Дипломдық жұмыс: Бидайдың жалпы сипаттамасы

Кіріспе

 

Әдебиеттерге шолу

II.Бидайдың жалпы сипаттамасы

II.1. Бидайдың түрлері

II.2. Бидай егілетін аймақтарды өңдеу

III. Бидайдың геномдық құрылымы

III.1.Бидайдың геномының генологиясы

 

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қай дәуірді алсақ та адам өмірі бидаймен тығыз байланыста болған. Осы кезге дейін сақталған кейбір қолжазбаларға көз жүгіртсек, дақыл тарихы тіпті де әріден басталатынын байқаймыз. Мәселен біздің дәуірімізге дейінгі 883 – 856 жылдарда жазылған Ассирия патшасы II – ші Ашурнасиралдың шежіресінде оның Наири еліне жорыққа шығу тарихы баяндалумен қатар, осы елдегі бидай өнімін жинап, бастыру туралы да деректер бар. Бидайдың әртүрлі ерекшеліктері біздің дәуірімізге дейінгі екі мыңыншы жылдары – ақ адамға белгілі болғандығы және сол кездің өзінде – ақ бұл дақыл кең көлемде егіліп, пайдаланылғаны мәлім.

Бидайдың бізге белгілі алғашқы түрлері бір дәнділер мен қос дәнділер болатын. Қос дәнділер біздің дәуірімізге дейінгі 7000 – шы жылдары Ефрат пен Тигр өзендерінің аралығында, онан кейін шамамен біздің дәуірімізге дейінгі 4000-шы жылдары Батыс Азияда, Мысырда өсірілген.

Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша екі жүз миллион гектардан астам жерді бидай алқабы алып жатыр.

Қазақстан территориясын мекендеген тайпалар егіншілікпен өте ерте заманнан – ақ айналысқан.

Қазіргі көзқкарас бойынша бидай полифилеттік жолмен шыққан екі туыстасқа жататын үш түрдің немесе Е.Р.Моррис пен Э.Р.Сирстің жаңа классификациясы бойынша бір ғана Triticum туысына жататын әртүрлі плоидты үш түрдің будандасуы арқасында пайда болған. Бидайдың амфидиплоидтарының пайда болу схемасы  кестеде көрсетілген.

Н.И.Вавиловтың болжамы бойынша бидайдың шыққан, егіншілікке еніп, таралған ортасы мына аймақтар болып саналады: Алдыңғыазиялық (мәдени жалғыз дәнді, тургидум, қатты, жұмсақ, шығыс және персид, тимофеев, мех және тағы басқа бидайлар), жерортатеңіздік (қос дәнді – эммер, поляк, кәдімгі қос дәнділер және қатты бидайлар), абссиндік (қатты, поляк, тургидум және қос дәнді – эммер бидайлары). Орта азия аймағы аласа және домалақ дәнді бидайлардың алғашқы шыққан жері ғана емес, сонымен қатар жұмсақ бидайлар үшін де қайта қалыптасу ортасы болды. Бидайдың пайда болу және егіншілікке таралған орталары туралы осы айтылған тұжырымдамаларды қазіргі кезде ғалымдардың көпшілігі мақұлдап отыр.

Бидайдың шыққан жері – алдыңғы Азия, орталығы – қазіргі Иран, т.б. елдер. Бұдан бидайдың 18 түрі, оның ішінде жұмсақ бидай тараған. Жерорта теңізі орталығынан (Греция, Италия) қатты бидай шықты. И.С.Сүлейменовтың (1973) топшылауынша, біздің елімізде Семей маңында бидай суармалы жерлерде 1834 жылдан өсіріле бастады, XIX ғасырда ол қазіргі Қостанай, Ақмола, т.б. облыстар аумағында себілген, ал XX ғасырдың басынан республикамыздың барлық жерлерінде өсірілуде. Бидайдың дүние жүзіндегі егіс көлемі 220 млн/га, ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде ол бірінші орын алады. Бидай өндірудегі ірі мемелекеттер қатарына Қытай, АҚШ,ресей, т.б. жатады. Қазақстан республикасында өсірілетін бидай астығының 80% — дан астамы Солтүстік қазақстан аймағының үлесіне тиеді.

Дәннің жылтырлығына, көлемдік массасына, түсіне, сары пигменттердің мөлшеріне, т.б. қарай қатты бидайға жоғары талаптар қойылады. Талапқа сәйкес қатты бидай екінші типке жатады және қоңыр янтарлы және ашық янтарлы болып екі подтипке бөлінеді. Әрбір подтип үш класты және классыз бидайды біріктіреді. Класты астықта кем дегенде 22 – 28% дән уызы болуға тиіс және екінші топтан төмен болмау керек, көлемдік масса 770г/л және одан да жоғары болады, бидай дәнінің басқа типтері 10 – 15% — дан аспайды және астық қоспасы 15% — дан аспауға тиіс: класты бидайдың барлығында дәннің түсі тиісті тип пен подтиптің түсіне сәйкес келуі керек: астық аурудан, қызып кетуден аман болуға, нақты сортқа тән түсі мен қалыпты иісі сақталуға тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттерге шолу

 

Өсімдіктердің дүние жүзілік ресурстарын зерттей отырып Н.И. Вавилов басты-басты екпе өсімдіктердің шығу орталықтарын 8 ошаққа бөлді, индиялық ошақ – күріштің, қант қамысының, цитрустардың отаны, ортаазиялық ошақ – бидайдың, бұршақтың және басқа дақылдардың отаны, Қытай – дәнді дақылдар (тары, қарамақ, сояның), алдыңғы азиядан бидайдың және қарабидайдың көптеген формалары және жеміс-жидектердің біраз түрлері шыққан. Одан басқа жерорта теңізі, абиссина, оңтүстік Мексика, Оңтүстік Америка ошақтары бар. [1].

Тұқым, сорт және штамм дегеніміз белгілі бір тұқым қуалайтын ерекшеліктері бар, адам қолдан жасап шығарған организмдердің популяциясы. Бір тұқымның, сорттың немесе штаммның ішіндегі дарақтардың тұқымқуалаушылық жағынан бекіген, ұқсас, ортақ қасиеттері болады. Олар беретін өнім, физиологиялық және морфологиялық қасиеттердің белгілі бір жиынтығы және сыртқы орта факторларына бір типті жауап беруі Селекция үшін қажетті бастапқы материалды білмей, олардың шығу тегі мен эволюциясын зерттемей тұрып, өсімдіктердің қазіргі бар формаларын жаңарту, жақсарту мүмкін емес [2].

Қандай болмасын тұқым, сорт, штамм одан белгілі бір өнім алу мақсатында шығарылады. Жекелеген қасиеттер мен белгілердің тұқым қуалау заңдылықтарын ескере отырып, селекционер өзінің қалауы бойынша будандастыру арқылы оларды келесі ұрпақтарда бір-біріне сәйкестендіріп дамыта алады. Мысалы, бидай дәнінің сапасы оның сабанына, жүгері сабағының ұзындығын собығының мөлшеріне т.б. белгілеріне сәйкестендіру болады. Мұндай белгілердің тұқым қуалауы Мендель заңдарына сай жүреді. Осы заңдылықтарды терең білгенде ғана селекционер әртүрлі будандастыру әдісітерін қолдана отырып, организмнің бойындағы қажетті қасиеттерді дамытып, қажетсіздерін алып тастай алады.

Селекцияда өсімдіктердің әртүрлі сорттарына тән генетикалық ерекшеліктерді бір-біріне ұластыру үшін комбинативтік өзгергіштік қолданылады. Мысалы, селекционер П.П. Лукьяненко өзінің атақты безостая-1 сортты бидайын шығаррарда бастапқы материал ретінде аргентиналық клейн – 33 жаздық бидайын және лютесценс күздік бидайын алған. Сонда безостая 1 клейн 33-тен сабағының қысқалығын, тез пісіп-жетілетіндігін және дақ ауруына төзімділігін, ал лютесценстен күздік белгісін тұқым қуалап алған [1].

Өсімдіктер селекциясында мутациялық өзгергіштік те кеңінен қолданылады. Мутация – тұқым қуалайтын өзгергіштіктің бастапқы қайнар көзі. Кез-келген өсімдікте өздігінен әртүрлі мутация пайда болып жатады. Табиғи жағдайда мутацияға табиғи сұрыптау әсер етеді. Ал қолдан сұрыптауда мутацияны селекционер өзі жасайды.

 Сорттар өздерінің тұқым қуалайтын ерекшеліктері жағынан жабайы ата тектеріне өзгеше болады. Жабйы формаларға қаншама қолайлы жағдай туғызып, қолда өсірсе де, өздерінің қолға үйретілген туыстарындай өнім бере алмайды.

Өсімдіктердің екпе, формаларын адам тек секірмелі түрде өздігінен болатын мутацияны қолдан сұрыптаудың негізінде бірнеше буын бойы қалыптастыру арқылы алған. Сонымен бірге қазіргі кезде селекцияда экспериментальды немесе индукциялық мутагенезді қолдану кең етек алып отыр. Бұл мақсатқа радиация, химиялық қосылыстар сияқты түрлі мутагендік факторлар қолданылады. Селекцияда радиоактивті сәулелер қолданудың пионерлері Ресей ғалымдары Надсон, Филиппов, Делоне және Сапегиндер болып есептеледі [3].

Өсімдіктер селекциясы үшін үлкен маңызы бар тұқым қуалайтын өзгергіштіктің бір түрі – полиплоидия. Соңғы жылдары жүогізілген зерттеулердің негізінде көптеген полиплоидты формалар алынды. Хромосом сандарын екі есе көбейту, яғни диплоидты жағдайдан тетраплоидты жағдайға келтіру өсімдік көлемінің ұлғаюына, кейбір органдары салмағының артуына ықпал етеді. Мысалы, тетраплоидты қара бидайдың (Федоров шығарған) 1000 дәнінің салмағы 55-56 гр, ал сол сортқа жататын диплоидты формасының салмағы 29 г.

Селекцияда будандастырудың әртүрлі жүйесі қолданылады. Ол туыстық будандастыру – инбридинг. Туыстық будандастыру генотиптері жағынан бір-біріне жақын организмдердің арасында болатындықтан олардан көбінесе гомозиготалы ұрпақ алынады. Ал мұндай будандастыруды ұзақ уақыт пайдаланып, өсімдіктердің бойында пайдалы қасиеттері бар гомозиготалы таза линияларын алуға болады. Туыстық будандастыру өсімдіктердің селекциясы үшін қажетті таза линиялар алу мақсатында кеңінен қолданылады.

Популяция құрамындағы рецессивті гендердің көпшілігі организм үшін тиімді бола бермейді, сол себепті егер туыстық будандастыру жиі қайталанса, сорт азғындайды. Сондықтан туыстық емес будандастыру әдәсә қолданылады. Мұндай жағдайда әртүрлі линияларға жататын дарақтар будандастырылады, соның нәтижесінде олардың ұрпағының тұқым қуалайтын қасиетері жақсарады [2].

            Қ. Әренов қабықсыз бидайлар астық бастыру кезінде масақша қабықшасынан оңай ажырайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш емес. Қос дәнділер (қабықты) керісінше масақша және гүл қабықшаларынан оңайлықпен ажырай қоймайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш келетінін анықтаған. [1]

М. Жанзақов Қазақстанның оңтүстігінде жаңа оңтүстік – шығысында Орта Азияның тәлімі жерлерінде өсірілетін бидай сорттары (Кресная звезда, Эритросперум – 841 және т.б.) кең тараған. Жаздық бидайдың Оңтүстік пен Шығыс Қазақстанда егілетін сорттары қазіргі классификация бойынша басқа топтарға жатқанымен, өздерінің қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке экологиялық топ құрайды. Бірқатар шөлді және таулы жерлдерде ортаазиялық суармалы жерлер тобына жататын сорттар кездеседі. Басқа аймақтық топтардың ішінде біздің жерлеріміз үшін ең маңыздылары – солтүстік – орыс, орталық – орыс, гибридті солтүстік – американ, батыс – европалық орманды және орманды – дала топтарына жататын бидайларды топтастырған. [2]

Сорттарды шығаруда және аудандастыруда экологиялық классификацияны К.И.Вавиловтың басшылығымен К.Л.Флякобергер, М.М.Якубцинер және басқалар жасаған. Соңғы кездері Ф.М.Куперманның жұмыстарының негізінде бидайдың басқа классификациясы жасалды. Бұл классификация бидай түрлерінің морфофизииологиялық сипаттамаларын әрі өсіп – даму ерекшеліктерін терең зерттеу арқылы жасалды. [3]

Халық шаруашылығындағы маңызы: Жаздық бидай —  маңыздылығы жағынан дәнді дақылдар арасында бірінші орын алады және еліміздің барлық аймақтарында егіледі. Ол өте құнды тағамдық дақыл. Дәнінде 18-24% — ға дейін ақуыз болады. [4]

Жаздық бидайдың массасы мен масақшалары түптену кезінде қаланады. Масақтағы масақшалар мөлшері осы кездегі өсімдіктің ылғал және қоректік заттармен қамтамасыз етілуіне байланысты. Тозаң мен тұқымбүршік құралар кезде ылғалдың өте жетіспеуі,тозаңдануы зиянын тигізеді де алақат дәнділікке,тіпті бос масақтылыққа әкеліп соғады.Ауаның өте құрғақтығы мен аңызақтылығынан өсімдіктің зақымдануын ыстық ұру деп аталады. [5]

     Жұмсақ және қатты бидайлардың бірқатар биологиялық қасиеттері бойынша айырмашылықтары бар екенін есте сақтау керек. Жұмсақтың қаттыға қарағанда топырақ пен температураға талаптары төмен. Қатты бидайдың пісуі жұмсақтан кеш, бірақ ол жатып қалу мен үгітіліп – шашылып қалуға төзімдірек, гессен шыбынынан аз зақымданады, тат және тозаңды күйе ауруларына шалдығуы сиректеу. Қатты бидайдың топырақ құрғақшылығына төзімділігі нашарлау, бірақ жұмсаққа қарағанда ауа құрғақшылығына төзімділігі артық. [6]

Күздік бидайдың жаздықпен азық-түліктік  маңызы бірдей бола тұра, ұйымдасытыру – шаруашылық  құндылығы одан жоғары.  Күздегі егіс және жаздық бидаймен салыстырғанда өте ерте жину (7-10 күндей), өндіріс құралдары мен адам еңбегін толық және бер келкі пайдалануға мүмкіндік береді. [7]

Күздік бидай үшін құнарлы, ылғал жеткілікті,  арам шөптерден таза, рекацмясы бейтарап (рН 6-7,5) қара және қара-қоңыр топырақтар өте қолайлы. Құмдауыт топырақтарда ол өнімді өте аз береді. Азот пен фосфорды түптену – гүлдеу, калийды масқтану және гүлдеу кезеңдерінде өте көп қажет етеді.       Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық кезеңін қосып есептегенде) 180 -300 күн аралығында. [8]

Солтүстік Қазақстанның төрт облысының үлесіне жаздық бидайдың 80%-дан астамы тиеді, ал оның ішінде қатты бидай 3-5%. Қазақстанның солтүстігінде қатты бидайдың егіс көлемінің оның өндірісінің азаюының негізгі себебі – оның биологиялық ерекшеліктерін ескеру мен өсіру технологиясының кемеліне жетпегендігі. [9]

Қарабидай – бидайдан кейінгі маңызды астық дақылы болып есептелінеді. Ұндық – нандық сапасы бойынша, ол тек бидайға ғана орын бергенімен, нанның калориялығы одан кем емес, тіпті кейбір дәрумендер (рибофлавин) мөлшері артық. Қарабидай дәнін крахмал мен спирт алуға, ұнын нан дайындауға, ұн қалдықтарын малға концентратталған жем ретінде пайдаланады. Дәнінің құрғақ затында орташа 12,85% ақуыз, 80,9% көмірсулар болса, қалған заттар мөлшері бойынша бидайдан айырмашылығы шамалы. Қарабидай дәнінің қоректік құндылығы мен химиялық құрамы бойынша арпадан айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық заттары жақсы қорытылады. [10]

    Дәнді астықтардың мәуесін, жемісін әдетте дән деп атайды. Дәндерді бір-бірінен айыратын ерекше белгілері болады. Қауызсыз дәнді астықтарды (бидай, қара бидай) түйген кезде масақтан дәндері тез ажыраса, қауызды астықтардың дәндері гүл қауыздарынан ажырамайды. [11]

Дән өнген кезде ең алғаш өсетіні немесе ұрықтық тамырлары. Іле бұл тамырлар шашақтанған соң, қосалқы немес үстеме тамырлар пайда болады. Әр түрлі дәнді дақылдардың бастапқы тамырлар саны әр қилы: жаздық бидайда – 5, күздік бидайда – 1, қара бидайда – 4 болады. [12]

Түрлі дақылдардың түптену буынының пайда болатын сабақтар саны: күздіктерде 3 – 5, жаздықтарда орташа 1,5 – 2,5. Түптенулілік жалпы және өнімді болып ажыратылады. Жалпы түптенулілік – бір өсімдікке келетін барлық сабақтардың, ал өнімді түптенулілік – қалыпты жетілген, жеміс беретін сабақтардың орташа саны. [13]

Балауызданып пісу кезеңінде масақты астықтар сарғаяды, ал жүгері, тары және қонақтарылар әлі жасыл күйінде болады. Дән толысқан, пішіні мен түсі қалыптасқан, тек қана дәннің ұзына бойы қыртысында әлі жасыл түс сақталған. Ол балауызданып пісудің соңында ғана жоғалады. Дән балауызтәрізді, тырнақпен үгітіледі, ылғалдылығы 22 – 30%. Бұл кезең де 10 – 12 күнге созылады. Балауызданып пісудің соңына қарай астықтарды бөлектеп оруға болады. [14]

Барлық астықтар дәніндегі ақуыздардың мөлшері, олардың егістері оңтүстік пен шығысқа қарай жылжығңан сайын арта түседі. Ол өңірде өсірілетін астықтардың дән сапасын климат құрғақшылығ мен топырақ азотының көп болуы әсер етеді. [15]

Осы топтардың әрқайсысы, түрлерді тек қана хромосом мөлшерімен ғана емес, генетикалық табиғатына байланысты басқа да белгілерімен де біріктіреді. Бірінші топ төңірегіндегі. Бірірінші топ төңірегіндегі бидай түрлері өзара оңай буындасады; әр топтарға жататын бидай түрлерін буындастыру қиынға соғады және олардан алынған ұрпақ жеміссіз немесе жеміс беруі өте төмен. [16]

Әр түр түршелерге бөлінеді. Түрлердің түршеге бөлінуіне масақ пен тұқымның тек морфологиялық тұрақты белгілері негіз болады. Бұл классификация біржақты және жасанды болып шықты: ол форманың биологиялық сипаты туралы түсінік бермейді, оларды экология және географиямен байланыстыра алмайды. Бірақ ол сорттарды морфологиялық жүйелеуге негіз болумен тәжірибелік мақсатта құнды және сыртқы белгілері бойынша олардың сан-алуан түрлерін ажыратуға мүмкіндік береді. [17]

Әр түршенің өзіне морфологиялық белгілері, бірақ бастысы биологиялық және өндірістік ерекшеліктері бойынша, өзара айырмашылығы (ылғый емес) болатын бірқатар сорттар кіреді.Бір түршенің өзінде күздік және жаздық, ерте-және кешпісітін сорттар болуы мүмкін;  олардың өзара қысқа, құрғақшылыққа, аурулар мен зиянкестерге, үгітіліп-шашылып қалуға төзімділігі және т.с.с. қасиеттері бойынша айырмашылығы болуы мүмкін.Жұмсақ бидай сорттарының көп бөлігі эритроспермум, ферригенеум, лютесценс және мильтурум, ал қатты бидайдікі – гордейформе мен мелянопус түршелеріне жатады. [18]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Бидайдың жалпы сипаттамасы

 

Жалпы бидайдың (жабайы және мәдени) 22 түрі бар. Оларды генетикалық және морфофизиологиялық қасиеттеріне байланысты бес топқа

Морфологиялық белгілері бойынша бидайдың барлық түрлері кәдімгі (қабықсыз) және қос дәнді (қабықты — пленкалы) бидайлар болып екі топқа бөлінеді.

Қабықсыз бидайлар астық бастыру кезінде масақша қабықшасынан оңай ажырайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш емес. Қос дәнділер (қабықты) керісінше масақша және гүл қабықшаларынан оңайлықпен ажырай қоймайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш келеді. [1]

Ауыл шаруашылық өндірісінде бидайдың негізінен екі түрінің (жұмсақ және қатты бидай) көптеген сорттары пайдаланылады. Осы екі түрдің бір – бірінен айырмашылық белгілері кестеде көрсетілген.

Бидайдың осы екі түрі масақтарының қылқанды немесе қылқансыз болуына, масақтарының қылқандарының және дәндерінің түсіне қарай, масақша қабықшаларын түк басу шамасына қарай көптеген ботаникалық түрлерден тұрады.

Жаздық бидайдың қылқансыз жұмсақ түрлерінің ішінде ең көп тарағаны альбидум (масағы мен дәнінің түсі ақ), мильтурум (масағы мен дәні қызыл түсті, масақшасының қабықшалары түксіз) және пиротрикс (масағы мен дәні қызыл түсті, қабықшалары түкті).

 

Бидайдың жұмсақ және қатты түрлерінің айырмашылық белгілері

Белгілер	Жұмсақ бидай	Қатты бидай
Масақтық түр	Кесе — көлденең ені дөңгелек, бүйіріне қарағанда алдыңғы жағы ендірек	Кесе — көлденең ені төрт бұрышты, алдыңғы жағының ені бүйірімен тең немесе одан сәл енсіз
Масақтың тығыздығы	Көбінесе сирек, арагідік тығыз	Тығыз
Сиымдылығы	Қылқанды немесе қылқансыз, қылқандарының ұзындығы масақтан қысқа, бүйірінен тарауланып шығады	Қылқанды, қылқансыз түрі сирек кездеседі. Қылқандары ұзын, бір-біріне параллельді немесе алдыңғы жағынан тарауланып шығады
Масақшаның қабықшалары	Ұзына бойына қатпарланып, түбі ішіне қарай қабысқан, тісшелері ұзын	Тегіс, түр жағы қабыспаған, енді, тісшелері қысқа
Сабағы	Сабақтың масақтан төмен орналасқан бөлігі көбіне қуыс, кей  жағдайда толық болады	Негізінен толық болады
Дәннің формасы	Жоғарғы жағы жіңішкере түскен,орта жолы жұмырланып,дөңгелектенген.	Қырланып, әсіресе бораңда төңірегі, орта жағы дөңестенген.
Дәнінің ұрығы	Дөңгелекше, көбіне ойлыстау, сүйірленбеген	Сопақша, дөңестеу, сүйірленген
Айдаршасы	Анық білінеді, түктері ұзын	Болар — болмас көрінеді, түктері қысқа

 

 

    Бидайдың сорттары биологиялық қасиеттеріне және сыртқы ортаға төзімділігіне қарай белгілі бір аймақтарға бейімделген экологиялық топтарға бөлінеді. Қазақстанда өсірілетін бидайлардың ең маңызды экологиялық топтары мыналар:

1.Дала және орманды далалық шығыс тобы. Бұл топқа жататын бидайлар көктемгі құрғақшылыққа өте төзімді, дәннің толу мерзімі қысқа және осы кезде жылуды онша көп талап етпейді. Бұл бидайлар биологиялық қасиеттері жағынан біркелкі емес, орташа және орташа-кеш пісетін түрлерден тұрады. Негізінен Солтүстік Қазақстан мен Оңтүстік аймақтарда егіледі.

2.Орманды — далалық батыс – сібір тобы. Батыс Сібірде, Алтайда, Солтүстік Қазақстанның біраз жерлерінде таралған кеш пісетін бидай түрлерінен тұрады. Бұлар вегетацияның бірінші жартысында баяу дамиды, көктемгі құрғақшылыққа төзімді келеді.

3.Орманды және орманды – далалық шығыс сібір тобы. Бұған тез пісетін, құрғақшылыққа едәуір төзімді. Шығыс Сібір мен Шығыс Қазақстан бидай сорттары жатады.

4.Далалық волга тобы. Бұл бидайлар ерте пісетін, масақтанғанға дейін тез дамитын, қуаңшылыққа төзімді, пісу кезінде жылуды көбірек керек ететін сорттардан тұрады. Осы топқа енетін кейбір сорттар табиғи ортаға бейімделгіштігіне, құрғақшылыққа төзімділігіне, дәннің сапалы болуына байланысты оңтүстік-шығыс аймақтардан басқа жерлерде оның ішінде Қазақстанның көптеген аудандарында егіледі.

5.Орманды – далалық волга тобы. Бұл топтағы бидайлардың вегетация кезеңі ұзақ болады, масағы ірі, ылғалды көбірек керек етеді, қуаңшылыққа төзімсіздеу. Соның ішінен Безенчук – 98 сортын бөле – жара атаған жөн. Ол басқа аймақтарға да кеңінен тараған. Соңғы екі топқа да тән ертеректе кең тараған аралық сортқа Лютесценс – 758 жатады. Қазақстанның бірқатар облыстарында жерсіндірілген далалық оңтүстік және шығыс топтарына Харков – 46, т.б. сортттар жатады.

Қазақстанның оңтүстігінде жаңа оңтүстік – шығысында Орта Азияның тәлімі жерлерінде өсірілетін бидай сорттары (Кресная звезда, Эритросперум – 841 және т.б.) кең тараған. Жаздық бидайдың Оңтүстік пен Шығыс Қазақстанда егілетін сорттары қазіргі классификация бойынша басқа топтарға жатқанымен, өздерінің қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке экологиялық топ құрайды. Бірқатар шөлді және таулы жерлдерде ортаазиялық суармалы жерлер тобына жататын сорттар кездеседі. Басқа аймақтық топтардың ішінде біздің жерлеріміз үшін ең маңыздылары – солтүстік – орыс, орталық – орыс, гибридті солтүстік – американ, батыс – европалық орманды және орманды – дала топтарына жататын бидайлар. [2]

     Қазақстанның Оңтүстігінде және Оңтүстік Шығысында орта жерлерінде өсірілетін бидай сорттары.

     Жаздық бидайдың Оңтүстік  пен Шығыс қазақстанда егілетін сорттары қазіргі классификация бойынша басқа топтарға жатқанымен, өздерінің қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке экологиялық топ құрайды.

     Бірқатар шөлді және таулы жерлерде ортаазиялық суармалы жерлер тобына жататындар сорттар кездеседі.

     Сорттарды шығаруда және аудандастыруда экологиялық классификацияны К.И.Вавиловтың басшылығымен К.Л.Флякобергер, М.М.Якубцинер және басқалар жасаған. Соңғы кездері Ф.М.Куперманның жұмыстарының негізінде бидайдың басқа классификациясы жасалды. Бұл классификация бидай түрлерінің морфофизииологиялық сипаттамаларын әрі өсіп – даму ерекшеліктерін терең зерттеу арқылы жасалды. [3]

     Ф.М.Куперманның классификациясы  бойынша кәдімгі жаздық бидайлар бес морфофизиологиялық топтарға бөлінеді. Бірінші типке солтүстік, поляр маңы, шығыс – сібір, қиыр – шығыс, приморья экологиялық топтарының сорттары жатады. Бұл сорттар вегетацияның қай кезінде де суыққа төзімді келеді, жазы қысқа болатын жерлерге бейімделген. Тез дамиды, жапырақтары көп емес, масақтары қысқа әрі тығыз, дәндері майда болып келеді.

Екінші морфофизиологиялық типке дала – экологиялық тобына жататын сорттар жатады. Бұлар негізінен ерте пісетін, қысқы және ерте көктемгі ылғалды тиімді пайдаланатын жазғы құрғақшылық төзімді, тамырлары тез әрі жақсы дамитын, орташа жапырақтанатын, масақтары орташа немесе ірі келетін сорттар.

Үшінші морфофизиологиялық типке орта мерзімде және кеш пісетін жергілікті шығыс, солтүстік – америка, Скандинавия және солтүстік – батыс орыс экологиялық топтарына жататын сорттар кіреді. Бұлардың жапырақтары мол, масақтары ұзын цилиндр немесе шоқпар тәрізді, дән толысу кезінде суыққа төзімді болады.

Төртінші морфофизиологиялық тип кеш пісетін батыс – европалық орманды – дала және дала топтарына жататын сорттардан тұрады. Бұл сорттарға тән ерекшелік, жапырақтары мол, сабақтары мықты, масақтары ірі, цилиндр немесе шоқпар тәрізді, дәні ірі болады, тыңайтқышты көп қажет етеді.

Бесінші морфофизиологиялық типке батыс – сібір орманды – дала тобының және жарым – жартылай Солтүстік Қазақстанда егілетін, көктемгі және жаздың басында болатын суыққа, маусым – шілде айларындағы жауын – шашынға төзімді, дән толысу кезіндегі салқын ауаға шыдамды, сабақтану уақыты ұзақ, қуаңшылыққа бейімделген, негізінен кеш немесе сәл кешірек пісетін өнімділігі аз сорттар жатады.

Жоғарыда көрсетілген типтерге жатпайтын жаздық бидайдың көптеген сорттары ортаазиялық суармалы жерлерде өсірілетін бидайлартобына кіреді. Олар әдетте жаздық әрі күздік ретінде де пайдаланылады., көбіне ыстыққа, қуаңшылыққа өте төзімді болып келеді әрі тез піседі.

Бидайды морфофизиологиялық типтеріне байланысты классификациялау Н.И.Вавиловтың пікірлері мен Н.Л.Удольскаяның осы дақылдың сібір және волга топтарына жататын биотипін ашқан еңбектерінде негізделген.

Мұндай классификацияның бидайдың белгілі бір жағдайда өсіп – даму ерекшеліктерін, олардың қуаңшылыққа, аязға төзімділік қасиеттерін, морфогенезін, өнімділігін тереңірек түсінуге пайдасы зор.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II.1.Бидайдың түрлері

Жаздық бидай

     Халық шаруашылығындағы маңызы: Жаздық бидай —  маңыздылығы жағынан дәнді дақылдар арасында бірінші орын алады және еліміздің барлық аймақтарында егіледі. Ол өте құнды тағамдық дақыл. Дәнінде 18-24% — ға дейін ақуыз болады. [4]

     Жаздық бидай кебегі – барлық мал түрлері үшін бағалы концентратталған жем. Малға оның сабаны мен топаны да жем ретінде пайдаланылады.

     Биологиялық ерекшеліктері. Сорттары: Жаздық бидай тұқымы 1-2ºС  температурада өсіп — өне бастайды. Бірақ бидайдың ерте және жаппай көктеуі 5-7ºС температура. Жаздық жұмсақ бидай қаттыға қарағанда төменгі температураларға төзімдірек. Жаздағы жоғары температураларға ол салыстырмалы төзімді, әсіресе топырақта ылғал болуына байланысты. 38-40ºС температура мен жұмсақ жел жаздық бидайға қолайсыз әсер етеді де 10-17 сағаттан соң устьицаның жансыздануынан (семуінен) өнім мен оның сапасы төмендейді.

     Жаздық бидай өніп – жетілуінің алғашқы кезеңінде, оның жерүсті мүшелері мен тамырларының өсу қарқыны жай болады. Өсімдіктің түпенуі көктеуден 12-17 күн өткеннен кейін басталады. Жаздық бидайдың сабақтану фазасы басталысымен, оның өсуі жеделдейді. Қалыпты мүшелері құралады, жапырақ көлемі үлкейеді. Бұл кезеңде өсімдіктің ылғал мен қоректену жағдайларына талабы күшейеді. Ылғалды өсіп жетілу фазаларындағы сіңіруі шамамен мынадай: көгі пайда болғанда 5-7ºтүптену кезінде – 15-20º, сабақтану мен масақтануда – 50-60, сүттеніп пісуде – 20-30º, ал балауызданып пісуде 3-5%  (вегетациялық кезеңде пайдаланылатын судың жалпы мөлшерінен). Жұмсақ бидайдың транспирациялық коэффициенті 415, қаттты бидайдікі – 406.

     Жаздық бидайдың массасы мен масақшалары түптену кезінде қаланады. Масақтағы масақшалар мөлшері осы кездегі өсімдіктің ылғал және қоректік заттармен қамтамасыз етілуіне байланысты. Тозаң мен тұқымбүршік құралар кезде ылғалдың өте жетіспеуі,тозаңдануы зиянын тигізеді де алақат дәнділікке,тіпті бос масақтылыққа әкеліп соғады.Ауаның өте құрғақтығы мен аңызақтылығынан өсімдіктің зақымдануын ыстық ұру деп аталады. [5]

   Жаздық бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 15-115 күн.

     Жаздық бидай топыраққа өте талап қойғыштығымен ерекшеленеді. Бұл оның тамыр жүйесінің нашар жетілуімен байланысты. Оған қара және қоңыр топырақтар өте жақсы. Жаздық бидайға топырақ ерітіндісі бейтарап реакциялы  (рН 6 – 7,5) топырақтар өте қолайлы. Ол жоғары қышқылдылықты нашар көтереді, сондықтан қышқыл топырақтарды әктеуге тура келеді.

     Жұмсақ және қатты бидайлардың бірқатар биологиялық қасиеттері бойынша айырмашылықтары бар екенін есте сақтау керек. Жұмсақтың қаттыға қарағанда топырақ пен температураға талаптары төмен. Қатты бидайдың пісуі жұмсақтан кеш, бірақ ол жатып қалу мен үгітіліп – шашылып қалуға төзімдірек, гессен шыбынынан аз зақымданады, тат және тозаңды күйе ауруларына шалдығуы сиректеу. Қатты бидайдың топырақ құрғақшылығына төзімділігі нашарлау, бірақ жұмсаққа қарағанда ауа құрғақшылығына төзімділігі артық. [6]

Күздік бидай

       Халық шаруашылығындағы маңызы. Дәнді астықтар ішінде күздік бидай өте құнды тағамдық дақылдардың бірі. Дәнінің сапасы бойынша ол барлық күздіктерден асып түседі. Бидай наны ақуыз (14%) бен көмірсулардың (80%) көптігімен ерекшеленеді. Дәнінде ақуыздың көп болуына ауа райы мен топырақтың, сондай – ақ берілетін тыңайтқыштардың әсері мол. Күздік бидай күздік және көктемдік ылғалдарды жақсы пайдаланады. Ол топыраққа терең енетін мықты тамыр жүйесін түзу аркасында қоректі заттарды жақсы сіңіреді және құрғақшылықтан аз зардап шегеді. Құрғақшылықпен аңызақтан оның ерте пісуі де сақтап қалады. Күздік бидай өнімі жоғары огратехникада және аймақта дұрыс орналасса жаздық бидайдан жоғары, ал күздік қара бидайдан үнемі көп болады.

Күздік бидайдың жаздықпен азық-түліктік  маңызы бірдей бола тұра, ұйымдасытыру – шаруашылық  құндылығы одан жоғары.  Күздегі егіс және жаздық бидаймен салыстырғанда өте ерте жину (7-10 күндей), өндіріс құралдары мен адам еңбегін толық және бер келкі пайдалануға мүмкіндік береді. [7]

Биологиялық ерекшеліктері. Сорттары. Күздік бидай аязға және қысқа өте төзімді дақыл болғаны мен, бұл қасиеті бойынша күздік қара бидайға орын береді. Тұқымы өну үшін қажетті ең төменгі температура    1-2°С, қолайлы температура 10-12°С. Күзде және көктемде де түспейді, бірақ күздегі түптенуі өте өнімді болады. Түптеуге қолайлы температура 8-10°С, ал 5°С- та өсімдікте түптену процесі тоқтап қалады. Қарсыз қыста күздік бидай 16-18°С үсіп кетеді, ал қалыңдығы 20 см қар жамылғысында 30°С дейінгі аяздарға шыдайды. Жаздағы жоғары температураларды жақсы көтереді, әсіресе ылғал жеткілікті болғанда. Күздік бидай ең жоғары өнімді топырақтың далалық ылғал сыйымдылығы 70-74% болғанда береді. Ауа райы жағдайы мен  сорттық ерекшеліктерге байланысты, оның трансперациялық коэффициенті 250-350.

Күздік бидай үшін құнарлы, ылғал жеткілікті,  арам шөптерден таза, рекацмясы бейтарап (рН 6-7,5) қара және қара-қоңыр топырақтар өте қолайлы. Құмдауыт топырақтарда ол өнімді өте аз береді. Азот пен фосфорды түптену – гүлдеу, калийды масқтану және гүлдеу кезеңдерінде өте көп қажет етеді.

Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық кезеңін қосып есептегенде) 180 -300 күн аралығында. [8]

Жаздық қатты бидай.

Қатты бидайдың жер шарындағы егіс көлемі – 22 млн-ға немесе бидай егістігінің 10%.

Солтүстік Қазақстанның төрт облысының үлесіне жаздық бидайдың 80%-дан астамы тиеді, ал оның ішінде қатты бидай 3-5%. Қазақстанның солтүстігінде қатты бидайдың егіс көлемінің оның өндірісінің азаюының негізгі себебі – оның биологиялық ерекшеліктерін ескеру мен өсіру технологиясының кемеліне жетпегендігі. [9]

Интенсивті –өсіру технологиясын игергенде қатты бидай –өнімі күшті жұмсақ бидай сорттарынан қалыспайды.

Биологиялық ерекшеліктері. Қатты бидай бірқатар биологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда ол климаты жұмсақ Жерорта теңізі елдерінен (Греция, Италия), ал жұмсақ бидай қатаң климатты Иран, Аравиядан тараған. Бұл қатты бидайдың өсіп – жетілуісипатына айтарлықтай дақ қалдырған. Солтүстік Қазақстан климаты қатты бидай табиғатына сай келмейді. Осында, көп ғасырлы табиғи және қолдан сұрыптау ерекшеліктеріне қарамай, қазіргі қатты бидай сорттары осы түрге тән бірқатар биологиялық қасиеттерін сақтап қалды. Тиісінше қатты бидайдың өсіру жағдайларына (ылғалға, топыраққа, агротехника дәрежесіне, т.б.) өзіндік қажетсінуі қалыптасады.

Қатты бидай шынылы (жылтыр) әрі құрамында ақуыз мөлшері көп болғандықтан, өсіп – жетілуінің алғашқы кезеңінің өзінде – ақ ылғалға айтарлықтай жоғары талап қояды. Егер жұмсақ бидай тұқымының өнуіне құрғақ массасының  50 – 60% мөлшерінде ылғал қажет болса, бұл көрсеткіш қатты бидайда – 55 — 67%. Қатты бидай тұқымының далалық өнгіштігі жұмсақ бидайға қарағанда төмен.

Ылғал жеткілікті жағдайда бір өлшем зат қалыптастыруға суды жұмсақ бидайға қарағанда аз шығындайды, ал қуаңшылықта керісінше, жұмсақ бидай оны тиімдірек пайдаланады. И.В.Якушкиннің (1947) қорытындылауынша қатты бидай топырақ қуаңшылығын нашар көтереді, бірақ ауа қуаңшылығын жұмсақ бидайдан жеңіл көтереді. Қатты бидайдың өсіп жетілуіндегі қиын – қыстау кезеңі жұмсақ бидайға қарағанда ұзағырақ, бұл да оның қуаңшылыққа төзімділігін азайтады. Қатты бидайдың тамыр жүйесі әлсіздеу дамыған, өнімді түптенуі айтарлықтай төмен, мұның өзі көп жағдайда астық өнімін азайтады.

Қатты бидай өсіп – дамуының алғашқы кезеңдерінде жоғары ылғалдылықты және жылылықты, ал соңынан жоғары температурамен орташа ылғал қорын қалайды. Масақтану пісіп – жетілуі кезеңіндегі жоғары температура мен ауа қуаңшылығы масақтың дәнсіздігі мен бос масақшылықққа әкеліп ұрындырады. Қатты бидайдың гүлденуі мен тозаңдануына қолайлы жағдайлар түнде 10 – 10⁰ С және күндізгі максимум 25 – 31⁰ С болғанда қалыптасады.

Солтүстік Қазақстан аймағында қатты бидайға әлсіз байланған құмдақ, ауыр сортаңдау топырақтар жарамсыз деп есептеледі. Егін көгінің әлсіздігінен қатты бидай жұмсақ бидаймен салыстырғанда арамшөптерден көбірек зиян шегеді., сондықтан ол арамшөп өсімідктерінен таза танаптарға орналастырылады.

Жаппай тот ауруы байқалған жылдары қатты бидай өнімі жұмсақ бидайға қарағанда біршама жоғары болады, өйткені ол жергілікті танаптарда ол ауруға төзімдірек.

Қазақстанның солтүстігінде қатты бидай егістігіне тамыр шірігі үлкен зиянын тигізеді: егін көгі селдірейді, өсмідіктер әлсіреп, өнімі төмендейді. Сонымен бірге дақыл дұрыс таңдап алынбағанда қатты бидай гүл кенесіне де зиян шегуі мүмкін. Аталған ерекшеліктерді қатты бидайды интенсивті өсіру технологиясын жасағанда өте мұқият ескеру қажет.

Солтүстік және Орталық Қазастан олыстарында жаздық қатты бидайдың Безенчуская 139, Дминская 90, Оренбурская 2, Оренбурская 10, Омский рубин, Сид 88, т.б. сорттары аудандастырылған.

Өсіру технологиясының ерекшеліктері. Өндірістік тәжірибеде көптеген жағдайда қатты бидайды жұмсақ бидайға жасалған кепілдеме бойынша өсіреді. Жаздық қатты бидайдың биологиялық ерекшеліктерін ескермейтін бұл кепілдемелер аталған дақылдардың сапалы астық өнімін арттыра алмайды. Солтүстік Қазақстан жағдайында пар емес алғы дақылда таза пардың артықшылығы жаздық қатты бидай 1,0 – 3,9 ц/га немесе 6,6 – 25,7%  қосымша өніммен дәлелденеді, ал астық алғы дақылдармен салыстырғанда бұл көрсеткіштер 2,1 — 2,9 ц/га немесе 15,7 – 50,4% болды. Жаздық қатты бидайды өзінен кейін орналастыруға болмайды. Өйткені бір орында қатты бидайды бірнеше жыл қатарынан өсіргенде аталған дақыл гүл кенесімен қатты жарақаттанады., масақтың бір бөлігі, тіпті бүтіндей масақтар шіріп кетеді де, астық өнімі күрт төмендейді.

Қуаңшылық жылдары қатты бидай ылғал жетімсіздігіне сезімтал, жұмсақ топырақтарға қарағанда қыртыста аз өнім береді. Ылғалды жылдары керісінше, тың және тыңайған жерлердің қыртысы – қатты бидай үшін жақсы алғы дақыл.

Соңғы жылдары өндірісіке әр түрлі технологиямен дайындалған таза парлар ұсынылуда. Сайып келгенде, жаздық қатты бидай мол өнім мен жоғары класты астықты ықтырмалы және жазық тілгішті – гербицидті пар береді.

Тұқымды себуге дайындау  жұмсақ бидайға ұқсас. қатты бидайды өсіргенде кем дегенде өсу күші 70% және 1000 тұқымның массасы 40 г бірінші класты тұқым себіледі.

Себу мерзімі. Солтүстік Қазақстанда қатты бидайдың өнімі мен сапасына айтарлықтай әсер етеді. Зерттеу нәтижелерінде орта есеппен 6 жылда жаздық қатты бидайдың мамырдың 5 жұлдызынан маусымның 5 – не дейін әрбір бес күн сайын сепкенде ең жақсы нәтижелер мамырдың 20 – 30 аралығында себілген алқаптан алынды, алайда егістіктің ерте күщгі бозқырау әсеріне ұрынбауы үшін Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола облыстарында оны 20 – 25 мамырда сепкен дұрыс.

Себу нормасы – жаздық қатты бидай өсіру технологиясындағы маңызды агротехникалық шара. Ақмола облысының қара қоңыр топырақты аймақтың шаруашылықтарында 2,5 – 3,2, ал қаратопырақты аймақта 2,8 – 3,5 млн/га өнгіш тұқым себіледі. Себу нормалары қатты бидайдың нақты өсіру ауданына, алғы дақылға, себу алдындағы тиімді ылғал қорына, өсіру технологиясының басқа эелементтеріне қарай өзгеруі мүмкін. Тиісті аймақтарда топырақ ылғалдылығы жетімсіз болғанда ұсынылған себу нормаларының төменгі шегі пайдаланылады., ал ылғалды аудандарда жоғары шегі қолданылады.

Себу тәсілдері мен тұқым сіңіру тереңдігінде жаздық жұмсақ бидайдан айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Жаздық қатты бидай егістігін күтіп – баптау жаздық жұмсақ бидайға ұқсас.

Күздік қарабидай

Халық шаруашылығындағы маңызы. Қарабидай – бидайдан кейінгі маңызды астық дақылы болып есептелінеді. Ұндық – нандық сапасы бойынша, ол тек бидайға ғана орын бергенімен, нанның калориялығы одан кем емес, тіпті кейбір дәрумендер (рибофлавин) мөлшері артық. Қарабидай дәнін крахмал мен спирт алуға, ұнын нан дайындауға, ұн қалдықтарын малға концентратталған жем ретінде пайдаланады. Дәнінің құрғақ затында орташа 12,85% ақуыз, 80,9% көмірсулар болса, қалған заттар мөлшері бойынша бидайдан айырмашылығы шамалы. Қарабидай дәнінің қоректік құндылығы мен химиялық құрамы бойынша арпадан айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық заттары жақсы қорытылады. [10]

Әдетте малазықтық мақсаттарға стандартты емес, ұсақ, семік дәндері пайдаланылады. Онда протеин (орташа 11 — 13%-дың орнына 15% дейін) және жасунық (орташа 2%-дың орнына 4%жуық) біршама көбірек; азотсыз экстракталы заттар аз. Қарабидай дәніндегі азотты заттар көбіне ақуыздық сипатта, ал азотсыз экстрактивтілер негізінен крахмалдан тұрады. Дәні басқа азықтармен қоспаланып пайдаланылады. Малдардың барлық түрлері үшін дәндерді ұнтақталған, немесе түйіртпектелген түрде беру керек. Қарабидайдың көк балаусасы өсіп – жетілуінің тек қана ерте фазаларында жақсы жем, кейін ол қатайып кетеді. Тіпті онда ақуыздың мөлшері мен азықтың желінуі 2 есеге төмендейді. Өсімдіктің өсіп – жетілу фазалары бойынша, көк балаусаның химиялық құрамы (құрғақ затқа): түтіктену фазасында протеин 16,2, жасунық28,6; масақтануда сәйкес 11,6; 6,3; 29,2. Қарабидайдың 100 кг шөбінде 17 малазықтық өлшем және 4,5 кг қорытылатын протеин болады.

Қарабидайдың сабаны малға қатты азық пен төсеніш, сондай – ақ ол жоғары сапалы қағаз, себет, бас киім және құрылыс материалдарын жасау үшін қолданылады.

Күздік қарабидай көп түптенуі мен тез өсуінің арқасында арам шөптерді жақсы тұншықтырып басып тастайтындықтан, көптеген ауыл шаруашылығы дақылдары үшін ең жақсы алғы дақылдардың бірі.

Масақтануға дейін орылған қарабидай гектарына орташа 80-150 ц көк балауса өнімін береді. Дән өнімі – 18 – 20 ц.

Морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері. Сорттары. Қарабидай біршама түрлерімен (12 түрі бар) – Secale туысына жатады. Оның өндірісте жалғыз түрі – мәдени қарабидай (S.cerale L.) ғана таралған. Осы түрдің 13 түр тарамақтары бар. Тамыр жүйесі көбіне топырақтың беткі қабаттарында орналасатын шашақты. Жеке тамырлары 100 – 150 см және одан да тереңге енеді.

Сабағы – іші қуыс, 5-6 буынаралықты, биіктігі 1,5-2 м жетеді.

Жапырағы – таспалы, бидайдікіне қарағанда жалпақтау.

Қынап пен жапырақ тақтасының арасында қысқа жарғақты тілше мен ерте кеуіп кететін құлақшалар болады. Жапырақтың үстіңгі жағы көбіне тікенекшелер және түктермен көмкерілген.

Гүлшоғыры – күрделі масақ. Масақшалары екігүлді.

Жемісі – ұзынша немесе сопақтау дәнек, бүйірінен шамалы қысыңқы, терең ойықты, ұшында айыршасымен. Дәнінің түсі жасыл, сары, сұр, қоңыр, сондай – ақ аралас – сары – жасыл. 1000 дәннің салмағы 18-ден 35 г аралығында.

Қарабидай дәні 1-2⁰ С температурада өніп шыға бастайды, бірақ дәнінің өнуіне қолайлы температурада 6-120 С. Қарабидай өскіні бастапқы кезде қызыл – күлгін түсті болғандықтан, басқа астық дақылдары өскінінен тез ажыратылады. Күзде түптенеді, бірақ салқын ауа райында оның түптенуі мен өсуі тоқтап қалады. Қарабидай қыстың суығын жақсы көтереді, тіпті қарсыз қыстарда 25-30⁰ С, түптену буынында 18-20⁰ С дейінгі аязға шығады.

Күздік қарабидай – айқас тозаңданатын дақыл. Тозаңдану желдің көмегімен болады. Егер гүлдеу кезінде жаңбыр, қатты жел және өсімдік жатып қалатын болса, гүлдердің барлығы тозаңданбайды. Бұл жағдай алақат дәнділікке әкеліп соғады. Алақат дәнділікті болдырмау үшін, қосымша қолдан тозаңдандыру шараларын жүргізеді.

Күздік қарабидай – құрғақшылыққа салыстырмалы төзімді дақыл, бірақ күздік бидайға қарағанда ылғалды көптеу қажет етеді. Оның транспирациялық коэффициенті – 340-420. Қарабидайға ылғал күздегі түптену кезеңінде, әсіресе сабақтану мен масақтану фазаларында өте қажет. Тамыр жүйесінің күшті жетілуі мен өте мықты сіңіру қабілетінің арқасында күздік қарабидай құнары аз құмдақ топырақтардың қоректік заттарымен және ылғалымен өзін жақсы қамтамасыз етеді. Ол қышқылдылығы жоғары топырақтарда да өсе береді. Бірақ сонысына қарамастан, қарабидайға топырақ құнары мен жоғары агротехника қажет.

Күздік қарабидай күздік бидайға қарағанда 8-10 күн ерте пісетіндіктен, жалпы күздегі егін жинаудағы болатын қарбаласты бәсеңдетіп, жұмыс қолы мен техникаларды тиімді пайдалануға септігін тигізеді.

Күздік қарабидайдың елімізде 2007 жыл бойынша аудандастырылған сорттары: Саратовская крупнозерная, Саратовская 4, Саратовская 5, Омка және Чулпан.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II.2. Бидай егілетін аймақты өңдеу

 

    Дәнді астықтардың мәуесін, жемісін әдетте дән деп атайды. Дәндерді бір-бірінен айыратын ерекше белгілері болады. Қауызсыз дәнді астықтарды (бидай, қара бидай) түйген кезде масақтан дәндері тез ажыраса, қауызды астықтардың дәндері гүл қауыздарынан ажырамайды. [11]

     Дәнді астықтардың дәні мәуелік және тұқымдық қабықтан, эндосперм мен ұрықтан тұрады. Дәннің ұрық орналасқан ұшын дәннің төмеңгі  жағы десе, қарама – қарсы жағын ұшы деп атайды. Бидайдың, қара бидайдың ұштарында аздаған айдарлы болады. Дәннің сайы бар жағы бауыры, ал оған қарама –қарсы жағы арқасы деп аталады. Бірінші топтағы дәнді астықтардың бауырында сайы болса, екінші топтағы дәнді астықтардың бауырының сайы болмайды.

     Дәндердің бет қабаты теріс немесе біркелкі емес, ал пішіндері домалақ немесе ұзынша болуы ықтимал. Сонымен қатар олардың гүл қауыздарының түрі мен бедеріне де назар аударылады.

     Дән өнген кезде ең алғаш өсетіні немесе ұрықтық тамырлары. Іле бұл тамырлар шашақтанған соң, қосалқы немес үстеме тамырлар пайда болады. Әр түрлі дәнді дақылдардың бастапқы тамырлар саны әр қилы: жаздық бидайда – 5, күздік бидайда – 1, қара бидайда – 4 болады. [12]

     Бастапқы тамырлардан соң тегершіннен (колеоптиле) жабылған жапырақтар ұрығы бар сабақшалар өседі. Дәннің қауызын жанап өтіп сабақшалар сыртқа, топырақтың бетіне қарай дамиды. Қауыссыз дәнді дақылдарда сабақшалар ұрықтың бастапқы тамырлары өскен ұшынан өнсе, қауызды дәнді дақылдарда сабақша әуелі қауыз бойымен дәннің бастапқы тамырлар өнген ұшынан қарама – қарсы ұшына дейін өседі де, қауашақты жарған соң топырақтың бетіне шығады.

Дәндіастық дақылдарының өсіп – жетілуі. Бұл процестер қоршаған ортамен ұдайы өзара байланыстық арқасында болады және өсіп – жетілудің негізі – зат алмасу. Өсімдік түрлерінің және тіпті бір дақыл сорттарының да тіршілік жағдайларына қатынасы түрліше болып келеді.

Астық дақылдарының өсіп – жетілу фазалары: өскін (көктеу), түптену, сабақтану (түтік шығару), масақтану немесе шашақтану, гүлдеу, пісу (сүттеніп, балауызданып және толық). Фазаның басталуы болып өсімдіктің 10%, толық фаза – 75% -ның сәйкес белгілері болған кезді есептейді.

Өскіндер. Өсімдік тіршілігі тұқымның өнуінен басталады. Ол үшін су, жылу және ауаның оттегісі қажет.

Түрлі астық дақылдары тұқымның төменгі өну температурасы: бірінші топ астықтарында 1 – 2⁰ С, екінші топтағыларда 8 – 10⁰ С және одан да жоғары.

Тұқым өнуінде, алдымен ұрықтық немесе біріншілік тамырлар, сонан соң сабақша өсіп шыға бастайды. Пайда болған дақыл өскіндері: бидай – жасыл, қарабидай – сия – көк, арпа – көкшіл – сұрлау түтінді, сұлы және тарытәрізді астықтар – ашық – жасыл немесе жасыл түсіне қарай ажыратылады.

Түптену. Астықтардың өсіп – жетілу шамасына қарай, топырақтың беткі қабатындағы 2 – 3 см тереңдікте өсімдіктің түптену буыны пайда болады. Ол сабақтық немесе нағыз тамырлар және сабақ жаны өркендері өсіп шығатын бір – біріне жақын орналасқан жерасты сабақбуындар қатары. Мұнда болашақ өсімдіктің барлық бөліктері мен қоректік заттар қоры орналасады, яғни, олар өсімдіктің маңызды тіршілік орталығы. Түптену буынының өлуі, бүкіл өсімдік тіршілігінің тоқтауына әкеліп соғады.

Түрлі дақылдардың түптену буынының пайда болатын сабақтар саны: күздіктерде 3 – 5, жаздықтарда орташа 1,5 – 2,5. Түптенулілік жалпы және өнімді болып ажыратылады. Жалпы түптенулілік – бір өсімдікке келетін барлық сабақтардың, ал өнімді түптенулілік – қалыпты жетілген, жеміс беретін сабақтардың орташа саны. [13]

Екіншілік (нағыз) тамырлар – қолайлы жағдайларда мықты шашақты, жүйе түзеді және топыраққа 1,5 м дейін енеді. Өсімдік түптену фазасында ылғалдың жеткілікті мөлшерде болғанын қалайды.

Сабақтану (түтіктену). Бұл кезең өсімдік сабағы өсуінің басы мен жыныс (генеративтік) мүшелер құралуымен сипатталады. Топырақтың үстіңгі қабатындағы жапырақ қынабынан негізгі сабақтың сабақбуынының біліне бастауы – сабақтың өсуінің басы болып есептелінеді. Бірінші болып төменгі буынаралықтар, ал одан кейін келесі буынаралықтар өсе бастайды. Бұл кезеңде өсімдікке жарық пен ылғал молынан қажет.

Масақтану – жоғарғы жапырақ қынабынан гүл шоғырының шығуымен сипатталады. Бұл кезеңде жапырақтар, сабақтар күшті өседі және масақ құралады.

Өсімдік масақтану фазасында топырақ ылғалын, қоректі, жылу мен жарықты көп талап етеді.

Гүлдеу. Бұл фаза астық дақылдарында масақтанудың артынша басталуы мүмкін.

Астық дақылдары – өздігінен және айқас тозаңданады.

Айқас тозаңданатын дақылдарда алдын ала гүл қабыршағы ашылады да піскен тозаңдар мен аналық ауыз көрінеді. Тозаңдар желмен бір өсімдіктен басқа өсімдік гүлінің түйініне түседі де оны тозаңдандырады. Өздігінен тозаңданатын өсімдіктерде тозаңдану көбіне жабық гүлде болуынан, піскен тозаң өз гүлінің түйініне түседі.

Тозаңдану қолайлы жағдайларда жақсы өтеді. Шамадан тыс ыстық ауа – райы, ауаның құрғақтылығы, нөсер жаңбыр мен қатты желдер тозаңдану жағдайына кері әсер етеді, әсіресе айқас тозаңданатын өсімдіктерге. Бұндай жағдайларда барлық гүлдердің тозаңданбауынан, масақтың дәнбайлау қабілеті толық орындалмай, алақат дәнділік болады. Оны болдырмау үшін айқас тозаңданатын дақылдарды қосымша қолдан ұрықтандырады.

Пісуі. Бұл фазада дән түзіледі, толысады және піседі. Оларды өндірістік тәжірибеде сүттеніп, балауызданып және толық пісу деп бөледі. Әдетте, пісу жағдайына қарай, астықтарды жинаудың мерзімі мен тәсілдерін анықтайды. Сүттену жағдайында дән құралған, бірақ жасыл түсті, саусақпен басқанда одан сүттәрізді сұйық шығады. Бұл кезде дәннің ылғалдылығы 50 – 52%. Дәннің сүттену жағдайындағы кезеңі 10 – 12 күнге созылады.

Балауызданып пісу кезеңінде масақты астықтар сарғаяды, ал жүгері, тары және қонақтарылар әлі жасыл күйінде болады. Дән толысқан, пішіні мен түсі қалыптасқан, тек қана дәннің ұзына бойы қыртысында әлі жасыл түс сақталған. Ол балауызданып пісудің соңында ғана жоғалады. Дән балауызтәрізді, тырнақпен үгітіледі, ылғалдылығы 22 – 30%. Бұл кезең де 10 – 12 күнге созылады. Балауызданып пісудің соңына қарай астықтарды бөлектеп оруға болады. [14]

Толық пісу фазасында астықтар сары түске енеді, жапырақтары қурап, дәні қатаяды және көлемі кішірейеді.

Астық дақылдарының дәні үш бөліктен тұрады: ұрық, қоректік заттар (эндосперм), қабықша.

Астық дақылдары дәнінің химиялық құрамы. Дақылдар түрі мен сортына, сыртқы орта, сондай – ақ топырақ жағдайларына байланысты дәннің химиялық құрамы тез өзгереді. Астық дақылдарының дәндеріндегі ақуыз бойынша біраз айырмашылықтары болады. Олардың ішінде ақуызға өте байы бидай, әсіресе қатты бидай. Ақуыз көбіне дәннің сыртқы (алейрон) қабатында жиналады, бірақ ол ақуыздардың сапасы төмен, себебі қорытылуы нашар және оның тіпті маңызы (клейковинасы) жоқ.

Барлық астықтар дәніндегі ақуыздардың мөлшері, олардың егістері оңтүстік пен шығысқа қарай жылжығңан сайын арта түседі. Ол өңірде өсірілетін астықтардың дән сапасын климат құрғақшылығ мен топырақ азотының көп болуы әсер етеді. [15]

Астық дақылдарының ақуызы құрамында – альбумин, глобулин, глютеин және глиадин кіреді. Альбумин суда ериді және су ерітіндісін жылытқанда бірігеді. Соңғы үш ақуыз формалары суда ерімейді, олар дән маңызы (клейковинасы) деп аталады.

Дән маңызы – қамырды суда еріту арқылы алынатын майысқақ, созылмалы, серпімді масса. Глютеиннің созылғыш, иілгіш, майысқақ қасиеттері болса, глиадин – нашар созылады, кепекнде қатып қалады, сондай – ақ сынғыш және мөлдір. Глиадин мен глютеин арасындағы қатынасқа байланысты, дән маңызының сапасы анықталады.

Дән маңызының шығымы мен сапасына сыртық орта жағдайы көп әсер етеді. Егер дәнбайлау ыстық, аңызақ ауа райы жағдайында болса, дән маңызының шығымы артады. Дән астық қандаласымен зақымданса, онда оның сапасы көп төмендейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

Зерттеу нәтижесі

Организм фенотипінің дамуы оның тұқым қуалаушылығының негізі болып саналатын генотипі мен сыртқы орта жағдайына байланысты. Генотипі бірдей болғанымен түрліше орта жағдайларында, дамуына байланысты. Организм белглері мен қасиеттерінің әр түрлі болып қалуыптасуы мүмкін. Сонымен бірге организмде болатын толып жатқан белгілер сыртқы орта жағдайларының әсеріне бірдей жауап бере бермейді. Олардың біреулері сыртқы орта факторларының әсеріне өте көнгіш келеді, екіншілері шамалы ғана өзгереді. Ол үшіншілерінде өзгеріс тым аз мөлшерде ғана болады.

Өзгергіштіктің генотиптік және фенотиптік деп аталатын екі түрі болады.

1. Генотиптік өзгергіштік

Организмнің белгілерімен қасиеттерінің өзгеруі геннің немесе клеткадағы генетикалық аппаратының басқа да элементтерінің өзгеруіне байланысты болуы мүмкін. Мұндай өзгергіштікті мутация леп атайды.

Генотиптік өзгергіштік  кейде ендер арасынды болатын әр түрлі комбинацияларғаайланысты болады, яғни гендер бір-бірімен орын алмастырғанда жаңа белгілер мен қасиеттердің пайда болуы мүмкін. Мұндай өзгергіштікті комбинативтік өзгергіштік деп атайды. Мутациялық және комбинативтік өзгергіштік тек қана генотиптің өзгеруіне байланысты болады және ұрпаққа беріледі. Сондықтан оларды генотиптік немесе тұқымқуалайтын өзгергіштік деп атайды.

2. Фенотиптік һөзгергіштік

Организмнің жеке дамуы барысында оның морфологиялық, биохимиялық және басқа да ерекшеліктерінің өзгеретіндігі байқалады. Мұндай өзгергіштікті фенотиптік өзгергіштік деп аталады. Фенотиптік өзгергіштіктің генотиптік өзгергіштіктен негізгі бір айырмашылығы организм генотипінің өзгермейтіндігінде және ол тұқым қуаламайды. Сондықтан, мұндай өзгергіштікті тұқым қуаламайтын өзгергіштік деп аталады. Қандай болмасын белгінің немесе қасиеттің дамуы, қалыптасуы үшін оған тиісті  сыртқы орта  жағдайлары қажет.

Модификациялық өзгергіштік

Қандай болмасын генотипі жағынан бірдей, бірақ әртүрлі сыртқы орта жағдайларында өсіп,дамыған организмдердің фенотиптері түрліше болады. Особьтардың осылайша фенотипі жағынан әртүрлі болып өзгеруін модификациялық өзгергіштік деп атайды. Модификациялық өзгергіштіктің өзі белгілі бір реакция  нормасымен шектеседі. Реакция нормасы дегеніміз – органзимнің түрліше белгілері мен қасиеттерінің артқы орта жағдайларына байланысты белгілі бір шамада өзгере алу қабілеті. Мұндай қабілет генотип арқылы анықталады. Реакция нормасын зерттеу үшін генетикалықжағынан біртекті материал алып, оны әртүрлі ортада өсіру керек. Бұл мақсатқа өздігінен тозаңданатын өзгерістің таза сорты немесе адам мен жануарда болатын бір жұмыртқадан дамығанегіздер алынады. Модификациялық өзгергіштікке мысал ретінде жебе тәрізді, суда қалқып жүретіндері жүрек тәрізді, ал судың түбінде болатын жапырақтары таспа тәрізді. Жебе жапырақтың генотипі сыртқы орта жағдайларының әсеріне байланысты белгілі бір мөлшерде жапырақ пішінін өзгерте алады.

Модификафикациялық өзгергіштік адаптивтік мәні бар. Бұған мысал ретінде  дрожда (ашытқы) клеткаларының өдеттегіден өзгеше субстрат – гамектозаны ашыту қабілетіне ие болатындығын алуға болады. Әдетте  ашытқылар глюкозаны ашытады. Егер оларды тек галактоза ғана бар отрға апарса, оны да ашытқы бастайды. Бұл жерде  басқа ортада, яғни галактоза жағдайында ашытқы клеткалары осы  аталған  субстратты ашытуға қатысатын арнаулы фермент синтезделіп  тұжырымдауға болады.

 Егер осы  жаңа ортаға адаптацияланған клеткларды қайтадан глюкозаға апарса, оны ашыту қабілеті қайтадан қалпына келеді.

Сонымен организм бегімен қасиетті дамыту қабілетінің де тұқым қуалап алады, ал оның қалыптасуы генотип пен сыртқы ортаның өзара әрекеттесуіне байланысты.

 Мәдени өсімдіктердің шығу тегін зерттеуде орыс биологы  Н.И. Вавиловтың еңбегі зор..  Оны анықтау бойынша мәдени өсімдіктердің шығуы адамның жігерімен жүретін эволюция деді.

Н.И. Вавилов іріктемелер мен қолтұқымдарды шығару жөніндегі жұмыс жемісті болу үшін төмендегідей мәселелерді зерттеу және еске алу керек екенін көрсетті:

1. Өсімдіктер мен жануарлардың бастапқы іріктемелері мен түрлерінің әр түрлі болыпкелуі;

Тұқым қуалайтын өзгергіштік (мутация);

Зерттелген белгілердің дамуы мен білінуіндегі ортаның рөлі;

Будандастыру  ке зіндегі тұқым қуалау заңдылықтары;

 Тиімді белгілерді бөліп алып тұрақтандыратын қолдан сұрыптау түрлері.

Сонымен қатар Н.И: Вавилов дүние жүзіндегімәдени өсімдіктердің сан алуандығын шығу тегін зерттеп, олардың орталықтарын анықтады. Ол орталықтар мыналар:

1. Оңтүстік Азияның тропиктік орталығы. Тропиктік Үндістан, Үндіқытай, Оңтүстік Қытай, Оңтүстік – Шығыс Азия аралдары. Бұл орталықта мәдени өсімдіктердің жартысына жуығы шыққан. Күріш қамысы, көптеген көкеніс дақылдарының отаны.
2. Шығыс Азия орталығы. Орталықтың және Шығыс қытай, Жапония,Тайвань аралы, Корея сояның, тарыныңы бірнеше түрлерінің көптеген жеміс және көкөніс дақылдарының отаны. Бұл орталықта мәдени өсімдіктерге бай, дүние жүзіндегі өсімдіктердің 20-ке жуығы осында өседі.
3. Оңтүстік-Батыс Азия , Иран, Ауғаныстан, Солтүстік Батыс Үнбістан. Бидай, Қарабидай, тағы да басқа дәнді дақылдар мен көптеген бұршақ тұқымдастардың отаны. Дүние жүзіндегі мәдени флораның 14-тей түрі осы орталықтан шыққан.
4. Жерорта теңізі орталығы. Ертедегі ең үлкен ұлы өркениеттің таралған жері болып саналады. Бұл жерлерден мәдени өсімдіктердің 10 –і өседі. Оның ішінде зәйтүн ағашы, жоңышқа, дара гүлді жасымықша, көптеген көкеністер мен мал азықтық дақылдар.
5. Абиссиния орталығы. Мәдени өсімдіктер флорасы жағынан өзіндік ерекшелігі бар. Африка құрылығындағы (Эфиопия территориясы) шағын аудан. Дәні үшін өсірілетін ноқат, бидай мен арпаның бірқатар ерекше формалары осы орталықтан таралған.
6. Орталық Америка орталығы. Оңтүстік Мексика, ондда жүгері, талшықты мақта, какао, бірқтар асқабақ тұқымдастар, үрмебұршақ, барлығы 900-ге жуық мәдени өсімдіктер өседі.
7. Анд (Оңтүстік Америка орталығы). Оңтүстік Американың батыс жағалауындағы АНД тау жоталарының біраз бөлігін қамтиды. Түйнекті өсімдіктер, оның ішінде  картоп, кейбір дәрілік өісмдіктердің (кокаин бұталары, хина ағашы, т.б.) отаны. Мәдени өсімдіктердің көпшілігінің шығу тегі жоғарыда көрсетілген географиялық орталықтардың бірнешеуімен байланысты.

Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі гомологиялық қатарлар реңі.

Толып жатқан тұқым қуалайтын өзгерістердің арасынан систематикалық тұрғыда бір-біріне жақын тұрған түрлерде кездесетін мутациялардың ұқсас болып келетіндігі анықталды.

Атақты генетик Н.И. Вавилов осы мәселені жан-жақты зерттеп, соның негізінде өзінің тұқым қкалайтын өзгергіштіктегі гомологиялық қатарлар деп деп аталатын заңын қалыптастырды. Бұл заң бойынша шығу тегі жағынан бір-біріне жақын систематикалық топқа жататын , морфологиялық және физиологиялық қасиетері жағынан да ұқсас организмдердің тұқым қуалайтын өзгергіштігі де ұқсас болу керек. Мысалы, әр түрлі астық тұқымдастар, күріш, бидай, арпа, сұлу, тары, жүгері, бидайықтар тұқымның түсі мен пішіні, масағындағы қылтанағы, ерте пісетіндігі, суыққа қуалайтын өзгергіштіктің ұқсас (гомологиялық) қатарлары болатындығы анықталған (7-кесте) . Сонда 1 түрде болатын мутациялық өзгергіштікті білу арқылы оған жақын түрлер мен туыстарда да соған ұқсас өзгергіштіктің болатындығын алдын-ала болжауға болады. Бұл заң мынадай формула арқылы көрсетіледі.

L₁  (а+в+с…)

L₂  (а+в+с…)
L₃  (а+в+с…)

 

L әріпімен жақын туыстар мен түрлер , ал жақшаның ішіндегі әріптермен тұқым қуалайтын белгілердің ұқсас қатарлары белгіленеді.

Гомологиялық өзгергіштік болуының негізінде екі себеп жатыр:

1. Жақын түрлер мен туыстардың генетикалық құрылымының ұқсастығы және олрдың шығу тегінің бір екендігі;
2. Белгілі бір сыртқы орта жағдайларында жүргізілетін сұрыпталулардың әсері.
3. Тұқым қуалайтын өзгергіштіктің гомологиялық қатарлар заңы селекцияда кеңінен қолданылады. Ол көптегене тұқым қуалайтын өзгергіштіктердің ішінен қажетілерін дұрыс таңдап алуға, бір түрде болатын мутациялық өзгергіштікті сауып, анықтау арқылы соған жақын тұрған екінші түрде дәл осындай мутацияны қолдан жасауға мүмкіндік туғызады. Мысалы, ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейін қабатты бидайдың тек қылтанақты түрлерінің ғана бар  екендігі белгілі болып келген. Ал жұмсақ бидайдың қылтанақсыз түрлері болатындығы қатты бидайдың да  сондай қылтанақсыз түрлерін алуға мүмкіндік туғызады.

Астық тұқымдасына жататын өсімдіктің биологиялық қасиеттерімен белгілеріндегі тұқым қуалайтын өзгергіштіктің гомологиялық қатарлары.

 

Тұқым қуалайтын өзгергіштік белгілері мен қасиеттері		Қара бидай	бидай	арпа	сұлу	тары	сорго	жүгері	күріш	бидайық
Бояуы	Ақ Қызыл Жасыл қараша күлгін	+ + + + +	+ + + + +	+ + + + +	+ + + + —	+ + — + +	+ + + + +	+ + + + +	+ + + + +	—  + + + +
Пішіні	Дөңгелек Сопақша Шыны тәрізді	+ + + +	+ + + +	+ + + +	+ + + +	+ + + +	++ + +	+ + + +	+ + + +	+ + + +
Консистенциясы	Ұнды
Биологиялық қасиеті	Балауыз тәрізді	—	+	+	—	+	+	+	+	+
Тіршілік ету қалпы	Күздік Жартылай күздік	+ + +	+ + +	+ + +	+ + +	— + +	— + +	— + +	+ + +	+ + +
Пісіп жетуі	Ерте  кеш	+ +	+ +	+ +	+ +	+ +	+ +	+ +	+ +	+ +
Экологиялық типі	Гидрофит ксерофит	+ +	+ +	+ +	+ +	+ +	+ +	+ +	— +	+ —
Суыққа төзімділігі	Төмен жоғары	+ +	+ +	+ +	+ +	+ —	+ —	+ +	+ —	+ —
Тыңайтқыш қабылдауға бейімділігі	Төмен жоғары	+ +	+ +	+ +	+ +	— —	— —	— +	+ —	+ —

 

Н.И Вавилов Абиссинаға барғаг сапарында қатты бидайдың сондай түрлерін тапты, ал белгілі селекционер А.Г. Шехудрин қатты будандастыру жолымен қатты жаздық бидайдың қылтанақсыз сортын шығарады.

 

 

ЖҰМСАҚ БИДАЙДЫҢ ГЕНОМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

Жұмсақ бидай ( Triticum aestivum L. – 2n= 42).

Күрделі ААВВДД геномды құрылымы бар аллогексаплоид. Оның пайда болуына T. monococum-ға жақын бірдәнді бидай (А геномының доноры) эгилопстың дәл анықтала қоймаған түрі (В геномының доноры) және Aegilops squarrosa (Д геномының доноры). В геномы туралы қазірге дейін ортақ піікр жоқ.

Р.Райли мен В. Чепманның (1958) мәліметтері бойынша В геномы Ae. speltoides – тен шыққан. Алайда цитологиялық зерттеулер  және хромосомаларды дифференциалды бояу Ae. Speltoides-ті В геномының доноры бола алмайтынын дәлелдейді. (Kimber, Atwal, 1972; Zill, Kimber,1974).

Кушнир мен Халлораның мәліметтері бойынша (1981) В геномының доноры болып Ae. Sharonensis табылады. Эгилопсытың бұл түрінің хромасомалары В геномының хромасомаларымен жоғары деңгейдегі каньюгация көрсетеді. Ae. Sharonensis және T. Monococum арасындағы амфидиплоидты масағының, масақшасының, дәнінінің морфологиясына қарай T. Diccoides – ке ұқсас . Райли тетраплойды А геномының мәдениетті емесе диплоидтты түрден емес, жабайы түрден шыққандығын ескере отырып, тетраплоидтар бидайды культура ретінде ендіргенге дейін пайда болып, жабайы түрлер мен диплоидтар, тетраплоидтар бір уақытта өңделе бастады. Оның пікірі бойынша, жұмсақ бидайдың филогениясы екі процеске негізделеді: Генетикалық дивергенция және полиплоидты конвергенция. Төменде Райли бойынша жұмсақ бидайдың филогениясы көрсетілген.

Прототип (2п=14)

Диплоидты дивергенция Aegilops Ae. Squrrosa ( 2n=14)

Triticum  (2п 14) х Ae. Speltoides (2х=14)

АА                               ВВ

Triticum (4х 28)

ААВВ

Т. Aestivum (6х=42)

ААВВДД                      Полиплоидты конвергенция

 

Бидайдың гексаплоидты тобын зерттеу, түрлік негізгі айырмашылық бір ғана генде екендігі, тек T. Vavilovi  ғана T. Spelta-дан екі рецессивті генмен ерекшелетіндігін көрсетті. Қалған төрт түрі былайша сипатталады: qqccss сыңғыш, кұңгірт осьті, пленкалы тұқымы бар; жұмсақ – QQccSS оңай бастырылады, масағының осьі берік, тығыз;  дөңгелек дәнді QQccss масақшлараы ықшамды, шар тәрізді тұқымы бар ;  карликті QQССSS түрлерінде масақтары ықшамды болып келеді. Q гені спельтоидтылықтың супрессоры болып табылады, ол геномында  орналасқан, С және S  гендері Д  геномында  орналасып, масақтың дөңгелек дәнділігіне және тығыздануына жауап береді. Сондықтан, қазіргі кезде барлық гексаплоидты түрлер  T. astivum – ның түр тармағы ретінде  қарастырылады. Осындай зерттеулердің арқасында  жұмсақ бидайдың эволюцияының негізгі кезеңдері анықталды.

Жұмсақ бидайдың күрделі геномдық құрылымы және өте үлкен тіркес у топтары  оларды жүгері, арпа сияқты диплоидты түрлерге жарайтын қарапайым әдістермен генетикалық талдау жасауды  қиындатады. Жұмсақ бидайдың 42 хромосомалары  бар сомалық жасушалары, мейозда 21 бивалент түзе отырып, дисомик болады. (2п). Әрбір жұбы болады. Бір хромасоманың кем болуы (2п=1) моносомик түзеді. Мұндай өсімдіктің сомалық жасушасында  41 хромасома, ал мейоз метафазасында  20 бивалент және 1 унивалент байқалады. (20’’+1)

Екі гомологиялық хромасомалардың кеміп кетуінен (2п+2=40,20) нуллисомик пайда болады. Негізгі хромасома  жиынтығына бір хромасоманың қосылуы трисомикті  береді. Бидай өсімдігінің центрамера тұсында унивалентті көлденеңінен бөлгенде бір иығы жойылса, монотелоцентрик деп аталады. (МТ=2п=40+Т=20’’+Т).

Дителоцентрик дегеніміз – жиынтығында 42 хромасомасы бар, бірақ гомологиялық жұпты ңекеуінің де бір иықтары жоқ (ДТ=2п=40+ТТ=20’’+ТТ). Моноизосомик-(20’’+і^І), дителотрисомик – (20’’+(t’’) I ⁱⁱⁱ); монотелотрисомик -(20’’+t I ⁱⁱⁱ). Бұлардың барлығы халықаралық наменклатураға сәйкес келеді.

Бидайда анеуплоидияның болатындығын көптеген ғалымдар байқаған болатын. 1938 жылы Love T. durum (2п=28) мен T.spelta (2п=42) шағылыстырудан алынған моносомиктерді сипаттайды, мейоздағы унивалентті  хромасомалардың қимылын суреттеді. Анеуплоидтардың серияларын, сонымен қатар солардың негізінде жасалған толық жиынтығы бар моно-дителоцентриктер линияларының хромасомаларының идентификациясы  жасалынды. Белгілердің тұқымқуалауындағы әрбір хромасоманың үлесі анықталады, хромасомада гендерді локализациялау  мүмкіншілігі туады. Моносомдық линиялардың толық жиынтығы болған жағдайда сорт аралық және  бөгде гендермен ығыстыруға, хромасоманың кез куелген жұбын әр түрлі  донордан алынған реципрокты сортқа, түрге, туысқа қосуға болады.

Хромасомалардың қандай геномға жататындығын анықтау үшін, Сирс алдымен бидайдың кариотипіне кіретін Д геномының хромасомасын тапты. Ол үшін Сирс хромасома саны жетіспейтін моносомды  өсімдіктерді  T. Dicoccum (2n=28) полбалық бидаймен шағылыстырды. F1 ұрпағындағы бивалентерді және униваленттерді санау арқылы хромасомалардың қай геномға жататындығын анықтауға мүмкіндік берді. Егер моносомик Д геномында түзілсе, онда І мейоздың метафазасында 6 унивалент байқалды, ал А және В геномдарында 8 унивалент байқалады. Төменде әртүрлі геномдарға жататын жұмсақ бидайдың хромасомаларының идентификациясы (біріктірілуі) көрсетілген.

        Геном А                                Геном В                                         Геном Д

Гаметалар гаметалар       гаметалар гаметалар                   гаметалар гаметалар

Моно АВД х А₁В₁                моно АВД х А₁В₁                          Моно АВД х А₁В₁

            677        77                            767       77                                    776         77

F1  моно АА₁ВВ₁Д           F1 моно АА₁ВВ₁ВД                      F1 моно АА₁ВВ₁Д   

6₁₁+1₁+ 7₁₁+7₁=13₁₁+8₁      7₁₁+6₁₁+1₁+7₁=13₁₁+8₁                      7₁₁+7₁₁+6₁=14₁₁+6₁

 

Окамота (1962) хромасомалардағы А және В геномдарын бөлу үшін, сол кезде  алынып қойылған Чайниз спринг сортының моно-телоцентрикалық линияларын қолданды. А және В геномына жататын 14 моноцентрикалық линиялар ААДД (T. aegilopoides x Ae. Sgurrosa 2п=4х=28) синтезделген  амфидиплоидпен тозандандырылды.

Егер зерттелініп отырған өсімдіктің F1 ұрпағында А геномының телоцентригі болса, оның амфидиплоидтың А геномымен каньюгацияланып, тең емес гетероморфты  бавалент, егер В геномының телоцентригі болса, онда  ол коньюгацияланылмаған, бір иықты унивалент түрінде болады. Осылайша А және В геномына жататын   хромасомалардың барлығы идентификацияланды.

Е.Р. Сирс 1954 жылы Чаниз Спринг-жұмсақ бидайдың барлық хромасомалары бойынша анеуплдоидтар серияларын, нуллисомиктер, моносомиктер, трисомиктер, тетрасомиктер, моно-дилецентриктер алды. Бұл нәтиже арқылы хромасомалардың жаңа наменклатурасы жасалынып, геном бойынша гомеологиялық топтарға бөлдеі.

1 кесте.

Жұмсақ бидай хромасомасының белгілі бір геном және гомеологиялық топтары .

Геном А	Геном А	Геном В	Геном В	Геном Д	Геном Д
Жаңа	Ескі	Жаңа	Ескі	Жаңа	Ескі
1А	Х1У	1В	1	1Д	ХУ11
2А	ІІ	2В	ХІІІ	2Д	ХХ
3А	ХІІ	3В	ІІІ	3Д	ХУІ
4А	ІУ	4В	УІІІ	4Д	ХУ
5А	ІХ	5В	У	5Д	ХУІІІ
6А	УІ	6В	Х	6Д	ХІХ
7А	ХІ	7В	УІІ	7Д	ХХІ

Оның зертеуібойынша гомеологиялық хромасомалар  белгілі дәрежеде  жоқ хромасоманың орнын толтыра алатынын көрсетті.  T. aestivum –ның хромасомаларының концепциялану қасиеттерінің болуына қарай оларды  жеті топқа бөлді:

• ХІУ, І, ХУІІ;
• ХІІІ, ІІ, ХХ;
• ХІІ, ІІІ, ХУІ;
• ІУ, УІІ, ХУ;
• ІХ, У, ХУІІІ;
• УІ, Х, ХІХ;
• ХІ, УІІ, ХХІ;

Бір хромасома жоқ болғанда , орнын жоқтатпауы олардың генетикалық белсенділігінің ұқсастығын көрсетті. Әрбір жеті топтың үш хромасомасы осындай  қасиеттеріне байланысты гомеологиялық деп аталады. Гомеологиялық хромасомаларды  топтар мен геномдарға бөлу нәтижесінде, әрбір гомеологиялық әр геномнан (А,В,Д)бір хромасома және әр геномда  гомеологиялық топтан бір хромасома болатындығы табылды. T. Aestivum-ның  а және В геномының хромасомалары  біріктіріліп І-ден ХІУ-қа  дейін белгіленген.  Ae. Squrrosa-дан шыққан Д геномының хромасомалары ХУ-тен ХХІ дейінгі сандармен белгіленді. Ұзақ уақыт жұмсақ бидайдың хромасомалары рим  сандарымен нөмірленді. 1958 жылдан бастап Сирс оларды арап сандарымен белгілеуді  ұсынды. Бұл өте қолайлы болды. Өйткені, хромасоманың қай геномға жататындығын оңай  білуге болады.

Жоғарыда көрсетілегндей, гомеологиялық хромасомалар арғы тегі әртүрлі диплоидты жұмсақ бидаймен генетикалық туыстас. Бірақ, мейоз кезінде әртүрлі  геномдардың гомеологиялық хромасомаларының арасында  коньюгация  байқалмайды, барлық уақытта  21 бивалент түзіледі. Гомеологиялық хромасомалар арасында  коньюгацияның  болмауы 5В хромасомасының белсіндігінен деп түсіндіріледі.

Сирс және Окомота (1958), Райли және Чепман (1958) анықтағандай жұмсақ бидайда  5в хромасомасы болған жағдайда  коньюгацияға тек гомологтар ғана қатысады, ол жоқ жағдайда мультиваленттер түзіледі. Солар арқылы  гемизиготалы жағдайда биваленттердің түзілуі нәтижелі болатындығы анықталды. 5В хромасомасынан басқа  нуллисомиктердің мейозға әсері болмағандықтан, мынадай қорытынды жасалды: гомологиялық хромасомалардың коньюгациясын тежейтін ген T. Aestivum-ның басқа ешқандай түрінде кездеспейді. Бұл білімді селекцияда практика жүзінде пайдалуға болады. 5В хромасомасының болмауы бидайдың туысаралық будандасулар кезінде , ауылшаруашылығы үшін құнды  белгілері бар  жұмсақ бидай  гендерінің  оңай  берілуін жеңілдетеді. Сондықтан, қара бидай, эгилопс және бидайықты, бидай генетикасын жақсартуға пайдалануға болады.

Нуллисомиктер айқын фенотиптік айырмашылықтар және цитогенетикасының тұрақтылығын арқасында, жаңа моносомдық сериялар  мен хромасомалардың орнын басу сияқты түрі мқсатта пайдалнуға ыңғайлы болып келеді.

Нуллисомиктердің  барлық  гаметаларында бір хромасома  жетіспейді, сондықтан өздігінен тозаңдану  барысындағы коньюгация процесінде біртекті нуллисомиктер түзіледі. Алайда, олардың көпшілігі аналық және аталық линиялар бойынша стерильді болып келеді. Төменде  Сирс  (1956) бойынша  нуллисомиктердің, моносомиктердің , тетрасомиктердің сипаттамасы:

І гомеологиялық топ  (хромасомалар: 2В (І), ІА (ХІУ), ІД (ХУІІ). Нуллисомиктер бойы  қысқа, жұмсақ масақты және қатты қабыршақты. Аналықтары мен аталықтары түгелдей стерильді. ІД хромасома  нуллисомигінің маңызды әрекеті бар.  Тетрасомиктерде  әсіресе ІА хромасомасы бойынша әлсіз фертильдік бар. Моносомиктер мен трисомиктер  қолайлы жағдайда қалыпты фертильділік көрсетті.

2 гомеологиялық топ (хромасома: 2В (ІІ), 2А (ХІІІ), 2Д (ХХ)

Бірден ерекшеленетін топ. Барлық үш нуллисомиктердің бойлары  қысқа, түптенулері өте  төмен. Аталықтары фертильді, ал аналықтары стерильді болып келеді. Масағы қылтанақсыз, жұқа қабыршақты. Үш тетрасомикті  сырттай ажырату өте қиын, сабақтары  қысқа, жіңішке жапырақты, ұзын осьтері бар, қалыпты өсімдікке қарағанда қабыршағы біршама қаттылау. Трисомиктер қалыпты өсімдіктен өте жіңішке жапырағы мен өте  ұзын осьтерінің болуымен ерекшелінеді. Моносомиктердің масақтары, қалыпты өсімдікіне қарағанда дөрекілеу, сәл қысқалау,осьті және қалыпты  жағдайда төмен  фертильділік көрсеті. Бұл топта 2В хромасома  максимальді әсер көрестсе, 2Д  хромасома әлсіз әсер көрсетеді.

3 гомеологиялық топ (хромасомалар: 3В (ІІІ), 3 А (ХІІ), 3Д (ХУІ)

Бұл топтың нуллисомиктері көктеу фазасында жіңішке, қысқа, қатты жапырағымен  ерекшелінеді. Ересек нуллисомды өсімдіктер – жіңішке жапырақты және қысқа масақты  аталық, аналық линиялар бойынша фертильді, бірақ 3Д нуллисомигінде  фертильділік екі жағдайда төмен.Моносомиктер, трисомиктер және тетрасомиктер қалыпты  түрге жақын, бірақ тетрасомиктердің масақтарының жоғарғы бөліктерінің фертильділігі  төмен. Тетрасомиктер кеш пседі. Максимальді 3Д, ал минимальді 3А әсер етеді.

4 гомологиялық топ. (хромасомалар 4В)

7 топтың ішіндегі гетерогендісі 4А (ІУ) және 4Д (ХУ) хромасомалары ұқсас, олардан қатты ерекшелінеді. Нуклисомиктер барлық үш хромасом бойынша жіңішке жапырақты  және әлсіз сабақты. Ересектері тапал және аталықтары стерильді келеді.

5 гомологиялық топ. (хромасомдар: 5В (У), 5А (ІХ), 5Д (ХХІІІ)

барлық нуклисомиктердің жапырағы жіңішке және сабақтары нәзік, тетрасомиктердің сабағы қалыпты өсімдіктердің кеш пісетіндер. Олардың масағы  кішірейген және қабыршақты дәні майда. Аналық линиялары, аталықтары стерильді, 5 Д хромасома – күшті әсер етеді, ал 5А хромасомасы 5В хромасомаға қарағанда күштірек әсер етеді.

6 гомологиялық топ. (хромасомдар: 6А (Х), 6А (УІ), 6Д (ХІХ)

 Бұл  топтың нуклисомиктері жіңішке жапырақтары, нәзік сабақты, ишығыңқы масақты қабыршақтар масаққа өзгеше түр береді. Барлық үш нуклеосомиктердің  аналығы – фертильді. Нулли 5А: әсіресе нулли 6Д кейбір жағдайда  дейін аталықтар фертильді болады. Моносомиктер, трисомиктер, тетрасомиктер қалыптыдан аз ғана  ерекшелінеді. Бұл топта маңызыды, ал 6Д маңыздылығы онша емес.

7 гомологиялық топ.(хромовомдар : 7В (УІІ), 7А (ХІ), 7Д (ХХІ)Бұл топтың нуклиосомиктері  дамуының  барысында қалыптылардан аз ерекшелінеді.  Ересектері дамуының болмашы азаюынан, біктігінен және масағының кейбір ерекшеіктерінен айырылады. Нулли 7А және 7Д –ның фертильділігі қалыпты, 7В-нікі  төмен. Олар барлық сериялардың ішіндегі дамуы жағынан ең әлсіздеріне жатады.

Барлық топтардағы нуллсомиктері дамуының басында  қалыптылардан аз  ерекшелінеді. Есерсектері  дамуының болмашы азаюынан, биіктігінен және масағының кейбір ерекшеліктеріен айырылады. Нулли 7А және 7д –ның вертильділігі қалыпты, 7В-нкі төмен. Олар барлық сериядағылардың ішіндегі дамуы жағынан ең әлсіздеріне  жатады.

Барлық топтардағы нуллисомиктер тапалдар не жартылай тапалдар. Олардың  жапырақтары  қалыпты өсімдіктерінен қасқы және жіңішкерек.

Болуы мүмкін 2 топ – 2А хромосомасындағы нуклисомиктерді жапырақтары  жалпақ және қысқа.

2 топтың нуллисомиктерінің аталықтары фертильді аналықтары стерильді, ал І топқа баолығы стерильді, 4 және 5 топта аталығы стерильді болса, 6 және 7 топта фертильділік қалыпты өсімдіктермен жіңішке, нәзік сабан.

Чайниз Спринг нуллисомиктері 4В және 6В хромосомасында ұзын түзу қылқанды  болып келеді. 4А, 4Д хромасомасындағы нуллисомиктердің тозаңы қалыпты  көрінгенмен, ұрықтандыруға қабілетсіз.

Тетрасомиктер көбінесе фертильділігі төмен болып келеді. әсіресе бұл 4А, 7А, ІВ және 2В хромасомаларында  байқалады. Қолайлы  жағдайда Чайниз Спринг сортының моносомиктерінің көпшілігі дисомиктерден ерекшелінбейді, ал қолайлы емес жағдайда  олар қалыптыдан нуллисомиктерге тән жаққа қарай ауысады.

Чайниз Спринг моноомигінің ішінен тек қана екеуі 5А және 5Д дисомиктерден фенотип  бойынша ерекшелінеді.

Бидай кариотипіндегі  цитологиялық ауытқулар Сирс пен чайниз Спрингті  телоцентрлік хромасомасының туындуына әкеліп соқты.

Мейоз кезіндегі унивалентті хромасомасы центромерасының көлденең кесіндісінде  бір иықсыз хромасомасының және телоцентрлік хромасомасының түзілуіне әкеліп соғады. Телоцентрлік хромасомалар кейде  изохромасомада түзеді. Соңғылары телоцентрлік  хромасомалардың редупликациясының және 2 еселену кезінде хроматидтің 1880^о–қа         айналуынан түзіледі.

(сурет — 1)

Телоцентрлік хромасомаларды  М1 бойынша яғни, кішкентай және иіліс бойынша  сәйкестендіру әлдеқайда қолайлы. Сонымен қатар изохромасоманы М1-ден гөрі АІ анықтау  ыңғайлы. Әдетте изохросома пластикадан тыс жатып, жай моносомадан толықтау, пішіні домалақтау, содан соң сопаққа дейін болуы мүмкін.

Моносомалық жазықтардың түзу сериясы.

Бидайдың генетикалық зерттеулерінде анеуплоидтарды  қолдану негізінен 3 бағытта жүреді.

1. Перспективті сорттарда моносомды түзулердің жаңа сериясын жасау.
2. Сандық және сапалық белгілерге моносомдық анализ.
3. Хромосомалық ауыстыру.

Моносомдық жаңа сериялар табиғи жағдайға бейімделген сорттар үшін және болашақта орын  ауыстырушы түзулер үшін жасалады. Көбіне мұны Чайниз Спринг  сортының анеуплоидтар жиынтығының негізінде жасайды. Қазіріг практикада сорттың моносомды  түзуі әрбір моносомикті қайтыды шағылыстыру арқылы алады. Жұмыс төмендегідей жүреді:

1. 21 хромасомы бар моносомды Чайниз Спринг өсімдігін жаңа серия түзілетінін сортпен шағылыстырады. Аналық форма ретінде өсімдік алынады.
2. Цитологиялық анализ негізінде алынған барлық түзудің өсімдігін сол сортпен қайта шағылыстырады, яғни бірінші қайта шағылыстыру немесе бекросс жүреді. Ұрпақтары аралас: моносомиктер мен дисомиктер болады.
3. Әр буында моносомиктерді қайта өзімен шағылыстырушы сорттың генотипі түзілгенге дейін 6 рет шағылыстырады. Алтыншы бекросста пайда болған моносомик әкелік сортқа ұқсас генетикалық ұқсас болады. Унивалентті хромасома аналық сортқа ұқсас болады. Төменеде келтірілген сурет моносомдық сериясының түзілуін түсіндіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III. Бидайдың геномының генологиясы

 

Бидай түрлері. Бидайдың (Triticum L) таралуы мен пайдалану мақсатында бір- бірінен  айырмашылықтары көп 22 түрі бар.

Жалпы классификатцияға сәйкес, бидайдың барлық түрлері төрт генетикалық оқшау топтарға біріктіріледі:

          І. Диплоидты топ (2п-14). Соматикалық жасушада 14 хромосом (немесе жыныстық жасушада 7).

1.Тr. aegilopoides Link.- жабайы бірдәнекті(синонимі spotaneum Flakbs).

2.Tr.Urarthu Tum.-Урарту жабайы бидайы.

3.Tr.Monococcum L. –мәдени бірдәнекті.

1. Тетраплоидты топ ( 2п-28)

4.Tr.araraticum  Jakubz.-халдтық бидай (синонимі Tr.Chaldikum Men)

5.Tr.dicoccoides (Korn)- Aar-жабайы екідәнекті.

6.Tr.Timopheevi Zhuk- зандури.

7.Tr.palaeo—coichicum Men –колхидтік екідәнекті (синонимі  Tr.gejrgikum Dek.)

8.Tr. dicoccum Schubl- полба (мәдени екідәнекті, эммер).

9.Tr.durum Desf –қатты бидай.

10.Tr.aethiopikum Jakubz- абиссиндік бидай ( синонимі Tr. Abyssinikum Vav.)

11.Tr. turgidum L –тригидум бидайы.

12.Tr.carthlicum Nevski – карталиндік бидай ( синонимі Tr.persikum Vav).

13.Tr.turanikum Jakubz – тұрандық бидай (синонимі Tr. Orientale Peps)

14.Tr. polonikum L- полоникум бидайы.

          ІІІ. Гексаплоидты топ ( 2п-42).

15.Tr. macha Dek. Et Men. – маха бидайы.

16.Tr. spelta L – спельта бидайы.

17.Tr. aestivum L- жұмсақ бидай (синонимі Tr. Vulgare Host).

18. Tr. Compaktum Host.- карлик бидай.

19.Tr. sphaerococcum Perc.-домалақдәнді бидай.

20.Tr.Vavilov3 Jakubz.-вандық бидай.

21.Tr. amplissifolium Zhuk.- кеңжапырақты бидай.

1. Октоплоидты топ ( 2п – 56).

22.Tr. fungicidum Zhuk-саңырауқұлақ ауруына төзімді бидай ( ауруларға өте төзімді).

Осы топтардың әрқайсысы, түрлерді тек қана хромосом мөлшерімен ғана емес, генетикалық табиғатына байланысты басқа да белгілерімен де біріктіреді. Бірінші топ төңірегіндегі. Бірірінші топ төңірегіндегі бидай түрлері өзара оңай буындасады; әр топтарға жататын бидай түрлерін буындастыру қиынға соғады және олардан алынған ұрпақ жеміссіз немесе жеміс беруі өте төмен. [16]

Шаруашылық – құнды және морфологиялық белгілері бойынша бидайдың барлық түрлерін екі топқа бөлген:

• жалаңашддәнді бидайлар ( бұрынғы атауы – нағыз бидайлар);
• қауызды, немесе полбалық бидайлар (бұрынғы атауы – нағыз бидай еместер, немесе полбалар).

Ж а л а ң а ш  д ә н д і топқа бидайдың 11 түрі кіреді: жұмсақ, қатты, карталиндік, полоникум, тургидум, турандық, вандық, карликті, домалақдәнді, кеңжапырақты және саңырауқұлаққа төзімді.    Қ а у ы з д ы  топқа — бидайдың қалған 11 түрі жатады.

Бидайдың біздің елімізде және жершарында барлық аймақтарында көп егілетіні – жұмсақ және қатты түрлері.

Жұмсақ және қатты бидай түршелері.

Әр түр түршелерге бөлінеді. Түрлердің түршеге бөлінуіне масақ пен тұқымның тек морфологиялық тұрақты белгілері негіз болады. Бұл классификация біржақты және жасанды болып шықты: ол форманың биологиялық сипаты туралы түсінік бермейді, оларды экология және географиямен байланыстыра алмайды. Бірақ ол сорттарды морфологиялық жүйелеуге негіз болумен тәжірибелік мақсатта құнды және сыртқы белгілері бойынша олардың сан-алуан түрлерін ажыратуға мүмкіндік береді. [17]

Түр кеңірек таралған сайын, оның түршелері де көбейе түседі. Бидай түршелерінің негізгі белгілері:

• қылтықтылық, яғни, масаққа қылтықтардың болуы немесе болмуы;
• масақ қабықшасының түктілігі ( сондай – ақ олар жалаңаш болуы да мүмкін);
• масақ түсі ( ақ, қызыл және қара болуы мүмкін);
• қылтықтар түсі( масақтың түсімен бірдей, немесе ақ және қызыл масақтарда қара болуы мүмкін);
• дәннің түсі ( негізінен ақ және қызыл; ақ түске тұқымның таза ақ, сарылау және ашық – қызылы жатса, қызыл дәнге – қою-қызыл, қызыл және қызыл- қоңырлары жатады).

 

Бидай түршелері

Түршелер	Қылтықтар болуы және түсі	Масақ түсі	Масақша қабығының түктілігі	Дәннің түсі
Ж ұ м с а қ      б и д а й
Erythrosptermum           Korn. Graecum Korn. Hostianum Clem. Barbarossa Al. Ferrugineum Al. Caesium Al. LutescensAl Albidum Al. Velutinum Schubl Milturum Ai Alborubrum Korn Pyrothrix	Ақ  қылтықтар   «                   » «                   » Қызыл қылтықтар «» «» Қылтықсыз « « « « «	Ақ   «   « қызыл  « Сұр түтінді Ақ « « Қызыл « «	Түксіз   « Түкті « Түксіз « « « Түкті Түксіз « «	Қызыл   Ақ Қызыл « « « « Ақ Қызыл « Ақ Қызыл
Қ а т т ы         б и д а й
Hordeiforme Host Affine Korn Melanopus Al Candicans MeistErythrjmelan	Қызыл қылтықтар Ақ қылтықтар Қара қылтықтар Қылтықсыз Қара қылтықтар	Ақ Ақ « « Қызыл	Түксіз « Түкті Түксіз «	Ақ Қызыл Ақ Ақ «

 

Әр түршенің өзіне морфологиялық белгілері, бірақ бастысы биологиялық және өндірістік ерекшеліктері бойынша, өзара айырмашылығы (ылғый емес) болатын бірқатар сорттар кіреді.Бір түршенің өзінде күздік және жаздық, ерте-және кешпісітін сорттар болуы мүмкін;  олардың өзара қысқа, құрғақшылыққа, аурулар мен зиянкестерге, үгітіліп-шашылып қалуға төзімділігі және т.с.с. қасиеттері бойынша айырмашылығы болуы мүмкін.Жұмсақ бидай сорттарының көп бөлігі эритроспермум, ферригенеум, лютесценс және мильтурум, ал қатты бидайдікі – гордейформе мен мелянопус түршелеріне жатады. [18]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТҰЖЫРЫМ

Бидай – негізгі азық-түліктік дәнді дақыл. Бидай наны ақуызбен көмірсулардың көптігімен және жақсы сіңімділігімен ерекшеленеді.Бидай дәні сонымен қатар жарма, макарон және кондитер өнеркәсібінде де қолданылады. Бидай сапасының маңыздызды көрсеткіші- дәніндегі ақуыздың мөлшері мен оның сапасы болып табылады. Халықаралық стандарт бойынша, бидай дәніндегі ақуыздың мөлшері  13,5%

          Дәндегі ақуыздың мөлшеріне климатпен топырақ жағдайлары және енгізетін тыңайтқыштар да көп әсер етеді. Оңтүстік пен шығыста өсірілетін бидайда, солтүстік пен батыстағыға қарағанда ақуыз көп. Бірақ, көбімен минералдық тыңайтқыштар беріп солтүстік пен батыста да ақуыз мөлшерін көбейтуге болады. Бидай нанындағы ақуыздардың сапасы өте жоғары және олар жақсы сіңіріледі. Бидай ұнының нандық қасиетін бағалағанда, оның маңызының (клейковинасы) мөлшері мен сапасының рөлі зор. Маңыз құрамына негізінен ақуыздық заттар глиадин мен глютейн кіреді. Оның сапасы және мөлшерімен нанның көлемдік шығымы мен жұмсағының қуыстылығы анықталады. Нанның жоғары көлемдік шығымы, маңыздың иленгіштігі (созылмалы, иілгіш, майысқақ) мен қамырдың газұстағыш қабілетіне байланысты. Маңыздың  созылғыштығы 30 см –ден жоғары және 20 см – ден төмен болмауы керек. Нанның жайылу бағасы, оның биіктігінің диаметріне қатынасымен анықталады; осындай қатынас жартысынан төмен болмағанда өте жақсы бағаланады. Жұмсағының жоғары бағалануы біркелкі, жұқақабырғалы, ұсақдәнді қуыстылықта анықталады.

          Ұн дайындайтын және нан пісіретін өнеркәсіптерге «мықты» және «қатты» бидай деп аталатын бидайлар ерекше құнды болып саналады. «Мықты бидай» — деген атау, тек қана бидайдың жұмсақ түрлеріне   ( жаздық және күздік) ғана тән.Олардың дәндері жоғары сапалы. Жалпы әйнектілігі қызылдәнді бидайлардың 70 %, ал ақдәнділерде -60% және де дән ақузы 14%, 1-ші сортты ұн шикі маңызы 28% кем емес. Сонымен қатар, 100г ұннан жасалынатын нанның көлемдік шығымы 550 см³, ұнның нандық күші -280 эрг-тен (эрг -1 г қамырды деформациялауға кететін жұмыс көрсеткіші) кем болмаулары керек

          Мықты бидайды, онша құнды емес бидай сорттары ұнының нандық сапасын жақсартатын қабілетіне байланысты, «жақсартушы- бидай» — деп атайды.

       Жаздық  бидай  өнімін  арттыру  мақсатында  топырақтың  экологиялық  жағдайын  жақсарту  үшін  тыңайтқыштар  енгізудің   маңызы  зор.

       Бидай – монокарптық  сабақтар  жүйесінен   және  әрбір  сабақ  бөлек – бөлек  фитоөлшемдерден  тұрады. Агроэкологиялық  факторлардың (топырақтың  меморативтік  күиі, құнары, тәсілдері,  су  режимі, тыңайтқыштар  мөлшері,  енгізу  мерзімі, агроценоздағы  өсімдік  тығыздығы, қоректену  алаңы т.б.) осы  фитоөлшемдердің  өсіп  қалыптасуына  әсері  күшті  болатындығы  айқындалды.

       Жаздық  бидайдың  жақсы  өсіп  дамуы  үшін  дақыл  тамыры  тараған  тереңдікте  (60 см дейін)  ылғал  мөлшері  далалық  су  сыйымдылығының  төменгі  мөлшерінің  70-75 %-нан  кем  болмауы  керек. Бұл  агротехникалық  шаралармен бірге  жаздық  бидайды  өсіру  технологиясын  толық  қолданған  жағдайда  бұл  дақылдан  экологиялық  таза  жоғары  өнім  алуды  болатыны  дәлелденді.

       Жаздық  жұмсақ  бидай  дәнінің  технологиялық  сипаты: дән  қаттылығы; құрамындағы  белок  және  клейковина  мөлшері , клейковина  сапасы, седментация саны т.б.  көрсеткіштері арқылы  анықталады. Аталған  көрсеткіштер  агроэкологиялық  факторлар  саны  әсерінен  көп  өзгерелі.

       Сонымен  бірге  бидай  өніміне  және  дәннің  сапасына  бірқатар   факторлар  пайдалы  әсерін  тигізеді.

        Біздің  елімізде  кейінгі  жылдары    әрбір  табиғи –климат  жағдайларына  және  экологиялық  аудандары  жақсы  бейімделген  жаздық  бидай  формалары  мен  сорттарын  шығаруға  көңіл  бөлінуде.

        Сорт және  лениялары  белгілі  бір  нақты  ортағы  және  басқа  экологиялық  жағдайларына  жеткілікті  бейімделген  немесе  бейімделмеген  болуы  мүмкін.  Сорт  пен  линиялары  жүргізген  тәжірибеде  көрсетеді. Оны  осы сорттың  экологиялық адаптациялануы деп  атауға  болады.

       Жаздық  бидай  түсімділігін  және  тұтастай  алғанда  агроэкожүйесін  өнімділігін  одан  әрі  арттыру  жолында  ауыспалы  егіс  жүйесін  жәнеорганоминералды  тыңайтқыштар  қолдану  және  өсімдік  шаруашылығы  жүйесінің  басқада  тиімді  элементтері  болатындығы  дәлелденді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

1. Жұмсақ бидай ( Triticum aestivum L. – 2n= 42)- күрделі ААВВДД геномды құрылымы бар аллогексаплоид.
2. Бидайдың (Triticum L) таралуы мен пайдалану мақсатында бір- бірінен айырмашылықтары көп 22 түрі бар.

      Октоплоидты топ ( 2п – 56).

     3.Жалпы классификацияға сәйкес, бидайдың барлық түрлері төрт генетикалық оқшау топтарға біріктіріледі:

Диплоидты топ (2п-14), Тетраплоидты топ ( 2п-28), Гексаплоидты топ ( 2п-42), Октоплоидты топ ( 2п – 56).

 Октоплоидты топ ( 2п – 56).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1.Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С «Ауыл шаруашылық мелиорациясы», Алматы, Қайнар, 2000

2.Әрінов Қ.К «Тұқымтану негіздері», Ақмола, 1995 ж

3.Әрінов Қ.К., Цепенко А.А «Жаздық бидай сапасына агротехникалық әсері», Алматы, Қайнар, 1978

4.Әрінов Қ.К Солтүстік Қазақстан бидайы, Астана, 1998

5.Әрінов Қ., Нағыметов А., Ысқақов М., Серікпаев Н., Жұмағұлова И «Агрономия негіздері», «Фолиант» баспасы, Астана – 2007

6.Бараев А.И «Егіншіліктегі топырақ қорғау жүйесі», Қайнар, Алматы, 1977

7. 7. Бараев А.И «Яровая пшеница», Под ред. Акад. М., 1978

8.Доспехов Б.А «Методика полевого опыта» Москва, Колос, 1979

9.Зенкова Е.М «Озимая пшеница в Казахстане», А, 1996

8.Жанзаков М.М «Өсімдік шаруашылығы», тұмар 2007

10.«Күздік бидайдың жаңа сорттары»,  «Қайнар» баспасы, Алматы 1974

11.Сейтов И.С «Егіс тәжірибелерін жүргізудің методикасы», Алматы, Қайнар 1990

12.І.Сейтов, Қ.Өрісбаев «Суармалы егіншілік өнімін арттыру», Алматы «Қайнар» 1984

13.Оразалиева Р.А «Қазақстан бидайы», Қайнар

14. Оралиев Р.А «Қазақстан бидайы», А, 1984

15.Т.Н.Нұрғасынов, Ә.Х.Қалиев., С.Е.Сүлейменова., С.С.Асқанбаев «Өсімдіктер селекциясы және тұқым шаруашылығы негіздері», «Фолиант» баспасы, Астана 2007

16.Ф.Полымбетова., Л.Маманов., С.Әбиев «Қазақстанның жаздық бидайы», Алматы «Ғылым» 1991

17.Сулейманов Б.А «Культура пшеницы в Казахстане», А,А, 1973

18.Сулейманов М.К. «Агротехника яровой пшеницы», Алма – Ата, Қайнар, 1981

19. Қазақстан ұлттық энциклопедиясының бас редакциясы 2 том., Алматы., 1999 322 – бет

20.Сағындықова А, «Биологиялық активті заттардың бидай дәніндегі фузариозды тамыр шірігіне әсері»Жаршы №2. 2006 жыл издательство «Бастау» ЖШС Ғылыми – теориялық және практикалық журнал  51 бет

21. Жайлыбай К., Баймбетова С «Қазақстандағы жаздық жұмсақ бидай селекциясы» Жаршы №6. 2006 жыл издательство «Бастау» ЖШС Ғылыми – теориялық және практикалық журнал 8 бет

22.Тоқтамысов К «Оңтүстік Қазақстанда күздік бидайдың өсіру технологиясына фитосанитарлық тұрғыдан баға беру»Жаршы №11. 2006 жыл издательство «Бастау» ЖШС Ғылыми – теориялық және практикалық журнал  18 бет

23. М.Қойшыбаев «Батыс Қазақстан жағдайындағы жаздық бидай сорттарының фенологиялық бақылаулары» Жаршы №7. 2006 жыл издательство «Бастау» ЖШС Ғылыми – теориялық және практикалық журнал 12 бет
24. Ә.М.Тоқтамысов «Жаздық бидай дәні сапасына агроэкологиялық факторлар әсері» Жаршы №1. 2005 жыл издательство «Бастау» ЖШС Ғылыми – теориялық және практикалық журнал 33 бет
25. М.Қойшыбаев «Сорт үлгілерін сандық белгілері бойынша іріктеу және оларды селекцияға пайдалану»Жаршы №4. 2005 жыл издательство «Бастау» ЖШС Ғылыми – теориялық және практикалық журнал 35 бет

26.Г.Х.Шектыбаева., Г.С.Макарова «Күздік бидайдың сары тат ауруына төзімді сорттарын шығару» Жаршы №4. 2005 жыл издательство «Бастау» ЖШС Ғылыми – теориялық және практикалық журнал  32 бет

27.Тоқтамысов А., Жайлыбай К «Жаздық бидай өнімінің қалыптасуы» Жаршы, 2003, №7, — Б. 36-40

28. Тоқтамысов А., Жайлыбай К «Агроэкологиялық жағдайларға байланысты жаздық бидай өніміне минералды тыңайтқыштар әсері» Жаршы, 2003, №8, — Б. 39-41
29. Тоқтамысов А., «Бидай дәні құрамындағы азоттың мөлшері мен жинақталуы» Жаршы, 2003, №12, — Б. 51-54

30.Тоқтамысов А.,  «Жаздық бидай құрамында фосфор мен калийдің жинақталуы» Жаршы, 2004, №1, — Б. 39-41

31.Тоқтамысов А., Жайлыбай К «Жаздық бидай өніміне әсер етуші негізгі агробиологиялық факторлар» Жаршы, 2004, №11, — Б. 30-39

32.Зияева Г.К., «Жұмсақ бидайдың сапалы және сандық белгілеріне генетикалық талдау» // Материалы международной школы – семинара по проблеме: «Инновационные модели обучения в магистратуре» Алматы, 1997,  — Б. 30

33.Зияева Г.К. Жұмсақ бидайға интрогрессияланған белгілердің тұқым қуалауына генетикалық талдау //Өсімдік шаруашылығы мен егіншіліктің өзекті мәселелері – II Халықаралық ғылыми конференция. – Алмалыбақ, 2005-46 -47 б