МАЗМҰНЫ:

 

КІРІСПЕ

 

                  I.      ТАРАУ.  БІРІККЕН КӘСІПОРЫННЫҢ МӘНІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ

1.1. Біріккен  кәсіпорынның  мәні

1.2. Біріккен кәсіпорынның құрылымы

 

               II.      ТАРАУ. БІРІККЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ЕСЕП ЕРЕКШЕЛІГІ

2.1.          Айналымнан тыс активтер мен тауар-материалдық

          жинақ есебі

2.2.          Қаржы инвестициясының есебі

• Меншікті капитал, табыстар мен шығыстар

есебі

• Дебиторлық берешектер мен міндеттемелер

есебі

 

           III.      ТАРАУ. БІРІККЕН КӘСІПОРЫННЫҢ АУДИТІ

• Аудиторлық тексеру және салықтық есептеу

          кезіндегі ерекшелігі

• Аудиттің міндеті, әдістері мен талдауда аудит

          үшін маңызды нәрселер

• Аудиттеу кезінде тексерілетін ақпараттың

көздері мен басшылыққа алынатын

нормативтік актлер

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

КІРІСПЕ

 

Біріккен кәсіпорын дегеніміз екі немесе одан да көп тараптардың бір экономикалық ұйымға біріккен шаруашылық жүргізуші субъект болып табылады және олар бірлескен қызмет туралы шарт негізінде құрылады. Олардың еліміздің нарықтық экономика жағдайында алатын орны ерекше. Себебі қазіргі таңда елімізде біріккен кәсіпорындар, әсіресе шетел кәсіпорындары өз қызметін жүзеге асыруда. Оны біз 2004 жылғы 1 қаңтардағы көрсеткіш бойынша дәлелдей аламыз. Мұнда Республикамызда Ресей, Түркия, Герман, АҚШ, Қытай, Ұлыбритания, Иран, Оңтүстік Корей және сол сияқты өзге де 81 ел арқылы құрылған 1388 шетел және біріккен кәсіпорындар болды. Сондықтан осы көрсеткіштерге сүйене келе, біріккен кәсіпорындардың еліміздегі ескеріпғ, дипломдық жұмысымды «Біріккен кәсіпорынның есеп ерекшелігі мен аудиті» деп алдым. Себебі бірлескен кәсіпорындар еліміздің экономикасына жыл сайын елеулі өзгерістер енгізіп, қазіргі таңда өзекті болып отыр.

Бұл дипломдық жұмысымды жазу мақсатым біріккен кәсіпорындарыдың бухгалтерлік есеп ерекшеліктерінің Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп жөніндегі» заңдылығына, ал аудиторлық тексерудің Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» заңдылығына сәйкес дұрыс  жүргізілуін, өзге шаруашылық жүргізуші субъектілерден ерекшелігін, елімізде елетын орнын көрсету болып табылады.

Осындай мақсаттарға жету барысында алдыма мынадай міндеттерді қойдым:

• Біріккен кәсіпорынның мәнін көрсету;
• Біріккен кәсіпорынның құрылымын көрсету;
• Біріккен кәсіпорынның есеп ерекшелігін көрсету;
• Біріккен кәсіпорынды аудиторлық тексерудің ерекшелінгін көрсету

.

Дипломдық жұмысты зеріттеудің нысандары

Дипломдық жұмысты зеріттеу әдістері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І-тарау.  Біріккен  кәсіпорынның  мәні  мен  құрылымы

 

                    1.1. Біріккен  кәсіпорынның  мәні

          1.2. Біріккен кәсіпорынның құрылымы

 

Компаниялардың бірігуі: Қазақстан және МСФО

Қазақстан Республикасы заңдылығын соңғы өзгерістерге сәйкес Қазақстан Республикасында қаржылық есептің халықаралық стандартын пайдалану сұрақтары маңызды болып отыр. 24.06.02 жылы «Бухгалтерлік есеп туралы» заңының өзгерісіне сәйкес 01.01.03 жылы Қазақстанда бөлек (әсіресе ірі) ұйымдарға МСФО қабылданса, 01.01.04 жылы барлық қалған ұйымдарға қабылданды. Бухгалтерлік есептің қазақстандық стандарттар негізінен МСФО негізінде дайындалған.

Қазақстан экономикасының тұрақтылығы ірі өнеркәсіптік және қаржылық топтардың және барлық экономика интеграциясының құрылуына әкеледі. Бұл құбылыс банк секторының дамуында анық көрсетілген. Соңғы жылдары коммерциялық банктердің саны күрт төмендеп кетті және оны құрудың әдістерінің бірі банктерді біріктіру болды. Соған байланысты компанияларды біріктіру есебі қазіргі таңда маңызды болып отыр. Осындай баптарда МСФО-ға сәйкес біріктіру де есептің негізгі жағдайлары ашып көрсетілген, ал егжей-тегжейлі сұрақтар МСФО-ға тіркелген қосымшада келтірілген.

22 МСФО-ға сәйкес компанияның есебін біріктірудің екі әдісі бар: сатып алу және мүдделердің бірігуі.

Сатып алу – бұл белгілі бір сатып алушы компания сатушы компанияның таза активтері мен операцияларын басқару мүмкіндігін алу арқылы бірігу.

Мүдделердің бірігуі – бұл бірігіп отырған компаниялар акционерлері жақтарының бірді біреуі сатып алушы ретінде анықталмау үшін қауіп пен пайданы бөлудің ұзақ мерзімді келісіміне қол жеткізу үшін оның біртұтас таза активтер мен операцияларына бақылау жүргізу.

 

Сатып алу

22 МСФО-ға сәйкес барлық біріккен компаниялардың біреуі екіншісінен бақылауға мүмкіндік аладыы, бұл сатып алушы компанияны анықтайды. Бақылауға мүмкіндік алу біріккен компанияның біреуі екіншісінің дауыс беру құқы бар акцияларының жартысын сатып алу болып табылады. Бірақ компанияны басқаруда мұндай акция пакетінің мүмкін еместігі көрсетілмеуі керек. Тіпті біріккен компаниялардың біреуінің келесі компанияны басқаруға сол компанияны дауыс құқы бар акцияларының жартысынан көбін иемденбесе, сатып алушы компанияны анықтау мүмкіндігі болады. Егер біріккен компаниялардың біреуі бірігу нәтижесінде мыналарды иемденсе:

1. өзге инвесторлармен келісу арқылы дауыс құқы бар акциялардың жартысын иемденсе;
2. жарғы мен келісімге сәйкес өзге компанияның жарғылық және ағымдағы саясатын анықтай алса;
3. басқа компанияның басқарудың талдамалы органдарын немесе директорлар кеңесі мүшелерінің көбін тағайындау мен араластыру құқығы болса;
4. басқа компанияның басқарушылық талдамалы органдарында немесе директорлар кеңесі жиналысында жоғары дауыс алу құқығы болса.

Кейбір жағдайларда сатып алушы компанияны анықтау мүмкіндігі болмайды, сондықтан оның мынадай көрсеткіштері болады:

1. бір компанияның құны басқа компанияның құнынан жоғары болады. Бұл жағдайда үлкен компания сатып алушы болып табылады;
2. ақша қаражатына дауыс құқы бар жай акцияларды алмастыру жолымен компания біріге алады. Бұл жағдайда ақша қаражатын беретін жақ сатып алушы болып табылады;
3. біріктіру барысында болатын компанияны басқару кадрларын іріктеуде бір компанияны басқаруда үстем ету мүмкіндігіне әкеледі. Бұл жағдайда үстем етуші компания сатып алушы болып табылады.

Сатып алу әдісін қолдану өзге активтерді сатып алу сияқты компанияны сатып алуда да дәл есептеуге әкеледі. Сатып алу өзге компанияның таза активтері мен операцияларын басқаруға алмастыратын операция болып табылғандықтан, дұрыс болып табылады және өзіне міндеттемелерін алып, айырбас үшін акциялар шығарады. Сатып алу әдісі сатып алу құныны есебінің негізі ретінде қолданылады және оны анықтау сатып алуға жататындықтан айырбас операциясына негізделеді.

Сатып алу әдісін қолдануда сатып алу күнін анықтау маңызды. Сатып алу күні компанияның сатып алушыға таза активтері мен операцияларын бақылауға нақты берген күні мен сатып алу әдісін бастап қолданған күні болып табылады. Сатып алынған компания операцияларының нәтижелері сатып алушының қаржылық есептілігіне сатып алынған күннен, яғни сатып алынған компания сатып алушының басқаруына нақты өткен күннен бастап қосылады. Қызмет бойынша сатып алу күні компанияның оның қызметінен табыс табу мақсатында қаржы және ағымдағы саясатын басқару құқын алған күн болып табылады. Сатып алушыға басқару қатысушы жақтардың мүддесін қолдау шарттары қанағаттандырылғаннан кейін ғана жүзеге асады. Бірақ бұл операциялар сатып алушының басқаруына нақты өткенге дейін аяқталынып жабылғанын талап етпейді.

Сатып алушы сатып алынған компаняның қорытындысы туралы пайдасы мен зияндарын сатып алған күннен бастап есептілігіне енгізеді және сатып алуда болатын жағымды және жағымсыз іскерлік репутация көлемін, сатып алынған компанияның активтері мен міндеттемелерінің сәйкестілігін баланста көрсетуі қажет. Сатып алу құны оның бастапқы құны бойынша есептелінеді, ал бастапқы құн төленген ақша қаражаты немесе оның эквиваленттеріне, не өзге компанияның таза активін басқаруды сатып алушыға сатып алушыны алмастырған өзге операцияларға сатып алумен тікелей байланысты кез-келген шығындарды қосқанға тең.

 

 

Сатып алу әдісін қолдануға мысал.

А банкі Б банкінің 94% акциясын сатып алады. А компаниясы 01.02.02 жылы Б компаниясының иесіне 500 000 мың теңге төледі. Сатып алу күнгі меншікті капитал құны 550 000 мың теңге құрады.

 

Б банкінің таза активін сатып алу күні.

10.02.02 жылы сатып алынған таза активі	Сомасы мың теңге
Қолма-қол ақша қаражаты және Ұлттық банктегі құндылықтар	250 000
Кредиттік мекемелердің берешектері	110 000
Клиент қарыздары, нетто	600 000
Негізгі құралдар, нетто	120 000
өзге де активтер	120 000
Клиенттерге берешек	(550 000)
өзге де берешектер (кредитор)	(100 000)
Таза активтер	550 000
Азшылық үлесі	33 000
Теріс азшылық үлес есебінен таза активтер	517 000
Төленген сатып алу құны	500 000
Жағымсыз гудвилл	17 000

Азшылық үлесі =550 000 мың теңге * 6% = 33 000 мың теңге. Сатып аланған күнгі төленген нақты сома мен таза активтің сомасы арасындағы айырма жағымсыз гудвилл болып табылады. Гудвиллдың амортизациясы 20 жылдан аспайды.

Сол сияқты сатып алу керісінше Б банкінің активіне алмастыру үшін А банкі акция шығару арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта акцияға айырбасталған номиналдық құны мен актив құнының арасындағы айырмашылық А банкінің қосымша төленген капиталы ретінде танылады.

 

 

Мүдделердің бірігуі

Міндеттемелер мен активтердің бірігуі  

Бөлек компанияның активі мен міндеттемелері біріккен компанияның активі мен міндеттемелері болып табылады.

Біріккен меншікті капитал

Бөлек меншікті капитал мүдденің бірігу әдісі секілді бірігеді. Біріккен компания бөлек компанияның шығарған акциясының номиналдық және белгіленген құнында негізгі капитал мен қосымша капиталды жазады. Бөлек компанияның бөлінбеген табысы немесе жетіспеушілігі бірігіп, біріккен корпорацияның бөлінбеген капиталы ретінде танылады. Номиналдық және бөлінбеген сомада біріккен компаниялардың шығарылған акцияларының көлемі бөлек біріккен компанияның негізгі капиталы қорытынды сомасынан асуы мүмкін. Артығы бірінші біріккен пәрменді капиталынан кейін біріккен бөлінбеген табыстан ұсталынуы керек.

Біріккен компанияның қаржылық есептілігі

Бірігу үшін мүдделердің  бірігу әдісін қолданатын компания егер компаниялар есептік кезеңнің басында бірігетін болса, сол қосылу болған кезінде қаржылық есептілігін ұсыну керек. Есепті кезеңдегі операциялар нәтижесі бірігудің басынан соңғы күніне дейін біріккен және осы күннен кезең соңына дейін операциялардың біріккен бөлек компаниялардың нәтижелерін қосады.

Кезеңнің басында бөлек компанияның бухгалтерлік балансы мен өзге қаожылық ақпараттарды сол күні біріккен компаниялармен ұсынылуы керек. Өткен жылы жеке компанияның қаржылық есептілігі мен қаржылық ақпараттары ақпараттар ұсыну үшін біріккен негізде қайта бекітілуі қажет. Қайта бекітілген қаржылық есептілік пен қаржылық ақпарларда бұрынғы жеке компаниялар біріккендігі туралы қаржылық ақпараттар нақты, анық көрсетілуі қажет.

 

 

Мүдденің бірігуі әдісі бойынша бірігуге мысал

Компанияның меншікті капиталының бірігуі

Баланс баптары	А банкі	Б банкі	Біріккен капитал
Жарғылық капитал	180 00	250 0000	400 000
Резервтер	50 000	50 0000	100 000
Бөлінбеген табыс	100 000	20 000	120 000
Барлық капитал (таза актив)	300 000	320 000	620 000

 

Акция үлесінің бөлінуі

Акционерлер	А банкісінің таза активінің үлесі		Б банкісінің таза активінің үлесі		Біріккен меншікті капиталдағы үлес
	Мың теңге(1)	%(2)	Мың теңге(3)	%(4)	Мың теңге(5=1+3)	%
А акционер	225 000	75	0	0	225 000	36,3
Б акционер	40 000	13	20 000	6,25	60 000	9,7
С акционер	35 000	12	50 000	16,6	85 000	13,7
Д акционер	0	0	250 000	78,125	250 000	40,3
	300 000	100	320 000	100	620 000	100

 

Біріккен банктердің акционерлік капиталында және біріккен таза активтерінде акционерлердің үлесі

Әрбір акционерлердің үлесі анықталғаннан кейін олардың үлесі бойынша акционерлерде бар акцияларды жаңа акцияларға алмачстыруы қажет. Жаңа акционерлік капитал әрқайсысы 1 мың теңге номиналдық құнан тұратын 400 000 акциядан тұрады делік, әрбір акционерге тиістісі келесідей болады:

Акционер	Біріккен жарғылық капитал
	Акция саны	Үлесі %
А акционер Б акционер С акционер Д акционер	145 200 38 800 54 800 101 200 400 000	36,3 9,7 13,7 40,3 100

 

Бірігу бойынша есеп әдістерін анықтауда негізгі кезеңдерді ескеріп, есептің қай әдісін қолдану керектігін нақты анықтау қажет. Жалпы барлық жағдайда да сатып алушыны анықтау мүмкіндігі бар және тиісінше сатып алу әдісін қолдану қажет, тек айрықша жағдайларда ғана мүдделердің бірігу әдісі қолданылады.

Аблахат Кебиров

Ernst & Young Kazakhstan

Компаниясының аудит бойынша менеджері

«Ваш капитал» №4 мамыр 2003ж., 11 бет

Бірлескен қызметке қатысу (дәлірегі, қатысқандық) туралы есеп беру (ҚЕХС 31)

Бірлескен кәсіпорын – екі немесе оданда көп тараптар экономикалық қызметті, оған бірігіп бақылау жүргізу шартымен жүзеге асыру бойынша келісімшарттық келісім.

Бақылау – пайда алу мақсатындағы экономикалық қызметтің қаржылық және операциялық саясаттарын басқарудың мүмкіндігі.

Бірлескен бақылау – келісімшарттық келісіммен экономикалық қызметке бақылауды бөліп жүргізу.

Елеулі ықпал – бұл кәсіпорынның экономикалық қызметінің қаржылық және операциялық саясаттар бойынша шешімдері қабылдауға қатысудың мүмкіндігі, алайда мұндай саясатты бақыламайды және бірлесіп бақылаудың да қажеті жоқ.

Бірлескен қызметтің қатысушысы – кәсіпорынға бірігіп бақылау жүргізуді жүзеге асыратын бірлескен кәсіпорындағы тарап.

Бірлескен кәсіпорындағы инвестор – кәсіпорынға бірлесіп бақылау жүргізуге қатыспайтын бірлескен кәсіпорындағы тарап.

Үйлесімді шоғырланым – есеп пен есеп берудің әдісі. Ол бойынша бірлесіп бақыланатын субъектінің активтеріне, міндеттемелеріне, кірістері мен шығыстарына қатысушылардың үлесі бірлескен қызметке қатысушылардың қаржы есептемесіндегі ұқсас баптары мен жолма-жол бірігеді немесе оның қаржы есептемесіндегі жекеленген жолдармен беріледі.

Үлестік қатысу әдісі – есеп пен есеп берудің әдісі. Ол бойынша бірлесіп бақыланатын субъект үлес алғашқыда бастапқы құн бойынша ескеріледі, содан соң бірлесіп бақыланатын субъектінің таза активтеріндегі сатып алудан кейін болатын қатысу үлесінің өзгерісіне түзетіледі. Пайда мен залал туралы есеп беру бірлесіп бақыланатын субъектінің операциясындағы бірлескен қызметке қатысушының үлесін көрсетеді.

Бірлесіп бақыланатын қызмет (операциялар)

Бірлесіп бақыланатын операцияның формасында ұйымдастырылған бірлескен қызметтің қатысушысы өзінің жеке қаржы есептемесі мен шоғырландырылған қаржы есептемесінде мыналарды тану керек:

1. Бақыланатын активтер мен қолдағы міндеттемелер;

Өтелген шығындар және бірлескен қызметпен байланысты тауарларды немесе қызметті өткізудің нәтижесінде алатын табысындағы өзінің үлесі.

Жеке қаржы есептемені жасау барысында бірлескен қызметтің қатысушысы өзі бақылайтын активтер мер міндеттемелерді, бірлескен қызметтің нәтижесіндегі өтелген шығындар мен табыстар үлесін мойындайды. Сондықтан да шоғырландырылған есепті жасау барысында түзету мен біріктіру бойынша басқа да операциялар қажет болмайды (3-слайд).

 

 

Бірлесіп бақыланатын активтер

Бірлесіп бақыланатын активтер формаларында ұйымдастырылған бірлескен қызметтің қатысушысы өзінің жеке қаржы есептемесінде мыналарды тануы керек:

1. бірлесіп бақыланатын активтердегі өз үлесін;
2. қолдағы кез-келген міндеттемелерді;
3. біріккен кәсіпорындағы міндеттемелердегі өз үлесін;
4. өткізуден түскен табысты немесе бірлескен кәсіпорын өтеген шығыстардағы өзінің үлесімен бірге бірлескен кәсіпорын өніміндегі өз үлесін пайдалану;
5. бірлескен кәсіпорындағы өзінің үлесіне қатысты өтелген шығыстарды.

Активтерді бірлесіп бақылау формаларында ұйымдастырылған бірлескен кәсіпорын қатысушыларғы бөлінген және өтейтін шығыстардың дербес есебін ұйымдастырады.

Бірлесіп бақыланатын субъектілер

Бірлесіп бақыланатын субъектілер – бұл әрбір қатысушының өз үлесі болатын серіктестік, корпорация немесе басқа да кәсіпорын формасында ұйымдастырылған бірлескен кәсіпорын. Бірлесіп бақыланатын субъектілердің қатысушысы бірлесіп бақыланатын субъектілердегі инвестициялардың есебін өзінің есеп тіркемелерінде, инвестицияның есеп шотын қолдана отырып жүргізеді. Бірлесіп бақыланатын субъектілердегі бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды, қаржы есептемесін әзірлеуді және ақпараттарды жүйелеуді жеке жүргізеді. Субъектіні бірлесіп бақылау формасындағы бірлескен қызметке қатысушылардың шоғырланған қаржы есептемесін әзірлеуге стандарттармен үйлесімді шоғырландыру әдісі анықталады.

Үйлесімді шоғырландыру әдісі мынаны ұйғарады: қатысушылардың шоғырланған бухгалтерлік балансы бірлесіп бақыланатын субъектілердегі міндеттемелердің тиісті үлесін және бақыланатын активтердің тиісті үлесін қамтиды. Қатысушылардың пайдасы мен залалы туралы шоғырланған есеп беруі бірлесіп бақыланатын субъектілердегі кірістер мен шығыстар үлесін қамтиды.

Үйлесімді шоғырландыру әдісін жүзеге асырудың, шоғырландырылған есеп беруде қатысу үлесін көрсетудің екі шешімін тапты. Ол – бірлескен қызметке қатысушылардың кірістері мен шығыстарындағы, міндеттемелеріндегі, активтеріндегі қатысу үлесін жолма-жол жинақтау арқылы немесе активтердегі, мендеттемелердегі және кірістер мен шығыстардағы қатысушының үлесін шоғырландырылған қаржы есептемесінде жекеленген баптар бойынша жеке көрсету жолдары.

Ұйғарымды баламалы нұсқа – «қауымдастырылған кәсіпорындағы инвестициялардың есебі» атты 28 халықаралық сатндартқа сәйкес үлестік қатысу әдісін қолдану.

Үйлесімді шоғырландыру әдіснамасы төмендегі шоғырландыруға арналған жұмыс кестесі түрінде ресімделген есеп айырычсуда келтіріледі:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жұмыс кестесі

Кірістер мен шығыстар (пайда мен зиян)

 туралы есеп беруді шоғырландыруға арналған

Бап атауы	Қатысу-шының есеп беруі	Бірлесіп бақыланатын субъектінің есеп беруі		Түзету		Жеке есеп беру
		Барлы-ғы	Қатысушының үлесі	Д	К
1	2	3	4	5	6	7
Тауарды сатудан түскен табыс
Оның ішінде: бірлесіп бақыланатын субъектілер мен операциялар
Өткізілген тауардың өзіндік құны
Жыл басындағы тауар-материалды қор
Оның ішінде: бірлесіп бақыланатын субъектілер мен операциялар бойынша сатып алынған тауар-материалды қор
Сатып алу
Оның ішінде: бірлесіп бақыланатын субъектілер мен операциялар бойынша сатып алынған тауар-материалды қор
Жыл соңындағы тауар-материалды қор
Оның ішінде: бірлесіп бақыланатын субъектілер мен операциялар бойынша сатып алынған тауар-материалды қор
Өзіндік құнның қорытындысы
Салық салынуға дейінгі таза табыс
Табыс салығы бойынша шығыстар
Салық салынғаннан кейінгі таза табыс
Дивиденттер
Бөлінбеген табыс

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жұмыс кестесі

Бухгалтерлік балансты шоғырландыруға арналған

Бап атауы	Қатысу-шының есеп беруі	Бірлесіп бақылана-тын субъектінің есеп беруі		Түзету		Жеке есеп беру
		барлығы	Қатысушының үлесі	Д	К
1	2	3	4	5	6	7
Негізгі құрал-жабдықтар
Инвестициялар
Тауар-материалды қор
Дебиторлық берешектер
Активтер қорытындысы
Акционерлік капител
Өткен жылдың бөлінбеген табысы
Есепті кезеңнің бөлінбеген табысы
Міндеттемелер
Меншікті капитал мен міндеттемелердің қорытындысы

 

Кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы шоғырландырылған есеп беру

Бас компания мен еншілес компанияның кірістері мен шығыстары туралы есеп беруді шоғырландырудың әдістемесі – ұқсас баптарды жолма-жол жинақтау. Топ ішінде есеп айырысу мен топ ішіндегі операциялар бойынша қалдықтар, оның ішінде тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан түскен табыстар, шығыстар және дивиденттер шоғырландырылған қаржы есептемесін беруді жасау барысында толық есептен шығарылуы тиіс. Тауар-материалды қорлар мен негізгі құрал-жабдық секілді активтердің баланстық құнына кірген топ ішіндегі операциялар бойынша өткізілмеген табыс толық есептен шығарылады. Топ ішіндегі операциялар бойынша өткізілмеген залалда шығынның орны толтырылуы мүмкін болмаған жағдайдан басқа уақытта активтердің баланстық құндарын есептеу барысында шегерілелді.

Төмендегі кестеде бухгалтерлік баланстың баптарын жолма-жол жинақтау бойынша процедуралар клтірідген. Ондағы :

БТ – бас компания табысы;

ЕТ – еншілес компанияның табысы;

ЕУТ – топ ішіндегі операция бойынша еншілес компанияның табысы;

БУТ – топ ішіндегі операция бойынша бас компанияның табысы;

БУӨ — топ ішіндегі операция бойынша бас компанияның сатылған өнімдерінің өзіндік құны;

ЕУӨ — топ ішіндегі операция бойынша еншілес компанияның сатылған өнімдерінің өзіндік құны;

БУҚ – топ ішіндегі операция бойынша сатып алынған бас компанияның тауарлы-материалдық қорлары,

УӨТ – топ ішіндегі операциялар бойынша өткізілмеген табыс;

ВРПН – топ ішіндегі операция бойынша өткізілмеген табыстың салық тиімділігі;

ТД – топ ішіндегі есеп айырысудағы дебиторлық берешек;

ЕКИ – еншілес компанияның меншікті капиталындағы бас компанияның тиісті қатысу үлесін білдіретін еншілес компанияның акцияларындағы инвестиция;

Г – гудвилл, жағымды іскерлік бедел;

БК – бас компанияның кредиторлық берешегі (міндеттемесі);

ЕК – еншілес компанияның кредиторлық берешегі (міндеттемесі);

УК – топ ішіндегі есеп айырысудағы кредиторлық берешек;

АҮ – еншілес компанияның меншікті капиталындағы азшылық үлесі;

БК – бас компанияның меншікті капиталы;

ЕК – еншілес компанияның меншікті капиталы.

Бухгалтерлік балансты шоғырландыру бойынша жұмыс кестесіндегі дүзету жазбасы былайша болады:

1. топ ішіндегі есеп айырысу бойынша дебиторлық және кредиторлық берешектерді есептен шығаруды:
   • «Топ ішіндегі есеп айырысу бойынша кредиторлық берешек» (ТҚ) баланстың бабының дебиті; «Топ ішіндегі есеп айырысу бойынша дебиторлық берешек» (ТД) баланстық бабының кредиті;
   • Еншілес компанияның меншікті капиталындағы бас компанияның тиісті қатысу үлесі мен еншілес компанияның акциясындағы бас компания инвестициясының баланстық құндарын есептеп шығаруды;
   • Баланстық құн бойынша — еншілес компанияның меншікті капиталындағы бас компанияның қатысу үлесіне (ЕКИ) пропорционалды «Еншілес компанияның меншікті капиталы» баланстық бабының дебиті;
   • Еншілес компанияның меншікті капитаындағы тиісті үлестің баланстық құны мен сатып алуға жұмсалған шығынның арасындағы айырмашылыққа «Гудвилл» (Г) («Жағымды немесе жағымсыз іскерлік бедел») баланстық бабының дебиті немесе кредиті;
   • Жұмсалған шығынның баланстық құны бойынша – «Еншілес компанияның акциясындағы инвестиция» (ЕКИ) баланстық бабының кредиті;
   • Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруді біріктіру бойынша жұмыс кестесіндегі түзету жазбасы былай болады (төменде келтірілген мысалдың мәліметтері бойынша):
2. Топ ішіндегі операция бойынша кірістер мен шығыстарды (сатылған тауарлырдың өзхіндік құнын) есептеп шығаруда:

«Сатылған тауарлардан (жұмыс, қызмет) түсетінтабыс» (ЕУТ) транзиттік бабының дебиті – 20 000 теңге, «Өткізілген өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны» (ЕУӨ) транзиттік бабының кредиті – 15 000 теңге, «Тауарлы-материалдық қорлар» (БУҚ) баланстық бабының кредиті – 5 000 теңге.

Бұл түзету жазбасы топ ішіндегі операция бойынша кірістер мен шығыстарды жоюға мүмкіндік береді әрі өткізілмеген табыстың сомасына тауарлы-материалдық қорларға кірген өткізілмеген табыс топ тұрғысынан алғанда бір бүтін тұтас болады. Еншілес компанияның бас компанияның мекен-жайына жөнелткен тауарлы-шоғырландырылған қаржы есептемесі тұрғысынан алғанда сатылмаған болып саналады.

Сондықтан да тауарлы-материалдық қордың баланстық құнының шамасы өткізілмеген табыстың шамасына түзету жасауды ескере отырып, құн бойынша бағалау қажет. Кірістер мен шығыстар туралы есеп берудің қалған баптары жолма-жол жиынтықтау жолымен біріктіріледі.

Топ ішіндегі операция бойынша табыстарды танудың мерзімін ұзарту 1500 теңге (5 000*30%) – «Табыс салығы бойынша шығыстар» транзиттік баптың кредиті бойынша және «Мерзімі ұзартылған табыс салығы» баланстық баптың дебиті бойынша корреспонденциясымен мерзімі ұзартылған салық тиімділігін тануды да талап етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруді шоғырландыру

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзетілгенге дейінгі шоғырландырылған сома	Түзетуден кейінгі шоғырландырылған сома
Тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан түсетін табыс	БТ	ЕТ	БТ + ЕТ	БТ + ЕТ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан түскен табыс	ЕУТ
Табыстар қорытындысы
Өткізілмеген өнімдердің өзіндік құны	БӨ	ЕӨ	БӨ + ЕӨ	БӨ +ЕӨ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы операциялар бойынша өткізілген өнімдердің өзіндік құны	ЕУӨ
Жалпы табыс	БУТ	ЕУТ
Кезең шығыстары	БКШ	ЕКШ	БКШ + ЕКШ	БКШ + ЕКШ
Салық салынғанға дейінгі таза табыс				Түзетуді ескерумен
Табыс салығы бойынша шығыстар				Түзетуді ескерумен ВРПН
Салық салынғаннан кейінгі таза табыс				Түзетуді ескерумен ВРПН

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Топ ішіндегі кәміл операция бойынша кірістер мен шығыстарды есептеп шығарушы түзетуші жазба

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзету жазбасы		Түзетуден кейінгі шо-ғырландырылған сома
			Д	К
Тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан түсетін табыс	БТ	ЕТ			БТ + ЕТ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан түскен табыс		ЕУТ	ЕУТ
Өткізілмеген өнімдердің өзіндік құны	БӨ	ЕӨ			БӨ + ЕӨ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы операциялар бойынша өткізілген өнімдердің өзіндік құны		ЕУӨ		ЕУӨ
Жалпы табыс	БУТ	ЕУТ			Түзетуді ескерумен
Кезең шығыстары	БКШ	ЕКШ			БКШ + ЕКШ
Салық салынғанға дейінгі таза табыс					Түзетуді ескерумен
Табыс салығы бойынша шығыстар				ВРПН	Түзетуді ескерумен — ВРПН
Салық салынғаннан кейінгі таза табыс					Түзетуді ескерумен

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруді шоғырландырудың жұмыс кестесі

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзетілгенге дейінгі шоғырланды-рылған сома	Түзетуден кейінгі шоғырланды-рылған сома
Ұзақ мерзімді активтер (инвестициядан басқасы) (А)	БА	ЕА	БА + ЕА	БА +ЕА
Тауарлы-материалдық қорлар	БҚ	ЕҚ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы операциялар бойынша тауарлы-материалдық қорлар	БУҚ		БУҚ — өткізілген табыс (ӨТ)	БУҚ — ӨТ
Топ ішіндегі есеп айырысу бойынша дебиторлық берешек	ТД		ТД
Еншілес компаниядағы инвестиция (ЕК)	ЕКИ + Г		ЕКИ + Г
Гудвилл (Г)				Г
Мерзімі ұзартылған табыс салығы				МҰТС
Активтердің қорытындысы	Σ	Σ		Σ
Кредиторлық берешек (К)	БК	ЕК	БК + ЕК	БК + ЕК
Топ ішіндегі есеп айырысу бойынша кредиторлық берешек (УК)		УК	УК
Азшылық үлесі				АУ
Меншікті капитал (К)	БК	ЕК = ЕКИ + АУ	БК + ЕКИ + АУ	БК
Бөлінбеген табыс				Түзетуді ескерумен ВРПН
СК және О қорытындысы	Σ	Σ		Σ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Топ ішіндегі есеп айырысуды есептен шығарушы түзетуші жазба

Бап атауы	Бас компания	Енші-лес компа-ния	Түзетуші жазба		Түзетуден кейінгі шоғырлан-дырылған сома
			Д	К
Ұзақ мерзімді активтер (инвестициядан басқасы) (А)	БА	ЕА			БА +ЕА
Тауарлы-материалдық қорлар	БҚ	ЕҚ			БҚ + ЕҚ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы операциялар бойынша тауарлы-материалдық қорлар	БУҚ			5)УӨТ	БУҚ — УӨТ
Топ ішіндегі есеп айырысу бойынша дебиторлық берешек	ТД			1)ТД
Еншілес компаниядағы инвестиция (ЕК)	ЕКИ + Г			2)ЕКИ 3)Г
Мерзімі ұзартылған табыс салығы			6)ВРПН		ВРПН
Активтердің қорытындысы	Σ	Σ			Σ
Гудвилл (Г)			3)Г		Г
Кредиторлық берешек (К)	БК	ЕК			БК + ЕК
Топ ішіндегі есеп айырысу бойынша кредиторлық берешек (УК)		УК	1)УК
Азшылық үлесі				4)АУ	АУ
Меншікті капитал (К)	БК	ЕК = ЕКИ + АУ	2)ЕКИ 4)АУ		БК
СК және О қорытындысы	Σ	Σ			Σ

 

Кірістер мен шығыстар туралы шоғырландырылған есеп беру: топ ішіндегі операциялар бойынша түзетуші жазба

Өткізілген тауардың өзіндік құнын есептеу барысындағы кезеңдік түгендеу әдісі бойынша тауар-материалдық қор есебі мынадай формулада ұйымдастырылады:

 

Өткізілген тауардың               Жыл басындағы                Жыл соңындағы        өзіндік құны            =         тауардың қоры        –          тауарлардың                                                     бір жылғы түсім                         қоры

 

Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруді шоғырландыру барысында компанияның арасында орын алған операциялардың нәтижелерін жою қажет. Егер бас компания мен еншілес компанияның арасында тауар-материылдық қорды өткізу бойынша операциялар орын алған болса, онда топ ішіндегі операциялар негізінде кірістер мен шығыстарды жою бойынша мынадай түзетуші жазбаны жүргізу керек:

«Сатып алуды» жасаушы «Өткізген тауардың (жұмыс, қызмет) өзіндік құны» бабы бойынша кредит «Тауарды (жұмысты, қызметті) сатудан түскен табыс» бабы бойынша дебит болады.

«Жыл соңындағы қорытынды» жасаушы «Сатылған тауардың (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны» бабы бойынша дебит болады.

Жыл соңындағы өткізілген тауарлар қалдығының өткізілмеген табысындағы —  «Тауар-материалды қорлар» баланстың бабы бойынша кредит болады.

Егер топ ішінің тауарларын өткізу бойынша операциялар бұрынғы түрде жүзеге асырылған болса, онда жыл басындағы өткізілмеген тауарлар қалдығының өткізілмеген табысын мынадай жазбамен түзету қажет.

«Жыл басындағы қорытынды» жасаушы «Сатылатын тауарлардың (жұимыстың, қызметтің) өзіндік құны» бабы бойынша кредит, ал «Бөлінбеген табыс» бабы бойынша дебит болады.

Ағымдық түгендеу әдістері бойынша тауар-материалды қорлардың есебін ұйымдастыру кәміл фактосы бойынша тауардың қозғалысы жөніндегі операцияны бейнелеу нәтижесінде өткізілген таурлардың өзіндік құнын тікелей анықтауға мүмкіндік береді. Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруді шоғырландыру барысында топ ішіндегі операциялар негізінде кірістер мен шығыстарды жою бойынша мынадай түзетуші жазбаны жүргізу қажет:

Дебит «Тауарды (жұмысты, қызметті) сатудан түскен табыс»

Кредит «Өткізілген тауардың (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны»

«Тауар-материалды құндылықтардың» баланстың бабы.

 

Шоғырландырылған қаржылық есеп беру: шоғырлану процесі

Еншілес компанияның акциялары сатып алынған уақыттағы шоғырлану процесіне бірнеше кезең кіреді:

1. Бас және еншілес компаниялардың активтерің, міндеттемелерін және меншікті капиталының ұқсас баптарын жол сайын қосу, қосындылау;
2. Топ ішіндегі есептеу бойынша дебиторлық және кредиторлық берешек-алашақты жою жөніндегі түзету жазбаларын жасау;
3. Еншілес компанияларға салынатын инвестицияның баланстық құнын және бас компанияның еншілес компанияның өзіндік капиталына тиісті қатысу үлесін шығару жөніндегі түзету жазбаларын жасау;
4. Бас компанияға тиесілі емес еншілес компанияның өзіндік капиталындағы азшылық үлесті анықтау;
5. Бас компания еншілесінің акцияларына инвестиция салғанда, баланстық құнынан артық шығын шамасын анықтау;
6. Еншілес компанияның активтері мен міндеттемелерінің құнын ағымдағы нарықтық құнға дейін меншікті капиталға еншілестің тиісті қатысу үлес мөлшеріне арнап түзеу;
7. Іскерлік бедел шамасын (гудвилл) анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-кесте

Бухгалтерлік балансты шоғырландыру

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзетуге дейінгі шоғырлан-дырылған сома	Түзетуден кейінгі шоғырлан-дырылған сома
1	2	3	4	5
Активтер (инвестициядан басқа) (А)	БА	ЕА	БА + ЕА	БА + ЕА
Топ ішіндегі есептеу бойынша дебиторлық берешек (ТД)	ТД		ТД
Еншілес компанияға инвестициялар (ЕКИ)	ЕКИ + Г		ЕКИ + Г
Гудвилл (Г)
Кредиторлық берешек (К)	БКК	ЕКК	БКК + ЕКК	БКК + ЕКК
Топ ішіндегі есептеу бойынша кредиторлық берешек (ТК)		ТК	ТК
Азшылықтың үлесі (А)				А
Меншікті капитал (К)	БКК	ЕКК = ЕКИ + М	БКС + ЕКИ + А	БКК

 

Бұл кестеде бухгалтерлік баланстың ұқсас баптарын жол сайын қосындылау бойынша рәсімдер (процедуралар) келтірілген, мұнда:

БКА – бас компанияның активтері;

ЕКА – еншілес компанияның активтері;

ТД – топ ішіндегі есептеу бойынша дебиторлық берешек;

ЕКИ – еншілес компанияға инвестициялар, еншілестің меншікті капиталына бас компанияның тиісті қатысу үлесін көрсетеді;

Г – гудвилл, жағымды іскерлік бедел;

БКК – бас компанияның кредиторлық берешегі (міндеттемелері);

ЕКК – еншілес компаниянның кредиторлық берешек – алашағы (міндеттемелері);

ТК – топ ішіндегі есептеулердегі кредиторлық берешек-алашақ;

А – еншілес компанияның меншікті капиталындағы азшыылықтың үлесі;

БКК – бас компанияншың меншікті капиталы;

ЕКК – еншілес компанияның меншікті капиталы.

Біріктірілген қаржы есептемесі біртұтас компания ретінде топ пікірі тұрғысынан бас және еншілес компаниялардың барлық активтері мен міндеттемелерінің жиынтықталған мөлшері болып табылады. Біріктірілген активтердің жиынтықталған мөлшері міндеттемелер мен бас компанияның меншікті капиталының біріккен шамасымен теңестіріледі.

Еншілес компанияның меншікті капитбалы «Еншілес компанияларға инвестициялар» бабы бойынша бас компанияның баланс активінде көрсетілетін, еншілестің меншікті капиталына бас компанияның тиісті қатысу үлесімен бір уақытта түзету жазбаларымен шығарылады. Бірақ еншілес капиталдың мөлшеріне азшылықты білдіретін, басқа акционерлердің инвестициясының бөлігі де кіретін болғандықтан, бас компанияның меншікті капиталымен қатар активтерді қалыптастыру көзі құрамында да, шоғырландырылған баланста да азшылықтың үлесі ұсынылады.

Акциялар сатып алынған күндегі еншілес компания активтерін бағалаудың күмәнсіз анықтық принциптерін жүзеге асыру үшін олардың нарықтық құнын көрсету керек. Активтерді бастапқы тану оларды сатып алуға жұмсалған шығындар құны бойынша жүргізілетін болғандықтан, акцияларды сатып алу күніндегі қаржы есептемесін шоғырландыру процесінде еншілес компанияның активтерін бағалауды еншілес компаниялардың акцияларын сатып алуға шыққан шығындар құнының, олардың баланстық құнынан ауытқуына байланысты сайма-сай үйлескен шамасына орай түзету қажет.

Егер еншілес компанияның акцияларын сатып алуға шыққан шығындар олардың баланстық құнынан артса, ауытқулар әдетте гудвилл, жағымды іскерлік бедел ретінде түсіндіріледі. Бірақ акцияны сатып алу жөнінде шыққан шығындар құнының баланстық құннан ауытқыған барлық сомасы жағымды іскерлік бедел факторы болып ұғындырылмайды. Жағымды іскерлік беделдің мөлшерін анық бағалау үшін ауытқу сомасын еншілес компанияның активтері мен құнына дейін түзетуді ескере отырып, анықтау қажет. Сондықтан еншілес компанияның активтері мен міндеттемелерінің баланстық құнын түзету талап етіледі.

Активтер мен міндеттемелердің құнын түзету еншілес компанияның меншікті капиталының қатысу үлесіне сайма-сай үйлескен шамаға орай жасалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-кесте

Топ ішіндегі есептеуді шығаратын түзету ждазбалары

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзету жазбалары		Түзетуден кейінгі шоғырлан-дырылған сома
			Д	К
Активтер (инвестициядан басқа) (А)	БА	ЕА			БА + ЕА
Топ ішіндегі есептеу бойынша дебиторлық берешек (ТД)	ТД			1) ТД
Еншілес компанияға инвестициялар (ЕКИ)	ЕКИ + Г			2)ЕКИ 3)Г
Гудвилл (Г)			3)Г		Г
Кредиторлық алашақ-берешек (К)	КБК	КЕК
Топ ішіндегі есептеу бойынша кредиторлық алашақ-берешек (ТК)		ТК	1)ТК
Азшылықтың үлесі (А)				4) А	А
Меншікті капитал (К)	БК	ЕК = ЕКИ + А		2)ЕКИ 4)А	БК

 

Бухгалтерлік балансты шоғырландыру бойынша жұмыс кестесіндегі түзету жазбаларының мәні мынада:

1. «Топ ішіндегі есептіу бойынша кредиторлық алашақ-берешек (ТК)» баланс бабының бдебиті, «Топ ішіндегі есептіу бойынша дебиторлық берешек (ТД)» баланс бабының кредиті;
2. Бас компания инвестициясының баланстық құнын еншілестің акциясына және еншілестің меншікті капиталындағы бас компанияның тиісті қатысу үлесіне орай шығарғанда:

«Еншілес компанияның меншікті капиталы» баланс бабының дебиті еншілестің (ЕКИ) меншікті капиталына бас компаниясының қатысу үлесіне сайма-сай үйлесуі – баланстық құны бойынша;

«Гудвилл» (Г) баланстық бабының дебиті немесе кредиті (жағымды немесе жағымсыз іскерлік бедел) – еншілес компанияның меншікті капиталындағы тиісті үлесінің баланстық құны мен сатып алуға кеткен шығындар арасындағы айырмаға;

«Еншілес компаниялар акцияларына инвестициялар» баланс бабының кредиті (ЕКИ) – шыққан шығындардың баланстық құны бойынша.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-кесте

Актив құнын түзете отырып шоғырландыру

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзету жазбалары		Түзетуден кейінгі шоғырлан-дырылған сома
			Д	К
Активтер (инвестициядан басқа) (А)	БКА	ЕА	5)АҚТ (актив құнын түзету)		БА + ЕА + АҚТ
Топ ішіндегі есептеу бойынша дебиторлық берешек (ТД)	ТД			1) ТД
Еншілес компанияға инвестициялар (ЕКИ)	ЕКИ + БК + Г			2)ЕКИ 3)Г 5)АҚТ
Гудвилл (Г)			3)Г
Кредиторлық алашақ-берешек (К)	БК	ЕК			БК + ЕК
Топ ішіндегі есептеу бойынша кредиторлық алашақ-берешек (ТК)		ТК	1)ТК
Азшылықтың үлесі (А)				4) А	А
Меншікті капитал (К)	БК	ЕК = ЕКИ + М	2)ЕКИ 4)М		БК

 

 

 

4-кесте

Міндеттемелердің құнын түзете отырып, шоғырландыру

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзету жазбалары		Түзетуден кейінгі шоғырлан-дырылған сома
			Д	К
Активтер (инвестициядан басқа) (А)	БА	ЕА			БА + ЕА + АҚТ
Топ ішіндегі есептеу бойынша дебиторлық берешек	ТД			1) ТД
Еншілес компанияға инвестициялар	ЕКИ + АҚТ + Г			2)ЕКИ 3)Г 5)АҚТ
Гудвилл (Г)			3)Г		Г
Кредиторлық алашақ-берешек (К)	БК	ЕК	5)АҚТ		БК + ЕК — АҚТ
Топ ішіндегі есептеу бойынша кредиторлық берешек (ТК)		ТК	1)ТК
Азшылықтың үлесі (А)				4) А	А
Меншікті капитал (К)	БК	ЕК = ЕКИ + М	2)ЕКИ 4)А		БК

 

Әрбір есептік күндегі бас және еншілес компанияның бухгалтерлік балансын шоғырландыру процесіне бірнеше кезең кіреді:

1. бас және еншілес компания активтерінің, міндеттемелерінің және меншікті капиталының ұқсас баптарын жол сайын қосындылау;
2. Топ ішіндегі есептеулер бойынша дебиторлық және кредиторлық берешекті жою жөніндегі түзету жазбаларын жасау;
3. Еншілес компанияның меншікті капиталына бас компанияның тиісті қатысу үлесі мен еншілес компанияға салынатын инвестицияның баланстық құнын шығару жөніндегі түзету жазбаларын жүргізу;
4. Бас компанияға тиесілі емес еншілес компанияның меншікті капиталындағы азшылық үлесін анықтау;
5. Еншілес компанияның активтері мен міндеттемелерінің баланстық құнын түзету мөлшерін олардың ағымдағы нарықтық құнына дейін амортизациялау;
6. Іскерлік беделдің (гудвиллдің) шамасын амортизациялау.

3, 4 – кестелерде бухгалтерлік баланстың ұқсас баптарын, сонымен бір уақытта активтер мен міндеттемелердің баланстық құнын, олардың ағымдағы нарықтық құнына дейін түзете отырып, жол сайын қосындылау жөніндегі рәсімдер (процедуралар) келтірілген, мұнда:

АҚТ – актив құнын түзету;

МҚТ – міндеттемелерін құнын түзету.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-кесте

Табыс пен шығындар (пайда мен залал) туралы есептің шоғырлануы

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзетуге дейінгі шоғырлан-дырылған сома	Түзетуден кейінгі шоғырлан-дырылған сома
1	2	3	4	5
Тауарларды (жұмысты, көрсетілген қызметті) өткізуден түскен табыс	БТ	ЕТ	БТ + ЕТ	БТ + ЕТ
Бас және еншілес компаниялар арасындағы тауарларды (жұмысты, қызметті) өткізуден түскен табыс		ЕТ (ВДД)
Барлық табыс
Өткізілген өнімгнің өзіндік құны	БӨҚ	ЕӨҚ	БӨҚ + ЕӨҚ	БӨҚ + ЕӨҚ
Бас және еншілес компаниялар арасындағы операциялар бойынша өткізілген өнімнің өзіндік құны		ЕЖӨҚ (ВСД)
Жалпы табыс	БЖТ	ЕЖТ		Түзетулерді ескере отырып
Кезең шығыстары	БКШ	ЕКШ	БКШ + ЕКШ	БКШ + ЕКШ
Салық салынғанға дейінгі таза табыс				Түзетулерді ескере отырып
Табыс салығы бойынша шығыстар				Түзетулерді ескере отырып – ЖТСШ (жалпы табыс салығының шығындары)
Салық салынғаннан кейінгі таза табыс				Түзетулерді ескере отырып — ЖТСШ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6-кесте

Топ ішінде жасалған, операциялар бойынша кіріс пен шығыстарды шығаратын түзету жазбалары

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзету жазбасы		Түзетуден кейінгі шо-ғырландырылған сома
			Д	К
Тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан түсетін табыс	БТ	ЕТ			БТ + ЕТ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан түскен табыс		ЖЕТ	ЖЕТ
Өткізілген өнімдердің өзіндік құны	БӨҚ	ЕӨҚ			БӨҚ + ЕӨҚ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы операциялар бойынша өткізілген өнімдердің өзіндік құны		ЖЕӨҚ		ЖЕӨҚ
Жалпы табыс
Кезең шығыстары
Табыс
Табыс салығы бойынша шығыстар	ТСБШ (табыс салығы бойынша бас компания шығыстары	ТСБШ		ЖТСШ (жалпы табыс салығы бойынша шығыстар)	Түзетуді ескерумен — ЖТСШ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7-кесте

Кірістер мен шығыстар туралы есептерді шоғырландыру (пайда мен залал)

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзетілгенге дейінгі шоғырланды-рылған сома	Түзетуден кейінгі шоғырланды-рылған сома
Ұзақ мерзімді активтер (инвестициядан басқасы)	БА	ЕА	БА + ЕА	БА +ЕА
Тауарлы-материалдық қорлар	БҚ	ЕҚ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы операциялар бойынша тауарлы-материалдық қорлар	БУҚ		ВЗМ — өткізілмеген табыс (ӨТ)	БУҚ — ӨТ
Топ ішіндегі есептеулер бойынша дебиторлық берешек (ТД)	ТД		ТД
Еншілес компаниядағы инвестиция (ЕК)	ЕКИ + Г		ЕКИ + Г
Гудвилл (Г)				Г
Кредиторлық берешек (К)	БК	ЕК	БК + ЕК	БК + ЕК
Топ ішіндегі есеп айырысу бойынша кредиторлық берешек		ТК	ТК
Азшылық үлесі				АҮ
Меншікті капитал (К)	БӨК	ЕК =ЕКИ + АҮ	ӨК + ЕКИ + АҮ
Бөлінбеген пайда				Түзетулерді қоса ескергенде — ВРПИ
Өткізілмеген табыс			ӨТ	ӨТ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-кесте

Топ ішіндегі    есептеулерді шығарушы түзетуші жазба

Бап атауы	Бас компания	Еншілес компания	Түзету жазбасы		Түзетуден кейінгі шо-ғырландырылған сома
			Д	К
Ұзақ мерзімді активтер (инвестициядан басқасы)	БА	ЕА			БА + ЕА
Тауарлы-материалды қорлар	БҚ	ЕҚ			БҚ + ЕҚ
Бас компания мен еншілес компанияның арасындағы операция бойынша тауарлы-материалды қарлар	БУҚ			5)УӨТ	БУҚ – УӨТ
Топ ішіндегі есептеулер бойынша дебиторлық берешек (ТД)	ТД			1)ТД
Еншілес компаниядағы инвестициялар (ЕК)	ЕКИ + Г			2)ЕКИ 3)Г
Гудвилл (Г)			3)Г
Кредитолық берешек (К)	БКБ	ЕКБ			БКБ + ЕКБ
Топ ішіндегі есептеулер бойынша кредиторлық берешек (ТК)		ТК	1)ТК
Мерзімі ұзартылған табыс салығы				6) РПН	ВРПН
Азшылық үлесі (АҮ)				4)АҮ	АҮ
Меншікті капитал (МК)	БМК	ЕК = ЕКИ + АҮ	2)ЕКИ 4)АҮ 5)УӨТ		БК
Өткізілмеген табыс					УӨТ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ . ТАРАУ. БІРІККЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ЕСЕП ЕРЕКШЕЛІГІ

2.1   Айналымнан тыс активтер мен тауар-материалдық

жинақ есебі

Материалдық емес активтер

Материалдық емес активтер — өндірісте ұзақ мерзім пайдалануға болатын  (бір жылдан астам), физикалық негізі жоқ ақшаға жатпайтын, бірақ қандайда бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан субъектіге үнемі қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, кәсіпорын тарапынан бақылауда болып, оны пайдаланудан кәсіпорын болашақ экономикалық тиімділік күтеді. Бұл анықтама біріккен кәсіпорынға да тән. Біріккен  кәсіпорынның  материалдық емес активтерін физикалық негізсіз және оларды материалды немесе материалды емес активтер құрамына кіргізуге болады.

Мысалы, біріккен кәсіпорынның жабдықтары технологиялық басқаруға арналған компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етіліп, онсыз жабдық жұмыс істей алмайды. Бұл жағдайда бағдарлама жабдықпен бірге негізгі құрал құрамына енеді ме немесе материалды емес актив құрамына енеді ме, ол принципиальді түрде анықталуы керек.

Біріккен  кәсіпорынның  материалдық емес активтеріне: лицензиялық келісім; компьютерлік бағдарламамен қамтамасыздандыру, патенттер, авторлық құқық, басқа жақтардан алынған тауарлар белгісі, фирмалық атаулар, ноу-хоу, табиғи ресурстарды пайдалану құқығы және тағы басқалар жатады.

Біріккен  кәсіпорынның  материалдық емес активтерін бағалау:

1. Басқа кәсіпорындар мен адамдардан ақыға сатып алынған материалдық емес активтер есепте оларды сатып алуға жұмсалған нақты шығындардың сомасымен көрсетеді;
2. Кәсіпорынға өтеусіз келіп түскен материалдық емес активтер сараптау жолымен бағаланады;
3. Жарғылық капиталға салым ретінде құрылтайшыдан келіп түскен активтер есепте тараптардың келісімімен белгіленген құн бойынша көрсетіледі.

Біріккен шаруашылық субъектісінде материалдық емес активтер есебі Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебінің 28-стандартына сәйкес және субъектілердегі қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі бас шоттар жоспарындағы бірінші “Айналымнан тыс активтер”  — деп аталатын бөлімнің 10-бас шотының 101-шот – Лицензиялық келісімдер, 102-шот – Программамен жабдықтау, 103-шот – Патенттер, 104-шот – Ұйымдастырру шығындары, 105-шот – Гудвилл, 106-шот – Басқадай материалдық емес активтер – деп аталатын бөлімше шоттарында жүргізіледі.

Материалдық емес активтердің біріккен  кәсіпорынға  келіп түсуі мен шығуы бір данада жасақталған №1 нысанындағы “Материалдық емес активтерді қабылдау-өткізу актісінде көрсетіледі.

Актлерде материалдық емес активтердің дәл атауы, кәсіпорынға дәл өткізілген (келіп түскен) күні, объектінің сипаттамасы, бастапқы құны, амортизация нормасы көрсетіледі.

Біріккен  кәсіпорынның  материалдық емес активтері басқа кәсіпорынға табыс етілгенде (сатылғанда, өтеусіз берілгенде) акт екі данада жасалады; өткізуші және қабылдаушы кәсіпорындарға. 10-бөлімшенің шоттары бойынша талдамалы есеп материалдық емес активтерді есепке алудың №2 МЕА нысанындағы инвентарлық карточкасында жүргізеді. Инвентарлық карточкалардың деректерін материалдық емес активтерді есепке алу ведомосінде топтастырады, онда материалдық емес активтердің атауы, ай басындағы және соңындағы қалдықтары, ай ішіндегі қозғалысы келтіріледі. Есеп компьютерленген жағдайда осындай принциппен машинограммада жасалды.

Біріккен  кәсіпорынға материалдық емес активтердің келіп түсуі.

Басқа заңды және жеке тұлғадардан сатып алынғанда сатып алынған материалдық емес активтердің келісім құнына (ҚҚС-сыз) Д-т 101-103,106 К-т 671, ҚҚС сомасына Д-т 331 К-т 671, ҚҚС-ты есепке алғанда Д-т 633 К-т 331, ұсынылған шотты төлегенде Д-т 671 К-т 441, 431, 451, 452жазулары жазылады.

Материалдық емес активті кәсіпорынның өзі жасаса (бағдарламалық қамтамасыз ету, интеллектуалды құн объектісін құру, сауда белгілерін әзірлеу), жұмсалған материалдардың құнына Д-т 901 К-т 201-206, әзірлеушілердің жалақысына Д-т 902 К-т 681, жалақыдан аударым сомасына Д-т 903 К-т 635, материалдық емес активтерді жасау жөніндегі шығындарға Д-т 900 К-  т 901, 902, 903, жасалған материалдық емес активтің нақты құнына (оны балансқа алған кезде) Д-т 102, 106 К-т 900 жазулары жазылады.

Біріккен  кәсіпорындардың материалдық емес активтерін жасауға байланысты шығындарды оның түрі мен оны жасаумен айналысатын бөлімшеге байланысты 92, 93-бөлімшелердің шоттарында ескеруге болады.

Біріккен  кәсіпорындарға материалдық емес активтердің жарғылық капиталға салым ретінде түскенде мәлімделген жарғылық капиталдың сомасына Д-т 511 К-т 501-503 жазуы, ал келіп түскен материалдық емес активтердің сомасына Д-т 101-103, 106  К-т 511жазуы жазылады.

Шаруашылық серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына сәйкес – шаруашылық субъектілері жарғылық капиталға салым ретінде аластатылған құқықты енгізуге құқылы. Олар кірістік әдіспен немесе капиталданған жалдық көлемінің бағасы бойынша (жалдық пайызды қоса) қысқартылған түрде бағаланады. Үйлерді, ғимараттар мен жабдықтарды уақытша пайдалану құқы құнының сомасы есепке алынады, бұл сомаға Д-т 106 К-т 511 жазуы жазылады. Уақытша пайдалануға алынған үйлердің, ғимараттардың және жабдықтардың өзі баланстан тыс 001-шотта ескеріледі. Материалдық емес активтердің өтеусіз тегін келгенде Д-т 101-103, 106 К-726, 727 болады. Жыл соңында Д-т 726, 727 К-т 571 жазуы беріледі.

Біріккен  кәсіпорындардың материалдық емес активтерінің есептен шығарылғанда басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салынса материалдық емес активтердің баланстық құнына Д-т 841 К-т 101-103, бұрын есептелген тозудың сомасына Д-т 111-113, 116 К-т 101-103, 106, келісім құнына Д-т 141-144 К-т 721, ҚҚС сомасына (айырмашылықтан) Д-т 821 К-т 633, жыл соңында барлығы жиынтық кірістің кемуіне Д-т 571 К-т 841, 842, жиынтық кірістің артуына Д-т841, 821  К-т 571 жазулары беріледі.

Моральдық тозуына және кәсіпорынға пайда әкелу қабілетін жоғалтуына байланысты материалдық емес активтердің есептен шығарылғанда материалдық емес активтердің баланстық құнына Д-т 841 К-т 101-103,106, бұрын есептелген тозудың сомасына Д-т 111-113, 116 К-т 101-103, 106, жыл соңында Д-т 571 К-т 841 жазулары жазылады.

Сатуға байланысты материалдық емес активтерді есептен шығарғанда материалдық емес активтердің баланстық құнына Д-т 841 К-т 101-103, 106, бұрын есептелген тозудың сомасына Д-т 111-113, 116 К-т 101-103, 106, сатылған активтердің келісім құнына (ҚҚС-сыз): Д-т 301 К-т  721, ҚҚС сомасына: Д-т 301 К-т 633, ҚҚС бюджетке төленгенде Д-т 633 К-т 441, сатып алушы шотты төлегенде Д-т 431, 441, 451, 452 К-т 301, жыл соңында Д-т 571 К-т841, зиян шеккенде Д-т 721 К-т 571 жазулары жазылады.

Өтеусіз берілсе баланстық құнға Д-т 841 К-т 101-103, 106, материалдақ емес активтердің баланстық құнына Д-т 111-113, 116 К-т 101-103, 106, ҚҚС сомасына Д-т 821 К-т 633, жыл соңында Д-т 571 К-т 841, 821 жазуы көрсетіледі.

Біріккен  кәсіпорынның  өндірістік-шаруашылық қызмет процесінде материалдық емес активтер моральдық тозуға ұшырайды.

Есептелген тозудың мақсаты – пайдаланудың белгіленген мерзімі ішінде тозуды өндіріс пен айналымның шығындарына қосу есебінен олардың құнын өтеу үшін көздерді қалыптастыру. Материалдық емес активтердің амортизациясын есепке алу үшін 11-“Материалдық емес активтердің амортизациясы” бөлімшесінің 111-116-шоттары көзделген. Бұл шоттар пассивтік әрі реттеуші сипаттағы шоттар. 111-116-шоттарының кредиті бойынша материалдық емес активтер амортизациясының (тозуының) ай басындағы қалдығын, ай ішіндегі есептелгенін және есепті айдың соңындағы қалдығын көрсетеді, ал 111-116 шоттарының дебеті бойынша МЕА амортизациясының (тозуының) есептен шығарылуы (кемуі) көрсетіледі.

Біріккен  кәсіпорынның  материалдық емес активтері бойынша амортизация бастапқы құнынан есептелген нормалар және МЕА болжамды ұтымды пайдалану мерзімі бойынша ай сайын есептейді. Амортизация нормасының мерзімін анықтау мүмкін емес. МЕА бойынша мерзім 10 жылға, бірақ кәсіпорынның жарғыда белгіленген қызметінен аспайтындай болып белгіленеді.

Мысалы: Субъект ЭЕМ-ге бағдарламалық  қамтамасыз ету сатып алды, құны 120,0, ұтымды пайдалану мерзімі 5 жыл (60 ай) болып белгіленген.

Ай сайынғы амортизация нормасы 120,0 / 60 = 2 000 теңге немесе 1067 (2 000*100/120,0). МЕА оларды пайдалану мерзімі ішінде кәсіпорынға белгілі бір табыс әкелуге тиіс. Амортизацияны есептеу МЕА құны толық өтелгеннен кейін немесе актив табыс әкелуді доғарған сәттен бастап тоқтатылады. МЕА ұтымды пайдалану мерзімінің дүрыс есептелінуіне олардың амортизациясын өндіріс немесе айналым шығындарына қосу тәуелді, демек оған кәсіпорын қызметінің шынайы қаржы нәтижесі де тәуелді болмақ. МЕА амортизациясының есебі РТ №6-нысанында жүргізіледі. Амортизацияны есептеуді бухгалтерлік есептің шоттарында НҚ бойынша тозуды есептеуге ұқсас көрсетіледі. Амортизацияны есептеу сомасына Д-т 811, 821, 935 К-т 111-116 жазуы беріледі.

111-116-шоттар бойынша талдамалы есеп МЕА түрлері және жекеленген объектілері бойынша ұйымдастырылуға тиіс.

МЕА түгендеген кезде кәсіпорынға меншік құқына тиесілі МЕА нақты қолда бары, оларды баланста көрсетудің дұрыстығы мен мерзімділігі, материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығы, моральды ескірген активтердің бар-жоғы тексереді.

Бастапқы құжаттамада МЕА объектісінің егжей-тегжейлі сипаттамасы болып, олардың бастапқы құны, ұтымды пайдалану мерзімі, тозу нормасы, объект падаланатын бөлімщелер, МЕА түгендеулері көрсетілуге тиіс. Объектінің өзінің бар-жоғын және пайдаланудағы кәсіпорынның құқын растайтын құжаттардың қолда барын анықтау қажет.

Кәсіпорын аукционда басқа кәсіпорынның активтерін (НҚ, материалдар, дайын өнімдер және басқалар) сатып алады, сондай-ақ пассивтер кәсіпорынның балансы бойынша 6 000,0 теңге құрады. Активтерді сатуды бөлген жағдайда, олардың нақы бағасы бойынша құрылтайшы 6 000,0 түсім түсіреді. Кәсіпорынды аукционда немесе одан тыс жерде біртұтас түрінде сатқан кезде сатып алу құны 10 200,0 теңге құраған. Активтің бөлініс бағасы мен кәсіпорынды біртұтас түрінде сатқан кезде алынған түсімнің арасындағы айырма сомасы “фирма бағасын” немесе гудвиллді құрайды.

Сатып алушы кәсіпорын активтерінің шынайы құнынан артық 4200,0 төледі. Дәлелдемелері сатып алынған кәсіпорын өткізу нарқында монополияның қайсы бір нысанына ие болған, кәсіпорынды сатып алғанда сатып алушы фирма ішкі немесе сыртқы нысанына ие болған, сатып алушы фирма өндірісті бұрынғы атымен жүргізбек, өйткені оның тауарлары кеңінен танымал және сұранысқа ие, кәсіпорында білікті қызметкерлер бар, кәсіпорында пайда әкелгіш тауар белгілері, тауардың шығатын жері, лицензиялар бар, кәсіпорын сатып алынатын материалдық ресурстарды өткізу нарқына жақын орналасқан болып табылады.

1. Нұсқа

Сатып алынған кәсіпорын заңды тұлға мәртебесін, дербес немесе жеке балансын сақтайды. Сатып алынған кәсіпорынның активтерінің құны шегінде төленген баланстық құнына Д-т 562 К-т 441, кәсіпорынды сатып алу құнының оның барлық активтерінің құнынан арту сомасына Д-т 105 К-т 441, 10 жыл ішінде, бірақ субъект қызметінің мерзімінен аспайтындай мерзімде МЕА тозуына есептеу жүргізіледі 4200,0/120 ай= 35,0 (ай сайын) Д-т 935 / негізгі өндіріс К-т 115 – 35,0, егер қандай да бір себептерге байланысты гудвиллді есептелген амортизация сомасы оның құнын жаппаса, онда айырма зиянға есептен шығарылады, бұл орайда Д-т 821 К-т 105 және жыл соңында Д-т 571 К-т 821жазулары жазылады.

 

 

1. Нұсқа

Жұмыс істеп тұрған кезінде сатып алынған кәсіпорын заңды тұлға мәртебесін жоғалтады, оның активтері мен пассивтері сатып алушы фирманың балансына қосылады. Баланста көрсетілген құнға Д-т 562 К-т441 – 6 000,0 млн.теңге, кәсіпорынды сатып алу құнының олардың барлық активтерінің құнынан арту сомасына: Д-т 105 К-т 441 – 4200,0, сатып алынған кәсіпорынның барлық активтері акт бойынша қабылданды Д-т 10, 12, 20, 22, 32, 33, 40, 44, 45 және т.б. бөлімшелер К-т 562 – 6 000,0, сатып алынған кәсіпорынның барлық пассивтері акт бойынша қабылданды Д-т 562 К-т 11, 13, 50, 56, 60, 61, 63, 65, 66, 67, 68 және т.б. бөлімшелер – 6 000,0, 10 жыл бойына ай сайын есептелген амортизация: Д-т 935 К-т115 – 35,0, 10 жылдан кейін гудвиллдің есептен шығарылуы Д-т 115 К-т 105-4 – 200,0 жазулары жазылады.

Бедвилл жағдайында сатып алынған кәсіпорын құны 10 000,0; 7 000,0 сатып алынған, бедвилл – 3 000,0 Д-т 562 К-т 441 – 7 000,0;

                                 Д-т 562 К-т 727 – 3 000,0;

Жыл соңында: Д-т 727 К-т 571 болады.

 

Негізгі құралдар есебі

Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі 13.11.96 жылғы №3 Ұлттық комиссиясы бекітіп, 01.01.97 жылғы күшіне енген қаулысына сәйкес №6 “Негізгі құралдар есебі” бухгалтерлік есеп стандарты бойынша реттеледі.

№6 БЕС бойынша біріккен кәсіпорынның негізгі құралдары – бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында, сондай-ақ өндірістік емес салада (материалдық емес өндіріс саласында) ұзақ уақыт бойы (1 жылдан аса) қолданыста болатын материалдық активтер. Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдарына мыналар жатады: жылжымайтын мүліктер,көлік құралдары, жабдықтар, аулау аспабы, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандар, үлкен және өнім беретін малдар, арнайы құралдар мен басқа да негізгі қорлар

Өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай біріккен  кәсіпорындардың  негізгі құралдары былайша бөлінеді:

• өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар.
• Өндірістік емес – бұл – тұтыну мақсатындағы негізігі құралдар.

 Тиістілігі бойынша негізгі құралдар меншікті, қысқа мерзімге жалданған, ұзақ мерзімге жалданған, пайдалану сипатына қарай біріккен  кәсіпорынның  негізгі құралдары қолданыстағы және запаста тұрған, заттық құрамы бойынша негізгі құралдар инвентарлық және инвентарлық емес. Экономика саласы мен қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған экономика саласы мен қызмет түріне жатады.  Өнеркәсіп саласына экономикалық барлық салаларында өнеркәсіп өнімдері өндіру процесімен тікелей байланысты негізгі қорлар жатады. 

Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдарының есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдарды ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. №6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы, баланстық құндарды, сату құнын және жою құнын ажыратуға болады.

Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдар бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша кіріске алу сәтінде көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты өндірістік шығындар, негізгі құралдарды орнату және сатып алу шығындары, соның ішінде сатып алу кезінде төленген өтелмейтін салықтар мен алымдар, жеткізу, монтаждау, орнату, пайдалануға қосу жөніндегі шығындар, құрылыс мерзіміне берілген несие үшін пайыздар, активті жұмыс жағдайына келтіруге байланысты басқа да шығындар жатады.

Жер учаскесінің бастапқы құнына мыналар шотта көрсетілген сату бағасы, жылжымайтын мүлік жөніндегі агенттерге комиссиялық сыйақы, сатып алу-сату құжаттарын ресімдеу бойынша заңгердің көрсеткен қызметін төлеу, салықтар мен алымдар, жерді мақсатты пайдалануға әзірлеу жөніндегі шығындар (үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу) кіреді.

“Альтаир” ЖШС-і аумағында 1 200 000 теңгенің құрылысы орналасқан жер учаскесін сатып алды. Жылжымайтын мүлік жөніндегі агенттің көрсеткен қызметінің құны – 23 000 теңге, шарт жасау жөніндегі заңгер көрсеткен қызмет құны – 15 600 теңге, құрылысты бұзу шығындары 35 000 теңге, үйді бұзудан алынған табыс 12 300 теңге, учаскені тазалау және тегістеу жөніндегі шығындар 7 000 теңге.

Учаскенің бастапқы құны: 1 200 000 + 23 000 + 15 600 + (35 000 – 12 300) + 7000 = 1 268 300 теңге құрайды. Д-т 121 (жер) К-т 671 (жеткізушілермен есеп айырысу). Сатып алынған жабдықтардың бастапқы құнына сатып алу бағасы, тасымалдау шығындары (тасымалдау уақытындағы сақтандыру), монтаждау шығындары, жабдықтың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында сынақтан өткізу шығындары қосылады.

Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдардың келіп түсуі негізгі құралдарды қабылдау-өткізу (қозғалысы) (НҚ) №1 нысанындағы актімен ресімделеді. Ол жекелеген объектілерді негізгі құралдардың құрамына есептеу үшін, олардың пайдалануға берілуін ресімдеу үшін, негізгі құралдардың бөлімше ішіндегі қозғалысын ресімдеу үшін, негізгі құралдардың қоймадан (запастан) пайдалануға беру үшін, сондай-ақ басқа субъектіге беру мақсатында НҚ құрамынан шығарып тастау үшін пайдаланады. Негізгі құралдарды қабылдау ресімдеген кезде басшы тағайындаған қабылдау комиссиясы әрбір жеке объектіге бір дана акт жасайды. НҚ бірнеше объектілерін қабылдау-өткізуді ресімдейтін жалпы актіні жасауға шаруашылық бұйымдарын, құрал-саймандарын, жабдықтарын есепке алған кезде, егер бұл объектілер біртектес болса, құндары бірдей болса және бір күнтізбелік айда қабылданған болса, рұқсат етіледі. Акт ресімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттармен бірге бухгалтерияға беріледі. Оған бас бухгалтер қол қояды және субъект басшысы немесе соған өкілетті адам бекітіледі. НҚ ішкі қозғалысын ресімдеген кезде акт екі данада жасалады. НҚ басқа объектілерге сатылған кезде акт үш данада жасалады, оның екеуі өткізуші субъектіде қалады (1-сі НҚ қалдығы мен қозғалысы туралы есептемеге, екіншісі есеп айырысу-төлем құжаттарына қоса беріледі), үшіншісі НҚ қабылдайтын тұлғаларға беріледі. Жас өсімдіктерді қабылдау мен оларды “жас өсімдіктер” тобына есептеуді, сондай-ақ өсімдіктерді “пайдаланудағы өсімдіктер (толық ұрықтанғанға немесе бұтақтар өскенге дейін)” тобына ауыстыруды көпжылдық өсімдіктерді қабылдау және пайдалануға беру актісімен ресімделеді. Акт бекітілгеннен кейін техникалық құжаттармен бірге бухгалтерияға тапсырылады.

Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдардың есебі активтік 121-126-шоттарда жүргізіледі, оларды субшоттар бастапқы бағасымен немесе ағымдағы құнымен (негізгі құралдар бойынша қайта бағалаудан кейін) ескеріледі. Есептелген тозу сомаларын есепке алуға пассивтік 131-134-шоттар арналған.

Үйлер мен жеңіл автомобильдерді сатып алғанда баланстық құнына Д-т 122-124 К-т 671, тозу сомасына (егер пайдалануда болған объектілер сатып алынса) Д-т 122-124 К-т 131, 133 – 100,0, ҚҚС-ты қоса алғанда, жеткізуге байланысты шығындар Д-т 124 К-т 671 – 50,0, жеткізушілер мен мердігерлер алдындағы берешек өтелгенде Д-т 671 К-т 431, 441, 451, 452 – 350, 0 жазуы жазылады. Егер сатып алу бір қалада және бір күнтізбелік ай ішінде жүргізілсе, онда бухгалтерлік жазбаны 671-шотта көрсетпестен жүргізуге болады, яғни Д-т 122, 124 К-т 431, 441, 451, 452, тозу сомасына (құжаттар бойынша ) Д-т 122, 124 К-т 131, 133. Бұл тәртіп бұзу болып саналмайды, өйткені ол қаржы нәтижелерінде көрсетілмейді. Өзге қалалық есеп айырысу  жағдайында бухгалтерлік жазбаларды 671-шот арқылы жүргізуге болады, егер үйлер мен автомобильдер жаңа болса, онда тозу операциялары болмайды. Егер НҚ нарықтықтық бағасы бойынша сатып алынса, онда ол НҚ бастапқы құны болып саналады. Сатып алынған басқа НҚ (бухгалтерлік жазбаларды ақша шоттарымен жасауға болмайды, өйкені есепке алуға арналған ҚҚС бөлініп көрсетіледі) ҚҚС-сыз салық шот-фактураларына сәйкес келісім құнына Д-т 123-125 К-т 671 – 300,0; ұсынылған шот бойынша ҚҚС сомасына Д-т 331 К-т 671 – 45,0; кіріске алу сәті бюджет алдындағы берешекті кемітуге ҚҚС-ты жатқызу сәті болып табылғанда Д-т 633 К-т 331 – 45,0; жеткізушілерге төленген шоттарға  Д-т 671 К-т 431, 441, 451 – 360,0 жазуы жазылады. Егер алдын ала төлем жүргізілсе жүргізілген алдын ала төлемнің сомасына Д-т 351 К-т431, 441, 451, 452 – 360,0; НҚ келісім құнына Д-т 123, 125 К-т 671 – 300,0; ҚҚС сомасына Д-т 331 К-т 671 – 45,0; ҚҚС есепке алу Д-т 633 К-т 331 – 45,0; берілген аванстврды (алдын ала төлемдерді) есепке алу:  Д-т 671 К-т 351 – 60,0 жазу жазылады.

Егер НҚ демеушілік көмек ретінде алынса, онда оларды былайша кіріске алады: Д-т 122-125 К-т 727 – 1200,0. Егер табыс ету құжаттарында тозу сомасы көрсетілсе, онда баланстық құнына Д-т 122-125 К-т 727 – 400,0; тозу сомасына: Д-т 122-125 К-т 131-134 – 800,0 жазуы көрсетіледі. Ал егер негізгі құралдар атқарушы үкімет органдарынан субсидия түрінде алынса, Д-т 122-125 К-т 726 – 1млн теңге, табыс етілген НҚ пайдалануда болып, құжаттарына тозу құны көрсетілсе. Онда баланстық құнына Д-т 122-125 К-т 726 – 600,0; тозу сомасына Д-т 122-125 К-т 131-134 – 400,0 жазуы көрсетіледі. Жыл қорытындысы бойынша 7-бөлімнің шоттарында көрсетілген табыстар жиынтық табыстың өсуіне жатады: Д-т 726, 727 К-т 571

НҚ жарғылық капиталға салым ретінде келіп түскенде мәлімделген жарғылық капиталдың сомасына Д-т511 К-т 501-503 – 5 млн теңге; Жарғылық капиталға салым ретінде келіп түскен НҚ келісім құнына Д-т 122-125 К-т 511 – 3500,0 болады. Егер пайдалануда болған НҚ келіп түссе және келісім құны баланстық құнына сай келсе, онда баланстық келісімді құнына Д-т 122-125 К-т 511 – 2300,0; тозу сомасына Д-т 122-125 К-т 131-134 – 1200,0; құрылтайшылар енгізген салымның қалған сомасына Д-т 101-103, 201-205, 208, 221-223, 106, 431, 441, 451, 452 К-т511 – 1 500,0 жазуы беріледі. Тауар-айырбас операциясы нәтижесінде НҚ келіп түскенде босатылған таурлардың сатып алу құнына Д-т 801 К-т 222 – 1200,0; ҚҚС-сыз босатылған тауарлардың келісім құнына (салық шот-фактурасына сәйкес) Д-т 301 К-т 701 – 1500,0; ҚҚС сомасына (салық шот-фактурасы бойынша): Д-т 301 К-т 633 – 225,0; Алынған НҚбаланстық құнына (егер құжаттарда тозу сомасы көрсетілсе) Д-т 122 К-т 671 – 1500,0; Тозу сомасына (қабылдау-өткізу құжаттары бойынша) Д-т 123 К-т 132 – 200,0; ҚҚС сомасына (әріптестен алынған салық шоты бойынша) Д-т 331 К-т 671 – 225,0; ҚҚС есепке алу: Д-т 633 К-т 331 – 300,0; өзара міндеттемелерді есепке алу: Д-т 671 К-т301-1 – 800,0 (1500,0+300,0); жыл соңында:

1. Шығындар жиынтық табысты кемітеді: Д-т 571 К-т801 – 1200,0;
2. Табыстар жиынтық табысты арттырады д-т 701 К-т571 – 1500,0.

Аталған операциядан алынатын табыс (571-шоттың кредиттік сальдосы) – 300,0 жазулары жазылады.

НҚ түгендеу кезінде анықталған артықшылықтары (келіп түскен кезде кіріске алынбағандары) Д-т 122-125 К-т 727 бухгалтерлік жазбамен кірістеледі.

Инвентарлық объект НҚ есебінің объектісі болып табылады, яғни оған тиесілі бейімдеулері және керек-жарақтарымен бірге аяқталған құрылғы немесе жеке оқшауланған зат (заттар кешені) белгілі бір дербес функцияларды орындауға арналған. Инвентарлық объектіге инвентарлық нөмір тағайындалады. Объектінің нөмірлеуін әдетте реттік-сериялық жүйе бойынша құрады.

Мысалы, үйлер үшін 0001-ден 0299-ға дейінгі ғимараттарға 0300-ден 0499-ге дейінгі нөмірлер бөлінген.

   Инвентарлық нөмірлер НҚ №1 нысанында және НҚ қолда бары мен қозғалысын есепке алу жөніндегі барлық тіркелімдер мен құжаттарда келтіріледі. Оларды тиісті объектілерде темір бетондарды бекіту, бояу жағу немесе басқадай әдістермен белгілейді. Инвентарлық нөмір объектінің пайдалануда болған барлық кезеңіне сақтайды, ал ол шығарылатын болса, жаңадан келіп түскендеріне ұзақ уақыт бойы (5 жылға дейін ) қайтадан нөмір қоймайды. Бухгалтерлік есепте НҚ әрбір объекті бойынша бүтін теңгеге дейін дөңгелектелген сомамен ескеріледі.

Негізгі құралдарының саны көп және есепті қол әдісімен жүргізетін ұйымдарда объектілік, яғни НҚ талдамалы есебі инвентарлық карточкаларда жүргізіледі. Олар шаруашылық инвентарлық біртектес заттарын, құрал-саймандарын және өндірістік немесе шаруашылық мақсаты бір және техникалық сипаттамасы , құны бірдей және бір өндірістік бөлімшеде тұрған басқа заттарды қоспағанда, әрбір инвентарлық объектіге ашылады.

Ай ішінде 4-бөлімнің карточкалары 12-бөлімнің (негізгі құралдар) шотында ескерілген айналымдармен салыстырғаннан кейін кортотеканың тиісті бөлімдеріне орналастырылады.

Нормалар еңбек құралдарының экономикалық мақсатты қызмет мерзіміне орай белгіленеді. Олар негізгі құралдар өтелуінің нормативтік мерзімін көрсетеді. Олардың деңгейі негізгі құралдардың ұзаққа шыдамдылығы мен физикалық тозуына байланысты. Мұның өзі еңбек құралдарының  техникалық-құрылымдық және материалдық-заттық ерекшеліктеріне пайдаланудағы негізгі құралдардың нақты жасына, қолданыстағы еңбек құралдарының моральдық тозуына байланысты анықталады.

Автомобиль көлігінің жылжымалы құрамының амортизациялық аударымының нормасы 1000 км жүрістің баланстық құнына пайызбен белгіленуі мүмкін. Жыл бойы әрбір айдағы амортизациялық аударымдардың мөлшерін анықтау негізгі құралдар құрамының өткен айда өзгеруіне байланысты, сондай-ақ негізгі құралдардың толық амортзациясына нормативтік қызмет мерзімінің аяқталуына байланысты белгіленген нормаларға дүзетілген амортизация нормасына қарай жүргізіледі.

Бірккен кәсіпорындарда амортизацияны есептен шығарған кезде, соңғы жылды қоспағанда, жою құны ескерілмейді. Мұндайда амортизация сомасы қалдық құнның жою құнына дейінгі кемітілуі үшін ішкі қажеттікпен шектелген болады. Бірккен кәсіпорындарда амортизациялық аударымдар әрбір есепті кезеңде НҚ әрбір түріне жұмсалған шығындар ретінде танылады. Амортизацияның әр түрлі әдістерің қолданылады және оны субъектінің таңдап алуы есеп саясатында анықталынады.

Бірккен кәсіпорындардағы қолданыстағы заңдарға сәйкес өзіне тиесілі үйлерді, ғимарттарды, жабдықтарды, көлік құралдарын және инвентарларды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, тегін уақытша пайдалануға немесе қарызға беруге, егер заңдарда және субъектінің жарғысында өзгедей көзделмесе, сондай-ақ оларды баланстан есептен шығаруға құқылы. Кәсіпорындардың, цехтар мен басқа объектілердің құрылысына, кеңейтілуіне және техникалық қайта жарақтануына байланысты физикалық және моральды тозуы бойынша таратылған кезде; табиғи апаттардың, аврияның, қалыпты пайдалану жағдайларының бұзылуының нәтижесінде негізгі табыннан малдарды ақау ретінде шығарып тастағанда; шаруашылық аралық дәне басқа кәсіпорындар ортақ кәсіпорынға баланстан шығару арқылы өтеусіз бергенде. Сыйлағанда, табыс еткенде (сатқанда), өткізгенде және айырбастағанда НҚ шығарылады.

Тарату толық немесе ішінара (объект қайта жабдықталғанда және жаңартылғанда) болады. Ғимараттар, жабдықтар және басқа да тозған құралдар, белгіленген қызмет мерзімін жұмыспен өтегеннен кейін, физикалық тозуы салдарынан толық ескірген өндірістік үй, егер бұл объектілерді қалпына келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін емес болса және оларды басқа шаруашылық субъектілерге өткізу немесе сату мүмкін болса, олар тарату тәртібімен субъект балансын есептен шығарылады.

НҚ №4 нысандарындағы актілерде жасалған немесе салынған жылы, кәсіпорынға келіп түскен күні, пайдалануға берілген уақыты, объектінің бастапқы (ағымдық) құны, есептелген тозу сомасы, жөндеулердің саны көрсетіледі. Акт кәсіпорын басшысы бекіткеннен кейін ғана объектіні таратуға кіріседі. Актінің келесі жағында объектіні тарату жөніндегі шығындар мен НҚ тарату  алынған материалдық  құндылықтардың түсімі көрсетіледі. Материалдық құндылықтарды қоймаға өткізу жүкқұжатпен ресімделеді (кіріске алу пайдаланудың мүмкін бағасы бойынша жүзеге асырылады). Негізгі табыннан жануарлардың жарамсызын шығаруды негізгі табындағы жануарға арналған актімен ресімдейді (бір жануарға №57-нысан, топқа №57а-нысаны).

Негізгі құралдарды жұмыс жағдайында ұстау үшін оларды мерзім сайын жөндеу қажет. Мұның өзі НҚ жекелеген бөлшектерінің тозуы біркелкі еместігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп орындалған жөндеу жұмыстарының көлемі мен оның құны туралы ақпаратпен, сондай-ақ жөндеуге жұмсалатын қаражаттарға бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиіс. Ұйымдастыру-техникалық белгілері бойынша жөндеу, яңғни күрделі жөндеу мен шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді.

Бір жылдан артық мерзім сайын жүргізілетін, нәтижесінде агрегат толықтай бөлшектелетін, алмастырылатын немесе тозған барлық тетіктері мен жерлері қалпына келтірілетін, агрегат жинақталатын және сынақтан өтетін жөндеу машиналардың, жабдықтар мен көлік құралдарының күрделі жөндеуі болып саналады. Машинаның агрегаттарына күрделі жөндеу машина маркасына байланыстыбелгіленген жүрістен кейін жүргізіледі. Үйлер мен ғимараттардың күрделі жөндеуі әдетте жөнделетін объектілерді шамалап қайта құрумен ұштасады, мұндай кезде тозған конструкциялар мен тетіктер алмастырылады. Шамалап қайта құру немесе жаңғырту НҚбастапқы құнын өсірмейді. №6 БЕС-ке сәйкес НҚ объектілерінің бастапқы құнын өсіру кейінгі күрделі салымдардың нәтижесінде объект күйі жақсаратын жағдайларда ғана жүргізіледі. Мұндай кезде оның бастапқы бағалаудың нормативтік көрсеткіштері: қызмет мерзімі, өндірістік қуаты артады. Объектінің техникалық күйін сақтау және ұстау мақсатында НҚ жөндеуге жұмсалған шығындар бастапқы құнды өсірмейді, олар пайда болған сәтте ағымдағы шығындар ретінде танылады.

Мысал: автомашинаның бастапқы құны 1 500 000 теңге, ұтымды пайдалану мерзімі 8 жыл, ал 5 жылдан кейін автомашинаға құны 2 900 000 теңге болатын жаңа қозғалтқыш орнатылады, оң жақ қапталы 45 000 теңгеге алмастырылады. Қозғалтқышты алмастыру нәтижесінде қызмет мерзімі 2 жылға артады, сөйтіп 2 900 000 теңге сомасындағы шығындар бастапқы құнды өсіреді, ал 45 000 сомадағы шығындар ағымдағы шығынбар ретінде танылады.

Ағымдағы жөндеу НҚ жұмыс жағдайында ұстау үшін оның тозған тетіктерін алмастырудан немесе түзетуден тұрады. Оны НҚ пайдалану процесінде жүргізеді. НҚ сақтандыру мақсатымен белгіленген мерзімдерден ертерек жүзеге асырылатын жоспарлы-ескерту жөндеуінің маңызы зор болмақ. Жөндеудің есебі барлық жұмыстардың құжатпен ресімделуін, жұмыстардың көлемі мен өзіндік құнын анықтауды, жөндеуге арналған қаражаттардың мақсатқа сай пайдаланылуына бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиісті.

     Жұмыстарды жүргізудің шаруашылық әдісі кезінде НҚ ақау ведомосы жасалады. Оның негізінде НҚ жөндеу жүргізуге норяд-тапсырыс жасалады. Кәсіпорынның жөндеу цехтарына (ЖЦ, РМН, РСУ) әрбір жөнделетін объектіге көп бағамдық каточкалар ашылып, онда жөндеудің шығындары жинақталады. Жөндеу жұмыстары аяқталғаннан кейін №2 нысаны бойынша объектілер тапсырыс берушіге табыс етіледі. НҚ объектілерін жөндеуден мерзімінде алуды бақылау мақсатында №6 нысанындағы инвентарлық карточкаларды объектілерді жөндеу кезінде картотеканың “жөндеуде” деген бөліміне орналастырылады. Жөндеу карточкаларын бұл бөлімнен НҚ топтары бойынша картотеканың тиісті бөлімдеріне көшіреді.

Өндірістік негізгі қорларды жөндеуге жұмсалатын шығындарды есепке алу үшін 934-шот қолданылады. Жалпы шаруашылық мақсаттағы НҚ, жөндеу шығындары 821-шотта, тауарларды сататын жерінде сақтауға арналған НҚ жөндеу шығындары 811-шотта көрсетіледі. Қажет болған жағдайда жөндеуге жұмсалған шығындарды өнімнің, жұмыстың және қызметтің құнына біркелкі енуін қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар жөндеудің барлық түрлері мен оның ұзақтығына жұмсалатын шығындардың жылдық сметасына орай ай сайын аударымдар жасап, жөндеу қорын құра алады.

Қазіргі номативтік актілер мен кәсіпоры есеп саясатына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар нақтылы қолда бар негізгі құралдарды айқындау және оның дұрыс сақталуын бақылау мақсатында мерзім сайын түгендеу жүргізіп отырады.

№ 24 «Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру » ( БЕС-24) бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес түгендеу жүргізу мерзімін кәсіпорын өзі белгілейді. Бухгалтерлік есеп пен есеп беру деректерінің дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында шарауапшылық субъектісі жылына кем дегенде бір рет мүліктер мен қаржылық міндеттемелерге түгендеу жүргізеді. Инвентарлық карточкалардың, инвентарлық тізімдердің бар-жоғын, техникалық құжаттардың қолда бары мен жағдайы және жалға берілген немесе субъект жалға не сақтауға алған НҚ басқа құжаттарының қолда бары тексеріледі. Құжатта жоқ болса олардың алынуын немесе ресімделуін қамтамасыз ету керек.

Бухгалтерлік есептің тіркелімдерінде немесе техникалық құжаттамада ауытқу және жаңылыс анықталса, тиісті дүзетулер мен растаулар енгізілуі керек. Түгендеуді жүргізу үшін шаруашылық субъектісі қызметкерлеріне, бухгалтерия қызметкерлерінің міндетті түрде қатысуымен комиссия құрылады. Есепке қабылданбаған объектілер, оларды сипаттайтын деректер бухгалтерлік есептің тіркелімінде жоқ немесе дұрыс көрсетілмеген объектілер анықталған жағдайда, комиссия жетіспейтін, сондай-ақ осы объектілер бойынша дұрыс мәліметтер мен техникалық көрсеткіштерді инвентарлық тізімдемеге және инвентарлық карточкаға қосады.

Ескерілмеген объектілерді түгендеу кезінде анықталған бағалау қолданыстағы бағалар мен өндіріс жағдайлары ескеріліп, жүргізілуге тиіс. Түгендеу комиссиясы осы объектілердің қашан салынғанын немесе сатып алынғанын, өндірістік шығындардың қаржылану көздерін анықтап, оны хаттамада көрсетуі тиіс. Негізгі құралдар объектінің негізгі мақсатына сәйкес атаулары бойынша инвентарлық тізімдемеге көшіріледі.

Түгендеу сәтінде кәсіпорыннан тыс жерде болған негізгі құралдар кәсіпорыннан уақытша шыққан сәтке дейін түгенделеді. Пайдалануға жарамайтын және қалпына келмейтін негізгі құралдар түгендеу тізімдемесіне енбейді. Түгендеу комиссиясы мұндай объектілерге пайдалануға енгізілген мерзімі мен осы объектілердің жарамсыздыққа ұшырауының себептерін көрсете отырып, жекеленген тізімдеме жасайды. Меншіктң НҚ түгендеумен қатар жалданған және жауапты сақтаудағы НҚ тексеріледі. Осы объектілер бойынша әрбір шаруашылық субъектісіне (жалға беруші) жекелей түгендеу тізімдемесі жасалады. Мұнда объектілердің жалға немесе жауапты сақтауға алынғандығын растайтын құжаттарға сілтеме жасалады. Онда белгіленген мәліметтерден басқа, шаруашылық субъектісінің атауы, жалдау немесе сақтау мерзімі көрсетіледі. Түгендеу тізімінің бір данасы жалға берушіге жіберіледі. Түгендеу нәтижесін анықтау үшін бухгалтерияда “НҚ түгендеу нәтижелерін салыстыру ведомосі” жасалады. Оған есептік деректердің ауытқуы анықталған объектілер енгізіледі.

Түгендеу комиссиясы отырысының хаттамасын шаруашылық субъектісінің басшысы түгендеу аяқталғаннан кейінгі 10 күннен кешіктірместен бекітеді. Нәтижесі есепте түгендеу аяқталған айда ескерілуге тиіс.

1. Ескерілгені белгілі болған НҚ объектілерінің құны тозу сомасына Д-т 122-125 К-т131-134 – 120,0, баланстық құнына Д-т 122-125 К-т 727 НҚ объектілерінің жетіспеушілігі анықталған кезде, бұрын есептелген тозудың сомасына Д-т 131-134 К-т 121-125, баланстық құнына Д-т 334 / кемшілік және жоғалту К-т 122-125, егер кінәлі адам анықталмаса немесе сот өтеп беруден бас тартса Д-т 821 К-т 334 / кемшілік және жоғалту – 350,0 болады.
2. Егер кінәлі адам анықталса немесе сот шешімі бойынша кінәлі болып танылса НҚ баланстық құнына Д-т 333 /материалдық залалды өтеу бойынша есеп айырысу К-т 334 / кемшілік және жоғалту – 35,0; жетіспейтін НҚ объектілерінің нарықтық және баланстық құндарының арасында айырмашылыққа Д-т 333 /материалдық залалды өтеу бойынша есеп айырысу К-т 611; кемшілікті өтеу шамасына қарай Д-т 451, 681 К-т 333 /материалдық залалды өтеу бойынша есеп айырысу;сонымен бірге Д-т 611 К-т 727 жазулары жазылады.

Тауарлы-материалдық қорлар

Өндіріс процесіне еңбек құралдармен қатар еңбек заттары да қатысады. Өндірістік қорлар – бұл бір өндірістік цикл процесінде толықтай тұтынылатын, өзінің құнын бірден өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына көшіріп, оның материалдық негізін құрайтын еңбек заттары.

Біріккен кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлардың есебі №7 “Тауарлы-материалдық қорлардың есебі” БЕС-ына сәйкес ұйымдастырылады, онда стандарт әрекетінің аясы, ТМҚ өлшемдері, ТМҚ өзіндік құны, ТМҚ бағалау, шығысты тану, есеп берудің ашылулары белгіленген.

Материалдар есебін дұрыс және тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз ету үшін материалдық тауардың бірегей номенклатурасын әзірлеу; құжат айналымының айқын жүйесі және ТМҚ-ды кіріс ету және есептен шығару жөніндегі операцияларды ресімдеу тәртібін сақтау; бастапқы құжаттардың есептік нысандарын біркелкі қалыпқа келтіру; ТМҚ-ға тұрақты түрде түгендеу жүргізу; бухгалтериядағы материалдардың есебі учаскесін компьютерлендіру қажет.

Біріккен кәсіпорындарда өндірістік қорлар финкционалдық бағыты бойынша былайша бөлінеді:

1. Шикізаттар мен материалдар;
2. Сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен жинақтаушы бұйымдар;
3. Отын;
   1. Технологиялық (технологиялық мақсат үшін);
   2. Қозғалтқыш (жанармай);
   3. Шаруашылық (жылу үшін).
4. Ыдыс және ыдыс материалдары

1. Қызмет мерзімі мен құнына байланысты НҚ немесе материалдардың құрамында ескерілетін инвентарлық ыдыс;
2. өндірістік қорлардың құрамында ескерілетін инвентарлық емес ыдыстар.
   5. Қосалқы бөлшектер, тозған тетіктер мен машиналық жабдықтарды жөндеуге және алмастыруға қызмет етеді;
   6. Өзге материалдар;
   7. Құрылыс материалдары.

Біріккен кәсіпорындардың материалдық қорлардың барлық түрлерінің есебі 20-“Материалдар” бөлімшесінің негізгі, активтік, инвентарлық 201-“Шикізаттар мен материалдар” шоты, 202-“Жартылай фабрикаттар және конструркциялар мен тетіктердің жинақтаушы бұйымдары”, 203-“Отын”, 204-“Ыдыс және ыдыстық материалдар”, 205-“Қосалқы бөлшектер”, 206-“Өзге де материалдар”, 207-“Өңделетін материалдар”, 208-“Құрылыс материалдары”. шоттарында жүргізіледі.

Біріккен кәсіпорындарда материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу үшін материалдардың әзірленген номенклатурасы болуы керек.

Материалдар номенклатурасы – бұл атауы мен тиісті деректемелері (сорты, мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді. Бұған қоса, номенклатурада материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.

Номенклатуралық тізілім – номенклатура бағалық деп, ал онда көрсетілген бағалар есептік деп аталады.

Тағайындылған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасын ТМҚ-дың қалдығы мен қозғалысы ескерілетін барлық құжаттар мен тіркелімдерге қояды. Талдамалы есепте материалдық құндылықтар нақты есептік бағалар (келісім, жоспарлы-есептік) бойынша, ал жинақтамалы есеп пен есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша ескеріледі.

Біріккен кәсіпорындарда материалдық ресурстардың нақты өзіндік құны осы ресурстарды жеткізуші ұсынған несиеге сатып алынған үшін пайыз төлеуді қоса алғанда, сатып алу шығындары; коммерциялық, делдал ұйымдарға төленген үстемелер (үстеме ақылар), комиссиялық сыйақылар; тауар биржаларының қызмет құны; кедендік баж; басқа ұйымдардың күшімен жүзеге асырылған тасымылдау, сақтау, жеткізу шығындарына байланысты анықталады.

№7 БЕС-ына сәйкес тарифтің артық төленген сомаларын қайтару және сол сияқты дүзетулер көлік-дайындау шығындарының сомасынан шегеріледі.

Біріккен кәсіпорындарда қорлардың талдамалы есебі жоспарлы-есептік бағасы бойынша жүргізілсе, онда олардың нақты өзіндк құн осы бағалар бойынша құннан плюс-минус нақты өзіндік құнының есептік бағасы бойынша құннан ауытқуынан құралады. Бұл бағалар субъектінің өзі келісім бағасының негізінде көлік-әзірлеу шығындарының жоспарлы мөлшерін ескере отырып дайындайды. Көлік-әзірлеу шығындары немесе жұмсалған материалдарға қатысты ауытқулар (плюс-минус) материалдық құндылықтардың шығыны келісім немесе есептік бағалар бойынша көрсетілген шоттарға ай сайын есептен шығарылады. Көлік-әзірлеу шығындарының немесе ауытқуларының пайызы олардың ай басындағы қалдығы мен ай ішінде келіп түскендерінің сомасын материалдардың ай басындағы қалдығының және келісім бағасы бойынша келіп түскен материалдардың сомасын бөліп, алынған нәтижені 100-ге көбейту жолымен анықталады. Есептеп шығарылған пайыз бойынша көлік-әзірлеу шығындарын немесе ауытқуларды тиісті шоттарға есептен шығарады. Материалдар түрлері немесе топтарының шығын көлеміне олар бойынша көлік-әзірлеу шығындарының немесе ауытқулардың пайызын табу керек болса және жеткізушілермен тұрақты байланыс болған кезде бухгалтерлік есептің деректері бойынша өткен айлардағы пайыздың қолданылуы мүмкін.

Біріккен кәсіпорындарда өндіріске есептен шығарылатын материалдық ресурстардың өзіндік құнын №7 БЕС бойынша анықтау ФИФО, ЛИФО, НИФО, арнайы бірегейлендіру, орташа өлшемді құн, стандарттық баға әдістердің біреуін қолдану жолымен жүзеге асырылады.

Материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу бойынша типтік құжаттар әзірленеді. Оларды уақтылы жазып, дұрыс ресімдеу, үйлесімді ұйымдастыру есеп пен осы қорлардың сақталу , әрі дұрыс пайдалануына бақылау жасауға мүмкіндік береді. Субъектінің бас бухгалтері дұрыс құжат айналымын, типтік құжаттардың қолданылуын, әзірленуін ұйымдастырып, олардың жасалу, тексеру және қабылдау кестесін барлық орындаущыларға жеткізуге міндетті. Материалдық қорлардың қозғалысына байланысты барлық операциялар құжаттармен ресімделеді. Материалдық құндылықтар біріккен кәсіпорынға әдетте жеткізу шарты бойынша келіп түседі. Онда жеткізілімнің саны, сомасы, ассортименті, жиынтықтылығы, сапасы, есептеулер мен жеткізу шартын бұзғаны үшін қарастырылған санкциялардың сомасы белгіленеді.

Материалды қоймадан алу үшін жеткізушіге немесе көлік ұйымына және өкілетті тұлғаға бухгалтерияда сенімхат беріледі.

№2А нысанындағы материалдық құндылықтарды алу номерленген және тесіп байланған, берілген сенімхаттар есепке алу журналында тіркейтін біріккен кәсіпорындар қолданады. №2 нысанындағы сенімхатты қолданған кезде оларды беру және алу туралы деректер сенімхаттың түбіршегінде тіркелінеді және №3 нысандағы журнал жүргізілмейді.

Материалдақ құндылықтардың келіп түсуі мыналармен ресімделеді:

1. №4 нысанындағы кіріс ордерімен, субъектіге жеткізушілерден немесе тысқары кәсіпорыннан өңдеуден келіп түскен қорларды есепке алу үшін қолданады. Кіріс ордерін материалды жауапты тұлға қорлар қоймаға келіп түскен күні 2 дана етіп жасайды.
2. №5 нысандағы тауар-көлік жүкқұжаттарын жеткізуші материалдық құндылықтар жеткізушінің қоймасынан автокөлікке орталықтанған түрде жеткізілген жағдайда жазып береді. Оның біріншісі жүкті жіберушіде қалады. Екіншісі материалдық құндылықтарды кіріс ету үшін жүкті алушыға беріледі. Үшіншісі жүкті тасымалдағаны үшін көлік ұйымына шот есебінде беріледі. Төртіншісі жолдама қағазға қоса беріледі.
3. №7 нысанындағы материалды қабылдау туралы акт жеткізушілердің жолдама құжаттарының деректерімен салыстырғанда сандық және сапалық айырмашылығы бар қорларды қабылдауды ресімдеу үшін қолданады. Акт сондай-ақ құжаттарсыз келіп түскен материалды қабылдаған кезде жасалады. Қабылдау комиссиясы материалды-жауапты тұлғаның және жеткізушінің өкілінің немесе мүддесі жоқ  ұйым өкілінің міндетті түрде қатысуымен акт 2 дана етіп жасалады. Материалдық құндылықтар қабылданғаннан кейін актлер қоса берілген құжаттармен бірге былай бөлініп беріледі: 1-ші данасын бухгалтерия, 2-ші данасын жабдықтау бөліміне немесе жеткізушіге шағым түсіру үшін заң қызметіне береді.
4. Әзірлеу, сақтау және өндіру процесіне материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі мен ысырабы туралы акт жасалады. Олар бойынша табиғи кему нормасы белгіленген, әзірлеу, сақтау және өндіру процесінде тұрған материалдық қорлардың ысырабы анықталған жағдайда қаолданылады. Акт қордың сақталуы үшін жауапкершілікті бөлімшенің есебінен шығаруға және олардың құнын кінәлі тұлғаның есебінен өтетуге негіздеме болып табылады. Құжаттар №7 нысанындағы актіге қоса беріледі, 2 дана толтырылады және оған комиссия мен кінәлі адамдар қол қояды да: 1-данасы бухгалтерияға беріледі, 2-данасы бөлімшеде қалады.
5. Материалдық құндылықтардың табиғи кему нормасы шегіндегі ысырабы туралы акт субъектінің қоймасына жеткізушілерден немесе тысқары кәсіпорындардан өңделіп түскен қорларға нормалар белгіленіп, осы табиғи кему нормасы шегіндегі анықталған қор ысырабын ресімдеу үшін қолданылады. Акт №4 нысанындағы кіріс ордеріне қоса беріледі. Материалдық құндылықтардың қоймаға қабылданғанын ресімделген кезде акт 2 данада жасалады. Біреуі қоймаға, екіншісі бухгалтерияға беріледі.
6. Жүкқұжатпен ресімделетіндер: материалдық құндылықтардың өңдеуден келіп түсуі; пайдаланылмаған материалдардың қоймаға қайтарылуы; табыстылықтан материалдың келіп түсуі.

Кәсіпорынның қоймасынан ТМҚ өнім әзірлеу үшін, әр түрлі шаруашылық мұқтаждықтарына, өңдеу немесе сату үшін сыртқа босатылады. Өндірісті босату дегеніміз өнім әзірлеу, жұмысты орындау немесе қызмет көрсету үшін материалды босату. Материалдарды цехтың сақтау орындарна босату материалдың ішкі қозғалысы ретінде қарастырылады. Цехтың сақтау орындары жоқ болса материалдық құндылықтарды орталық қоймадан босату өндіріс шығыны болып саналады. Материалды өндіріске босатқан кезде белгілі бір талаптар сақталады. Олар: өндірістің қажетті көлеміне белгіленген шығыс нормативтеріне сәйкес олар салмағы, көлемі, массасы бойынша жүргізіледі; босату, әдетте, алдын ала белгіленген лимиттер шегінде жүзеге асырылады. Лимиттеу ай басындағы және соңындағы пайдаланылмаған цех қорларының өтімділігін ескеріп, цехтардың өндірістік бағдарламасының көлеміне жұмсалатын материал шығыстарының прогрессивтік нормаларына негізделу керек. Лимиттеуді жабдықтау бөлімі немесе жоспарлау бөлімі жүзеге асырылады; қоймадан материалды талап ету құқы берілетін адамдардың тізімі бас бухгалтермен келісіледі, сондай-ақ олардың қоятын қолдарының үлгілері алынады.

Шығыстар материалдық түрде былайша ресімделеді:

1. №8 нысандағы лимиттік-шектеу картасы өнімді әзірлеу кезінде жүйелі түрде тұтынылатын қорларды босатуды ресімдеу үшін қолданылады. Лимиттік-шектеу картасын жабдықтау бөлімі немесе жоспарлау бөлімі материалдың бір атауына екі дана етіп жасайды. Оның біреуі – ай басталғанға дейін қорды тұтынатын бөлімге, екіншісі қоймаға немесе цехтың сақтау орнына беріледі. №8 нысаны материалдық құндылықтарды есептен шығаруға арналған растаушы құжат болып табылады. Осы карта бойынша өндірісте пайдаланылмаған қорлардың есебі жүргізіледі. Бұл орайда ешқандай қосымша құжаттар жасалмайды.

Қорларды шектен тыс босатуға және басқасына алмастыруға тек кәсіпорын басшысының өкімі бойынша рұқсат етіледі.

Лимит пайдаланып болғаннан кейін лимиттік-шектеу карталары бухгалтерияға өткізіледі;

1. материалды алмастыруға арналған №10 нысанындағы акт-талап қорлардың белгіленген шектен тыс мөлшерде босатылуын есепке алуға арналған. Олар алмастырылған кезде қорларды қоймадан есептен шығаруға негіз болып табылады. Екі данада жасалып, біреуі – алушыға, екіншісі қоймаға беріледі;
2. материалды босатуға арналған №15А нысанындағы жүкқұжат – талап қорлардың субъект ішіндегі қозғалысын және өз кәсіпорынның басқа аумақтарда орналасқан шаруашылықтарына, сондай-ақ өзге ұйымдарға босатылуын есепке алу үшін қолданылады;
3. материалдардың бүлінуі, сынуы, сынығы туралы №7В нысанындағы акт кәсіпорындағы бөлінудің, сынудың нәтижесінде бағасы кемуге немесе есептен шығаруға тиісті қорларды есепке алу үшін пайдаланады. Бүліну туралы актіге комиссия қол қояды. Бір данасы бухгалтерияға жіберіледі, өйткені қорлар ысырабын материалды-жауапты тұлғалардан есептен шығаруға негіздеме болып табылады, екінші данасы бөлімшеге жіберіледі;
4. машина құрылысы кәсіпорындарының әзірлеу цехтарында, тоқыма, аяқ киім және өнеркәсіптің басқа салаларында пайдаланылатын қаптама карталары.

Қаптама карталарында қойманың номері, тауы, номенклатуралық номері, саны, бағасы, құны, шығындар коды көрсетіледі.

Қаптау аяқталғаннан кейін картада нақты алынған бұйымдардың саны, оларға норма бойынша және нақты жұмсалған материал шығындары белгіленеді және қаптау нәтижесі шығарылады;

1. жинақтаушы ведомостер. Материалдардың босатылуын тікелей қойма есебінің карточкаларында ресімдеуге болады. Мұндай жағдайда материалды босатуға шығыс құжаттары ресімделеді.

Қойма шаруашылығының жақсы жағдайы ТМЖ-дың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты болып саналады. Қойманың үй-жайы тұйықталған, дабылдамамен, стеллаждың, жәшіктердің, еденшілермен, механизаця жабдықтарымен және салмақ өлшейтін приборлардың қажетті мөлшерімен жабдықталуға тиіс.

Қойма ішінде материалдардың әрбір тобы, топшасы мен түрі белгілі бір жерде сақталуға тиіс. Сақтайтын әрбір жерге материалдық затбелгі белгіленеді. Басшының бұйрығымен қоймада жұмыс істейтін материалды жауапты адамдардың тізімі бекітіледі. Олармен материалдық жауапкершілік шарты жасалады. Материалдың қоймадағы есебін тікелей осы адамдар жүргізеді. Материалдық құндылықтардың қоймалық есебі үш әдістің біреуімен ұйымдастырылуы мүмкін. Олар: сандық-сомалық есеп әдісі, сальдолық (жедел-бухгалтерлік)әдіс, материалдық есеп беру әдісі.

Қоймадан тізім бойынша келіп түскен құжаттар алдын ала жинақталғаннан кейін таксалауға беріледі. Таксалаудан кейін құжат деректері кәсіпорында белгіленген есептік топтар бойынша топтастырылады. 20 және 22 – бөлімшелерінің шоттары бойынша ТМҚ-дың кірісі мен шығысы бойынша жүретін, материалдардың талдамалы есебінің жинақтаушы ведомосте әрбір топ бойынша сомалық өлшеммен көрсетіледі: өткен айдағы ведомске алынған ай басындағы қалдық, құжаттарды өткізу тізілімінен ай ішіндегі топ бойынша ТМҚ-дың шығысы, құжаттарды өткізу тізілімінен ай ішіндегі топ бойынша ТМҚ-дың шығысы, есептеу жолымен анықталған ай соңындағы қалдық.

Жинақтау ведомосі бухгалтерия мен қойма есебінің деректерін салыстыру үшін пайдаланылады. Қойма есебі материалдық талдамалы есебі карточкаларында және қалдықтар кітабында жүргізіледі. Қалдықтар туралы деректер сәйкес келу керек, өйткені қоймадағы жазулар бір ғана құжаттардың негізінде жүргізіледі. Бухгалтерияда жинақтау ведомосінің немесе материалдық жауапты адамдардың материалдық құндылықтардың қалдығы мен қозғалысы туралы есептемесінің негізінде “Материалдардың ақшалай өлшемдегі қозғалысы” деген №10 ведомосі жасалады. №10 ведомосі талдамалы есептің деректерін материалдық құндылықтардың талдамалы есебінің көрсеткіштерімен ұштастыруға арналған. Келіп түскен материалдық құндылықтардың құны жинақтамалы шоттардың немесе есептік топтардың кесімінде есептік бағалар бойынша келтіріледі. Сонымен бірге ведомосте сатып алынған материалдық құндылықтардың нақты құнының олардың есептік бағасы бойынша құнынан ауытқуының есебі жүргізіледі. №10 ведомость бірнеше бөлімнен тұрады: 1-бөлім нақты өзіндік құн бойынша жиынтық деректер мен ай ішінде келіп түскен материалдардың есептік құнын көрсетуге арналған. Бұл деректер №1, №3, №6, №7, №10  журнал-ордерлерден көшіріледі. Мұнда жүктерді жеткізу жөніндегі шығындарды, тиеп-түсіру жұмыстарының шығынын, теміржол алымдарына төлемді және материалды сатып алу құнынан тыс жұмсалған басқа шығындарды қоса алғанда, материалдық құндылықтарды  сатып алуға және әзірлеуге жұмсалған шығындар ескеріледі. Дәл осы бөлімге ведомрстың басқа бөлімдерінен алынған, материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құны және ай басындағы есептік бағасы бойынша қалдығын жазады. Оған ай ішінде келіп түскен материалдық құны қосылады. Одан кейін нақты құнның есептік бағасы бойынша құннан ауытқуының сомасы мен пайызы анықталады. Ауытқулар сомасы дегеніміз осы көрсеткіштер арасындағы айырмасы, ауытқу пайызы – бұл ауытқу сомасының материалдардың есептік құнға қатынасы. Ауытқу “+” немесе “ — ” таңбасымен болуы мүмкін.

№10 ведомосының екінші және одан кейін бөлімдері материалдық құндылықтарды сақтау жері бойынша кірісін, шығысын және қалдығын ақшалай өлшеммен көрсетуге арналған. Бұл деректер материалдық есеп берудің сальдолық жинақтаушы ведомостерінің негізінде толтырылады, ал оларда — материалдық құндылықтардың қозғалысы мен қалдығы есептік бағамен келтірілген. Тап осы жерде олардың нақты өзіндік құны, сондай-ақ материалдық есептен шығарылған тиісті баланстық шоттарға есептен шығаруға тиіс ауытқу сомаларының бөлінуі келтіріледі. Материалдардың толық нақты өзіндік құны есептік бағалар мен ауытқулар бойынша материалдар құнының сомасы ретінде анықталады. Ауытқуларды бөлу  есепті кезеңнің соңындағы материалдық құндылықтар қалдығының есептік құнына қатысты ауытқулар сомасы анықталады, қалған сома есептік бағалары  бойынша материалдар есептен шығарылған баланстық шоттар бойынша ведомостің басқа 845-шотқа – есептелген пайыздар, 901-шотқа – әдетте, қалған сома. бөлімдеріне бөлінген тәртіптерімен жүргізіледі:

Егер 921-шотқа көптеген материалдар есептен шығарылатын болса, онда ауытқудың сомасы есептік бағасы бойынша ағымдағы айда осы шотқа есептен шығарылған материалдар құнын №10 ведомосте өткен айда көрсетілген, сол айда қолданылған ауытқу пайызын көбейту жолымен анықталады. Көптеген материалдар жұмсап, үлкен көлемді өнім әзірлейтін көмекші қосалқы өндірістері бар субъектілер ауытқуды 921-шотқа көшіреді. Барлық қалған шоттарға ауытқулар есептен шығарылмайды.

Жүкті қабылдаған кезде жетіспеушілік анықталған болса, онда шығын сомасы акт негізінде Д-т 334 К-т 671 болып жазылады. Бұл орайда “Г” бағанада актінің номері көрсетіледі. Егер материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі шотты төлеуге келіскенге дейін анықталса, онда шағым сомасын шотты төлеуге келіскен сомадан кемітеді. Мұндай жағдайда жеткізушіге шағым жасау жөніндегі операциялар №6 журнал-ордерде көрсетілмейді. Есепті айда келіп түскен, фактураланбаған материалдық құндылықтар фактураланғандарға ұқсас түрде №6 журнал-ордерде әрбір жеткізілім бойынша жекелей көрсетіледі. Жүкті қабылдауға арналған акт фактураланбаған жеткізілімдерді №6 журнал-ордерге жазуға негіздеме болып табылады. Бұл орайда “А” және “Б” бағандарында тіркеу номері мен шот номерінің орнына “Н”әрпін әрбір осындай жеткізілім қойып шығады.

20-бөлімшенің дебеттелетін шоттарының бағандарында нақты құнның орнына есептік бағасы бойынша келіп түскен материалдық құндылықтардың құнын жазады. Бұл орайда шоттың сомасы бөлімінде “Н”әріпімен көрсетіледі. Бұрын фактураланбаған ретінде қабылданған материалдық құндылықтарға шоттар келіп түскенде есептік құны бойынша материалдық құндылықтарды есепке алу жөніндегі дебеттік шоттардың бағандарына жазылған сомалар сторноланады, ал алынған шоттардың негізінде қарапайым жеткізілімді есепке алуға қабылданған тәртіппен жазуларды жүргізеді. Сторнолық жазуларды фактураланбаған жеткізілімдерге келіп түскен шоттар бойынша жазулармен бір мезгілде жүргізеді. №6 журнал-ордерде төлем мен есептен шығарудың сомасы әрбір шот бойынша жекелей жазылады. Төлем мен есептен шығаруды материалдық құндылықтардың келіп түсуі, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы туралы деректер жазылатын жолдар бойынша, яғни жеткізушілерге немесе мердігерлерге төлеуге тиісті сомалар көрсетілген жерлерде көрініс табады. Шоттар материалдық құндылықтар келіп түскенге дейін төленетін жағдайда шоттар бойынша сома тиісті тіркелімдердің Д-т351, 352 бойынша көрсетіледі. Егер бұрын жолдағы құндылықтар деп ескерілген материалдық құндылықтар шоттар төленген айда келіп түссе, олардың құны жай тәртіппен көрсетіледі. Ай аяқталғаннан кейін №6 жкрнал-ордер жабылады, К-т 671 бойынша жиыны корреспонденцияланатын шоттар бойынша есептеліп шығарылады және бас кітапхана көшіріледі.

Материалдардың өндірістегі жұмсалуына алдын ала бақылау кезінде материалдарды өндіріске босату әзірленген лимиттер бойынша жүзеге асырылады. Есепті айға материалдар шығысының лимиті материалдардың жекелеген түрлері бойынша белгілеген шығыс нормасын орындалған жұмыстардың жоспары көлеміне көбейту жолымен анықталады. Материалдерды шектен тыс босату немесе материалдың бір түрін басқасына алмастыру жеке құжатпен, яғни жүк-құжатпен ресіделеді.

Материалдың өндірісте пайдалануын одан әрі бақылау үшін нормадан ауытқуды ресімдеу құжаты, топтамалар бойынша қаптау есебі, инвентарлық  әдістері қолданылады.

Құрылыста кезекті бақылау №29 нысанындағы “Өндірістік нормамен салыстырғандағы негізгі материалдардың шығысы туралы есеп берудің” деректері бойынша жүзеге асырылады.

Жұмсалған материалдардың №29 нысанындағы есеп беруде көрсетілген саны жұмсалған материалдардың №19 нысанындағы материалдық есеп берулерде келтірілген санына сәйкес келуге тиіс.

Құралдардың жағдайын жылдық есеп беруде объективті түрде көрсету үшін жылына кем дегенде бір рет жүргізіледі. Бұған қоса,оны материалдық жауапты тұлға ауысқан кезде істі қабылдаған күні, құндылықтардың ұрлау, бүліну белгілері болғанда, өрт және табиғат апаттардан кейін жүргізіледі. Түгендеудің негізгі мақсаты ТМҚ-дың нақты қолда барын натуралды және құндық өлшемдерін айқындау. Түгендеу процесінде: ТМҚ-дың сақталуын; олардың босатылуының, салмақ және өлшем құрал-саймандарының дүрыстығы; ТМҚ-дың қозғалысы есебін жүргізудің тәртібі тексеріледі.

Түгендеу тексерудің көлеміне қарай жалпылама және талдамалы, уақытына қарай – уақтылы және аяқасты болып бөлінеді, кәсіпорынның басшысы оның орынбасары немесе бас бухгалтері түгендеуді ұйымдастырады және оның жүргізілуіне басшылық  жасайды. Басшының бұйрығымен тағайындалған өкілетті адамдардан тұратын комиссия түгендеу жүргізу жөніндегі жұмысты жүзеге асырады.

Түгендеуді жүргізу сәтінде бухгалтерияда “Қоймалар, учаскелер бойынша ТМҚ-дың инвентарлық тізімі” (ИНВ. №3 нысаны) жасалады. Түгендеуді комиссияның тек толық құрамы материалдық-жауапты адамның қатысуымен жүргізіледі. Материалдардың бар-жоғы міндетті түрде салмақ өлшеу және шамалау жолдарымен анықталады.

ТМҚ-дың артықшылығы мен кемшілігінің құнын бағалаумен бірге есептік тіркелімдер де келтіріледі. ТМҚ-дың сақталу кезіндегі барлық кемшіліктер мен артықшылықтар бойынша, сондай-ақ ысыраптар бойынша материалды жауапты адамның жазбаша түсініктемесі беріледі. Бұл түсініктемелер түгендеу нәтижелері бойынша шешім қабылдаған кезде мұқият тексеріледі.

Жұмыс түгендеу комиссиясының отырысы хаттамасымен ресімделеді, онда қойма шаруашылығының жағдайын инвентарлық тексеру нәтижесі және ТМҚ-дың сақталуын қамтамасыз ету жағдайы көрсетіледі.

ТМҚ-дың бүліну себептері, падаланылмайтын және жарамсыздарының қалыптасуының себептері келтіріледі, оған кінәлі адамдар көрсетіледі, сондай-ақ қорытынды жасалып, анықталған кемшіліктерді жою жөніндегі ұсыныстар жасалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                               2.2. Қаржы инвестициясының есебі

 

Біріккен кәсіпорындарда инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша құнның, яғни таза табыстың пайдаланылмай сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын болсақ, инвестиция көзі – жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субъектілері немесе кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды.

Біріккен кәсіпорындарда инвестицияның нарықтық және қаржылық деп аталатын екі түрін бірімен-бірі бәсекелесуші емес, керісінше оларды бірін-бірі толықтыратындар деп түсінген дұрыс. Бұған, яғни бұл айтқанымызды нақтылай түсу үшін мынадай мысалды қарастырайық.

Қандай да бір кәсіпкер құрылысты салу үшін қаржы керек етеді. Мұндай жағдайда құрылыс нақты инвестицияның объектісі болып табылады. Кәсіпкер бұл құрылысты қаржыландыру үшін өзінің акцияларын шығарып, басқа біреулерге сату мүмкін. Сөйтіп, бұл мысалда кәсіпкердің құрлысқа салған салымы нақты инвестиция, ал қатысушының акцияны сатып алуға жұмсаған шығыны қаржылық инвестиция болып саналады. Жоғарыда аталған инвестицияның қай түрінің болмасын алдына қойған мақсаты салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін өнімдердің, дайындалатын бұйымдардың сапасын барынша жақсарту, яғни оларды халықаралық стандарқа сай етіп сыртқы рынокта сата алатын дәрежеге жеткізу, өндіріске жаңа техникалар мен технологияны қолдану арқылы табыс табу болып табылады.

Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік категорияларға жіктеледі:

Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың инвестицияларының есебі  №13-Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес “Инвестициялар ”- деп аталатын бөлімшесінің 141-“Еншілес серіктестіктердегі инвестициялар”, 142-“Тәуелді серіктестердегі инвестициялар”, 143-“Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы инвестициялар” шоттарында жүргізіледі.

Инвестициялар №14-“Инвестициялар” – деп аталатын бас шотының тиісті бөлімше шоттарының дебетіне, сатып алынған кезіндегі сатылып алу құнының тиісті қаржылар есептелінген немесе инвестиция есебінен берілген активтер бойынша есептелінген шоттардың кредитінде көрсетіледі, яғни бұл жағдайда 141, 142, 143, 144-шоттарының тиістісі дебеттелініп, 20, 12, 43, 45–бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді.

Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың таза активіндегі инвестордың үлесін қайта бағалаудан өзгеруіне байланысты инвестицияның өсуі 143, 144 – шотының тиістісінде дебеттелініп, 542 – шотта кредиттелінеді. Инвестордың субъектілердің тапқан табысынан алатын үлесінің өсуіне байланысты инвестицияның өсуі 143,144 – шоттарының дебетіне, 871 – шоты кредитіне жазылады. Егер де біріккен кәсіпорынның таза активтерінің азаюына байланысты инвестрдың үлесі азаятын болса, бухгалтерлік есепте Д-т 871 К-т 143, 144 жазуы жазылады. Инвестрдың алған немесе алуға тиісті дивидентінің сомасына 32,43,44 және 45 бас шоттарының тиісті шоттары дебеттелініп, 143,144 – шоттарының тиістісі кредиттелінеді.

Инвестиция сатылғанда немесе басқа да жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның алдағы уақыттардағы құны 143,144 – шоттарының тиітісінде кредиттелініп, 843 дебетіне жазылады. Ал сатқаннан түскен табыс 32,43,44,45 – бас шоттарының тиістісінде дебеттелініп, 708 кредиттелінеді. Егер кәсіпорын акцияны ұзақ мерзімге өзінің нақтылы құнынан жоғары бағамен сатып алса, онда өзіне тиісті табысты әр уақытта есептегенде акцияның нақтылы құны мен сатып алған құнының айырмасына акцияның баланстағы құнын азайтып отырады, бұл жағдайда Д-т 334, К-т 143,144 жазуы жазылады. Сонымен қатар Д-т 334 К-т 708 болады. Егер субъект өзінің нақтылы құнынан төмен бағамен сатып алса, онда ол өзіне тиісті табысты әр бір есептеген сайын  акцияның сатылып алынған құнымен нақтылы құнның арасындағы айырмасының тиісті бөлігі акцияның баланстағы құнына қосылып отырады.

Жоғарыдағы екі жағдайда да субъектінің акциядан алынатын табыстарын есептеген уақытында акцияның сатылып алынған құнына қосылатын немесе одан кемітілетін акцияның сатылып алынған құнымен нақтылы құнының арасындағы айырмашылық табыс әкелінетін мерзімге қарай анықталады. Құнды қағаздардың өтелетін мерзімінде олардың 141 – шотындағы құны нақтылы құнға сәйкес келуі керек. Акцияларды сатқаннан алынатын табыс 303, 334, 431, 432, 441, 451, 452 және т.б. шоттарында дебиттелініп 723-шоты кредиттелінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Меншікті капитал, табыстар мен шығыстар есебі

Меншікті капитал есебі

Жалпы біріккен кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы, яғни қолданыстағы капиталды және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі. Кәсіпорының  мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады. Біріккен кәсіпорынның меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады: жарғылық капитал, резервтік капитал, бөлінбеген пайда. Біріккен кәсіпорындардың өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз қаражаттарында пайдаланылады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.

Жарғылық қор меншік иесі кәсіпроынның жарғысында қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестицияланған қаржыларының сомасы болып саналады.

Жарғылық қорының мөлшерікәсіпорының жарғысында және басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркеледі. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.

Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық құны, біріккен кәсіпорындардың жалпы жиналысында бекітіледі. Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізіледі. Кәсіпорынның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды кәсіпорынға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.

Біріккен кәсіпорындардағы жарғылық капиталдың есебі: 501-“Жай акциялар”, 502-“Артықшылығы бар акциялар”, 503-“Қосқан үлестер мен жарналар ”, -деп аталатын 50-“ Жарғылық қор” бас шотының бөлімше шотында есептелінеді.

Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, содай-ақ  қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде немесе акциялардың номиналдық құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен сомасына 511-шот дебидтелініп, 501, 502-шоттары кредиттелінеді.

Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде салатын болса: 431, 432, 441, 451, 452- шоттардың тиістілері дебидтелініп, 511-шот кредиттелінеді.

Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін материалды емес актив, негізгі құрал, материалдық құндылықтар және т.б. салатын болса: 10, 12, 20 және т.б. бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары дебидтелініп 511-шот кредиттелінеді.

Сондай-ақ, кәсіпорындардың қоғамдық жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына 10, 12, 20, 43, 44, 45-бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары дебидтелініп, 503-шоты кредиттелінеді.

521-шот акционерлік қоғамның сатып алынған акцияларының есебін жүргізу үшін арналған. Бұл жағдайда, яғни субъект акционерлерден өз акцияларын сатып алған уақытында бухгалтерлік есепте 521-шот дебиттелініп, №4 “Ақша қаражаттары” бөлімі шоттары және басқа да шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Егер акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта 501 немесе 502-шоттарының тиістісі айналымнан алынған акцияның құнына дебиттелініп, 521-шот кредиттелінеді.

Осы айтылғандар мен қатар біріккен кәсіпорындарында 53-бас шоттың бөлімше шоттарында қоғамның өз акцияларын номиналдық бағасынан жоғары бағамен сату барысында пайда болған сомалары, ал 54-бас шотының бөлімше шотына ақшаның құнсыздануына және т.б. жағдайларға байланысты кәсіпорынның “негізгі құралдарын”, инвестицияларын, сонда-ақ басқа да активтерін қайта бағалау нәтижесінде пайда болған капиталдың осы сомалары есептелінеді. Жоғарыда айтылып өткендей қоғам өз акцияларын номиналдық бағасынан жоғары бағамен сатқан уақытында ақша қаражаттарының келіп түсуіне қарай №4 бөлімі шоттарының тиістілері дебиттелініп, 531-шоты кредиттелінеді. Бұл шоттың кредитіне 521-шоттың дебитіне акционерлерден акциларды олардың номиналдық бағасынан төмен бағамен сатып алудан пайда болған айырма сома жазылады. Кәсіпорынның негізгі құралдарын, инвестицияларын және басқа да активтерін қайта бағалағаннан алынатын сомаларға тиісті шоттарға дебеттелініп, 541, 542 және 543-шттарының тиістілері кредиттелінеді.

Сонымен қатар 541-шоттың кредитіне, 131-134-шоттарының дебитіне бұрынғы негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасы шегінде кейінгі негізгі құралдарды қайта бағалау кезіндегі кеміген тозу сомасы жазылады.

541-шотының дебетіне жазылатындар:

• 131-134-шоттардың кредитінен негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасы;
• 561-шотының кредитінен негізгі құралдардың пайдалануына қарай оларды қосымша бағаланған сомалары және есептеп шығарылған негізгі қорлардың пайдаланылған мерзімі ішінде бөлінбеген табысқа апарылмай қалған қосымша бағасының сомасы;
• 121-125-шоттарының кредитінен негізгі құралдардың бұрынғы қайта бағалау кезіндегі анықталған қосымша құны шегінде келесі қайта бағалау кезіндегі оның құнының азаю сомасы;
• 542-шотының дебитіне;
• 401-403-шоттаорының тиістілерінің кредитінен қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша бағалағанда алынған сомасы шегінде инвестициялардың кейінгі кездегі құнының төмендеу сомасы;
• 561 немесе 723-шоттардың тиістілерін кредитінен қабылданған есеп саясатына қарай есептен шығарылған ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың бұрынғы қосымша бағаланған сомасы.

Акционерлік қоғамдар мен басқа да біріккен кәсіпорындар өздерінің таза пайдасы есебінен жоғарыда айтылғандай резертік капитал құрады. Бұл резервтік капиталдың мөлшері қоғамның жарғысында белгіленеді, бірақ-та ол субъектінің жарғылық капиталының 10% кем болмауы тиіс. Ақшаның құнсыздануына, өндірістік өркендеуіне, сондай-ақ басқа да жағдайларға байланыст біріккен кәсіпорынның жарғылық капиталы көбейген уақыттарда резервтік капиталда соған сәйкес артп отыруға тиіс. Резервтік капиталдағы жинақталған сома алдын ала болжалмаған, төтенше жағдайлардан болатын шығындарды жабу үшін жұмсалынады. Жалпы резервтік капиталдағы жинақталатын сомаларды жасау тәртібі акционерлік қоғамның жарғысында бекітіледі. Резертік капиталдың жасалуына байланысты азаюы келесі есепті кезең ішінде қоғамның жарғысында көрсетілген мөлшерге тән етіп қайта қалыптастыруды қажет етеді. Біріккен кәсіпорындарда резервтік капиталдың есебі 55-бас шотының:551, 552-бөлімше шоттарында есептелінеді.

Резервтік капитал субъектінің таза пайдасы есебінен қалыптасқан уақытта бухгалтерлік есепте: 561-шот дебиттелініп 551 немесе 552-шоттар кредиттелінеді. Ал біріккен кәсіпорынның резервтік капиталындағы жинақталған сомасы жұмсалынғанда бухгалтерлік есепте: 551 немесе 552-шоттарының тиістілері дебиттелініп, 561, 562, 566 немесе т.б. шоттарының тиістілері кредиттелінеді. Акционерлік қоғамда немесе басқадай субъектілер өздерінің тапқан таза пайдасының есебіне әртүрлі бағыттырға байланысты қорлар құруына болады. Бұндай бағытта құрылған қор сомаларын керекті уақытында босағаннан кейін қайта қалыптастыру кәсіпорын үшін міндетті болып саналынбайды. Ол аталған қорлардың есебін 552-шотта жүргізіледі.

Біріккен кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және табыстың есебінен өтелінетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың “Бөлінбеген пайдасы” болып табылады. Біріккен кәсіпорында “Бөлінбеген табыстың” есебі 56-бас шоттың:

561 және 562-бөлімше шоттарында жүргізіледі. Бөлінбеген пайда көбейгенде 561-шоты кредиттелінеді. Ал, керісінше, бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы жылғы шеккен зиян 561-шотының дебетіне жазылады.

Мысалы: 561-шотының дебитіне:

• 571-ші қорытынды табыс шотының кредитінен есеп беретін жылғы біріккен кәсіпорынның шеккен қорытынды зиянының сомасы;
• 551 және 552-шоттарының тиістілерінің кредитіне біріккен кәсіпорынының жасаған резервке тиісті қордың сомасы;
• 662, 622 немесе 687-шоттарының тиістілерінің кредитінен акционерлерге төленетін немесе төлеген дивидендтер сомасы жазылады.

Акционерлерге дивидендтерді төлегеннен есеп беретін жылдың бөлінбеген табысының сомасы 561-шотының дебитінен 522-шотының кредитіне апарылады.

Жалпы акционерлік қоғамның немесе субъектінің құрылғаннан бастап жұмсалған таза пайдасы оның капиталы болып саналады. Кез-келген біріккен кәсіпорын меншікті капиталының жалпы сомасы яғни барлық активтері сомаларының қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып тастағандағы қалған сомасы субъектінің немесе акционерлік қоғамның жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем болмауы тиіс. Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда субъекті қызметінің рентабельділігі төмен екендігін көрсетеді. Мұндай жағдайда біріккен кәсіпорын жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуға тиісті.

Есепті жылдың соңында барлық біріккен кәсіпорындардың бухгалтериясында жетінші “табыстар” және сегізінші “шығыстар” деп аталатын бөлім шоттары 571-шотпен жабылуы тиіс, яғни бұл шоттарда қалдық қалмаиды. Жоғарыда аталған жетінші бөлім шоттарын жабу барысында бухгалтерлік есепте 701 мен 727 аралығындағы шоттар дебиттелініп, 571-шоты кредиттелінеді. Ал сегізінші бөлім шоттарын жабу барысында бухгалтерлік есепте 571-шот дебиттелініп, 801 мен 845 аралығындағы шоттар кредиттелінеді. Осы операциялардың қорытындысы бойынша 571-шотының дебиті мен кредитіндегі сомалар салыстырылып, егер дебитіндегі сома артық болған жағдайда біріккен кәсіпорынның ағымдағы жылы зиян шеккендігі, ал кредиттік сома артық болған жағдайда біріккен кәсіпорынның ағымдағы жылы өзінің істеген жұмысының қорытындысы бойынша пайда тапқандығы болып табылады.

Егер біріккен кәсіпорын зиян шексе жылдың аяғында – 561-шот дебиттелініп, 571-шот кредиттелінеді. Ал егер пайда тапса: 571-шот дебиттелініп, 561-шоты кредиттелінеді.

 

Табыстар есебі

Біріккен кәсіпорындардың табыстарына: дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар, қызмет көрсетуден алынатын табыстар, дивиденттер, роялтилер және пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа алынатын табыстар. Бұл аталған табыстар қатарына біріккен кәсіпорындарға келіп түскен, кіріс етілген және кәсіпорындардың төленген сомалары алдын ала аванс ретінде алынған табыстар, алынған несиелердің және қарыздардың қайтарылу жағдайлары жатқызылмайды. Біріккен кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыстардың қосындысы оның жиынтық табысын құрайды. Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны шаруашылық субъектісімен активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісімшарт бойынша анықталады. Біріккен кәсіпорындардың табыстары табыс сомасы дұдрыс бағаланған жағдайда, субъектінің экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жағдайда, кәсіпорын, сатып алушыға меншік құқығын берген жағдайда, мәмле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар дұрыс бағаланған жағдай шарттары қанағаттандырылған кезде танылады. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәмле боынша табыс танылмайды. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде табыс алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны бойынша танылады және бағаланады. Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайтын болса, табыс берілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу құны мөлшерінде танылады.

Қаржы есеп беру кезінде біріккен кәсіпорын түсініктеме жазба хатында мыналарды ашып көрсетеді:

1. табысты тану үшін қабылданған есеп жүргізу саясатын, соның ішінде қызметтер көрсету жөніндегі келісімдердің аяқталу кезеңдерін аяқтау тәсілі
2. есепті кезең үшін танылған табыстардың әрбір маңызды түрлерінің сомасын, соның ішінде: тауарлар өткізу, қызметтер көрсету, пайыздар, роялти, дивидендтер нәтижесінде туындайтын табыстарды, олардың ішінде тауарлар немесе қызметтер алмасу нәтижесінде туындайтын, табыстардың әрбір маңызды түріне енгізілген табыстар сомасын.

Біріккен кәсіпорындарда табыстардың есебі субъектілердің бухгалтерлік есебі мен қаржы шаруашылық қызметі есептерінің бас шоттары жоспарындағы жетінші “табыс” – деп аталатын бөлімнің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімнің шоттары тауарларды және басқа активтерді сатудан, қызмет көрсетуден, т.б. операциялардан алынған табыстарды, сонымен қатар сатылған тауарларды қайтару және тауарларға берілген сату жеңілдіктері мен баға жеңілдіктері туралы ақпараттарды жинақтап қорытындылауға арналған. Жыл соңында бұл бөлімнің шоттары бесінші “меншікті капитал” бөліміндегі 571-“жиынтық табыс (зиян)” шотына апарылып жабылады.

Біріккен кәсіпорындардың негізгі қызметтен алынатын табыстарының есебі 70-“Негізгі қызметтен түскен табыс”-деп аталатын бас шоттың 701-шотында жүргізіледі. Бұл шотта өнім өндіруші біріккен кәсіпорындардың өздері өндірген өнімдерін сатудан, орындаған жұмыстары мен көрсетілген қызметтерінен алынатын табыстары есептелінеді.

Біріккен кәсіпорынның негізгі емес қызметтерді атқаруы, жұмыстарды орындау барысында алған табыстары 72 (негізгі емес қызметтен түскен табыс)- деп аталатын бас шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді, кәсіпорынның өз меншігіндегі материалдық емес активтерін сатудан түскен табыстарының есебі 721-шотта кәсіпорынның негізгі құралдарды сатуы, өткізуі, есептен шығаруы барысында алған табыстары есептелінеді. Құнды қағаздарды сатуы барысында біріккен кәсіпорынның тапқан табыстарын есептеу үшін бухгалтерлік есеп бас шоттар кестесіндегі 723-шоты қарастырылған. Кәсіпорынның пайыз және дивиденд түрінде алатын табыстары 724-шотта есептелінеді. 725-шотында валюталар бағамының өзгеруі нәтижесінде оң бағамдық айырмашылықтан алынған біріккен кәсіпорынның табысы есептелінсе, 726-шотта кәсіпорынға жоғарғы өкімет органдарынан қайтарымсыз, тегін келіп түскен заттардың, ақша қаражаттарының және мүліктердің есебі жүргізіледі. Ал біріккен кәсіпорынның осы жоғарыда аталғандардан басқа негізгі емес қызметтері болып саналатын көрсеткен қызметтері мен атқарған жұмыстары нәтижесінде алған табыстары 727-шотта есептелінеді. Кәсіпорынның мұндай табыстарына басқа заңды және жеке тұлғалардан келіп түскен материалдық емес активтер, негізгі құралдар, материалдар, ақша қаражаттары, айыппұлдар, өсімақылар және т.б. төлемдер жатады.

Кәсіпорын материалдық емес активтерін, негізгі құралдары мен құнды қағаздарын басқаларға сатқанда және негізгі емес қызметінен алатын басқадай табыстарына 30, 32, 43, 44, 45-бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары дебиттелініп, қандай мүліктердің сатылғандығына қарай 721, 722 және 723-шоттарының тиістісі кредиттелінеді. Сондай-ақ 542-шотының дебиті мен 723-шоттың кредитінде шығып қалған қаржылық инвестицияларды қайта бағалаудан алынатын табыс сомасы көрсетіледі.

Біріккен кәсіпорынның басқа заңды және жеке тұлғаларға берген қарыздары мен несиелері үшін алынатын пайыз түріндегі табыстарына, сондай-ақ  дивиденд түрінде алынатын табыстарына 332-шоты дебиттелініп, 724-шоты кредиттелінеді.

725-шоты кредиті бойынша 30,32, 35, 43, 44, 45, 64, 66 және 67-бас шоттарының тиісті шоттарының дебитімен валюталар бағамының өзгеруі нәтижесінде оң бағамдық айырмашылыққа сәйкес табыстар уақытта корреспонденцияланады.

726 және 727-шоттар кредиттері бойынша 1, 2, 3 және 4-ші бөлімдері шоттардың тиістісінің дебитімен корреспонденцияланады.

 

Шығыстар есебі

Кәсіпорындардың сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату, есептен шығару барысында пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы кәсіпорынның шығыстары боып табылады. Біріккен кәсіпорындағы шығыстардың есебі 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86 және 87-бас шоттарының бөлімше шоттарында есептеледі.

Жоғарыда аталған “Сатылған тауарлардың өзіндік құны” бас шотына тиісті 801-шотының дебетімен кәсіпорын таурларды, дайын өнімдерді сатқан кезде 22-бас шотының бөлімше шоттары, ал жұмыстарының орындалуы, қызметтердің көрсетілуі барысында 90, 92-бас шоттарына тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді.

811 және 821 активті шотының дедитіне 6-шы бөлімнің тиісті шоттарының кредитіне кәсіпорындардың жұмысшылары мен қызметкерлеріне есептелген еңбекақы сомасы, сыйақылар сомасы, демалыс уақыттарына есептелген ақылар, бюджетке салық ретінде төленуге тиісті сомалар, бюджеттен тыс мекемелерге төленуге тиісті сомалар, жабдықтаушылардың көрсеткен қызметі үшін төленуге тиісті сомалар және басқадай төленетін шығындар сомалары жазылады.

Біріккен кәсіпорынның банк немесе банктен тыс мекемелерден алған несиелері үшін есептелетін пайызға 831-шоты дебиттелініп, 684-шоты кредиттелінеді.

Біріккен кәсіпорын өзінің меншігіндегі материалдық емес активтерін, негізгі құралдарын, құнды қағаздарын сатуға немесе басқадай жолмен есептен шығаруға байланысты шығындарды, сондай-ақ ақша құнының өзгеруіне байланысты бағамдық айырмашылықтан болған сомаларға, т.б. 841, 842, 843, 844 және 845-шоттардың тиістілері дебиттелінеді, 10, 11, 12, 13, 14, 30, 32, 35, 40, 43, 44, 45, 64, 66және 67-бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді.

851-шоты кәсіпорынның таза табысын есептеу уақытындағы бюджетке төленуге тиісті салық сомаларына байланысты шығынды жинақтауға арналған. Бұл шот дебеті бойынша 631 дәне 632-шоттардың кредитімен корреспонденцияланады. 861, 862, 863 және 864-шоттары дебиті бойынша кәсіпорының осы шоттарының аттарына сәйкес жағдайларға байланысты шыққан шығындары мен шеккен зияндарының сомасынан ақша қаражаттары, негізгі құралдар, материалдар және т.б. тиісті активті шоттардың кредитімен корреспонденцияланады. Ал мұндай жағдайларға байланыста алынған табыс сомаларына үшінші немесе төртінші тарауларының тиісті шоттары дебиттелініп, 862-шоты кредиттелінеді.

871-шоттың дебиті және 14-бас шоттың тиісті бөлімше шоттарының кредитінде біріккен кәсіпорынның басқаларға үлестік қатысудан болған жағдайда шеккен зияндарының сомасы көрсетілсе, керісінше, мұндай жағдайлардағы субъектінің тапқан табыстарына 14-бас шотының бөлімше шоттарының тиістісі дебиттелініп 871-шот кредиттелінеді. Жылдың аяғында 8-бөлімнің шоттарында жинақталған шығынның жиыны осы шоттардың кредитінен 571-шотының дебитіне апарылады. Сөйтіп 571-шотында жыл бойы субъектінің тапқан табысы мен шығындары жинақталып, таза табысы анақталады. Осы 571-шотта анықталған таза табыс осы шоттың дебитіне 561-шотының кредитіне жазылады. Егер 571-шотының жылдық қалдығы дебитінде болса, яғни субъект жылды зиянмен аяқтаған болса 571-шот кредиттелініп, 561-шот дебиттелінеді.

 

 

 

 

 

 

• Дебиторлық берешектер мен міндеттемелер есебі

 

Дебиторлық берешектер есебі

Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық комиссияның 1996 жылғы №2 “Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздер туралы”-деп аталатын қаулысына сәйкес “Дебиторлық борыш” иелік ету құқықтарымен қоса заңды құқықтарына байланысты актив болып саналады. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді активтердегі “Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар” бабына енгізілуі мүмкін.

Біріккен кәсіпорындардың дебиторлық борыштарының есебіне мына төмендегі аталған есептілік тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады (қолданылады) №7 Журнал-ордерлер – 333-шотының кредиті бойынша, №8 Журнал-ордер – 331, 332, 334-шоттарының және 35-бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша, №8 Журнал-ордерге қосымша ведомость – 35-бас шотындағы бөлімше шоттарының дебиті бойынша, №10 Журнал-ордер – 31-бас шотының бөлімше шоттарының және 34-бас шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша, №11 Журнал-ордер – 30бас шотындағы бөлімше шоттарының және 32-бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату парақшаларын, бухгалтерлік анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады.

Дебиторлық борыштар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 3-“Дебиторлық борыштар” бөлімінің 30, 31, 32, 33, 34, 35-бас шоттарында есептелінеді.

30-бас шоттың бөлімше шоттары, сатып алушылармен тапсырыс берушілердің кәсіпорындарға деген әртүрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлім 301, 302, 303-шоттары жайлы ақпараттарды ашып көрсетеді. 301-шотта тиеліп жіберілген өнімдер, атқарылған  жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша төленуге тиісті сомасы есептелінеді. 30-“Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы”-деп аталатын бас шотының бөлімше шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте  сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге, тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда Д-т301, К-т 701; тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер байланыста ҚҚС-ны есептелгенде Д-т 301 К-т 633; сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағала қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына Д-т 301, 302, 303 К-т721, 722, 723; сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша ҚҚС есептелгенде Д-т 301, 302, 303 К-т 633; шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда болуына Д-т 301, 302, 303 К-т 725; айыппұлдар, өсімақылар есептелгенде Д-т 301, 302, 303 К-т727; сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т 301; сатып алынған мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда Д-т 711 К-т 301, 302, 303; кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінң сомасына Д-т 712, 713 К-т301, 302, 303; қайтарылған тауарлар мен өнімдерге есептелінген ҚҚС сомасы Д-т 301, 302, 303, 321, 322, 323 К-т 633; шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары бойынша пайда болған жағымсыз бағамдық айырмашылық сомасына Д-т 844 К-т301, 302, 303 корреспонденциялар жазылады.

Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттармен және т.б. құжаттар құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі – тауар. Сондықтан келісімшартта тауарлардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және кезекті тұрақтылық (фиксация) болып көрсетіледі.

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлар үшін вексель алады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельдер эмитенттер бойынша қазынашылық және жекеше; төлем түрі бойынша жай және аударылмалы; төлем кепілдігінің барлығына қарай қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген; төлеу тәртібі бойынша мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді. Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек етеді. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі болып төлем мерзімі саналады. Біріккен кәсіпорынның бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап, оны бақылап отыруы қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы 302-шотында жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс берушілер мен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары жайлы ақпараттар жинақталады. Сатылған тауар, дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда Д-т 302 К-т 301, 321, 322, 323; вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына Д-т 431, 441, 451 К-т 302 болады.

Қазіргі таңда сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін уақтылы есеп айырыса алмай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөгігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде жиі кездеседі. Жалпы борышкердің белгіленген мерзім аралығында төлем жасай алмау фактісі осы берешек сомма жабылмай қалады.

Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелінсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады: Д-т 311 К-т 301. Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс есебіне танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т 727 жазуы жазылады. 311-шот бойынша субъектінің бухгалтерлік есебіне мынадай корреспонденциялар жазылады:

• Күдікті қарыздар бойынша резерв құрылғанда Д-т 821 К-т311;
• Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен дебиторлық борыштың есептен шығарылуына Д-т 311 К-т 301, 302, 303

Артық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары Д-т 821 К-т 311 бойынша сторно етіледі. Бухгалтерлік баланста дебиторлық қарыз күдікті қарыз бойынша жасалынған резерв сомасы алынып тасталып көрсетіледі.

Мысалы: қандай да бір біріккен кәсіпорынның дебиторлық қарызы 200 мың теңге, ал күдікті қарыздары бойынша резерв сомасы 50 мың теңгені құрайды – деп есептейік.  Сонда қаржылық есеп беру кезеңінде резерв сомасы 50 мың теңге кезең шығындары ретінде танылады да  бухгалтерлік баланста дебиторлық қарыз сомасы 50 мың теңгеге азайтылып 150 мың теңге (200 –50=150 мың) көрсетіледі.

32-“Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы” бас шотының 323-“Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы” шоттарында барлық бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпараттар көрініс табады. 323-“Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы” шотын сипттай келе, бухгалтерлік есептің №15 “Бірлескен қызмет бойынша қаржылық есеп беруде үлестік қатысудың көрсетілуі” стандартында “Бірлесіп бақыланатын заңды тұлға” сөзіне түсініктеме берілген. Айтылып өткендей “Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың” қатысушысы өзінің жеке қаржылық есептемесінде және біріктірілген (консолидациялық) қаржылық есептемеде өзінің үлестік қатысуын көрсету қажет. Ол пропорционалды біріктіру үшін есеп беретін форматтардың біреуін қолдану негізінде жүзеге асады. 32- бас шоттың бөлімше шоттарына сәйкес бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар үшін есеп айырысу шотынан және басқа субъектілердің шоттарынан төлем жүргізілген уақытта Д-т 323 К-т 441; бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға кассадан ақша қаражатары берілген уақытта Д-т 323 К-т 451; сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының пайда болуы Д-т 323 К-т 701, 702, 703, 721, 722, 727; ҚҚС сомасына Д-т 323 К-т 633; шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылық Д-т 323 К-т 725; бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштардың жабылуы Д-т 302, 431, 441, 451 К-т 323; бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштардың салыстыру актілері арқылы кредиторлық борыштардың есебінің жабылуы Д-т 641, 642, 643 К-т323; бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борыштарын олардан ТМҚ-ды жеткізу үшін алынған аванстар есебінен жабу Д-т 661, 662 К-т 323; шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімсіз бағамдық айырмашылық Д-т 844 К-т 323 шоттарымен корреспонденцияланады.

   Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың басқадай операциялары бойынша тиісті дебиторлық борыштары 331, 332, 333, 334-шоттарында есептелінеді.

Бұл шоттарда 30-бөлімшесінің шотарында есептелуге жатпайтын есеп айырысу операциялары есептелінеді.

331-“Алынуға тиісті ҚҚС” шоты сатып алынған негізгі құралдары, материалдары, т. б. бойынша жабдықтаушыларға төленген ҚҚС сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған. Алынған тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн салығы сомасына Д-т 331 К-т 671, 687, т.б.

332-“есептелінген пайыздар”- шотында кәсіпорынның шартта қаралған жалға берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы сондай-ақ салынған инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді.

Осыған байланысты 332-шотына сәйкес жалдағы негізгі құралдар, алынған бексельдер, берілген қарыздар бойынша пайыздарға Д-т 332 К-т 724; есептелінген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына Д-т 421, 422, 431, 441, 451 К-т 332бухгалтерлік жазулары жазылады.

333-шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғаларға қарызға қызметтегі іссапарлары және басқадай шығындары үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталынатын сомалар есептелінеді. Жалпы әкімшілік-шаруашылық қажеттілігі және қызметтегі іссапарлары үшін есеп беруге тиісті тұлғаларға берілген сомалар Д-т 333 К-т 431, 441, 451; жұмысшыларға берілген қарыз сомаларының Д-т 333 К-т431, 441, 451; есепті кезеңге жоғалған, бүлінген жетіспеушіліктерге кінәлі тұлға табылып және оның төлеуге тиісті сомасына Д-т 333 К-т 611; Есепті беруге тиісті тұлғалар өздерінің борыштарын өтеген уақытта Д-т 101-106, 121-126, 141-144, 201-206, 208, 222 К-т 333 болады.

Есеп беруге тиісті тұлғалардың аванс ретінде алған сомаларының пайдаланғаннан қалған қалдығы, жетіспеушілік бойынша кінәлі адамдардың төлеген сомалары, жұмысшылардың алған қарыз сомаларының қайтарылуы ақша қаражаттары шоттарына келіп түскенде Д-т 431, 441, 451, 681  К-т 333; есеп беруге тиісті тұлғалардың кәсіпорынның есебінен шығарған шығындарының сомасына Д-т 811, 821, 938, 948 К-т 333; жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтаруға байланысты дебиторлық борыштың пайда болуына Д-т 334 К-т202-206, 208; банктегі шоттан қателесіп есептен шығарылған сомаға Д-т 334 К-т 431, 432, 441; құны акцептелген, төленген ТМҚ, айналымнан тыс активтер қоймаға келіп түскенде олардың жетіспеушілігі мен бағалардың сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ арифметикалық қателіктерге Д-т 334 К-т671; ағымдағы жыл бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен айыппұлға, сондай-ақ өсімақыларға Д-т 334 К-т727; төтенше жағдайлардан болған залалдардың орнын толтыру бойынша дебиторлық борыштың пайда болуына Д-т 334 К-т862 шоттаро корреспонденциясы беріледі.

Сонымен қатар 334-шотта төленуге тиісті жал төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдар артық төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, ТМҚ-дың жетіспеушілігі, өсімақылар, т.б. есептелінеді.

Сақтандыру полисін алу үшін есеп айырысу шотынан төленгенде Д-т 341 К-т 441, сақтандыру полисін алу барысында болған шығындар сомасы есеп беретін уақытта Д-т 811, 821, 938, 948 К-т 341 жазуы жазылады.

Алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлемінде Д-т 342 К-т 731, 441, 451, есепті кезеңге жатқызылатын жал төлемінің есептен шығарылуына Д-т 811, 821, 937, 947 К-т 342 жазуы жазылады.

Берілген аванстар 351, 352-шоттарынан тұрады, бұларға байланысты бухгалтерлік есепте ТМҚ-ды жеткізіп беру үшін, орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін берілген аванстар Д-т 351, 352 К-т 423, 431, 441, 451; несие есебінен берілген аванс Д-т 351, 352 К-т 601, 602, 603; шетелдік ақша бірлігі, яғни валюта түрінде берілген аванстар бойынша тиімді бағамдық айырмашылықтардың пайда болуына Д-т 351, 352 К-т 725; бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың  пайдаланылғаннан қалғаны қайтарылғанда Д-т 423, 431, 441, 451 К-т 351, 352; бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдықтаушыларға тиісті қарыз сомаларды жапқанда Д-т 671 К-т 351, 352 шоттар корреспонденциялары жазылады.

 

Міндеттемелер есебі

Міндеттемелер есебі қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп аталатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі. Бұл бөлімде 60-“несиелер”, 61-“Алдағы кезең кірістері”, 62-“Дивидендтер бойынша есеп айырысу”, 63-“Бюджетпен есеп айырысу”, 64-“Еншілес (тәуелді) серіктекстікпен есеп айырысу”, 65-“Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу”, 66-“Алынған аванстар”, 67-“Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу”, 68-“Басқадай несиелік борыштар бойынша есеп айырысу”-деп аталатын бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары орналасқан.

Несие беру және оны қайтару тәртібі тиісті заңдарға сәйкес және субъектінің банкімен немесе басқа да несие берушілермен жасалған келісімшарты негізінде реттеліп жүргізіледі.

Біріккен кәсіпорындар банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық банктердің несие беру, өтеу, өсім пайызы ставкаларымен және басқадай талаптармен танысып алдын ала шешіп алуы қажет.

Несие алу үшін біріккен кәсіпорын банк мекемесі басшысының атына өтініш береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның жұмсалынатын мақсаты мен бағытын, өтеліну яғни қайтару мерзімін, сонымен қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес жоспар және т.б. құжаттар табыс етуі тиіс.

Жалпы біріккен кәсіпорындарға берілетін несие сомасы, банк мекемесінің жауапты мамандары субъектінің өткізген құжаттарын тексеріп, несие бойынша борышты және пайызды қайтару, өтеу үшін кепілдікке салынған меншік туралы келісімшарттың орындалуына сәйкес беріледі.

Біріккен кәсіпорын банк мекемесінен несие алған уақытында Д-т 441, 451, 671 К-т 601 жазуы жазылады. Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта Д-т 601 К-т 441 жазуы жазылады. Осы алынған несиесі үшін есептелген пайыз сомасына Д-т 831 К-т 684 жазуы жазылады. Біріккен кәсіпорын бұл міндеттемені төлеген уақытта Д-т 684 К-т 441 жазуы жазылады.

Шетелдік банктерден немесе басқалардан шетелдік валюта түрінде несие алғанда субъектінің бухгалтериясында Д-т 431, 432 К-т 601 болады. Ал бұл несиені қайтарғанда Д-т 601 К-т 431, 432 жазуы беріледі.

Алдағы кезеңдер табыстарының есебі  611-шотта жүргізіледі. Біріккен кәсіпорындар орта және ұзақ мерзімді құнды қағаздарды олардың номиналды құнынан жоғары бағамен сату арқылы таратуына болады. Бұл жағдайда сату бағасы мен номиналды құнының арасында жағымды айырма 611-шотының кредиті бойынша есепке алынып, содан кейін құнның төмендеуіне қарай Д-т 611 К-т 723 жазуы жазылады. 611-шотта алдын ала сатылған айлық және тоқсандық жол жүру билеттері бойынша субъектіге келіп түскен ақша қаражаттары және жүк немесе жолаушылар таситын көлік құралдары үшін күні бұрын төленген ақы есептелінеді.  Жоғарыда аталған төлемдер субъектіге келіп түскенде Д-т 431, 441, 451 К-т 611 жазуы жазылады. Қаржының төленуіне қарай есепті айдың табысы болып саналатын, бұрын яғни алдын ала алынған табыстар субъектінің бухгалтерлік есебінде Д-т 611 К-т 704, 705, 706, 724, 727-бойынша көрсетіледі. Жоғалған, ұрланған және т. .б бойынша кінәлі адамдардан өндіріп алуға тиісті мйындалған сомасына бухгалтерлік есепте Д-т 333 К-т 611 көрінеді. Бүлінген, жоғалған немесе т.б. жетіспейтін құндылықтар бойынша кінәлі адамдардан өндіріп алынуға тиісті, яғни олардың төлеуге тиісті берешек сомалары өтелуіне қарай: Д-т 431, 441, 451, 681 К-т 333 жазылады.

Акционерлер мен оларға төленуге тиісті дивидендтер брйынша есеп айырысу есебі 62-бас шоттың бөлімше шоттарында есептелініп жүргізіледі. Дивидендтер есептеген уақытта: Д-т 561 немесе 562 К-т621, 622 болады. Заңды және жеке тұлғаларға есептелініп төленетін дивиденд сомаларынан 15%-ставкасы бойынша табыс салығы ұсталынуға тиіс және одан әрі бұл сома салық салуға жатқызылмайды. Ол Д-т 621, 622 К-т 634 жазуы түрінде көрінеді. Ал салықты бюджетке аударған кезде Д-т 634 К-т 441болады.

Біріккен кәсіпорындардан – алынатын салықтар, мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігіне қосымша жалпы мемлекеттік әлеуметтік, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, кейінге қалдырылған табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы және акциздік салықтары мен алымдары енгізіледі.

Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыздардың есебі 643-синтетикалық шотта жүргізіледі. Ірі кәсіпорындарда талдамалық шоттарында дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысушылардың талдамалық есебінің карточкалары пайдаланылады. 641, 642, 643-шоттары бойынша карточкаларға, тізімдеиелерге немесе машинограммаға жазу үшін үлгілі түрі №280-кредиторлық хабарлама немесе шоттар негіз бола алады. Еншілес (тәуелді) кәсіпорыннан бас кәсіпорынның алған материалдары мен сатып алынған тауарларына Д-т 201,208, 222 К-т641, 642, 643 жазылады, ал алған дайын өнімдері, негізгі құралдары және материалдық емес активтеріне бухгалтерлік есепте Д-т 122-125, 101-106 К-т 641, 642, 643 болады. Бас кәсіпорын мен еншілес серіктестіктер арасындағы есеп айырысуларды салыстырып, тексеру актлері негізінде дебиторлық қарыз сомасының кредиторлық қарыз сомасымен жабылуы: Д-т 641, 642, 643 К-т 321, 322, 323 жазылады. 641,  642 және 643-шоттарда талдамалық (аналитикалық) есеп жеке серіктестіктер бойынша жүргізіледі.

Біріккен кәсіпорындар өздерінің мүліктерін және жеке адамдарын, әртүрлі қауіптен сақтандыру мекемесімен келісімшарт жасасып, белгіленген мөлшерде тиісті жарна төлеп тұрады. Мүлік пен жеке басты сақтандыру  бойынша есеп айырысу 651-шотында жүргізіледі. Біріккен кәсіпорынның мүліктерін және жұмысшы қызметкерлерін сақтандыру  жарнасы есептелінгенде Д-т 811, 821 К-т 651 жазылады. Зейнетақымен есеп айырысулар есебі 653-шотында жүргізіледі. Меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдар шарттар бойынша жұмысшы жалдайтын тұлғалар, зейнетақы қорына жарналар аударып тұруға міндетті. Зейнетақы қорына белгіленген мерзімінде жарна төленбеген жағдайларда кәсіпорын өсім сомасын төлейді, сондай-ақ кәсіпорынның лауазымды тұлғаларына мұндай жағдайда айыппұлдар салынуы мүмкін. Жарна есептелгенде: Д-т 681 К-Т 653 жазуы жазылады. Ал бұл есептелінген жарналар қорға аударылған кезде: Д-т 653 К-т 441 жазуы беріледі. 653-шотының қалдығында зейнетақы қорына аударым қаражатын уақтылы төлемегені үшін өсім сомасы көрсетіледі. Уақтылы зейнетақы аударылмаған жарна  үшін төленетін өсімақы сомасына: Д-т 821 К-т 653жазуы жазылады. Ал бұл соманы төлеген кезде Д-т 653 К-т 441 болады. Зейнетақы қоры қаражаттарының қозғалысы жөнінде біріккен кәсіпорын тоқсан сайын есеп беріп отырады. Зейнетақы қорына төленетін жарналар жұмысшы қызметкердің еңбекақысынан салықтарды ұстап қалғанға дейін олардың табыстарының барлық түрлерінен 10% мөлшерінде ұсталады. Барлық жарна төлеушілер жарналарды ай сайын еңбекақы төлеу мерзімі  ішінде аударулары тиіс, бірақ келесі айдың10-ынан кеш қалмауы керек.

Алдын ала келешекте сатылатын тауарлар, орындалатын жұмыстар және көрсетілетін қызметтер үшін алынған аванстар бойынша есеп айырысу есебін жүргізу үшін 661, 662-шоттары қолданылады. Біріккен кәсіпорынның алынған аванс сомасына Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т661, 662 жазулары жазылады. Сатып алушыларға босатылған тауарлар, көрсетілген қызметтер алдын ала алынған аванстар сомасы шегерілгенде Д-т 661, 662 К-т 30, 32-бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары жазылады. Ал алынған аванс сомасының толық падаланбағаннан қалған бөлігі қайтарылғанда Д-т 661, 662 К-т 431, 432, 441 жазуы жазылады. Біріккен кәсіпорындарының алған аванстарының талдамалық (аналитикалық) есебі әрбір аванс берген субъектілер бойынша бөлек жүргізіледі.

Біріккен кәсіпорын өнім өндіруші кәсіпорындармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзін керекті материалдық құндылықтар, техникалармен қамтамасыз ету жөнінде келісімшарттар жасасады немесе өзінің делдалдары арқылы биржадан сатып алады. Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу есебі 671-шотында жүргізіледі. Бұл шотта есеп айырысу сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы бөлшектер, олардың атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтері үшін есептелінген қарыз сомаларының есебі жүргізіледі. 671-шоттың кредитінде тиісті материалдық құндылықтар, шығындар бойынша жабдықтаушылардың акцептелген фактура-шотына сәйкес есептелінген сомалар, ал бұл Д-т 671 К-т 43, 44, 45-бас шоттарының тиісті бөлімше шоттарынан және басқа да шоттардың кредитінен оларға төленген сомалар жазылады. 671-шоты бойынша есеп №6 журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің әрбір шот-фактурасы бойынша бөлек жүргізіледі. Бұл журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігердің шот-фактураларының акцептелінуі, материалдық құндылықтардың, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы, олардың құнының төленуі жайлы мәліметтер жазылады.

Келіп түскен шот-фактураларды алдымен үлгілі түрі М-1 “Келіп түскен” журналына тіркеледі. Бұл журнал бойынша кәсіпорында материалдық құндылықтардың уақытылы келіп түсуіне бақылау жасалынады. Журналға жазылуға тиісті мәліметтерді жабдықтау бөлімі таур-көлік накладнойлары, кіріс ордерлері, материалдарды қабылдау туралы актілер негізінде кәсіпоры қоймасына материалдық құндылықтардың келіп түсуіне қарай жазып отырады. Журналға тек акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады. Фактураланбаған жабдықтарды жазу үшін үлгілі түрі М-7 “Материалды қабылдау туралы актілер” қолданылады, олар шот-фактуралармен ресімделген материалдар, сондай-ақ қабылдау кезінде артық шыққан ТМҚ-ға да жазылады. Фактураланбаған жабдықтардың шот-фактуралары келген уақытында оларға бұрын жазылған деректер сторно етіліп, №6 журнал-ордерге шот-фактурадағы мәліметтер жазылады. Төлем жасалған, бірақ айдың аяғына дейін кәсіпорынның қоймаларына түспеген ТМҚ-дың шот-фактуралары немесе төлем талап тапсырмалары негізінде №6 журнал-ордерге әдеттегі тәртіп бойынша жазу жазылады. Айдың аяғында жолдағы материалдық құндылықтардың сомасын журнал-ордердің “Келіп түспеген жабдықтаушы қоймасындағы жүк үшін”-деп аталатын арнайы бағанасында көрсетіледі. Журнал-ордерлер бойынша жиынтықтарды шығарғаннан кейін жолдағы ТМҚ құнын материалдық құндылықтар шоттарына жазады, олар материалдық жауапты адамдар есебіне жатқызылмаса да, жедел ескеріліп отырады.

Жабдықтаушылар және қызмет көрсетушілермен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында 671-шот бойынша талданған қалдықтар көрсетеді. Талдамалық есептің құрылымы жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасызету үшін және есеп айырысуды жедел бақылау үшін құны төленген, бірақ іс жүзінде алынбаған материалдық құндылықтар, көрсетілген қызметтер, орындалған жұмыстар; фактураланбаған қалған жабдықтар бойынша есеп айырысудан; мерзімінде төленбеген есеп айырысулардан топтардан қалыптасады.

Жабдықтаубшылармен және мердігерлермен есеп айырысулар есебі бойынша алынған ТМҚ үшін акцептелген фактура-шоты сомасына Д-т 201-208, 222-223, К-т 671; оған есептелінген ҚҚС сомасына Д-т 331 К-т 671; жабдықтаушылардың фактура-шотының қай шоттан төленгеніне қарай Д-т 671 К-т 441, 431; шот-фактура бойынша жабдықтаушыларға төленген ҚҚС сомасы бюджетке төленетін осы салықтың сомасынан шегерілгенде Д-т 633 К-т331; жабдықтаушылар мен қызмет көрсетушілердің орындаған жұмыстар мен көрсеткен қызметтері үшін акцептелген фактура-шотына: Д-т 126, 811, 821, 901, 921, 931, 934, 936, 941, 944, 945, 951 К-т 671; алынған несиенің есебінен, кассадан немесе басқа да шоттардан жабдықтаушы мен қызмет көрсетушілердің шоттары төленгенде Д-т 671 К-т 422, 421, 431, 432, 441, 451, 601, 602 шоттар корреспонденциялары беріледі

Біріккен кәсіпорынның жалдық міндеттемелері есебі 683-“Жалдық міндеттеме”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Алынған несие, жалдық келісімшарт және шығарылған бағалы қағаздар бойынша төленуге тиісті пайыздардың есебі 684-“Есептелінген пайыздар бойынша шығындар”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Төленуге тиісті пайыздардың барлық түрлерін есептеген кезде Д-т 831 К-т 684; есеп айырысу шотынан есептелінген пайыздар сомасы төленген кезде Д-т 684 К-т 441 жазуы жазылады. Басқадай есептелінген шығындардың есебі 686-“Басқа да есептелген шығындар”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Негізгі құралдарды жөндеу үшін арналған резервтер сомаларына 811, 821, 126, 934, 945 К-т686; жөндеу жұмыстарын жүргізу немесе олардың төлемақысымен байланысты нақты шығындар, өнімнің өзіндік құнына қосылмайды, керісінше оның жүргізілуіне қарай Д-т 686 К-т 920, 671, т.б. жазулары жазылады. Кредитолық қарыздар мен есептелген төлемдердің есебі 687-“Басқадай міндеттемелер”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Мұнда банктегі шоттарға қате түсірілген сомаға Д-т 423, 431, 432, 441 К-т 687; қате қосылған сомаларды банкке қайтарғанда Д-т 423, К-т 423, 431, 432, 441 жазулары жазылады.

Жалпы табыстан серіктестікке қатысушыларға тиісті табыс сомасына 56, 55-бас шотының бөлімше шоттары дебиттелініп, 687 кредиттелінеді. Бұл шоттардың кредитіне тиісті шығындар есептелінетін 811, 821, 937 және 947-шоттарының дебиті бойынша есептелінген ағымдағы жалға төленетін сомалар есептелінеді. Сонымен қатар 687-шотта басқадай кредиторлармен арадағы есеп айырысу есебі жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III. ТАРАУ. БІРІККЕН КӘСІПОРЫННЫҢ АУДИТІ

• Аудиторлық тексеру және салықтық есептеу кезіндегі ерекшелігі

 

Аудиторлық тексеру кезіндегі ерекшелігі

Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді активтерге жататындықтан олар біріккен кәсіпорынның шаруашылық қызметіне қолданатын еңбек құралдары, өндіріс құралы болып табылады. Активтерді жасауға, құруға кеткен шығындарды есептеуге болатын активтер, сатуға келмейтін активтер материалдық емес активтерге жатпайды. Материалдық емес активті есепке алуда біріккен кәсіпорын есепке алынғалы отырған материалдық емес активтердің болашақта белгілі бір табыс келтіретіне, дәлдігі мен нақтылығына, пайдалану мерзімінің делдігі мен нақтылығына сенімділігі жоғары болуы керек. Материалдық емес активтердің басқа активтерден ерекшелігі есепке алынып, баланста тұруының негізділігі, есепке алу кезіндегі бағалау және оның әрі қарайғы қозғалысын дұрыс есептеу, амортизациялық шығындарды дұрыс есептеу және салық салуға әсері немесе салық есептеуге әсеріне байланысты болып келеді.

Маетриалдық емес активтерді салқтық есептеу негізінен салықтың үш түріне байланысты: корпоративтік табыс салығы, мүлік салығы, қосылған құн салығы. Бұдан басқа алымдардың кейбір түрлеріне де байланыстылары бар. Мысалы: лицензиялық алым, потенттік алым, заңды тұлғаларды тіркеу алымы. Мүлік салығы дұрыс есептелінуі үшін салық салынатын база, яғни тұрақты активтердің орташа жылдық құнының дұрыс анықталынуы және оның нақтылығы маңызды. Сатып алынған материалдық емес активтер және сатылған материалдық емес активтерінің құнының құрамындағы ққс дұрыс бөлектеніп есептелінуі керек. Кокорпоративтік табыс салығына байланысты салықтық есептеу ерекшелігі амортизация шығындарын , сонымен бірге  қаржылық нәтижені және салық салынатын табысты есептеуге тікелей байланысты. Сонымен бірге материалдық емес активтердің қозғалысы құндық баланста дұрыс есептелінуі керек. Қазіргі қолданыстағы салық кодексінің нормаларына сәйкес:

1. алғашы іске қосылған материалдық емес активтер бойынша амортизация нормасын екі еселеп падалануға болады;
2. Материалдық емес активтер түгел есептен шығарылған жағдайда құндық баланстың қалдығы түгелімен шегерілімге жіберіледі;
3. Көлемі 100 айлық есептік көрсеткіштен кем құндық баланстың қалдығы түгелімен шегерілімге жіберіледі;
4. Егер есептен шығарылған (сатылған,т.б.) материалдық емес активтердың құны жыл басындағы құндық баланстың құнынан артық болса, артығы жиынтық жылдық табысты қосып салық салынады.

Негізгі құралдарды аудиттеу кезінде оның пайдалану мерзімі, өндірісте, қызмет ету орындарында  жылжитын және жылжымайтын еңбек құралы ретінде алатын орны, оның тозуы қарастырылады. Негізгі құралдардың ішінде жер, өнім беретін мал, музейлік құндылықтар, архитектура және өнер ескерткіштері, аяқталмаған құрылыс және басқа да түрлері амортизациялануға жатпайды. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдарға жер, ғимараттар, машина және қондырғылар, көлік және бөгде негізгі құралдары жатса, ал салықтық есепте негізінен салалық пайдалану сипатына қарай топтарға және кіші топтарға бөлініп жіктеледі. Амортизация шығындары бухгалтерлік есепте амортизация нормасы бойынша бес түрлі әдіспен есептелінсе, салықтық есепте салықтық кодексте беркітілген шектік амортизация нормасының көлемінде және басқа салықтық кодекс нормаларына сәйкес тек қана шегерілмелі қалдық құн әдісімен есептеледі. Ал негізгі құралдардың жөндеу шығындары бухгалтерлік және салықтық есепте әртүрлі есептелінеді. Сондықтан негізгі құралдарды аудиттеу кезінде есептеуге тиісті ерекшеліктер мыналарға байланысты:

1. бухгалтерлік есептегі ерекшелігі мүліктің негізгі құрал ретінде есепке алудың негізі мен нақтылығына;
2. негізгі құралдардың қозғалысының дұрыс құжатталынуын және есептелінуіне;
3. Негізгі құралдардың сақталуына;
4. Негізгі құралдардың амортизация шығындарының және жөндеу шығындарының бухгалтерлік есепте дұрыс есептелінуіне;
5. Негізгі құралдарды жою, есептен шығару нәтижесін дұрыс есептеуге;
6. Салық салуға;
7. Негізгіқұралдардың тиімді пайдаланылуына.

Негізгі құралдарды салықтық есептеудің ерекшелігі негізінен корпоративтік табыс салығына, ҚҚС-на, мүлік салығына, жер және көлік салығына байланысты. Ол ерекшеліктер негізгі құралдардың амортизациялық шығындарын, жөндеу шығындарын, құндық баланс қалдығын, есепке алынған ққс, негізгі құралдардың орташа жылдық қалдық құнын анықтауға, жер учаскісі мен көлік құралдарының салық салуға байланысты кейбір сипаттарын бөлектеп есептепуге байланысты.

Тауар-материалды жинақтың тұрақты активтерде емес, пайдалану сәтінде өз құнын сатылған өнім, жұмыс, қызметтің құнына тікелей бірден ауыстырады. Сондықтан ТМЖ-ты сандық және құндық есебін жүргізу, сақталынуын қамтамасыз ету. Сақталу жағдайы сапалық және басқа да қасиеті, жинақтарының көлемі бухгалтерлік есепте және біріккен кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуда үлкен мәні бар. Себебі олардан кәсіпорынның шығарған өнімінің және қызметінің көлемі, сатудан түскен табыстың көлемі, өнім мен қызметтің бәсекелестік қызметі тікелей байланысты. Сонымен бірге ТМЖ-тың көлемі ақылға сыйымды, оптималды көлемі қаржы жағдайына, ақша қаражатының айналымына тиімді пайдалануына тікелей әсер етеді.

ТМЖ-пен өндірісте пайдаланатын шығындар сатып алу циклынан өтеді. Сатып алу циклі бұл кәсіпорының қызметін іске асыруға, өндіріске қажетті тауарларды, материалдарды, шикізаттарды, қызмет түрлерін нарық кеңестігінде іздеп, тауып, сатып алуға келісім жасалған уақыттан бастап ол жиынтықты сатып алу, жеткізу, сақтау және өндірісте пайдалануға дейінгі аралықты қамтитын кезең, процесс болып табылады. Сатып алу кезеңі немесе циклы белгілі бір мөлшерде сатып алу, дайындау шығындарын қажет етеді. Бұл шығындар тауар, материал, қызмет түрлерінің сатып алу құнымен қосылып ТМЖ-ның нақты өзіндік құнын қалыптастырыды. ТМЖ-ты тасымалдау, дайындау шығынларына, сондай-ақ импортталатын ТМЖ-қа кеден шығындары жабдықтаушы, жеткізуші делдалдық ұйымдарға төнетін мүдде, сыйақы, тасымал, тиеу, түсіру саудалық қосымшалар мен шегерімдер және басқада шығындар жатады.

ТМЖ-ты сандық, құндық есептеу оны бағалау әдісін таңдау біріккен кәсіпорынның есептеу саясатында белгіленеді, анықталады және есептік кезеңнің ішінде оны өзгертуге болмайды. Материалдық жинақты дұрыс бағалау, бағалау әдісін пайдалану, өндірістік тасымал дайындау шығындары сатылатын өнім, тауар, жұмыс, қызметтің өзіндік құны арқылы салық салынатын табыстың көлеміне және бюджетке төленуге тиісті корпоративтік табыс салығының көлеміне тікелей әсер етеді. Сондықтан ол шығындар ТМЖ-ты бағалау, бағалау әдістерін пайдалану, салық органдары тарапынан қатаң бақыланады, тексеріледі.

Аудиторлық тексеру кезінде ескеруге тиісті ТМЖ-қа байланысты ерекшеліктердің бірі бұл – ТМЖ-тың жыл аяғындағы қалдықтың міндетті түрде түгенделуге тиістілігі болып табылады. Бұл ТМЖ қалдығының сақталынғандығын есепте дәл көрсетілген, яғни жетіспеушіліік және басқа да есептегі қателіктер мен ауытқулардың келесі есептілік мерзімге ауытқып, әсер етпеуі қамтамасыз ету үшін іске асырылады. Аудиторлық тексеру кезінде ескерілетін ТМЖ-ты есептеудегі ерекшеліктер негізінен мыналарға байланысты:

1. ТМЖ түрінің көптігі мен әртүрлілігі. Осыған байланысты сандық, құндық есеп жүргізу, синтетикалық, аналитикалық есептеу, ТМЖ-ты бағалау әдістерінің әртүрлілігіне;
2. ТМЖ-тың сақталуының, түгенделуінің ТМЖ-қа материалды жауапты адамның жауапкершілігінің маңыздылығында;
3. ТМЖ-тың оптималды көлемінің оны үнемі ұқыпты, тиімді пайдалануының қажеттілігінде, маңыздылығында, көлемінің оптималды болуында;
4. ТМЖ-ты есептеу, пайдалану, бағалаудың салық салу мәселелерімен тығыз байланысында.

ТМЖ-ты салықтық есептуедің ерекшелігі негізінен корпоративтір табыс салығына, ҚҚС, акциз салығына, экспортқа шығатын шикі мұнай мен газға ренталық салығына байланысты. Оның ішінде салықтық есепте ТМЖ-тың шығын болған көлемін анықтау қажет. Әдеттегі әдіспен емес, арнайы әдіспен, формулалармен анықталады. ТМЖ-тың шығындалуын, сатылуын есептеуде пайдаланылатын бағалау әдістері өзгерген жағдайда корпоративтік табыс салығына байланысты қосымша салықтық міндеттемелер пайда болады.

Инвестиция — кәсіпорынның негізгі кпиталына және айналым капиталын толықтыруға өндірістік және өндірістік емес салада табыс табу мақсатында қаржы, құнды қағаздарды, салымдарды, әртүрлі негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді салу болып табылады. Ұзақ мерзімді инвестиция ұзақ мерзімде тұрақты табыс табу үшін инвестицмяланған және инвестицияланушы біріккен кәсіпорынның ұзақ мерзімде бақылауға, басқаруға алу үшін қолданады. Ондай жағдайда акция пакеті ірі көлемде болуы керек. Ал нақты немесе тікелей инвестиция инвестициялық табыс табу үшін еншілес, тәуелді және бірлескен кәсіпорынға, бірлескен қызметке қаржы салу болып табылады. Сондықтан ұзақ мерзімді инвестицияларды аудиттеу кезінде инвестицияланатын біріккен кәсіпорынның негізгі капиталын дамыту үшін салынған салымдарының ерекшелігі қарастырылады.

Ұзақмерзімді инвестицияны салықтық есептеудің айрықша ерекшелері жоқ, себебі инвестициялар салық салудан босатылған. Ал инвестициядан түскен табыстар табыстың басқа түрлерімен бірдей салық салынуға жатады. Сондықтан инвестиция салымынан түскен табысты дұрыс анықтау, есепте дұрыс көрсетілуі мұқият тексерілуі керек.

Кез-келген біріккен кәсіпорын өз қызметін іске асырудың барысында әртүрлі талаптар мен оның ішінде жеткізушілермен, мердігерлермен, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен жұмыс жасайтын қызметкерлермен, лауазымды адамдармен, құрылтайшы немесе қатысушылармен, бюджетпен, банкпен, инвесторлармен және басқа да субъектілермен есеп айырысу қарым қатынасына түседі. Біріккен кәсіпорындар есеп айырысу операциясын қолма-қол ақша төлеу, вексельдер мен өзара тауар қызмет алмасу жолдарымен де іске асыруы мүмкін. Есеп айырысудағы ақша қаражаттары да біріккен кәсіпорынның, бірақ қарызға алынған (алажақ, бережақ) ақша қаражаты болып табылады. Сондықтан да кез-келген алажақ немесе бережақ қарыздардың қашан ад себебі долады. Жоғарыда аталған есеп айырысуға қатысушылардың және есеп айырысудың формаларының әртүрлілігі аудиторлық тексеру кезінде ескеріліп, есеп айырысудағы қателіктер мен кемшіліктердің де әртүрлі болуы мүмкін екендігі қатерге алынуы керек.

Алажақ және бережақ қарыздарды мейлінше азайтып немесе төлеудің мерзімінде іске асыруын қамтамасыз ету біріккен кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарта түсуге тікелей немесе керісінше әсер етеді. Төлемнің мерзімінде іске асырылуы, қарыздың көбеюі, қаржы жағдайының мейлінше қиындап, ал нәтижесінде дәрменсіз болуына да әкеліп соқтыруы мүмкін. Аудиторлық тексеру кезінде қателіктер мен кемшіліктерді дүзетумен қатар келісімшарт және есеп айырысу тәртібін жақсарту жөнінде де ұсыныстар беруі мүмкін. Есеп айырысуды аудиттеу де аудиторлық тексерудегі жауапты участоктардың бірі.

Алажақ қарыздарды салықтық есептеудің ерекшеліктері негізінен іссапар және өкімдік шығындарды, қүмәнді қарыздарды болашақ кезеңнің шығындарын есепке алуға тиісті ҚҚС есептеуге байланысты. Бережақ қарыздарды салықтық есептеудің ерекшеліктері негізінен күмәнді міндеттерді болашақ кезеңнің табыстарын алған несиелер мен қарыздар үшін төленген пайыздық сыйақыларды салықтар мен төлемдер бойынша бюджет алдындағы қарыздарды есептеуге байланысты.

Ақша қаражаты қашан да кейбір кемшіліктерге, жетпестік, жоғалу, ұрлану, жасыру, заңсыз есептен шығару қателіктеріне байланысты біріккен кәсіпорынның бос ақша қаражатының жоқ болуы да немесе көп бос ақшаның болуы да кездеседі. Ақша қаражатын аудиттеудің ерекшелігі  осы қателіктерді анықтап, ақша қозғалысы туралы есептемеде ақшаның келу, түсу, жұмсалуы көрсетіледі және де аудитордан жоғары біліктілік қабілетін, жауапкершілік қабілетін талап етеді.

Бухгалтерлік есепте меншікті капиталдың әрбір элементі бөлек синтетикалық шоттарда есептеледі. Ондағы өзгерістер, қозғалыстар тиісті заңсыздықтар және нормативтік актлермен реттеледі, шектеледі, аудиторлық тексеру кезінде олардың мұқият сақталынуы тексерілуі керек.

Меншікті капитал оның жеке элементтеріне жарғылық капиталға салынатын жарналарға ешқашанда салық салынбайды, сондықтан да меншікті капиталда салықтық есептің ерекшелігі болмайды.

Табыстың толық есепке алынуы бухгалтерлік және салықтық есепте толық көрініс табуын қамтамасыз ету болып табылады. Табыс ішкі бақылау жүйесімен қамтамасыз етіледі. Оның толық есепке алынуы сату шығындарын азайтып, сатудан түскен табысты көбейту алдын ала жасақталған, сату-сатып алу келісімшартының сауатты дұрыс жасалуына да байланысты. Сонымен қатар тауар алмастыру бартерлік операцияларды бухгалтерлік және салықтық есепте дұрыс көрсету. Қорыта айтқанда табыстарды аудиттеу – бұл жалпы аудиторлық тексерудің нәтижесін анықтайтын жауапты участок, ол аудитордан жоғары біліктілікті, тәжірибені талап етеді.

Табыстарды салықтық есептеудің ерекшелігі салық кодексінің нормаларына сәйкес жалпы жиынтық табысты дұрыс есептеуге байланысты болып келеді. Бухгалтерлік есепте есепке алынатын табыстардың бәрі бірдей салықтық есепте жылдық жиынтық табысқа енбейді, ал керісінше салықтық есепте жылдық жыйынтық табысқа бухгалтерлік есепте көрініс таппайтын кейбір табыс түрлері де қосылады.

 

• Аудиттің міндеті, тексеру әдістері мен талдауда аудит үшін маңызды нәрселер

 

Қандайда болмасын біріккен кәсіпорынды аудиттеудің міндеті мен тексеру процедуралары, әдістері қолданылады. Біріккен кәсіпорынды аудиттеудің негізгізгі міндеті өзінің тұжырымы мен пікірін қалыптастыруы үшін, аудиторлық делелдемелер мен қаржы есептемесінің әрбір беркітілімен растау немесе жоққа шығару болып табылады. Ал аудиторлық процедуралар жекеленген аудиторлық дәлелдемелер жинақтаудың әдістерінен, тәсілдерінен, жолдарынан құралады. Аудитте тексеру әдістері қаржылық бақылаудың барлық түріне бірдей пайдаланылмайды, сондықтан өзіне ғана тән тексеру әдістері болады. Тәжірибеде тексеру әдістері әдетте таза, жеке-жеке емес, бірнеше әдіс қатар бірігіп пайдаланылады. Аудиторлық тексеруде жұмыс түрлері әртүрлі болып келеді. Сондықтан аудиттің міндеті мен тексеру әдістері шама шарқынша әртүрлі болып келеді.

Материалдық емес активті аудиттеудің міндеті – қаржы есептемесінің материалдық емес активтегі және олардың тозу құнына байланысты көрсеткіштердің шынайылығын, нақтылығын және негізділігін тексеру болып табылады және оның міндетіне байланысты: 1)есепке алу, бағалау, пайдалану мерзімін анықтау сияқты шынайылық заңдылығын, негізділігін тексеру; 2)материалдық емес активтерді және оның қозғалысын құжаттау және бухгалтерлік, салықтық есептің дұрыстылығын тексеру; 3)қаржы есептемесі көрсеткіштерінің бухгалтерлік есеп регистрлерінің мәліметтеріне сәйкестілігін тексеру бағыттыры бар. Материалдық емес активтерді аудиторлық тексеру кезінде әртүрлі тексеру әдістері қолданылады. Оларға:

1. Материалдық емес активтердің есепке алынуының заңдылықтарына құқықтық баға беру және экономикалық негізділігін тексеру;
2. Құжат бойынша тексеру;
3. Нақтылығын тексеру.

Аудиторлық тексеру кезінде аудит үшін материалдық емес активтердің пайдалану тиімділігін, сондай-ақ қажетсіз басы артық, моральдық жағынан ескірген материалдық емес активтердің барлығын анықтап, талдау жасау өте маңызде.

Негізгі құралдардың экономикалық тиімділігін, пайдаланылуын талдауда оларды сақтау мен пайдаланудың жайы, негізгі құралдардың құрамы, оны оңтайландыру немесе жарамсыз, қажетсіз болса артық негізгі құралдарды азайтып, ретке келтіру. Негізгі құралдарды оңтайландыру оларды тиімді пайдаланумен қатар салық салуға әсер етеді. Оңтайландыру кезінде негізгі құралдардың өнімділігі, қуат сыйымдылығы, қалдықсыз қызмет етуі, тағы сол сияқты өндірілген өнімнің, көрсетілген қызметтің сапасына тікелей әсер ететін сипаттары да ескерілуі керек.

Негізгі құралдардың міндеті – қаржы есептемесінің негізгі құралдар, оның тозу, құны, жөндеу шығындары жөніндегі көрсеткіштерінің толықтығы мен шынайылығын, негізгі құралдарды бухгалтерлік және салықтық есептеудің жайын тексеру және негізгі құралдың пайдалану тиімділігін талдау. Негізгі құралдардың ерекшелігіне , оларды аудиттеудің міндетіне сәйкес аудиторлық тексерудің негізгі бағыттары мынадай:

1. Мүліктің негізгі құрал ретінде есепке алынуының негізділігін, дұрыстығын тексеру;
2. Бухгалтерлік және салықтық есепте негізгі құралдардың қозғалысын, жойылуын, жойылу нәтижелерін есептеудің дұрыстығын және құжаттардың дұрыстығын тексеру;
3. Амортизация шығындарын және жөндеу шығындарының бухгалтерлік және салықтық есепте дұрыс есептелінуін, оның салық салуға әсерін тексеру;
4. Қаржы есептемесі көрсеткіштерінің бухгалтерлік есеп регисторларының мәліметіне сәйкестігін тексеру;
5. Негізгі құралдардың сақталуын тексеру және тиімді пайдаланылуын тексеру.

Басқа активтер сияқты негізгі құралдарды да аудиторлық тексеру әдістері бар:

1. Заңдылық нормаларының сақталуына құқықтық баға беру;
2. Біріккен кәсіпорынның ішкі бақылау және бухгалтерлік есептеу жүйесін бағалау;
3. Негізгі құралдардың қозғалысының құжатталынуын жаппай немесе іріктеп құжат бойынша тексеру;
4. Нақтылығын тексеру.

Негізгі құралдардың экономикалық тиімділігін, пайдаланылуын талдауда оларды сақтау мен пайдаланудың жайы, негізгі құралдардың құрамы, оны оңтайландыру немесе жарамсыз, қажетсіз болса артық негізгі құралдарды азайтып, ретке келтіру. Негізгі құралдарды оңтайландыру оларды тиімді пайдаланумен қатар салық салуға әсер етеді. Оңтайландыру кезінде негізгі құралдардың өнімділігі, қуат сыйымдылығы, қалдықсыз қызмет етуі, тағы сол сияқты өндірілген өнімнің, көрсетілген қызметтің сапасына тікелей әсер ететін сипаттары да ескерілуі керек.

Тауар-материалдық жинақты аудиторық тексерудің міндеті – қаржы есептемесінің ТМҚ-ға қатысты көрсеткіштерінің дұрыстығы мен шынайылығын тексеру, ТМЖ-ты ішкі бақылау және бухгалтерлік есептеу жүйелерін бағалау, сондай-ақ шикізат, ТМЖ-тың пайдаланылуының тиімділігін талдау. Осыған байланысты ТМЖ-ты аудиторлық тексерудің бағыттары: қозғалысын есептеудің, құжаттаудың және оны бағалаудың дұрыстығын тексеру; ішкі бақылау жүйесін зеріттеу; тиімділігін, сақталынған қалдықтарының нақтылығын, жинақ көлемінің оптималдығын сақтандыру, пайдалану жағдайын тексеру.  Сол сияқты тауар-материалдық жинақты тексерудің ішкі бақылау және бухгалтерлік есеп жүйесін бағалау, жаппай немесе іріктеп, құжат бойынша тексеру, нақтылығын тексеру, мамандармен, материалды-жауапты адамдармен әңгімелесу, сөйлесу, оның түсіндірмесін алу әдістері, қажет болған жағдайда басқа да тексеру әдістері қолданылады.

ТМЖ-ты талдау кезінде аудитор үшін оларды пайдаланудың тиімділігін, өзіндік құндылығын, оның ауыспалы қалдықтарының оңтайлылығын қойма шаруашылығымен қамтамасыз етілуін, тасымал схемаларын талдап, оларға әсер ететін факторларды анықтау маңызды болып табылады.

Ұзақ мерзімді қаржылық және нақты инвестицияларды аудиттеудің міндеті – қаржы есептемесінің ұзақ мерзімді нақты және қаржылық инвестициялар бойынша көрсеткіштердің толықтығы мен шынайылығын тексеру, оның бағалану әдістері мен есепте көрсетілуін зеріттеу, инвестициялық тиімділігін талдау. Аудиттің міндетіне сәйкес тексерудің негізгі бағыттары мыналар болып табылады:

1. Біріккен кәсіпорынның инвестиция нәтижесінде сатып алынған активтеріне меншік құқығын және инвестициялық шығындарды растауды тексеру;
2. Инвестициялау нәтижесінде алынған активтердің бағалануын, оның дұрыс құжатталынуын және есепте көрсетілуін тексеру;
3. Ұзақ мерзімді және қаржылық инвестициялардың тиімділігін зеріттеу және талдау.

Ұзақ мерзімді инвестицияларды аудиторлық тексеруде алдымен қолданылатын әдістерге ұзақ мерзімді қаржылық және нақты инвестициялардың заңдылығын, экономикалық негізділігін және оларға мемлекеттік құқын анықтайтын, құжаттарды экономикалық және құқықтық баға беру әдістерімен тексеру болып табылады. Сонымен қатар қажет болған жағдайда инвестиция салымдарына, оған сатып алынған активтерге түгендеу жүргізілуі мүмкін. Түгендеу кезінде қаржылық инвестицияға алынған құнды қағаздар саналып, барлығы анықталып, сақталынуы тексеріледі. Ал ұзақ мерзімді нақты инвестициялар инвестицияланған субьектіден салынған инвестициялардың үлесі құны туралы жазбаша растау хатын алу жолымен тексерілуі керек.

Инвестицияның тиімділігін талдауда инвестиция салымының қайтарылуын талдау, инвестицияланған капиталдаң өсімін және инвестициядан тапқан табыс пен басқа да пайдалар, ұтыстар маңызды болып табылады.

Есеп айырысу немесе дебиторлық және кредиторлық қарыздарды аудиттеудің міндеті – қаржы есептемесінің алажақ және дережақ қарыздар мен міндеттемелерге байланысты көрсеткіштерінің толықтығы мен шынайылығын есепке алу операцияларын ішкі бақылау және бухгалтерлік есептеу жүйесін тексеру, сондай-ақ кәсіпорынның ағымдағы қаржылық жағдайын зеріттеп, талдау. Осымен байланысты аудиттің бағыттыры мыналар болып табылады:

1. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың аналитикалық есебінің жайын, оның синтетикалық есепке сәйкестігін, бухгалтерлік баланста есепте тұрған қарыздардың көлемінің шынайылығы мен негізділігін тексеру;
2. Алажақ қарыздардың өндіріп алуға, ал бережақ қарыздардың төленуінің нақтылығын күмәнді қарыздар мен күмәнді міндеттемелердің есептен шығарылуының, бухгалтерлік және салықтық есепте дұрыс көрсетілуін тексеру;
3. Алажақ және бережақ қарыздарды кәсіпорынның ағымдағы қаржылық жағдайын зеріттеу және талдау.

Қарыздарды тексерудің тәжірибеде жиі құжаттың жарамдылығын, формальды, арифметиаклық тексеру тәсілдері, бухгалтерлік баланста есепте тұрған алажақ және бережақ қарыздардың заңдылығы мен негізділігіне құқықтық баға беру, растау, талдау, ішкі бақылау және бухгалтерлік есептеу жүйесін бағалау әдістері қолданылады.

Алажақ және бережақ қарыздарды талдаудың негізгі мақсаты оның кәсіпорынның ағымдағы қаржылық жағдайына әсерін, сондай-ақ болашақта тоқыраусыз, крезиссіз қызмет етуіне айналым қаражатының айналымдылығын анықтау болып табылады.

Ақша қаражатын аудиттеудің міндеті – қаржы есептемесінің ақша қаражатына байланысты көрсеткіштердің толықтығы мен шынайылығын, сондай-ақ ақша қаражатының жұмсалу заңдылығы мен тиімділігін тексеру. Осыған байланысты аудиторлық тексерудің ақша қаражатын түгендеу, ақша қаражатының жұмсалымының заңдылығын тексеру және жұмсалудың, пайдаланудың тиімділігін тексеру бағыттары бар. Ақша қаражатын тексеру кезінде де тексерудің түрлі әдістері қолданылады, олар: нақтылығын тексеру, қозғалысын және оның құжатталынуын жаппай құжат бойынша тексеру, кассалық, банктік және валюталық операциялардың ақша қаражаты жұмысының заңдылықтарына құқықтық баға беру, ақша тасқынының бағытын, ақша қаражатының тиімділігін талдау немесе ақша қаражатының айналымдылығын талдау әдістері.

Ақша қаражаттарын тексеру кезінде аудит үшін кассадағы ақша қаражатының сақталу жағдайына, қозғалысының заңдылығына, алғашқы құжаттардың дұрыс нормативтік талаптарға сәйкестігін тексеру маңызды болып табылады. Банктік шоттардағы ақша қаражатының банктердегі шоттардағы құжаттардың көшірмесінің және соған сәкесті басқа да алғашқы құжаттардың сәйкестілігін, шоттардың ашылу, жүргізілу, жабылу тәртібінің сақталынуын тексеру өте маңызды болып келеді. Ал шетел валютасындағы ақша қаражаттарының бағамдық айырмасын көшірменің тиісті растаушы құжаттарға сәйкестігін, толықтығын, дұрыс жүргізілуін анықтау маңызды болып табылады.

Меншікті капиталды аудиттеудің міндеті – қаржы есептемесінің меншікті капиталға байланысты толықтығы мен шынайылығын тексеру, капиталдың құралу, төлену, өзгеру заңдылығына құқықтық баға беру. Меншікті капиталды аудиторлық тексерудің мынадай, яғни кәсіпорынның құрылу, қайта құрылу, мемлекеттік тіркелу, қызмет ету заңдылығын тексеру, құқықтық баға беру; жарғылық капиталдың құрылуы, төленуі, меншікті капиталдағы өзгерістердің бухгалтерлік есепте көрініс табуының заңдылығын тексеру; кәсіпорын жарғысының мазмұнына ондағы нормалардың қолданыстағы заңдылық актлеріне сәйкестігіне құқықтық экспертиза жасау бағыттары бар. Меншікті капиталды аудиторлық тексеру кезінде негізгі және жалғыз-ақ тексеру әдісі пайдаланылады. Ол – құжат бойынша тексеріп, құқықтық экспертиза жасау.

Меншікті капиталды талдауда меншікті капиталдың, оның ішінде жарғылық капиталдың сақталуына, өсуіне, құрамына, яғни оның құрамдас элементтерінің үлес салмақтарына, таза активтер көлемінің меншікті капиталға заңдылық актілерде белгіленген жарғылық капиталдың  ең төменгі көлеміне сәйкесіне баса назар аударылады.

Табыстарды аудиттеудің міндеті – қаржы есептемесінің көрсеткіштерінң шынайылығы мен толықтығын, ішкі бақылау және бухгалтерлік есеп жүйесін тексеру, сондай-ақ табыстардың құралуын талдау және олардың құрамын оңтайландыру жөнінде ұсыныстар беру. Табыстарды аудиторлық тексерудің мынадай, яғни табыстарды толық кіріске алуды қамтамасыз ететін ішкі бақылау және бухгалтерлік есептеу жүйесін зеріттеу; шот-фактурада, т.б. табыстарды есептеу жөніндегі алғашқы құжаттардың дұрыс жасақталынуы мен мерзімінде есепке алынуын, табыстарды аналитикалық және синтетикалық есептеудің дұрыстығын және олардың сәйкестігін тексеру; табыстардың құрылымы мен динамикасын талдау және оларды оңтайландыру жөнінде ұсыныс дайындау бағыттыры бар. Табыстарды аудиторлық тексеру кезінде көбіне-көп құжат бойынша тексеру, құқықтық баға беру және ішкі бақылау мен бухгалтерлік есептеу жүйесін бағалау әдістері қолданылады.

Табыстарды талдау кезінде аудитор үшін табыстың салықтық кезең ішіндегі тұрақтылығын қамтамасыз ету, салықтың өсу тұрақтылығын қамтамасыз ету, салық салынбайтын немесе жеңілдіктер көзделген табыстың түрін көбейту маңызды болып табылады.

 

 

 

 

 

• Аудиттеу кезінде тексерілетін ақпараттың көздері мен басшылыққа алынатын нормативтік актлер

 

Біріккен кәсіпорынды аудиторлық тексеру, оның барысы тексеру кезінде жинақталған аудитолық дәлелдемелер ақпараттық көздер мен жұмысшы құжаттардан жинақталады. Мұндағы мәліметтер аудиторлық ұйымның сол кәсіпорынмен қызмет атқкруына септігін тигізеді. Тексеру кезінде жинақталған құжаттар, құжаттардың қөшірмесі, аудитордың жеке жазбалары, аудитордың жұмысшы құжаттарынан құралады. Аудитордың жұмысшы құжаттары аудиторлық тексеруді жоспарлау, тексерудің барысын бақылау, тексеру кезінде анықталған дәлелдемелерді талдап, жүйелеп аудиторлық пайымдар жасау және пікір қалыптастырып, аудиторлық қорытынды жасау, аудиторлық тексерудің сапасын кейінгі бақылау кезінде алғашқы аудиторлық нәтижелерімен танысу, білу, даулар кезінде аудит стандарттарының талаптарына сәйкес жүргізілетіндігін растау мақсатында қажет. Жұмысшы құжаттардың түрлері мен мазмұны, басқа да жағдайлары 230 “Құжаттама”-деп аталатын аудиттің халықаралық стандарттарында қарастырылған (1-слайд).

Әрбір елде аудиттің сол елдегі құқықтық негізі бар, олар әртүрлі болып келеді. Қазақстан Республикасында аудиторлық заңдылықтың негізінен құрайтын нормативтік актлер үш деңгейге бөлініп қарастырылған:

Бірінші деңгейге “Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы” заңы жатады. Ол 18.10.1993 жылы қабылданып, соңқы өзгертулер мен дүзетулер 11.06.2003 жылы енгізілді. Мұнда аудиттің негізгі принципі, түрі, аудиторлық қызметті атқару тәртібі, қағидалары, аудиторлық қызметті атқарушы мен аудиттелінуші кәсіпорын құқықтары, міндеттері, жауапкершіліктері анықталған.

Екінші деңгейге Қазақстан Республикасындағы аудиттің халықаралық стандарттары кіреді. 2000 жылы наурызда аудиторлар Палатасының Ⅴ Республикалық конференциясында Қазақстан Республикасындағы аудиттің  халықаралық стандарттарға көшуі және оны ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешімі қабылданды. Қазіргі таңда аудиттің 46 халықаралық стандарттан тұрады.

Үшінші деңгейге тексеру нәтижесенде аудиторлық Ұйыммен дайындалған аудиторлық қызметтің Ұйым ішілік стандарттары кіреді. Мұндай стандарттардың болуы мен құрамы аудиторлық қызмет нарқын кеңейтеді (2-слайд).

Біріккен кәсіпорындарды аудиттеуде басшылыққа алынатын ақпараттар мен тексерілетін ақпараттың көздері әрбір жұмыс түрінде әртүрлі болып келетіндіктен, кәсіпорында негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, тауар-материалды жинақтарды және т.б. аудиттеу кезінде тиісінше әртүрлі ақпарат көздері басшылыққа алынады. Сондықтан әрбір жұмыс түрін жеке-жеке қарастырамыз.

Материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды, тауар-материалдық жинақты, инвестицияларды, есеп айырысуларды, ақша қаражаттарын, меншікті капиталды, табыстарды, аудиттеу үшін қаржы есептемесінің көрсеткіштері мен ақпараттық көздері тексеріледі.

Материалдық емес активтерді аудиттеу кезінде қаржы есептемесінің бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есептеме, ақша қозғалысы туралы есептеме және меншікті капиталдағы  өзгерістер туралы есептеме көрсеткіштері тексеріледі. Соның ішінде бухгалтерлік баланстың 010-“Материалдық емес активтер (101-106)”, 011-“Гудвилл (105)”, 020-“Материалдық емес активтердің амортизациясы (111-116)”, 030-“Материалдық емес активтің баланстық құны (010-020)”, 031-“Гудвиллдің баланстық құны”, 150-“Жарғылық капитал (501-503)”, 160-“Төленбеген капитал (511)”, 190-“Қайта бағалау” жолдары болса, ал табыстар мен шығыстар туралы есептеменің 040-“Кезең шығыстары”, 041-“Сатудан түскен табыс”, 042-“Жалпы және әкімшілік шығыстар”, 060-“Негізгі емес қызметтен түскен табыс” жолдары тексеріледі. Ақша қозғалысы туралы есептеменің 041-“Материалдық емес активтерді сатудан түскен табыс”, 051-“Материалдық емес активтерді сатып алу” жолдары тексерілсе, меншікті капиталдағы  өзгерістер туралы есептеменің 2-“Шығарылған жарғылық капитал”, 3-“Төленбеген капитал”, 7-“Қосымша төленбеген капитал” графалары тексеріледі. Сонымен қатар материалдық емес активтерді аудиттеу кезінде материалдық емес активтерге байланысты алыс-беріс актлері, шотфактуралар, сату-сатып алу келісімшарты, атқарылған қызмет туралы акт, бағалау актісі, ішкі алыс-беріс актісі, сатылған материалдық емес активтерге шот-фактура мен алыс-беріс актлері, есептен шығару актлері, инвентарлық карточкалар мен тізімдер, амортизациялық шығындар есептеу ведомосы, №10 және №12 журнал-ордерлер мен т.б. алғашқы бухгалтерлік құжаттар мен бухгалтерлік есеп регистрлары қаралады.

Материалдық емес активті аудиттеу кезінде ең алдымен №28 “Материалдық емес активтерді есептеу”-деп аталатын  Бухгалтерлік есептің қазақстандық стандарты (БЕҚС) және №38 “Материалдық емес активтер”-деп аталатын Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты (ҚЕХС) басшылыққа алады. Бұдан басқа азаматтық кодекс, салық кодексі, Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржы есептемесі туралы” заңы, сонымен қатар патент туралы, сауда белгілері туралы, авторлық және іргелес құқықтар туралы, лицензиялау туралы, жер кодексі, су кодексі, орман кодексі, табиғи байлықтарды пайдалану құқығы, селекциялық жетістіктері туралы Қазақстан Республикасының көптеген салалық заңдары жатады.

Негізгі құралдарды аудиттеу кезінде қаржы есептемесінің бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есептеме, ақша қозғалысы туралы есептеме және меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есептеме көрсеткіштері тексеріледі. Соның ішінде бухгалтерлік баланстың 040-“Негізгі құралдар”, 041-“Жер (121)”, 042-“Үйлер мен ғимараттар (122)”, 043-“Машиналар мен жабдықтар (123)”, 044-“Көлік құралдары (124)”, 045-“Өзге де негізгі құралдар (125)”, 046-“Аяқталмаған құрлыс (126)”, 050-“Негізгі құралдардың тозуы (131-134)”, 060-“Негізгі құралдардың қалдық құны (040-050), барлығы”, 061-“Жер”, 062-“Үйлер мен ғимараттар”, 063-“Машиналар мен жабдықтар”, 064-“Көлік құралдары”, 065-Өзге де негізгі құралдар”, 150-“Жарғылық капитал (501-503)”, 160-“Төленбеген капитал (511)”, 190-“Қайта бағалау сомасы, барлығы”, 191-“Негізгі құралдарды қайта бағалау” жолдары болса, ал табыстар мен шығыстар туралы есептеменің 020-“Сатылған дайын өнімнің (тауар, жұмыс, қызмет) өзіндік құны”, 040-“Кезең шығыстарының барлығы”, 041-“Сату бойынша шығыстар”, 042-“Жалпы және әкімшілік шығыстар”, 060-“Негізгі емес қызметтен табыс” жолдары тексеріледі. Ал ақша қозғалысы туралы есептеменің 042-“Негізгі құралдарды өткізу”, 050-“Негізгі құралдарды сатып алу” жолдары тексерілсе, меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есептеменің 2-“шығарылған жарғылық капитал”, 3-“Төлендеген капитал”, 7-“Қосымша төленбегн капитыл” графалары тексеріледі.

Негізгі құралдарды аудиттеу кезінде БЕҚС №6 “Негізгі құралдарды есептеу”, ҚЕХС №16 “Негізгі құралдар”, БЕҚС №17 Жалды есептеу”, ҚЕХС №17 “Жал”, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, салық кодексі,  Қазақстан Республикасының жер кепілі туралы, жылжымалы мүлікке құқықты тіркеу туралы, жылжымалы мүлікті кепілге салуды тіркеу туралы салалық заңдылықтары, Қазақстан Республикасының Үкіметінің №1174, 1997 жылы 24.07 “Негізгі құралдарды қайта бағалау, индексация” туралы қаулысы қолданылады.

Тауар-материалды жинақты аудиттеу кезінде де қаржы есептемесінің бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есептеме, ақша қозғалысы туралы есептеме көрсеткіштері тексеріледі. Соның ішінде бухгалтерлік баланстың 100-“Тауар-материалдық жинақ, барлығы”, 101-“материалдар (201-208”, 102-“Аяқталмаған құрылыс (211-213)”, 103-“Тауарлар (221-223)” жолдары болса, ал табыстар мен шығыстар туралы есептеменің 010-“Дайын өнімдерді (тауар, жұмыс, қызмет) өткізуден табыс”, 020-“Сатылған дайын өнімдердің (тауар, жұмыс, қызмет) өзіндік құны”жолдары, ал ақша қозғалысы туралы есептеменің 011-“Дайын өнімдерді (тауар, жұмыс, қызмет) өткізу” жолдары тексеріледі

Тауар-материалдық жинақты аудиторлы тексеру  кезінде БЕҚС №7 “Тауар-материалдық жинақты есептеу”, ҚЕХС №2 “Жинақтар”, Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржы есептемесі туралы” заңы, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, салық кодексі, шаруашылық жүргізуші субъектінің есептеу саясаты, ішкі нормативтік құжаттары, т.б. басшылыққа алынады.

Ұзақ мерзімді инвестицияны аудиттеу кезінде де қаржы есептемесінің бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есептеме, ақша қозғалысы туралы есептеме және меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есептеме көрсеткіштері тексеріледі. Соның ішінде бухгалтерлік баланстың 070-“Инвестиция, барлығы”, 071-“Еншілес серіктестіктердегі инвестиция (141)”, 072-“тәуелді серіктестіктегі инвестициялар (142)”, 073-“Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы инвестициялар (143)”, 074-“Басқадай инвестициялар”, 075-“Ұзақ мерзімді қаржы инвестициясы (401-403)”, 192-“Инвестиция”, 300-“Еншілес серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың кредиторлық берешектері” жолдары, ал табыстар мен шығыстар туралы есептеменің 060-“Негізгі емес қызметтен түскен табыс” жолы тексеріледі. Ал ақша қозғалысы туралы есептеменің 014-“Дивидендтер”, 015-“Роялти”, 043-“Өзгелері”, 044-“Қаржы активтерін өткізу”, 053-“Өзге де ұзақ мерзімді активтерді сатып алу”, 054-“Қаржы активтерін сатып алу” жолдары, меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есептеменің инвестицияның есептен шығарылуы, шетелдегі бөлімшелерге салынатын инвестицияларды қайта бағалаудағы бағамдық айырмашылықтар графалары тексеріледі. Сонымен қатар құрылтай құжаттары, қатысушылардың, акционерлердің жалпы жиналысы шешімінің көшірмелері, инвестициялау, сату-сатып алу, бірлескен қызмет атқару туралы келісімдер, шот-фактуралар, накладнойлар, алыс-беріс актілері, түгендеу актілері, төлем құжаттары, құнды қағаздар, оның сертификаттары, акционер реесторларынан көшірме, құнды қағаздарды тіркеу журналдарынан көшірме, бас кітаптардағы №12 журнал-ордерлері тексеріледі.

Ұзақ мерзімді қаржылық және нақты инвестицияларды аудиттеу кезінде БЕҚС №8 “Қаржылық инвестицияларды есептеу”, БЕҚС №10 “Байланысты тараптар туралы ақпараттар ашылып көрсетілімдері”, ҚЕХС №24 ““Байланысты тараптар туралы ақпараттар ашылып көрсетілімдері”, БЕҚС №13 “Біріккен қаржылық есептеме және еншілес кәсіпорындарға қаржы салымын есептеу”, БЕҚС №14 “Тәуелді ұйымдарға қаржы салымын есептеу”, БЕҚС №15 “Қаржы есептемесінде біріккен қызметке қатыстыру үлесін көрсету”, ҚЕХС №27 “Біріккен қаржылық есептеме”,  ҚЕХС №28 “Ассоциациаланған компанияларға қаржы салымдарын есептеу”, ҚЕХС №31 “Біріккен қызметке үлес туралы қаржылық есептеме”, ҚЕХС №39 “Қаржылық инвестициялар туралы”, ҚЕХС №40 “Жылжымайтын мүлікті инвестициялау”, Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржы есептемесі туралы” заңы, есептеу”, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі тағы дабасқалары қолданылады.

Алажақ және бережақ қарыздарды аудиттеу кезінде бухгалтерлік баланстың 080-“Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек, барлығы”, 081-“Алынуға тиісті шоттар (301, 303)”,  082-“Алынған вексельдер (302)”, 083-“Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешектері (321-323)”, 084-“Өзге де дебиторлық берешектер (332-334)”, 085-“Алдағы кезең шығыстары (341-343)”, 110-“Қысқа мерзімді дебиторлық берешектер, барлығы”, 111-“Алынуға тиісті шоттар (301, 303)”, 112-“Алынған вексельдер (302)”, 113-“Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық берешектері (321-323)”, 114-“ Алдағы кезең шығыстары (341-343)”, 115-“Алынған аванстар (351-353)”, 116-“ Өзге де дебиторлық берешектер (331-334)”, 230-“Қарыздар, барлығы”, 231-“Банк қарыздары (601)”, 232-“Банктен тыс мекемелерден қарыз (602)”, 233-“Өзгелері (603)”, 260-“Қысқа мерзімді қарыздар мен овердрафт (601-603)”, 270-“Ұзақ мерзімді қарыздардың ағымдағы бөлігі (601-603)”, 280-“Қысқа мерзімді кредиторлық берешектер, барлығы”, 281-“Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер (603, 671)”, 282-“Төленуге тиісті дивидендтер (621-623)”, 283-“ Алынған аванстар (661-663)”, 290-“ Бюджетпен есеп айырысу (631, 633-639)”, 300-“ Еншілес (тәуелді) серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың кредиторлық берешектері (641-643)”, 310-“Өзге де кредиттік берешектер және барлығын есептеу”, 311-“Міндеттемелердің шарттары мен кепілі (651, 652)”, 312-“Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу (681)”, 313-“Өзгелері (682-687)”, 314-“Алдағы кезең табыстары (611)”,  жолдарындағы көрсеткіштердің көлемі тексерілуі керек.

Алажақ және бережақ қарыздарды аудиттеу кезінде БЕҚС №2 “Бухгалтерлік баланс және қаржы есептемесінің негізгі ашылып көрсетілімдері”, ҚЕХС №1 “Қаржы есептемесін”, Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржы есептемесі туралы” заңы, азаматтық кодекс, салық кодексі, кәсіпорынның есептеу саясаты сияқты нормативтік актілерін басшылыққа алады.

Ақша қаражаттарын аудиттеу кезінде қаржы есептемесінің ақша қозғалысы туралы есептемесі тексеріледі. Себебі мұнда ақша қаражатының қозғалысы толығымен тексеріледі және бухгалтерлік баланс. Бухгалтерлік баланстың 120-“Қысқа мерзімді қаржы инвестициясы (401-403)”, 130-“Ақша (411, 421-424, 431, 432, 441, 451, 452)” жолдары ғана тексеріледі. Ал тексерілетін алғашқы құжаттары кіріс касса ордерлері, шығыс касса ордерлері, төлем тапсырмалары, банктердің мемориалдық ордерлері, салық органдарының өкілеттері, банктің көшірмелері, касса кітабы, кассирдің есептемесі, касса ордерін тіркеу кітабы, банктермен жасалған есеп айырысу құжаттары, №1, №2 және №3 журнал-ордерлері, т.б. құжаттары болып табылады.

Ааудитор ақша қаражатын тексеру кезінде БЕҚС №4-“Ақша қозғалысы туралы есептеме”, ҚЕХС №7-“Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептеме”, БЕҚС №9-“Шетел валютасындағы операцияларды есептеу”, ҚЕХС №21-“Валюта бағамы өзгерісінің әсері” нормативтік актілерін басшылыққа алады. Бұнымен қоса Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржы есептемесі туралы” заңы, азаматтық кодекс, салық кодексі, кеден кодексі, Қазақстан Республикасының кейбір салалық, рамкасыз заңдары, “Валюталық реттеу туралы” заңы, “Төлемдер және ақша аудару туралы” заңы, “Банктер және банктік қызмет туралы” заңы, жекеленген мемлекеттік органдардың нормативтік актілері: 1) Ұлттық банктің “Екінші деңгейлі банктердегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы” нұсқаулары; 2) Қазақстан Республикасындағы “Валюталық операцияларды жүргізудің ережелерін біріктіру туралы” Ұлттық банктің қаулысы; 3) Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің “Бюджеттік ұйымдардағы кассалық операцияларды жүргізудің тәртібін беркіту туралы” бұйрығы; 4) Қазақстан Республикасының Үкіметінің “Бақылау кассалық машиналарын қолданудың тәртібін беркіту туралы” қаулысы басшылыққа алынады.

Меншікті капиталды аудиттеу кезінде бухгалтерлік баланстың 150-“Жарғылық капитал (501-5003)”, 160-“Төленбеген капитал (511)”, 170-“Қайтарылып алынған капитал (521)”, 180-“Қосымша төленген капитал (531)”, 190-“Қайта бағалау (қосымша төленбеген капитал) сомасы”, 191-“Негізгі құралдар (541)”, 192-“Инвестиция (542)”, 193-“Өзге де активтер (543)”, 200-“Резервтік капитал (551, 552)”, 210-“Бөліебеген табыс (жабылмаған зиян) (561,562)”, 211-“Есептік жылдың (561)”жолдары және меншікті капиталдағы өзгерістер туралы өсөптеме толығымен тексеріледі. Ал тексерілетін алғашқы құжаттарына құрылтай келісімшарты, жарғы, филиал және бөлімше туралы ереже, қатысушылардың жалпы жиналысының хаттамасы шешімі, акционерлер реестірінен көшірме, жарғылық капиталға төленетін жарналарды растайтын құжаттар (төлем тапсырмалары, касса ордерлері, бағалау және алыс-беріс актілері, т.б.), алдыңғы эмиссиялық орындардағы тұрақты есептемелері жатады.

Меншікті капиталды тексеру кезінде БЕҚС №4-“ ”, ҚЕХС №7-“ ”, БЕҚС №9-“ ”, ҚЕХС №21-“ ” нормативтік актілерін басшылыққа алады. Бұнымен қоса Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржы есептемесі туралы” заңы, азаматтық кодекс, салық кодексі, кеден кодексі, Қазақстан Республикасының кейбір салалық, рамкасыз заңдары, “Валюталық реттеу туралы” заңы, “Төлемдер және ақша аудару туралы” заңы, “Банктер және банктік қызмет туралы” заңы, жекеленген мемлекеттік органдардың нормативтік актілері: 1) Ұлттық банктің “Екінші деңгейлі банктердегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы” нұсқаулары; 2) Қазақстан Республикасындағы “Валюталық операцияларды жүргізудің ережелерін біріктіру туралы” Ұлттық банктің қаулысы; 3) Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің “Бюджеттік ұйымдардағы кассалық операцияларды жүргізудің тәртібін беркіту туралы” бұйрығы; 4) Қазақстан Республикасының Үкіметінің “Бақылау кассалық машиналарын қолданудың тәртібін беркіту туралы” қаулысы басшылыққа алынады.

Табыстарды аудиттеу кезінде тексерілетін ақпарат көздеріне тек табыстар мен шығыстар туралы есептеме жатады. Тексеру барысында бұл есептеменің 010-“Дайын өнімдерді (тауар, жұмыс, қызмет) өткізуден табыс”, 030-“Жалпы табыс (010жлы – 020 жолы)”, 050-“Негізгі қызметтен түскен табыс (зиян) (03 жолы – 040 жолы)”, 060-“Негізгі емес қызметтен түскен табыс (зиян)”, 070-“Салық салынуға дейінгі жай қызметтен түскен табыс (зиян) (050 жолы – 060 жолы)”, 090-“Салық салынудан кейінгі жай қызметтен түскен табыс (зиян) (070 жолы – 080”, 100-“Төтенше жағдайлардан болған табыс (зиян)” жолдары қадағаланады. Сонымен қатар шот-фактуралар, накладнойлар, тауар-көлік накладнойлары, жүк-кеден деклорациялары, алыс-беріс актілері, кассалық кіріс ордерлері, квитансиялар, касса кітабы, касса аппараттарының машинограммасы, тауарлық есептеме, касса ордерін, келісімдер туралы келісімшарттар, бас кітап, №11 және №12 журнал-ордерлер, аналитикалық есеп ведомостері, т.б. алғашқы құжаттар міндетті түрде тексеріледі.

Табыстарды аудиттеу кезінде аудитор БЕҚС №5 “Табыстар”, ҚЕХС №18 “Сатудан түскен түсім”, БЕҚС №3 “Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептеме”, ҚЕХС №8 “Кезең ішіндегі таза пайданы (зиянды) есептеу саясатындағы мәнді қателіктер мен өзгерістер”, салық кодексін, Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржы есептемесі туралы” заңы және кейбір салықтық заңдылықтар мен құжаттарды басшылыққа алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Республикамызда 01.01.2004 жылғы көрсеткіш бойынша 81 ел арқылы құрылған 1388 шетел және біріккен кәсіпорындар (01.01.2003 жылы — 995) болғанын көрсетіп кеткен болатынбыз. Олардың жарғылық қоры 57481,7 млн теңге болатын. Көпшілік кәсіпорындар Ресей – 237; Түркия – 228, Германия – 116, АҚШ – 115, Қытай – 79, Ұлыбритания – 53, Иран – 45, Оңтүстік Короея – 38, Швейцария – 35, Италия — 33 фирмаларымен құрылған. Ол резидент еместердің шетел және біріккен кәсіпорындарының жарғылық қорына салған салымдары 23061 млн теңгені құрады, ол бұл кәсіпорындардың жалпы жарғылық қорының 40,1% құралады.

Шетел және біріккен кәсіпорындағы жұмысшылардың саны 77,9 мың адамды (48,3 мың адам – біріккен және 29,6 мың адам – шетел кәсіпорындарында) құрады, ол 2002 жылмен салыстырғанда 40%-ке өсті. Еңбекақы шығыны 17597,8 млн теңгені көрсетеді, демек бұрынғыдан 3 есе  жоғары.

Өнім өндірумен 226 кәсіпорын немесе жалпры алғанда 16,3% (2002 жылы – 186 кәсіпорын немесе 18,7%) құрады.

2003 жылы шетел және біріккен кәсіпорындар 165,7 млрд. теңгенің өнімдерін шығарып, қызмет көрсетті, ол өткен жылмен салыстырғанда 1,5 есе жоғары болып отыр. Осы кезеңдегі халық тұтынымындағы  тауарларды өндіру 31,1 млрд. теңгені құрап отыр, ал бұл өткен жылдан 1,6 есе жоғары.

Жалпы қызмет атқарып отырған кәсіпорындардың ішінде 146 (10,5%) экспортқа тауарлар шығарады, 459 (33%) импорттық түсімдерді қабылдайды.

Шетел және біріккен кәсіпорындардың көлемі салыстырмалы түрде 1509,8 млн $ болды. Экспорттық тауарлық құрылымы шикі мұнайдан (63,2%), анрациттен (8,6%), алюминий оксидінен (8,9%) тұрады.

Импорт көлемі 1,8 есеге өсті, яғни 796,1 млн $ болды. Импорттық тауарлар құрылымын тамақ өнімдері, алкогольдік және алкогольдік емес ішімдіктер 118,0 млн  $ (23,6% жалпы импорт көлемінен); транспорттық қондырғылар және олардың бөлшектері – 79,5 млн $ (10%), химия салалық өнімдері – 67,4 млн $ (8,5%(, қағаз және өзге де материалдар – 55,1 млн $ (6,9%) құрады.

Нақты өнімдер көлеміне жанар-жағармай, мұнай және сол сияқты басқа да өнімдер 39798,8 млн теңге (27,9%) құрады, азық-түлік тауарлары – 17725,8 млн теңге (12,4%), темекі өнімдері – 15137,1 млн теңге (10,6%) болды.

Көріп отырғанымыздай өнім өндіру саласындағы кәсіпорындар үлесі жоғары емес. өнімді сату-сатып алумен айналысатын кәсіпорындардың көбі шет елде орналасқан. Жергілікті кәсіпорындар экспортқа негізінен шикізатты шығарса, өз өндірісіндегі өнімдерін ішкі рынокқа шығарды. Кәсіпорындар негізінен халықтық тұтынымдағы тауарларды өткізу үшін ішкі рынокқа импортталады.