоқ емес. Оны жасырып қайтейін. Бірақ соның өзінен де Атаның талай ұлылығын, кемеңгерлігін білдік. Мысалы, Ата кенет үстелді тарс еткізіп ұрып: “Көзіме тура қара! Көзіме тура қарап сөйле! Мен кісінің көзіне тура қарамасам, ойын оқи алмаймын, көзін жасыратын адаммен сөйлескім келмейді!” – деп айғайлайтын. Құдай сақтай көр, Атаның көзіне тура қарау деген, енді, лаулаған өртке түсіп кетумен бірдей ғой. Бірақ сол Ата: ойыңды ашық айт, алдыңда қазулы көр тұрса да ақиқатын сөйле, жалтақтап бас име! – дейтін. Мінеки, өстіп жүріп айтатұғын жерде айтып тастау, айтпаса сөздің атасы өледі дегенді ұстану маған сол Атадан жұқты. Бәкеңнің кейде “Қазақ келінге “Енесінің топырағынан” дейді. Осы сен “Атаның топырағынан” емессің бе?” деп әзілдеп күлетіні бар[41].

Ата шежіре еді. Әлі күнге дейін Атаның айтқандары, үйреткендері Темірқазықтай алға сүйреп келеді. Қарапайым ғана нәрседен әңгіме басталып, сөз өрбіп кетеді де, әрі қарай тереңдей береді, дами береді. Телефонда сөйлесу мәдениетін білмейтін бейтаныс біреудің қоңырауынан кейін Ата әуелі қатты ашуланып, содан кейін маған қазақ халқындағы сәлемдесу дәстүрі, сәлемнің сан алуан түрі жайында қанша күн бойы әңгімелеп беріп еді. Сол әңгіме жаңағы кітапта “Сөз анасы – сәлем” деген үлкен тарау болып кетіп бара жатыр. Арасында аяқ астынан сұрау қойып, сенің ойыңды білетіні болушы еді. Арасында бір нәрселерге көңілі толмай қалады. Қуанып қалады, ренжіп қалады дегендей… “Бар жоғал!” деп қуып шыққан кездері де болды. Бір керемет ұлылығы, Ата өзі кінәлі болғанда бала-екеш баладан да кешірім сұрауға еш арланбайтын.

Айтылуы тиіс бір жағдай бар. Келін болып келген алғашқы кезде әкесі мен баласының ара қатынасына ешбір түсінбейтінмін. Таң қалатынмын. Бұл қалай? Әке мен бала. Бірін бірі көрмей-ақ айлап, жылдап жүре береді. Анда-санда көре қалған кезде бірде олай, бірде былай. Шекісіп қалады, қайтадан ілезде татуласады. Өзім куә болған, маған қатты әсер еткен бір оқиға мынадай. Бұрынырақта Бақытжан бірінші операциядан өтіп, ауруханадан шығар уақытта Ата аяғына салмақ түсірмей сүйеніп шықсын деп таяқ әкеліп беріпті. Содан бірнеше жылдан кейін жасалған операция өте ауыр болды. Бұл жолы Ата балдақ әкелді. Сонда Бақытжан “Біріншіде таяқ әкелдің. Екінші ретте балдақ әкелдің. Енді үшінші ретінде табыт әкелетін шығарсың” деді. Ата қап-қара боп түтігіп, теріс айналып шығып кетті. Шығып бара жатқанда иығы селкілдеді. Жыламайтын адам болса да көзінен жас шыққанын білдім. Атаның отбасы бөлек болатын. Содан кейін сен әкеңе неге сондай қатты сөз айттың деп Бәкеңе ренжідім.

Бақытжан көбінесе нағашыларының қолында өскен. Нағашылары сонау Қаз дауысты Қазыбектен бермен тарайтын Қарқаралы, Егіндібұлақтың қаракесектері. Ата сыртта жүрді. Атаның өміріне серік болған біраз апалар болды. Бұл – ол кісінің тағдыры. Бақытжанның әке алақанын, мейірін көп көрмегені білініп тұрды. Қазір құдайға тәубе қылып, іштей мақтаныш та етемін. Алла-ай, сол алты-жеті жылда үш Момышұлының басын біріктіріп, қиындыққа қарамай түсіністік табуына менің де кішкене септігім тиді-ау деп тебіренемін. Анам марқұм айтушы еді: он еркек толтыра алмаған үйді бір әйел толтырады деп. Сол сөз рас екен. Енді қазір қарап тұрсақ, мына Бәкең әкесі туралы үш кітап жазды. Өзгелер айтпаған, өзгелер байқамаған қырынан келді. Соның біреуі Мәскеуде жылдың таңдаулы кітабы деп танылды. Құдайдың құдіреті, бұл Бақытжан текті атаның баласы екенін білгізді. Он жылға кетті, күнде таң азаннан тұрып, әкесіне, ата-баба аруақтарына бағыштап құран оқиды. Күнделік жазады, соны күнде “Бисмиллә ир-раһман ир-рахим” деп бастайды. Осының өзі де Ата рухының әмірі сияқты[32].

Жоғарыда айтқанға орайлас тағы бір оқиға. Біз бірге тұрған алғашқы жылы аяғындағы соғыста алған жара ашылып, Ата жүре алмай, төсекте жатып қалды. “Титімдей жараға бола үкіметтің тегін тамағын ішетін жайым жоқ” деп ауруханаға жатуға көнбеді. Дәрігерлер амалсыз ем-домын күнара үйге келіп жасайтын болды. Үнемі шалқасынан жатып шаршайды, кітап оқи беруге көзі жарамайды, бірдеңе жазайын десе, тағы жаза алмайды. Одан бұрын Бақытжан ағаң жамбас сүйегіне бес рет операция жасатқан ғой. Бәкең гипсте жатқан кезде жиһаз фабрикасында істейтін інім бір қызық үстел жасап берген. Алдыңғы сирақтары қысқа, артқылары ұзындау, төсектің үстінен кигізіп кеп қалғанда, тура парта сияқты, жатқан адамның кеудесіне келе кетеді. “Сондайды қайтадан Атаға неге жасатпасқа?” деп ойладым да, осы ойымды дереу ініме айттым. Інім Атаның дәл туған күні, 1973 жылғы 24 желтоқсанда үстелді жасап, жалтыратып алып келді. Ата алғашында оның не екенін түсінбеді. Менің інім Камалды Ата жақсы көріп: “Камал паша” деп атайтын. “Ау, Камал паша, мынауың не?” дейді. “Ата, қазір көресіз” деп інім үстелді төсегіне кигізе қойды. Сосын мен басындағы жастығын сәл биіктетіп едім, ой, тура балаша қуанды. Керемет! Тұратын кезде алға қарай сырғыта салады. Арыстандай ақыратын Момышұлы балаша қуанды дегенге біреу сеніп, біреу сенбес. Ештеңеге шағынбайтын, қабырғасы қайысып, жамбасы тесілсе де қиналғанын білдірмей жатқан қайсар адамның осы бір болмашы нәрсеге риясыз қуанғанын көрсеңіз. Ал енді тынбай жазсын келіп, ал енді қағаздарын ақтарсын! Ой, бір рахаттанғаны-ай! Атаның осылай қуанып, мәз болып жатқан үстіне Бәкең келіп: “Пах, пах! Журналистер мынаны көрсе, Момышұлы орнынан тұра алмай жатып та жұмыс істейді деп, тағы бір ерлігіңе куә болып мақала жазар еді. Мен ғой бір жыл жаттым гипсте тасқа бөленіп. Сонда мына бейшараға қиын болды-ау деп тым құрса халімді сұраған біреуі болмады ғой” деп күлді. Ата осыған аяқ астынан қатты ашуланып, баласын “Пошел вон, дурак!” деп қуып шықты. “Пожалуйста” деп шығып бара жатыр еді: “Тоқта, балбес!” деп айғай салып қайырып алды да: “Сен қашаннан бері өзіңе садақа тілейтін бұралқы итке айналғансың?! Елге еткен қай бір еңбегіңді бағаламады деп міндет қылып тұрсың сен!” деп ақырды[33].

Ата осы ауыр сөздерді айтып тастады. Осы кезде Бақытжанның көзіне жас толып кетті. Қатты қиналды. Сәлден соң айтты: “Папа, кешір! Ойланбай сөйлеп, жаныңды жаралап, сызат түсірсем, кешір! – деді, – мен бөтен емеспін, өзің айтқандай, сенің черновигіңмін ғой. Жығылып-сүрінсем де, жердің қаттылығын сезіп, өмір сүруді өзіңнен үйреніп келе жатырмын ғой. Кешір, папа, егер артық айтсам”.

Ақыр соңында әке мен бала көңілдегі кірді жуып, татуласып кеткен. Өйткені, Атаның жүрегі қатты да, жұмсақ та емес, ұлы жүрек болатын.

Б.Момышұлы: Үкімет батыр атағын бермесе де, халық әкемізді батырым, қаһарманым деп ардақ тұтқаны белгілі. Кеңес Одағының Батыры атағына үш рет, генералдыққа төрт рет ұсынылған екен. Бірақ соның бәрінде шовинистік саясаттың кесірінен өтпей қалған. Димекең де екі рет қатты кіріскенде Қорғаныс министрі Гречко “Через мой труп” депті дейді. Ал екінші жолы тікелей Брежневке өтініш жасағанда: “Димаш, тарихты қайта қарамай-ақ қояйық” деген жауап алыпты.

Қ.Аманжол: Бақытжан аға, рұқсат болса осы арада ертеректе өз аузыңыздан естіген бір жайтты еске салғым келеді. Дінмұхамед Қонаевтың Баукең басына құран оқыта келгенде айтқан мына бір әңгімесі сіздің жаңағы пікіріңізді қуаттай түскендей.

Димекең кезекті бюро өткізіп, серіктерімен шығып келе жатса, дәлізде Баукең жолығады. Сонда Бюро мүшелерін тоқтатып, Баукең: “Димаш, – дейді Орта Азия әскери округінің қолбасшысы генерал-полковник Лященконы нұсқап, – вот с ним я вместе учился в военной академии. Тогда он был троечником, я был отличником. Сейчас я полковник, а он – генерал-полковник. Честь имею!”. Осылай депті де Баукең бұрылып жүре беріпті.

Баукең академияда сабақ беріп жүрген кезінде кейін маршал, Қорғаныс министрі болған А.А.Гречко “Бауыржан Момышұлы лекцияны жақсы оқиды, бәрі жақсы-ау, тек акценті бар” деп сынап соқтыға беріпті. Бір рет тиісіпті. Екі рет. Үш рет. Сонда Баукең Гречконы орыстың тұздықты сөзімен әдемілеп сыбап салады. “Қанеки, осы сөздерімде акцент бар ма?” деп сұрады дейді сосын Баукең. Болашақ министр қып-қызыл боп кетіпті. Осыған қарағанда Баукеңе Батыр атағын беру туралы ұсыныстардың Мәскеуден неге өтпегендігіне таңдануға да болмайды-ау[34].

Б.Момышұлы: Міне, осы тасқамалды бұзған адам – Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев. Ол кісі біздің әулет үшін, әкеміздің аруағы алдында үлкен екі ерлік жасады. Әуелі Нұрекең жарты ғасыр бойы сонау Кремльдің қоршауында жатқан әкеміздің жұлдызын жұлып алды деуге болады. Сонда 1990 жылдың желтоқсанында әкемізге Кеңес Одағының Батыры атағы берілуімен құттықтаған жеделхатында Нұрсұлтан Әбішұлы сондай бір жақсы тілек, жылы лебізін айтып, “Баукең жұлдыз алған күн – халықтың жұлдызы жанған күн” деген әдемі қанатты сөзбен мәтелдей түйіндеген екен. Расында да содан көп ұзамай еліміз тәуелсіздік алып, халқымыздың жұлдызы жанды ғой. Сол жұлдыз Азаттығымыздың жолбасшысындай болды. Әкеміз “Әділеттілік жеңеді, бірақ кешігіп жүреді” деп өзінің және туған халқының тағдырларын қатар меңзеп айтқандай.

Келесі жылға қалдырмай, 31 желтоқсанда Жоғарғы Кеңесте әкемнің Алтын Жұлдызын маған тапсырғанда: “Нұреке, тілек халықтыкі еді, еңбек сіздікі болды” деп Нұрсұлтан Әбішұлына риясыз алғысымды білдірген болатынмын.

Нұрекеңнің екінші ерлігі – Ресейдің қақ төрінде, сонау Мәскеу түбіндегі Волоколамск қаласында, генерал Панфиловпен қатар әкеміздің ескерткіш-бюстін орнатуы. Жеңістің 60 жылдығымен орайласқан ашылу салтанатына Зейнеп тәтең екеуміз қатыстық. Ескерткішті Елбасы өзі ашты, ғажап сөз сөйледі. Сол жолғы тебіреністі қуаныш үстінде Нұрекеңнің қасыма келіп қолымды алып: “Бақытжан, мені де, сені де, елді де Баукеңнің аруағы қолдай жүрсін” дегені де естен кетпес өнеге емес пе. Иншалла, Алла жар болсын Нұрекеңе! [35]

Сонда Волоколамскіден Мәскеуге қайтып келе жатқан жолда орманға бұрылып, бір дорбаға толтырып топырақ салғызып алдым. Бұл, енді, мамыр айы. Алматыға келген соң, әкеміздің қайтыс болған күні 10 маусым, сол күні күллі отбасымызбен Кеңсайға барып, әуелі өзім құран оқып, тәтең ақ байлап, “Әке, бір кездегі ортақ Отан болған, өзің кеудеңді тосып жаудан қорғаған жерден топырақ әкелдім. Ол да қазақтың талай боздағының қаны төгілген, шейіт болған, майдандас достарың, жауынгерлерің жатқан жер. Ол жер де бізге бөтен емес. Риза бол” деп жаңағы топырақты қабіріне қостым.

З. Ахметова: Атаның өзінің бір сөзі бар: “Сексен мен жүздігімді ұрпақ атар, – Тарихтың түкпірінен сөз келгенде” дейді. Құдайдың құдіреті, 90-ды айтпаған ол кісі 80 мен 100-ді айтқан. 80-нінде мемлекеттік дәрежеде үлкен той болды. Атаның Жұлдызы келді. Бүкіл халық тойлады. 90 жылдығы облыста, ол да жақсы өтті. 95 жылдығында біз өзіміз Жамбыл облысы әкімінің қолдауымен үлкен ас бердік. Ал енді, міне, Атаның 100 жылдығы келе жатыр. 100 жыл – бір ғасыр. Үлкен бір белес. Ендеше, бұл бір толайым қорытынды болуы керек.

Осы арада Атаның архивіне, мұрасына қатысты бірер сөз. Бізбен біраз жыл бірге тұрып, содан қайтадан үйленіп, бөлек кетер кезінде Ата бүкіл архивінің кілтін маған беріп еді. “Балам, құдайға аманат, саған аманат” деп еді. Бес-алты жылда архивін бір рет те сұратқан жоқ, сол маған сенім артқан күйі Ата өмірден өтті. Ата қайтыс болғаннан кейін көзімнің жасын көл етіп жылап отырып, шелпек пісіріп, құран оқытып, Атаның архивін: “бисмиллә” деп ашып сонда көріп едім бірінші рет. Қазір кейбір баспалардың, заңды мұрагері Бақытжан Момышұлы бар бола тұра, рұқсат алып алдынан өтпестен Атаның кітаптарын шығара салуына, кейбір газеттердің бір жайларды анық-қанығына жетпей жүрдім-бардым жаза салуына қарағанда, біз бір Атаның архивіне, мұрасына қатысы жоқ, шетте жүрген қаймана қазақ сияқты болып бара жатқандаймыз. Әрине, шындығында олай емес[36].

Атаның аманат-архивін, барлық мұрасын, хатқа түскен түгел қазына-дүниесін бір жерге жинақтап, көп томдық етіп шығару көптен бергі арман еді. Бақытжан екеуміздің тілек-қалауымыз бойынша осы игі іске мұрындық болған танымал үлкен ғалым, Атаның жанашыры әрі жақын інісі Мекең аға (Мұхамед Хайдар Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің кафедра меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор, сондағы Бауыржантану орталығының жетекшісі Мекемтас Мырзахметовті айтады – Қ.А.). арқылы айтылған өтініш-ұсынысты Жамбыл облысының бұрынғы әкімі Серік Үмбетов азаматтықпен қолдап, қаржы бөлгізіп, қазіргі әкім Бөрібай Жексембин әрі қарай дамыта жалғастырып, қазірде Тараздағы ғылыми орталықта Атаның 30 томдығын әзірлеу жөніндегі жұмыс бірыңғайланып қалды. Мұндағы материалдың 70-80 пайызын Атаның үйдегі аманат-архивінен өзім рет-ретімен жүйелеп дайындап беріп отырдым. Жақында Республика Парламентінде Атаның 100 жылдығын ЮНЕСКО шеңберіндегі халықаралық деңгейде өткізу және мына 30 томдық мұрасын мемлекеттік тапсырыс есебінен шығару жөнінде депутаттық сауал жолданғанын естіп қуанып қалдық. Енді Ата мұрасын бір жерге жинақтау жөніндегі арманымыздың орындаларына сеніміміз мол.

Ата сияқты ел ардақтысын құрметтеу орайындағы көңілге кірбің түсіретін ұсақ-түйек түйткілдердің бәрін тізбелей бермей-ақ қояйық. Бәрі орнына келер. Әйткенмен, 100 жылдық мерейтой ұлы тұлғаға сай лайығымен өткені дұрыс. Жоспарлы шаралардың ішінде, Алматыда бола ма, туған жері Жуалыда бола ма, республикалық мәрте­бедегі мұражай бой көтерсе, өзі өмірден өткен 26 жылдан бері көзімнің қарашығындай сақтап отырған Атаға қатысты дүниелердің бәрін табыс етіп, әрқайсысының тарихын жеке-жеке жазып, бәрін әдемілеп орны-орнына қойып берер едім. Алматыда Атаның ескерткіші орнатылса, Атаның атында офицерлерге арналған орден белгіленсе, жаңағы Атаның 30 томдығының ішінен ойып, келген қонақтарға тартатын сыйкәделік даналар шығарылса, халқымыз үшін, жас ұрпақ үшін Ата тойының ғибрат-тағылымдары молырақ болса деген осындай-осындай тілектеріміз бар.

Иә, Баукеңнің өмірі — қаһармандық үлгісі, ұлттық намыстың қайрағы. Баукең мұрасы — ұлт рухының ұлы оқулығы. Баукең университетінен өткен әрбір адам халқына, ұлтына неғұрлым жақындай түседі, еліне деген перзенттік махаббаты арта түседі. Сөнген жұлдыздардың жарығы миллиондаған жылдарға жетеді екен. Туған халқы үшін, кейінгі толқын ұрпақтары үшін қазақтың бас батыры Бауыржан өнегесі таусылмақ емес. Ендеше, Баукеңнің алдағы жүз жылдық асуы да Алаш айбынын, мәртебесін асыра түсері сөзсіз. Сонымен, Жер планетасына 2010 жыл — Бауыржан Момышұлының жұлдызды жылы таяп келеді. Қапы қалмайық, ағайын. Баукеңнің биігінен табыла білейік.

«Бiздiң мақсатымыз — ата-бабамыздың ғасырлар бойы өмiрiнiң тiрегi болып келген рухани құндылықтарын жас буынға насихаттау. Ғасырлар қойнауынан жеткен асыл мұралар — тiл, дiл, тарих, дәстүрiмiздiң үзiлмеуiне атсалысу.Оған мұрагер болу» деп атап өттi.

Елiмiздiң болашағы жастар болғандықтан бiздiң тәуелсiз мемлекетiмiзге берерiмiз көп.

Жастық шақ-адам өмiрiнiң ең маңызды, ең қымбат кезеңi, ең биiк шыңы. Адамның бүкiл өмiрi, оның осы жастық кезеңiне тiкелей тәуелдi. Әсiресе, жастық шақ адамның тарихи ерлiктер жасайтын, ақылы мен парасатының, санасы мен ой-өрiсiнiң толысып, жетiлген, күш-қуатының артқан кезеңi. Немiстiң ұлы ақыны И.Гете: «Адам өмiрiнiң биiк шыңы — жастық» десе, ал қазақ халқының қаһарман батыр ұлы Бауыржан Момышұлы: «Жиырма жас-тарихи ерлiктер жасайтын жас. Осыған әрқашанда әзiр болу керек»,- деп айтқан болатын.

Бауыржан Момышұлы: «Бiрiншiден, бесiк жырын айтатын келiндердiң азайып бара жатқанынан қорқамын, екiншiден, немерелерiне ертегi айтып бере алмайтын әжелердiң көбейiп бара жатқанынан қорқамын, үшiншiден, дәстүрдi сыйламайтын балалардың өсiп келе жатқанынан қорқамын. Өйткенi, бесiк жырын естiп, ертегi тыңдап, дәстүрдi бойына сiңiрiп өспеген баланың көкiрек көзi көр бола ма деп қорқамын, көрдiң қолына мылтық берсең ата салады, теңге берсең ала салады, пышақ берсе сұға салады, намыстанбай бұға салады» деген.

2.3  Азамат. Қаламгер. Қаһарман

 

Қазақ халқының даңқты перзенті Бауыржан Момышұлының аса күрделі өмір жолы Елбасындағы ірі тарихи кезеңдермен тұспа-тұс келеді. Өткен XX ғасырдың басында, атап айтқанда – 1928 жылдан бастап үнемі ат үстінде сапар шегіп, бұрынғы КСРО, қала берді одан тыс алыс елдерді аралап, көзімен көріп қайтты. Шығысы — сонау Қиыр Шығыспен, батысы – Америка континентіндегі Куба мемлекетімен, оңтүстігі — Термез, солтүстігі — мүк басқан, азулы азынаған аязды, бет қаратпайтын боранды терістіктің кең алқабын аралап қайтқаны белгілі.

1932 жылы алғашқы әскери дайындықты Өзбекстанның Термез қаласында өткен Б.Момышұлының әскери өмір жолы осы жерден бастау алған болатын. 1933-1936 жылдары кіші командирлер құрамын дайындайтын курсты да сонда тамамдап, ішкі командир санатында іріктелген арнайы топтың құрамында әскер қатарына шақырылған. Кеңес Қызыл Армиясының қатарына командир ретінде шақырылған алғашқы қазақтардың бірі. Мұнан кейін ол тұрақты әскер қатарына біржолата қалып, ғұмырының 25 жылында, яғни 1955 жылға дейін Қызыл Армия құрамында әртүрлі шенде құрама командирінен дивизия командиріне дейінгі дәрежеге жетті.

1936 жылы Қиыр Шығыстағы шекаралық әскери құрамы артиллериялық взводының командирі дәрежесіне көтеріліп, өзі қызмет еткен полктің ат спорты командасының капитаны, әрі жаттықтырушысы міндетін қоса атқарған.

Қиыр Шығыста әскери қызметін өтеп жүрген Б.Момышүлы әскердегі адал, әрі шынайы қызметі үшін армия құрамындағы ат спорты жарысының жеңімпазы ретінде маршал В. Блюхердің қолынан марапат алды. Ол тұста бүкіл КСРО әскери құрамында бес маршал ғана болғаны анық. Бауыржан Момышұлы сол бес маршалдың біреуі В. Блюхердің қолынан арнайы марапат алған.

Момышұлы 1941 жылдың басынан Қазақ КСР-і әскери комиссариатында аға нұсқаушы қызметін атқарып жүрген кезінде — еріктілердің бірі ретінде батальон командирі дәрежесінде 316 атқыштар дивизиясының құрамында Ұлы Отан соғысына – майданға аттанды.

1942 жылы И. Панфиловтан кейінгі сегізінші атқыштар дивизиясының командирі генерал И.Чистяковпен тізе қоса қан майданды бірге кешті.

Бауыржан Момышұлының қаһарман командир ретіндегі атақ-даңқы, әсіресе, фашистер КСРО астанасы — Москваны басып алу үшін барлық қарулы күштерінің негізгі тобын шұғыл шоғырландырып, Волоколам, Старая Русса — Холм бағыттарында жанталаса ұмтылған кезеңде 1941 жылдың аяғы мен 1942 жылдың алғашқы айларында бүкіл елімізге әйгілі болды. Сол кездерден бастап барлық Кеңес баспасөзі қазақ халқынан шыққан қайтпас, қайсар қолбасшы туралы тоқтаусыз жазатын еді.

Б. Момышұлы 1955 жылы әскер қатарынан толық босағаннан кейін жазушылық жолға түсіп, өзінің әскери мемуарлық шығармаларын жазуға кірісті. Жазушылықпен айналысып қана қоймай, Жазушылар Одағының қоғамдық өміріне етене араласып, әскери-патриоттық іс-шаралар ұйымдастырып, заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовпен бірлесе отырып, үнді жазушылары мен Қазақстан жазушылары арасында шығармашылық көпір салып, сол қоғамдық ұйымды басқарды.

Жазушының 1941 жылы жазыла бастаған «Ұшқан ұя» шығармасы 1946 жылы баспаға ұсынылды және 1960 жылдардың аяғында жазушы Т.Иманбековтің аудармасымен қазақ оқырмандарына толықтай таныс болды. Оның бұл шығармасы негізінен аяқталмаған. Кейбір зерттеу деректеріне сүйенсек, бұл шығарма үш кітаптан тұруға тиіс екен.

Куба саяхаты жазушының өміріндегі ең зерделі сапары болып есептелінеді. 1959 жылы Куба революциясы жеңіске жетіп, Америка континентіндегі алғашқы социалистік мемлекет ретінде қалыптасып жатқан тұста Б.Момышұлы Куба мемлекетінің басшысы Ф.Кастроның арнайы шақыртуымен бір айға жуық сол елді аралап қайтып, өзінің «Куба әсерлері» деген атпен сапарнамалық шығар

 Жамбыл облысының әкімі Бөрібай Жексембиннің қолдауымен Бауыржантану ғылыми орталығы батыр Баукеңнің  30 томдығын бірден жарыққа шығармақшы[41].

Көзінің тірісінде-ақ өмірі аңызға айналған халқымыздың қаһарман перзенттерінің бірі Бауыржан Момышұлы туралы әлі толық айтылып та, жазылып та біткен жоқ. Филология ғылымдарының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметов Жамбыл облысына орнығып, Мұхаммед Хайдар Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің кафедра меңгерушісі аталғалы бері атқарған көптеген сүбелі еңбектерінің бірін, міне, осы батыр мұрағатындағы сарғайған құжаттарды жинақтап, көптомдық әзірлеуге байланысты жасап жатыр десек, артық айтқандық емес.

Бұл үшін ғалым алдымен университет қабырғасынан Бауыржантану ғылыми орталығын ашты. Әлбетте, оны ұйымдастыру, қаржыландыру көзін заңдастыру деген істің басында облыстың бұрынғы әкімі, әдебиет пен өнердің жанашыры Серік Үмбетов тұр. Ұлтымыздың ерлігі мен өрлігі, елдігі мен кеңдігі хақындағы батыр ойларынан тұратын рухани қазынаны халықтың көзайым қуанышына айналдыру деген осы ұлықты істің тізгінін бүгінде Бөрібай Жексембин бекем қолға алып, ғылыми орталықтың іздеу, табу, оқу, бір ізге түсіру деген сияқты инемен құдық қазғандай істерін мүлт жібермей қадағалап отыр. Адамның пендешіліктен биік азаматтық тұлғасы елдік мәні бар осындай рухани істерге мұрындық болған кезде бұрынғыдан да зорайып көрінеді.

Көптомдық деген, әрине, айтқанға ғана оңай. Ал бұл том-том кітаптарға не енеді, ол қандай мұрағаттардан алынды, оның ішінде ұлттық рухани байлығымызды шын мәнінде қанағаттандыратын тарихи құнды дүниелер бар ма деген сауалдардың әр санада қылаң берері де сөзсіз.

Ғылыми-зерттеу орталығының тағы бір елеулі жұмысы – Бауыржан Момышұлына арналған тұлғалық көлемді энциклопедияның сөзтізбесін (екі мыңнан астам мақаланың аттары) жасап, ғалымдар мен ақын, жазушыларға ұсынуды ұйғарып отыр. Осы ретте, ғалымдар мен қаламгерлер ұрпақ игілігі үшін қолға алынған ортақ іске барынша атсалысады деп күтілуде. Өйткені, энциклопедияны даярлаудың аса қиын, күрделі тұсы әскери, соғыс терминдері болып тұр. Сондықтан еліміздің әскери саласындағы мамандардың қолұшына да зәруміз. Мысалы, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әскери өмір шындығы мен ғылыми-теориялық танымдар, тың ойлар, жаңаша пікірлер Баукең қолжазбаларында молынан ұшырасады. Осы деректер көзін кең түрде терең, жан-жақты энциклопедия­лық тілмен жазып ұғындыру тек қана әскери мамандардың қолынан келеді. Сонымен бірге, Баукеңнің кісілік келбетін кеңірек ашып көрсетуге жауынгер жазушының көп саланы қамтыған 2000-нан астам фотосуреттері қоса берілетін фотоальбомы да көпшілік назарына ұсынылды.

 

2.4 Бауыржан мен Мұхтар

 

1943 жылы желтоқсан айының аяғында майданнан Алматыға оралған гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлын астана жұртшылығы қуанышпен қарсы алды. Бұған дейін-ақ 1941 жылғы Москва түбіндегі қанды шайқастарда теңдесі жоқ ерлік істерімен әлемді дүр сілкіндірген қазақстандық 316-атқыштар дивизиясының батальон командирлерінің бірі аға лейтенант Бауыржан Момышұлының ұрыс даласында көрсеткен батырлығы оның есімін аңызға айналдырып даңқ тұғырына көтерген еді. Елін сағынып келген халық батыры астана зиялыларымен кездесіп, Жамбыл атасымен де, өзі майданнан хат жазысып, сырттай танысқан ұлы жазушы Мұхтар Әуезовпен де сұхбаттасады[43].

Алматыға келген батырды астана жұртшылығы зор мақтаныш сезіммен қарсы алуы өнер мен ғылым ордаларында дүркірей өткен қайталанбас қызу да қызықты кездесулерге ұласып жатты. Мінбеде шешен де шешіле сөйлейтін, терең ой, алғыр пікірлі, дүние танымы мүлде бөлек, асқақ жатқан аса сезімтал азаматтың кездесулерде майдан туралы айтқан әңгімелерін жұртшылық ерекше жылы қабылдап жоғары бағалады…

Жарақатынан тез сауығып, туған халқының ыстық ықыласы мен сүйіспеншілігіне бөленген, майданға қайта жүргелі жатқан батырдың болашақ қырғын соғыстағы тағдыры қалай боларын кім білсін? Неде болса оның қан майданда толысқан ер тұлғасы мен жауынгерлік ерлігін, шайқас үстінде қалыптасқан ой танымын, өзіндік тума, төгілме пікір-толғаныстарын келешек ұрпақ үшін хатқа түсіріп алып қалу қажеттігі айрықша сезілді. Мұны терең ұғынған көреген жазушы Мұхтар Әуезов жүзеге асыруға аянбай ат салысты, бұл игілікті іске академик Қаныш Сәтбаев та кызу араласты. Ел қамын ойлаған ағалардың бір-бірін іштей ұғынып, түсінісуі оларды рухани туыстандыра бастады. Өйткені ұлы жазушы назары Баукеңе Москва түбіндегі қанды шайқастарда Отан тағдыры қыл үстінде тұрғанда-ақ түсе бастаған еді. Алғашқы байланыс хат жазысып, пікір алысудан басталды.  М. Әуезовтің ұлы майдан шындығы жайлы дәуірге сай туынды жазу  мақсаты да болатын-ды.

Ұлы Отан соғысы жөнінде асығыс жазылған көптеген көркем туындыларға көңілі толмай қомақсып жүрген М. Момышұлы үлкен жазушының бұл ниетіне қатты риза бола отырып 1942 жылы тамыздың 18 күні жазған хатында: «…Отан соғысын тақырып етіп еңбек етемін. Ол ат үсті емес, әдеби мағына-мазмұнына терең түсініп, біліп алып бастаймын деген ниетіңіз, талабыңыз мені өте қуантады… Сіз сияқты қазақ әдебиетінің полковнигі шынында солай етпеуіне болмайды»,- деп қуана қуаттайды.

М. Әуезов даңқты 8-гвардиялық дивизия өмірінен драматург Ә. Әбішевпен бірігіп «Намыс гвардиясы», кейін «Ер серігі — сергек ой» деген деректі әңгіме жазды. Бұл шығармаларына нақтылы өмір шындығын, майдан деректерін негіз етеді[45].

М. Әуезов майданнан келген Бауыржан Момышұлымен алғаш рет 1944 жылы тікелей танысып, сый қонақ ретінде шақырылған жерлерде бірге болып, Б. Момышұлы тек атақ-даңқы шыққан батыр ғана емес, терең ойлы, өзіндік пікір толғанысы бар алғыр да тапқыр азамат екендігін  мықтап тани түседі.

1944 жылы 19 қаңтарда СССР Ғылым академиясының қазақстандық филиалының залында академия басшыларының ұйымдастыруымен тарих, әдебиет және өнер қайраткерлерінің таңдаулы шағын тобына полковник Момышұлы өткізген алты күнге созылған әңгіме-дәріске жазушы Мұхтар Әуезов те белсене қатысады. Күні бойы оқылып, бір аптаға созылған осы әңгіме-дәрісті М. Әуезов ерінбей-жалықпай қалың дәптерін толтыра орыс тілінде конспектілеп жазып алып отырған. М. Әуезовтың бұл қолжазбалары «Бауырджан, его беседы, лекции читанные в течение 6 дней января 44 г.» деген тақырыппен жазушының әдеби-мемориалдық музей үйінің архивінде № 409 папкіде сақтаулы тұр.

М. Әуезов дәптерге әңгіме-дәрістің мазмұнын ғана түсіріп қоймай, Баукеңнің сырт келбетіне, психологиялық кейпіне, ой төркіндерінің өзекті желісіне жіті назар аударып, көзі шалып көңілі тапқан кейбір ерекшеліктеріне дейін арнайы жақшаға алып қағаз бетіне түсіріп, жазып алғандарының бәрін ой елегінен қайтара өткізіп, өзіне қажет деген тұстарына әр түрлі қаламмен белгілер де соғып отырған.

Әңгіме-дәріс үстінде Б. Момышұлы әскери терминдер мен ұғымдарға, кейбір теориялық проблемаларға түсініктеме беріп, негізгі тақырыптан ауытқып бара жатырмын, осының қажеті бар ма дегенде, М. Әуезов жалма-жан: «…Осыған дейін қалай айтып келсеңіз, солайша жүргізе беріңіз, біз бәріміз де әскери адамдар емеспіз. Түсініктеме беру неғұрлым көп болған сайын біз үшін жақсы. Сізге белгілі нәрселер болып көрінсе де, бізге белгісіз. Біз әскери ғылымның, тіпті әліппесінен бастап білуге құштармыз»,— деп айтқан екен. Өзі көш бастаған ғұлама ғалым білмегенін білуге, тіпті тереңірек ұғынуға ұмтылған жан- құмары — саналы жанға тәлім аларлық үлгі-өнеге десе болғандай.

«Ер серігі- сергек ой» әңгімесін жазуға Б. Момышұлы оқыған осы әңгіме-дәрістің үстінде ойға батқан сияқты. Себебі М. Әуезов «Әшекейі, айшығы жоқ анық шындық кескіні осы»,— деп, түбінде кең пішіліп сомдалатын болашақ өнер хикаясының тек сүйекті желісін ғана түсіргендей ескертпесінде: «…Бұның өзі бір зор дастан, кең хикая болмақ керек. Соған талай ақын, жазушы тағы талай оралып соқсын деп, кең көсіліп шертсін деп, бұл жерде, әзірше тек болған халдің өзін ғана айтпақпыз»,— деп шектеле сөйлеп, түбінде Б. Момышұлының аңызға айналған ерлігі жайлы та­лай роман, дастандар жазыларына зор сеніммен қараған.

Б. Момышұлының осы тарихи мәні бар әңгіме-дәрісін өткізу алдында Қаныш Сәтбаев қысқаша кіріспе сөз сөйлегенде: «…Көз алдымызда өтіп жатқан оқиғалар даусыз бүкіл дүние жүзі тарихының игілігіне айналмақ, онымен болашақ ұрпақтан шыққан зерттеушілер де айналысатын болады. Бұл аса маңызды тарихи мәнді оқиғалардың, жарқын көріністердің ішінде Ұлы Отан соғысының барысында еліміздің тағдыры шешілген Москва үшін шайқас жүргізілген 1941 жылдың күзіндегі оқиғалар ерекше маңызды әрі оның принципті мәні бар[47]. Москваны қорғаудағы аса жауапты шептер, Қазақстанның абыройы мен даңқына орай, Қазақстанда генерал Панфилов жасақтаған дивизияға тапсырылды. Бұл оқиғалар біздің бәріміз үшін де өте маңызды әрі біз бұл аса зор шайқастар жөнінде тереңірек білуге тиістіміз.

Полковник Бауыржан Момышұлы сұрапыл шайқастарға қатысушы ғана емес, ол жетекші командир болды, сондықтан да оның әңгімелері бізге ерекше құнды болмақ»,- деп әңгіме-дәрістің болашақ ұрпақтарға арналған мән-мағынасына жете назар аударады.

1944 жылы 19 қаңтар мен 25 қаңтар аралығында академия залында күніне үзіліссіз бес сағаттан ғылым мен өнер саңлақтарының таңдаулы тобына полковник Бауыржан Момышұлы әңгіме-дәріс өткізді. Ешқандай даяр жазба текссіз суырып салма түрінде ауызша баяндалған осы лекция-дәрістің негізі стенограммаға түсірілген. Оны Б. Момышұлы машинкаға екі том көлемінде бастырып, бірінші данасын академик Қ. Сәтбаевқа тапсырып, екінші данасын өзімен бірге майданға алып кетті. Екінші данасына автор өз қолымен біршама өзгерістер, қосымшалар ендіріп бірде қаламмен, бірде сиямен жазылған қолтаңбасын қалдырған[50].

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Б. Момышұлы еңбектерінің тағы бір ерекше сипатын өз алдына айту керек сияқты. Ол – оның стиліндегі ұлттық өзгешелігі. Бұл әрине, проблемалы мәселе. Әдебиет тану ғылымында бұдан бірнеше жыл бұрын ұлттық өзгешелікті тек тілден іздейтін. Ол принцип бойынша, біз Бауыржанды орыс тілінде жазатын болғандықтан орыс жазушысы деп қарап, оның творчествосынан қазаққа тән ешқандай ұлттық сипат іздемес едік. Істің байыбына барып көрсек, мәселе ондай емес, басқаша. Бауыржанның шығармаларында аңғарған кісіге қазақ халқының ұлттық характерінің нышаны мен қазақ тілінің рухы, құрылысы, кестесі байқалып-ақ тұрады. Жазушы Дмитрий Снегин Б. Момышұлының осы бір жазу ерекшелігін жақсы аңдаған: «Оның шығармаларының барлық образдық құрылысы авторының қазақ екеніне айқын айғақ болып тұрады. Және аударма емес, туынды екендігі де анық көрінеді» дейді ол. Шынында да қазақ тілінен орыс тіліне аударылған көп төмен қол кітаптардан тура орыс тілінде жазған Бауыржан шығармаларының түпнұсқалық, ұлттық белгі, қасиеттері басымырақ екені даусыз ғой. Әңгіме Момышұлының қазақтың психологиясын терең біліп жазатындығында ғана емес, казақтың мақал-мәтелдерін яки Абай поэзиясы мен халық поэзиясынан көп өлең үлгілерін пайдалануында да емес. Әңгіме жазушының суреттеп отырған өмір шындығына қазақ топырағында туып, өскен байырғы адамның көзімен қарап, барлық суретке өз бейнесінің бедерін салған ерекшелігінде.

Мысалы, Панфиловтың образын жасарда Бауыржан туған әкесін еске алады, оның әкелік жарқын бейнесін, мейрімді жылы шырайын көзіне елестетеді; өзінің под­полковник Кургановпен кақтығысып қалған әңгімесін еске түсіріп былай дейді: «Кургановтың соңғы жекуі маған оңай тиген жоқ, бірақ кейін әңгіме үстінде «жігіттер», «сен», «хал мынадай, Момышка» деген жақын да жылы сөздерін естігенде егіліп кеттік. Егер дәл осы заматта менің өлген әкем тіріліп, мына әңгіменің басы-қасында болса, баласын орыс подполковнигінің «Мо­мышка» дегенін өз құлағымен естісе, ол маған өзі сыбырлап: «Балам, мына орыс жігіті қызу сөйлейтін кісі екен, бірақ жақсы, адал жігіт көрінеді. Өзіңнің туған ағаңдай көр», деген болар еді.

Командир Момышұлының тіпті ұрыс майданының ертеңі туралы мынадай бір жоспарының өзінде нағыз қазақша ойлап топшылаудың қалпы көрінбей ме: «Бізде екі жол бар – дейді Бауыржан,- бірі жақын жол, бірақ жақын да болса алыс жол – жарлық бойынша жалғыз Трошкованы алу керек екен, мұнымен біз мақсатқа жетпейміз. Екінші жол алыс, бірақ алыс та болса жакын – ол алты деревняның алтауын да алып, жол біткеннің бәрін қолға түсіру жолы».

Айнала дүниеге, өмір құбылыстарына өстіп өзіндік тұрғыдан қарап, туған халқының ұлттық характерінен өткізе тану — Бауыржан творчествосының айқын сипатының бірі.

Б. Момышұлының тілінде кейіпкерлерін характерлеріне лайық сөйлету шеберлігі болғанмен, өз тарапынан баяндау, бейнелеу, керіктеу шеберлігі мол. Кемшілік дегеніміздің ден көпшілігі жоғарыда айтқандай Бауыржанның әдебиетке кешеуілдеп келуімен, творчестволық тәжірибесінің кемдігімен, қаламының әлі ұшталып, төселіп жетілмеуіне байланысты деп білеміз.

Жазушы Бауыржанның аз уақытта еңсерген еңбегі былай да орасан үлкен. Бірақ бұл Бауыржан талантының жеткен шегі емес. Оның таланты мол мүмкіншілігін енді ашып келеді.

Творчестволық күш-қуаты гүлін мол жара бастаған қайратты, қайсар шабытты, жауынгер жазушы халқының ортасында, бақытты бейбітшілік жағдайда бойындағы бар мүмкіншілігін сарқа жұмсап, көп жемістер беріп кеткен.

Қатардағы солдаттан полковник дәрежесіне, взвод командирінен дивизия командиріне жеткен атақты гвар­деец Бауыржан Момышұлын білмейтін жер жоқ десек асырып айтқан болмаймыз. Жақсылық жатпайды. Ұлы Отан соғысы аяқталмай тұрған кездің өзінде-ақ баталь­он командирі Бауыржанның даңқы жер жарды. Аты-жөнін сырттан есгіген адам халқымыздың қаһарман ұлының кескіні мен келбетін бір көруге құштар болары, сол кісіге ұқсағысы келері анық. Александр Бектің «Арпалыс» атты (орысша «Во­локоламское шоссе») кітабын оқығанда, әр оқырман Бауыржанның өзін көргендей, тіпті көп жыл таныс, сырлас болғандай эсер алады. Шындықты айтқан шынайы көркем шығармаға не жетсін. «Арпалысты» мен әсіресе нағыз шындығы үшін, Бауыржанның бейнесін айнытпай, бұлжытпай жарқын түсіргені үшін жақсы көрдім. Бауыржан мұнда басты герой рөлінде танылады. Өзінің нақты тұлғасымен, ерлік іс-әрекетімен, терең ой-мүддесімен, ерекше мінез-құлқымен танылады. Бауыржан образының соншалықты жанды, әсерлі, ақиқат нанымды болып шығуының үлкен себебі бар. Бек бұл кітабын жазудан бұрын майданда болып, Бауыржан қатынасқан көп оқиғаларды өз көзімен өткерген, майдан өмірін әбден зерттеп, соғыс шындығынан тікелей әсер алған, оның үстіне өзінің сүйікті кейіпкері Бауыржанның жинаған бай материалын, бақылауларын, әсерлерін молынан қорытып, іске асырған. Сөйтіп, повесте Бауыржанның кейіпкерлік қана емес, авторлыққа барабар қатынасы бар екені шығарманың рухы мен сарынынан да, образдық құрылыстан да айқын байқалады. Кейін Бауыржанның өзі жазған мемуарлары сол «Арпалыстың» жалғасы сияқты. «Комсомольская правда» газеті осы «Арпалыс» повесті Куба революциясының көсемі Фидель Кастроның күнбе-күн оқитын сүйікті кітабының бірі болып алғанын хабарлады. Бұл факт бәрімізді де мақтаныш сезіміне бөлейді.

Халық жүрегінен ерлік бейнесімен орын алған Бауыржанның есімі жұрт аузында аңызға айналды, көптеген ақын, жазушылардың өлең, әңгімелеріне өзек болды.

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1. Аманжол Қ. Баукеңнің университеті // Егемен Қазақстан, №181 (25578) 23 мамыр сенбі 2009 жыл
2. Аманжол, Қ. Баукеңнің университеті // Егемен Қазақстан. — 2008. — №48, 23 ақпан. — Б.5. : фото
3. Апатанов К. Человек-легенда: К 90-летию Бауыржана Момышулы // Панорама Шымкента. — 2000. — 3 ноября
4. Апатанов Қ. Аңыз адам Шымкентте оқыған // Оңтүстiк қазақстан. — 2000. — 7 қараша
5. Аупбаев Ж. Сырымды саған айтам. – Алматы, 1990. – 7-17 бб.
6. Ахметова З. Шуақты күндер. – Алматы, 1987. – 262 б.
7. Әбілұлы М.  ХХ-ғасырдың күлтегіні: Қазақ халқының қаһарман-жазушысы Бауыржан Момышұлының 100 жылдығына орай  // Жұрағат. — 2007. — №6. — Б. 10-11
8. Әлімбаев М. Толқыннан толқын туады. – Алматы, 1992. – 122-132 бб.
9. Қаһарман Бауыржан Момышұлы (1910-1982). Фотоальбом. – Алматы, 2008.- 192 б.
10. Әлімбаев М. Толқыннан толқын туады. – Алматы, 1992. – 144-148 бб.
11. Момыш-улы Бауыржан. «Наша семья».- Калинин: Книжное издательство, 1956. — С. 173.
12. Бауыржан батыр. – Алматы, 1991. – 352 б.
13. Егембердиева Ж. Өмірінің өзі дастан. – Алматы, 1990. – 320 б.
14. Қалдыбайұлы Т. Бауыржан батырға барғанда. – Алматы, 1982.- 215 б.
15. Егеубаев, А. Бауыржан мен Ержан // Қазақ әдебиеті. — 2005. — №7, 18 ақпан. — Б.10.
16. Ешджанова С. Сменив оружие на перо: К 90-летию Бауыржана Момышулы // Панорама Шымкента. — 2000. — 3 ноября
17. Жамбыл. Ел қадірін біл, балам. – Алматы, 1996. – 515-529 бб.
18. Бауыржан Момышұлы туралы естеліктер / Құрастырған: М. Мырзахметұлы. – Алматы, 2007. – 208 б.
19. Жұмабек С.Ақиқат шындықты талап етеді  // Ақиқат. — 2006. — №5. — Б. 37-42. : фото
20. Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар. – Алматы, 1998. – 368 б.
21. Жұмағұл С.  Өшпес ерлік, өр тұлға  // Ақиқат. — 2006. — №7. — Б. 21-27. : фото
22. Иманасов С. Партизан Қасым Қайсенов // Әдебиет айдыны. — 2007. — №5, 8 ақпан. — Б. 4-5. : фото
23. Иманбекұлы Т. Ұлағат ұясы. – Алматы, 1994. – 221 б.
24. Момышұлы Б. «Капитан Лысенко» // «Әдебиет және исскуство» журналының №2, №7 сандарында 1958 жыл.
25. Момышұлы Б. «Возмище деревняс» // «Советский Казахстан» газетінің № 1, № 2 сандарында 1958 жылы.
26. Кравченко Т. Сын своего народа // Панорама Шымкента. — 2000. — С. 10 ноября
27. Қалдыбай, М. Адам не үшін өмір сүреді? Бауыржан Момышұлы шерткен сыр [Текст] // Түркістан. — 2003. — № 44, 30 қазан. — Б. 6
28. Қаратаев М. Шеберлік шыңына. – Алматы, 1963. – 337-353 бб.
29. Масатбаев О. Момышұлына ескерткіш орнату неге кешеуілдей береді? [] : «Бауыржан Момышұлының мұрасы және патриоттық тәрбие» бағдарламасның және Төле би қорының үйлестірушісі Оралжан Масатбаевпен сұхбаттсақан Е.Зәңгіров // Нұр-Астана. — 2006. — №4, 1 ақпан. — Б. 6.
30. Маталиева А. «Москва  үшін   шайқас» романының өмірге келу тарихынан // Қазақ тілі мен әдебиеті.-2006.- №12.-102-106 б.
31. Молдабек Ш. Батырын бағалаған ауыл: Б.Момышұлы — 90 жаста // Шымкент келбетi. — 2000. — 3 қараша
32. Жамбыл. «Қазақ майдангерлеріне хат» («Балама хат»). Өлең // «Правда» газеті, 1943 жылы 6 февраль.
33. Қалдыбаев М. Ұмытылмас кездесулер. – Алматы, 1979.
34. Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 2000. – Т.1. – 480 б.
35. Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап / ауд. М. Қазбеков. – Алматы, 1991. – 400 б.
36. Момышұлы Б. Офицердің күнделігі. – Алматы, 1952. – 130 б.
37. Мусаева Н., Бейсенбаев М. Ұлағаты мол тағдыр [] : биография отдельного лица // Ақиқат. — 2005. — №5. — Б. 11-15. — Библиогр.: кітаптардың аты 11.
38. Мырзахметұлы М. Аңыз-Адам: Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің каферда меңгерушісі… әңгімелескен К. Сәттібайұлы // Егемен Қазақстан. — 2005. — №284, 21 желтоқсан. — Б.5.
39. Нұршайықов Ә. Ақиқат пен аңыз. – Алматы, 2004. – 396 б.
40. Садықова Ә. Батырлардан қалған өсиет // Егемен Қазақстан. — 2007. — № 72 — 75., 22 наурыз. — Б. 9. : фото
41. Садықова Ә. Е. Бауыржанның қанатты сөздері [Текст] // Қазақ батырлары. — 2003. — № 9, Қыркүйек. — Б. 15
42. Рәшев М. Ерлік дастаны. – Алматы, 1978.
43. Сәттібайұлы К. Ер Баукеңнің қызы Елена ата жұртқа бір келіп қайтсам деп армандайды // Егемен Қазақстан. — 2005. — №19, 29 қаңтар. — Б. 4.
44. Смағұл Б. Ірілікті аңсау : ауған соғысы ардагерлер ұйымдарының «Қазақстан ардагерлері» қауымдастығы төрағасының орынбасары // Жас Алаш. — 2007. — № 37. 8 мамыр. — Б.5.: фото
45. Уәкілқызы, Ж. Соғыс-тірілердің тамұғы: / Алғысөзін жазған полковник О.Әлмұхамбетов // Қазақстан сарбазы=Воин Казахстана. — 2005. — №21, 20 мамыр. — Б.3
46. Момышұлы Б. Ұшқан ұя. Көптомдық шығармалар жинағы. – Т.1. – Алматы, 2008. – 248 б.
47. Человек, у которого не было фамилии // Панорама Шымкента. — 2000. — С. 10 ноября
48. Шермаханова Р. Қазақ әйелдері бойындағы патриоттық (елжандылық) сезім көріністері [Текст] // Ұлт тағылымы. — 2004. — №1. — Б. 8-12. — Библиогр.:14 аталым
49. 40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті. – Алматы, 1998. – 107-109 бб.
50. Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы, 2000. – 480 б.