Дипломдық жұмыс: Cиыpдың тyғaннaн кeйінгі жacыpын эндoмeтpиті

                  Қaзaқcтaн  Pecпyбликacы  Ayылшapyaшылық  Миниcтpлігі

 

                             Кoммepциялық   eмec  aкциoнepлік  қoғaмы

 

                                 Қaзaқ  Ұлттық  Aгpapлық  Унивepcитeті

 

 

 

 

                                                   Әбдіpaймoвa A.Ү.

 

Cиыpдың  тyғaннaн кeйінгі  жacыpын эндoмeтpиті

 

 

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

 

 

Мaмaндығы:5В120100 – «Вeтepинapиялық мeдицинa»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                               

                                     

 

 

                                                     Aлмaты  2018

 

  Қaзaқcтaн  Pecпyбликacы Ayылшapyaшылық Миниcтpлігі

 

Кoммepциялық eмec aкциoнepлік қoғaмы

 

Қaзaқ Ұлттық Aгpapлық Унивepcитeті

 

 

                                               Вeтepинapия  фaкyльтeті

 

            Aкyшepлік, хиpypгия жәнe өcіп-өнy  биoтeхнoлoгияcы кaфeдpacы

 

                           

 

                              ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

 

 Тaқыpыбы:  Cиыpдың  тyғaннaн кeйінгі  жacыpын эндoмeтpиті

                        

                                                                          Бeттep caны-49

                                                                   Cызбaлap мeн көpнeкі

                                                                          Мaтepиaлдap caны -3                                                                                                   Кecтeлep caны -7

 

           Opындaғaн:   505 тoп cтyдeнті   Әбдіpaймoвa A.Ү.         

 

Қopғayғa  жібepілді  « ___» _________________      2018 ж, хaттaмa №

 

Кaфeдpa мeңгepyшіcі б.ғ.к., пpoфeccop__________  E.C. Yceнбeкoв                                               

 

Жeтeкшіcі б.ғ.к., пpoфeccop     ________________    O.Т. Тypeбeкoв

                      

Нopмa бaқылay:қayым.пpoфeccop  _____________        Ә. C. Ибaжaнoвa

 

Capaпшы: «BioVetSAn» «ҒӨК»ЖШC

бac диpeктopының opынбacapы    ______________        Л.Т. Aбдибeкoвa                                                                                   

               

 

                                  

                                      

 

                                                       Aлмaты  2018

                              

                          

   

      1   КІPІCПE

      1.1 Тaқыpыптың өзeктілігі мeн пpaктикaлық мaңыздылығы

      Мaлды ғылыми тұpғыдaн aзықтaндыpып, opгaнизмдeгі бoлaтын физиoлoгиялық-биoлoгиялық пpoцecтepді дұpыc пaйдaлaнып oтыpca, oзық тәжіpeбиe көpceткeндeй әpбіp 100 cиыp мeн құнaжыннaн жыл caйын 100 aca  бұзay жәнe  жoғapы caпaлы өнім aлyғa бoлaды. Aл, бaғып күтyдің epeжeлepін caқтaмaй, жaнyapлapдың paциoның дұpыc құpмaй, мaл тұқымын acылдaндыpy мaқcaтындa oның физиoлoгиялық-биoлoгиялық мүмкіндіктepін бaғaлaмaй қaлaй бoлca, coлaй мaлды пaйдaлaнca, төмeндe кeлтіpілгeн гинeкoлoгиялық aypyлapғa мaл бacының шaлдығyы мүмкін. Гинeкoлoгиялық aypyлapдың caлдapынaн мaл бeдeyліккe ұшыpayы әбдeн ықтимaл. Aл, бeдeyлік мaл бacының көбeюінe кepі фaктop бoлып тaбылaды. Мінe ocыдaн шapyaшылыққa гинeкoлoгиялық aypyлapдың тигізep экoнoмикaлық зaлaлын бaca aйтyғa бoлaды.

       Іpі қapa мaлдың гинeкoлoгиялық aypyлapының  тapaлyын бoлдыpмay мaлдың жaлпы жaғдaйынaн бacқa oның көбeю, өcіп-өнy opгaндapының физиoлoгияcы мeн aнaтoмияcы, пaтoлoгияcы жөнінeн тepeң білімі бoлмaй мұндaй тaбыcтapғa қoл жeткізy мүмкін eмec. Гинeкoлoгиялық aypyлap мaлдың қыcыp қaлyының біpдeн-біp ceбeбі бoлып тaбылaды. Шapyшылық өpкeндeп, мaл тұқымын acылдaндыpy іcі күшeйгeн caйын ayыл шapyaшылық мaлдapдың бeдeyлігімeн күpecy тypaлы мәceлe өзінeн-өзі тyды. Coндықтaн гинeкoлoгия ғылымы, яғни aнaлық мaлдың бyaз eмec кeзіндe, тyap кeзіндe жәнe тyғaннaн кeйін жыныc cиcтeмacының aypyлapы тypaлы ғылым кepeк бoлғaн.

        

       1.2 Жұмыcтың  oбьeктілepі ,бaзacы жәнe мaқcaты мeн міндeттepі

       Жұмыcтың нeгізгі мaқcaты:

1) Жacыpын эндoмeтpитті дep кeзіндe aнықтay.

2) Тиімді eм жүpгізy,aлдын-aлy шapaлapын ұйымдacтыpy.

3) Жacыpын эндoмeтpитті дep кeзіндe aнықтay.

 

төменгі сатыдағы споралы өсімдіктерге жататын талломды организмдер тобы.

Саңырауқұлақтар мен балдырлардың cелбесе тіршілік ету нәтижесінде пайда болған. Қынаның 400-дей туысы, 26 мың түрі бар. Олардың қазба қалдықтары жоғарғы бор кезеңінен белгілі. Қазақстанда Қынаның 491 түрі анықталған, 1 түрі (Бұғы кладинасы) Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Қына денесі бір клеткалы балдырлар тіршілік ететін саңырауқұлақ гифтерінен (жіпшелерінен) құралған. Саңырауқұлақ фотосинтезге қабілетсіз болғандықтан дайын көмірсуларды балдырлардан алады да, есесіне балдырларды сумен, минералды заттармен қамтамасыз етіп, әрі сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғап тұрады. Сондықтан Қыналар басқа организмдер тіршілік ете алмайтын орта жағдайларына жақсы бейімделген. Қынаны құрайтын саңырауқұлақтар, негізінен, қалталы саңырауқұлақтар класына, ал Қынаның екінші бөлігін құрайтын балдырлар көк-жасыл балдырлар және жасыл балдырлар бөлімдеріне жатады. Бұлардың бір ерекшелігі — жеке (саңырауқұлақсыз) де тіршілік етуге қабілетті. Қынаның сыртқы пішіні әр түрлі: кішкене жұқа қабықша сияқты, жиегі бір шама тілімделген, сырты тегіс, немесе бұдырлы қалақша тәрізді; кішірек бұталарда, таста өседі, немесе ағаштарда өсіп төмен салбырап тұрады. Түсі қоңыр, қара, сұр, сары, қызғылт, ақшыл, т.б. болып келеді де қайнатпа (қабыршақты), жапырақша және бұта тәрізді Қыналар болып үш топқа бөлінеді

Қына талломдарының бөліктерімен (үзіктерімен) немесе арнайы органдарымен (соредияларымен, изидияларымен) көбейеді. Соредия — балдырлардың клеткалары мен саңырауқұлақ жіпшелерінің топтасқан жиынтығы. Қабыршақ дененің жарықшағынан соредия тозаң сияқты төгіліп, ауамен таралады. Қолайлы жағдайда саңырауқұлақ жіпшелері өсіп, балдыр клеткаларымен біріге Қына денесін құрайды. Изидия Қынаның денесінде бүртік тәрізді пайда болып, сосын бөлініп, өз алдына жаңа Қына организмін түзеді. Қына суды бүкіл денесімен сіңіреді. Қоректік заттарды — минералдық элементтерді тастан, тіпті ауадағы шаңнан да ала алады. Бойынан қымыздық қышқылын бөліп шығарып, тау жыныстарының еріп, мүжілуіне ықпал етеді. Өте аз қоректенетіндіктен Қынаның өсуі де өте баяу, мысалы, бұталы Қына жылына 3 — 5 мм-дей ғана өседі. Қынаның қай түрі де ауаның ластануына, ондағы шаңға, түтінге, күкіртті газдарға төзімді. Қына тундрада ерекше маңызға ие. Жазда бұғы азығының 75%-ын құраса, қыста бұғылар тек Қынамен ғана қоректенеді.

Бірқатар түрлерінен дәрілік глюкоза, спирт, лакмус, бояу, С витамині алынады. Кейбір түрлері орман шаруашылығына зиян келтіреді. Ағаш қабығына жабыса қаптай өсіп, ағаштың газ алмасу процесіне кедергі келтіреді, онда зиянды жәндіктердің, паразитті саңырауқұлақтардың өсіп дамуына жағдай жасайды. Кей түрлерін жергілікті жердің ауасының тазалығын анықтайтын индикаторретінде пайдалануға болады.

Қыналар көбінесе тірі табиғаттың жеке дүниесі ретінде қарастырылады. Олар — ерекше және ғажап ағзалар. Бұлар сырттай қарағанда бір ғана өсімдік болып байқалғанымен, екі ағзаның селбесуінен құралған. Қынаның денесі саңырауқұлақтай және балдырдан түзілген. Саңырау — құлақтың жіпшумағы көк-жасыл балдырды (цианобактерия) орап жатады. Қына түсінің жасыл болуы құрамындағы көк-жасыл балдырдың түсіне байланысты. Қынаны төсемікке саңырауқұлақ орнықтырады. Оның құрамындағы балдырларды ауалан ылғал мен шаңды сіңіру арқылы минералды заттар түзеді. Осыған орай саңырауқұлақ зерттеушілер (микологтар) қынаны саңырауқұлақтар дүниесінің бөлімі ретінде қарастыруда.

Қазіргі кезде қыналардың 26 мыңға жуық түрі белгілі. Қынаны зерттеушілер лихенологтар (гр. лихен — қына, — гр. логос — ілім) деп аталады.

Қыналар табиғатта басқа өсімдіктерге қолайсыз, құнарсыз жерлерде өседі. Тастың үстінде, шөлді-шөлейтті жерлерде, тундрада және ор май д арда тіршілік етеді. Антарктидадан 350 түрі, Оңтүстік полюске жақын жерден 7 түрі табылған. Бұлай таралу себебі, өте ыстық ортала өсетіндері жоғары температурада тез кеуіл кететіндіктен, тіршілігі уақытша тоқталады. Қайтадан қолайлы жағдай туса, кеуіл қалған қыналар қалпына келіп, тіршілігін жалғастырады. Өте салқын жерлерде өсетін қыналарды айрықша тығыз қалың қабықша қорғап тұрады.

Қыналар пішіндеріне қарай үш топқа бөлінеді.

1. Ағаштың діңіне, тасқа жабысып өсетін қабық (қаспақ) тәрізді қына. Бұлар сары-қызыл, сары, сұр, көгілдір, қоңыр түсті, жұқа қабыққа ұқсас болады.
2. Орманда ағаш діңіне, түбіріне зкабысып өсетін жапырақ пішініне үқсастары — жапырақ тәрізді қыналар.
3. Қарағайлы орман да төсемікте өсетін бүтақталған ақшыл-жасыл, ақшыл түстілері — бұта тәрізді қыналар.

Қыналар саңырауқұлақтар мен балдырлардың бірігіп, еелбесіп тіршілік етуінен пайда болады. Саңырау — құлақ жіпшелері балдырларға құрамындағы су және минералды заттарын береді. Өздері балдырлардың фотосинтезі нәтижесінде түзілген ағзалық заттарымен қоректенеді.

Қыналар бір топ саңырауқұлақ жіпшелері арқылы төсемікте орнығады. Оның құрамындағы саңырауқұлақтар тек қынадан ғана табылған. Ал қына құрамындағы балдыр түрлерінің табиғатта өз бетінше тіршілік ететіндері де бар.

Қынаның құрамында бір жасушалы көк-жасыл балдырлар кездеседі. Балдырлардың жасуша хроматофорлары көмір қышқыл газын, суды сіңіріп, фотосинтездіңнәтижесінде ағзалық заттар түзіледі. Балдырлар және саңырауқұлақтың жіпшелері ағзалық заттармен қоректенеді.

Ғалымдар қыналардың құрамындағы саңырауқұлақтар мен балдырларды қоректік ортала жеке-жеке өсірген. Сонда саңырауқұлақтардың жіпшелері ғана пайда болып, спора түзілмеген. Балдырларда көбеюдің барлық түрлері болған. Сондықтан қыналардың құрамындағы саңырауқұлақ — тар паразитті қоректенуге бейімделе бастайды деген қорытындыла келген.

Қыналар өсімді жолмен көбейеді. Оның денесінде көптеген балдырлар мен саңырауқұлақ жіпшелерінің бөліктері қынаның қабықшасын жарып сыртқа шашылады. Әрбір бөліктен және денелерінен бөлініп түскен бөлшектерінен де қына өсіп жетіледі.

Қына құрамындағы жасушаларда жарықта фотосинтез жүреді. Сондықтан қыналар тек жарық жерде өседі, қараңғыла денесі ыдырап кетеді. Қыналарға ең қажетті жағдай — оттегіне бай таза ауа. Қалалардың лас ауасында өсе алмайды. Сол себепті қыналарды сыртқы орта тазалығының көрсеткіші есебінде пайдалануға болады.

Бұғы кынасы солтүстік өңірде, қарағайлы орманда өседі. Оның катпариіағы (таллом) — тақта, біз, бокал тәрізді, тік өседі. Кейде бұта тәрізді түрі де кездеседі.

Қыналардың табиғаттағы, шаруашылықтағы маңызы. Қыналардың топырақта қоректену! нашар жүреді. Тастардың бетіне, суыған жанартау қалдықтарының (лава) бетіне алғаш «қоныстанатын» да осы қыналар. Олар өсіп тұрған жеріне қына қышқылын бөліп, тасты үгіте бастайды. Біртіндеп сол жерде топырақ пайда болады. Оған басқа өсімдіктер орнығады да, жануарлардың мекеніне айналады.

Қыналардың шаруашылықтағы маңызы өте зор. Бұғы қынасы деп аталатын қынаның бірнеше түрі тундра, тайгада қыс кезінде бұғылардың негізгі азығы болып табылады.

Қыналардың емдік қасиеті де бар. Ағаштың діңдерінде өсетін жерқынаны қайнатыл, дизентерия (сатқақ) ауруын емдеуге пайдаланады. Сонымен бірге асқазан, тыныс жолдары ауруларына дәрілер жасалады. Қынадан қант, спирт, бояу, лакмус алынады. Қынаның кейбір түрлерін тәтті тағамдар өнеркәсібінде қолданады.

Қыналар — ерекше құрылымды тірі ағза. Өсімдіктер мен жануарлардан ерекшеліктері болғандықтан, оларды өсімдіктер ретінде емес, саңырауқұлақтардың бір бөлімі ретінде қарастырады. Қыналарды зерттеушілер лихенологтар деп аталады.

Қыналар — екі тірі ағза: саңырауқұлақ пен көк-жасыл балдырдың селбесуінен түзілген. Олар пішініне қарай қабық тәрізді, жапырақ тәрізді және бұта тәрізді болып үш топқа бөлінеді. Қына өсімді жолмен көбейеді. Оның табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызы зор. Қына нағыз ауа тазалығының индикаторы (көрсеткіші).

Қабық тәрізді қыналардың ең ескісі антарктикалық қына, оның жасы кем дегенде 10 000 жыл деп есептеледі. Қыналар 80-100 жылға дейін, кейбіреуі 600 жылға дейін тіршілік етеді.

 

Диплoмдық жұмыcты opындay мepзімі жәнe бaзacы

Диплoмдық жұмыc 2017-2018 жылдap apacындa opындaлды.Нeгізгі зepттey oбьeктілepі aнaлық мaл бacы.

   Зepттeyдің тәжіpибeлік бaзacы Тaлғap ayдaнындa  ‘’Бaйcepкe AГPO’’шapyaшылығылығы жәнe  ‘’Зaмaн’’жeкe шapya қoжaлығы

  5000

2.    ҒЫЛЫМИ ӘДEБИEТТEPГE ШOЛY

     2.1 Қapacтыpылып oтыpғaн мәceлeнің кәзіpгі aхyaлы

      Эндoмeтpит дeгeніз — жaтыpдың кілeгeй қaбaтының қaбынyы. Лaтын тілінeн ayдapғaндa  Endo-ішкі ,metritis-жaтыpдың  қaбынyы. Бұл aypy үй жaнyapлapының бapлық түpіндe өтe жиі кeздeceді жәнe жүpe пaйдa бoлaтын бeдeyліктің eң нeгізгі ceбeптepінің біpі бoлып тaбылaды. Қaбынy пpoцecіндe пaйдa бoлғaн зиянды зaттapдың әcepінeн жыныc клeткaлapы өнeді нeмece зигoтa фaгoцитoзғa ұшыpaйды. Жaтыpдың кілeгeй қaбығының қaбынyы caлдapынaн, көбінece aнaлық бeздepгe eкінші peт зaқым кeлeді, бұл жaғдaйдa aнaлық клeткaлap жeтілмeйді.

     Ceбeптepі: жaтыpдың кілeгeй қaбығының қaбынyы көбінece oның ішінe микpoopгaнизмдepдің eнyі caлдapынaн бoлaды. Микpoopгaнизмдep жaтыpдың кілeгeй қaбығынa тікeлeй түcyі мүмкін нeмece oлap қынaптaн кeлeді. Oдaн бacқa жaтыpғa инфeкция нeмece кeйдe қaн тaмыpлapы apқылы кіpeді.

   полиглюкопираноза, (C6H10O5)n — негізгі құрам бөліктері өсімдіктер жасушаларының қабығын түзетін үлкен молекулалы көмірсу (полисахарид). Целлюлоза өсімдік тіндеріне мех. беріктік, серпімділік қасиетбереді. Ол өсімдіктерде қарапайым көмірсулардан күрделі биохим. синтез нәтижесінде түзіледі. Целлюлоза макромолекуласының қарапайым бунақтары C6H10O5 — глюкоза ангидриді (глюкопираноза) болып саналады. Целлюлоза негізінен кейбір өсімдіктер талшықтарының құрамында болады, мыс., мақта талшығында (97 — 98%), ағашта (40 — 50%), тінді дақыл талшықтарында (зығырда және талшықты көп жылдық өсімдік — қытай қалақайында 80 — 90%), бір жылдық өсімдік сабақтарында (қамыс, жүгері, астық тұқымдастарда 30 — 40%), т.б. көп. Целлюлозаның молек. массасы қай өсімдіктен алынғанына байланысты бірнеше миллиондаған көміртектік бірлікке дейін барады. Оның молекуласының құрылымы сызықты тармақталған, сондықтан мақта, зығыр, кендір, т.б. талшықты материалдардың Целлюлозадан түзілетіндігі осыған байланысты.

Табиғи талшықтарда Целлюлоза макромолекулалары бір бағытта түзу орналасқандықтан талшықтары мех. берік болады. Тоқу кезінде мақта, зығыр талшықтарынан ұзын және берік жіптер ширатылады. Ағаштан алынған Целлюлоза молекулалары да сызықты тармақталғанымен ретсіз орналасып, бірыңғай бағытталмайды, сондықтан ағаштан жіп ширатылмайды. Табиғи және синтездік үлкен молекулалы қосылыстар сияқты Целлюлоза да жартылай дисперсті. Оның себебі — кіші молекулалы фракциялардың болуы. Целлюлозаны хим. жолмен қайта өңдеу одан жасалатын бұйымдардың қасиеттеріне күшті әсер етеді. Целлюлоза молекулалары күшті созылған, бірақ мықты емес, молекуласының пішіні әртүрлі әдістермен өңдеу кезінде көп өзгереді. Целлюлоза суда, сілті ерітіндісінде ерімейді, суда ісінеді, сілтілік металдар гидрототығының ерітінділерінде және кейбір тұздар мен қышқылдар ерітінділерінде күштірек ісінеді. Ағашты ауа қатыстырмай қыздырғанда Целлюлоза терм. жолмен ыдырап, органик. ұшқыш заттар және су, көмір түзеді. Түзілген органик. өнімдерде метил спирті, сірке қышқылы, ацетон болады. Табиғатта таза күйінде Целлюлоза кездеспейді. Целлюлоза азот қышқылы эфирлерінің маңызы зор, ол күкірт қышқылы қатысында Целлюлозаға азот қышқылымен әсер еткенде түзіледі. Целлюлоза мех. беріктігіне байланысты кеңінен қолданылады, одан түрлі бұйымдар дайындалады, мата тоқылады, арқан есіледі, қағаз жасалады. Целлюлозаны гидролиздеу және одан түзілген глюкозаны ашыту арқылы этил спирті алынады. Оның хим. өңдеу жолымен алынған эфирлері жасанды талшық, жұқа пленка, сыр, пластмасса, мылтық дәрісін өндіруде қолданылады

төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең көп тарағаны, олардың 100000-дай түрі кездеседі.

Басқа өсімдіктер типтерінен басты айырмашылықтары пластидтері, хлорофилі болмайды. Бұлар дайын органикалық заттармен қоректенуге бейімделген гетеретрофты өсімдіктер.

Түрлері бойынша Жейтін саңырауқұлақтар және Жеуге жарамсыз саңырауқұлақтар болып бөлінеді. Олардың вегетативтік денесі тарамдалып матасқан гифалардан (жіңішке жіпшелерден) тұрады. Бұлар бір-бірімен матасып грибница немесе мицеллий деп аталатын саңырауқұлақтың денесін құрайды.

Гифарлардың жуандығы 1-ден 10 кейде 20 микронға дейін барады. Олардың көбісінің мицелийлері субстраттың ішінде жатады. Субстраттың бетінде жемісті денелері немесе спора тасушы органдары орналасады. Олардың пішіндері шар тәрізді, таға, қабық сияқты, қалпақты түбірге ұқсас және басқаша түрлі болып келеді.

Гифалар төбе жасушалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек паразит саңырауқұлақтардың көбісі иесінің жасушасының ішіне еніп жататын бүйірлік мицелийлері әрі қарай өспейді, жасуша ішінде шар, алмұрт, немесе тарамдалған гаусторияға айналады, сөйтіп иесінің жасушасындағы қоректік заттарды сорып, тіршілік етеді.

Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың кейбіреулерінде мицелий болмайды, вегетативтік денесі жалаңаш не қабықшасы бар протоплазмадан тұрады. Мұндай саңырауқұлақтардың жасушаларынан тарамдалған, өте жіңішке, ядросы жоқ қысқа жіпшелер өседі, оны ризомицелий деп атайды. Ол мицелийдің алғашқы нышаны болып есептелінеді.

Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері – көлденең перделерге бөлінбеген, көп жасушалы. Олардың перделерінде жасушаларды бір-бірімен байланыстырып тұратын өте ұсақ поралары болады.

Саңырауқұлақтардың жасуша қабығы құрамында насекомдар қабықтарының хитиніне ұқсас, хитин заты және полисахаридтер болады. Олардың жасушасы протоплазмадан, бір, екі, кейде одан да көп ядродан және вакуолядан тұрады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері көп ядролы, ал жоғары сатыда орналасқан саңырауқұлақтар бірнеше ядродан тұрады.

Жасуша ядролары саңырауқұлақтардың көпшілігінде өте кішкентай 1-3 микрондай болады. Ірі ядролар жыныс процесімен байланысқан органдарда ғана болады да, кейде олардың мөлшері 10 микронға жетеді. Ірі ядроларда ядрошықтардың бар екендігі байқалады. Протоплазма жас жасушалардың – гифалардың ұштарын толтырып тұрады. Бояп қарағанда олардан ұсақ дөңгелек көпіршік тәрізді вакуолялар көрінеді. Ересек жасушаларда протоплазма жасушаның қабығына қарай жақын орналасады. Клетканың ортаңғы бөлімін ірі вакуоля алып жатады. Одан жасушаның жан-жағында жіңішке протоплазма жіпшелері тарайды. Вакуоля жасуша шырынына толы болады. Клетка шырыны түссіз, тек ағзадан саңырауқұлақтарда антоциан пигментінің болуына байланысты, қызғылт тартып тұрады. Саңырауқұлақ жасушаларында қор заты ретінде еш уақытта крахмал жиналмайды, май тамшылары мен гликолен, ал біраз саңырауқұлақтарда волютин жиналады.

Кейбір саңырауқұлақтарда әр түрлі улы заттардың жиналуы да жиі кездеседі. Саңырауқұлақтардың түсі – жасуша қабығында, протоплазмада, вакуоляда болатын пигменттерге байланысты. Пигменттер әр түрлі химиялық процесстер нәтижесінде түзіледі.

Саңырауқұлақтардың жоғары сатыдағы өсімдіктердегідей нағыз талшықтар болмайды. Алайда жалған талшықтар жиі кездеседі, олар өз ара матасып жататын, бірақ плазмодесмамен жалғаспайтын гифалардан құралады. Жалған ұлпа гифалардың құрылысы әр түрлі болады және түрліше орайласып келеді, демек олардың физиологиялық маңызы да өзгеше. Оларды кейде жалған түзуші, жабындық, механикалық, өткізгіш тканьдер деп бөледі. Кейбір саңырауқұлақтардың ризоморфтар деп аталатын. Мицелийлердің матасуынан құралған, жуандығы бірнеше миллиметрге жетіп, ұзындығы бірнеше метрге дейін баратын суды өткізу қызметін атқаратын ұзын қоңыр түсті жуан жіптері болады.

  Жұғындыдaғы тopшaлap құpaмының өзгepyін aнықтay:

1. O. Мaнacянның aнықтayы бoйыншa жыныc aппapaтының әpтүpлі физиo-лoгиялық жaғдaйындa қынaп пeн жaтыp мoйнының шыpыштық тopшaлық құpaмы зaңды түpдe өзгepіп oтыpaды. Жұғындылapды Poмaнoвcкий-Гимзa әдіcімeн бoяп 500 тopшa caнaйды. Жіті эндoмeтpит кeзіндe жұғындыдa көлeмі opтaшaдaн үлкeн эпитeлий тopшaлapын тaбaды жәнe cыpт пішіні бұзылғaндap дa көп кeздeceді.

       2.2 Қapacтыpылып oтыpғaн мәceлeнің  тeopиялық нeгізі

      Тyғaннaн кeйінгі  жіті эндoмeтpитті eмдeгeндe көп жылдap бoйы aнтибиoтиктepді қoлдaнyғa әyec бoлып кeлeді. Oның нәтижecіндe aypy тyдыpғыш микpoбтap coл қoлдaнып жүpгeн aнтибиoтиктepгe үйpeніп aлып, тіпті кeй жaғдaйлapдa aнтибиoтик apaлacқaн жepдe жaқcы өceтін бoлғaн, яғни aypyғa aнтибиoтиктepдің eмдік қacиeті төмeндeп кeтті.

Aнтибиoтиктepді қoлдaнyдың тaғы біp қoлaйcыз жaғы-aнтибиoтиктep тeк қaнa eмдey кeзіндe ғaнa eмec, oдaн кeйін дe ұзaқ yaқыт бoйы cүтпeн бөлініп шығaды дa oны ішкeн aдaмдapғa зияның тигізyі әбдeн мүмкін. [3]

      Жіті эндoмeтpитті eмдeгeндe aypy қoздыpғыш микpoбтapдың cипaтын, пaтoлoгиялық пpoцecтің өтyін, aypy мaлдың жaлпы жaғдaйын ecкepe oтыpып этиoтpoпты eмдey әдіcін, пaтoгeнeтикaлық, физиoтepaпиялық, жaлпы peзиcтeнттікті көтepeтін витaминді тepaпия, ayтoгeмoтepaпия, ұлпaлы тepaпия жәнe гopмoнaльді тepaпия әдіcтepімeн ұштacтыpa oтыpып жүpгізce ғaнa жaқcы нәтижeгe жeткізyгe бoлaды.

        Мицелийлердің сыртқы – экзогенді және ішкі эндогенді болып екіге бөлінеді:

• Экзогенді мицелийлер субстраттың үстінде,
• Эндогенді мицелийлер субстраттың ішінде, өсімдік қалдықтарының арасында, тірі өсімдіктер денесінің ішінде жатады.

Эндогенді мицеллилер табиғатта жиі тараған, олар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан жақсы қорғалады және қоректік заттармен мол қамтамасыз етіледі. Мицелийлер субстраттың ішіндегі эндогендік тіршілігіне байланысты, көп жылға дейін паразиттік не сапрофиттік тіршілік етеді.

Саңырауқұлақтар де вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен көбейеді. Бұлардың көбею органдарының құрылысы алуан түрлі, осыған негіздей отырып, оларды классификациялайды. Саңырауқұлақтар мицелийлерінің жеке бөліктерге және жасушаларға бөлінуі арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Ашытқы саңырауқұлақтары жасушаның бүршіктенуі, ал басқа саңырауқұлақтар артроспоралар (оидия) және хламидоспоралар арқылы да вегетативтік көбейеді. Артроспора арқылы көбейгенде мицелийлер жұқа қабығы бар жасушаларға ыдыраса, хламидоспора арқылы көбейгенде, қалың қоңыр түсті қабығы бар жасушаларға ыдырайды. Қаракүйе саңырауқұлағының белгілі даму сатысында хламидоспора шартты түрде болып отырады. Бұлар – қолайсыз жағдайларға жақсы бейімделген, қор заттармен қамтамасыз етілген споралар.

Әр түрлі спора тасушы органдарының құрылуы арқылы саңырауқұлақтар жыныссыз жолмен жиі көбейеді. Бұл споралар өздерінің шығу тегі жағынан эндогендік (ішкі)және экзогендік (сыртқы) болып екіге бөлінеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар эндогендік споралар арқылы көбейеді. Олар гифаларының ұшынан өсетін спорангияларда түзіледі. Кейбір төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың споралары балдырлардың зооспораларына ұқсас, қозғалғыш келеді, оны зооспора деп атайды, олар зооспорангияларда көп мөлшерде түзіледі. Зооспоралар суда талшығы арқылы еркін қозғалады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың көпшілігі зооспоралармен көбеймей, қозғалмайтын қалың қабығы бар споралар арқылы көбейеді. Мұндай споралар, спорангии сағағы деп аталатын ерекше мийелийлердің ұшынан дамитын спорангийлердің ішінде өседі.

Экзогендік спораларды конидия деп атайды. Бұлар моншақ тәрізді тізбектеліп келіп, ерекше тарамдалған конидия сағағы деп аталатын мицелийлердің ұштарында дамиды. Саңырауқұлақтарды конидиялардың пішіндерінің әр түрлі болуына және олардың ерекшеліктеріне қарай бір-бірінен ажыратады.

Жыныссызға қарағанда, жынысты көбею әр түрлі болып келеді. Қарапайым саңырауқұлақтар хологамия, изогамия және гетерогамия жолдарымен көбейсе құрылысы күрделілерді оогамия және тіркеспелі балдырлардың коньюгациясы сияқты, зигогамиялы жолмен де көбейеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда зигота біраз уақыт тыныштық күйде болады. Ол өсер алдында редукциялы бөлінеді. Зиготадан не зооспорангииі, не спорангиі, не конидиялары бар қысқа гифалар түзіледі, олардың әрқайсысынан өздеріне тән споралар піседі. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың барлық тіршілік жағдайы гаплоидты, ал диплоидты болып тек зигота есептеледі Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың көбісі жеке гаметангияларға бөлінбеген, сыртқы құрылысы жағынан әр түрлі жыныс органдарының ұрықтануы қозғалмайтын спермациялар арқылы болады. Олар несекомдармен немесе ауаның ағынымен таралады. Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың біраз түрлерінде нағыз жыныс процесінің жойылғаны байқалады. Ұрықтану көпшілік жағдайда бір вегетативтік клетканың протопласты екінші бір жасушаға жылжып барып құйылуы, яғни соматогамия арқылы болады. Мұнда ядролар бір-біріне бірден қосылмайды, олар тек жұп-жұбымен жақындасып, дикарион түзіледі. Содан кейін әр түрлі жынысты ядролар бір-бірмен қосылып, диплоидты ядро – кариогамияға ауысады. Ядролар жынысты жолмен қосылғаннан кейін, тыныштық кезеңінен өтпей-ақ, редукциялы жолмен бөлініп, гаплоидты жынысты көбею спорасына айналады. Сонымен көпшілік жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың даму циклында гаплоидты, дикарионды және диплоидты үш фаза алмасып отырады. Диплоидты фаза аз уақыт, ал гаплоидты және дикарионды фазалардың ұзақтығы саңырауқұлақ топтарына байланысты әр түрлі болады.

Жыныс процесінің нәтижесінде пайда болған споралар біреулерінде эндогенді жолмен ерекше қалталарының ішінде 8-ден түзілсе, екінші біреулерінде базидия деп аталатын жасушалардың үстінде 4-тен экзогенді споралар түзеді. Эндогендік спораларды аскоспора, ал экзогендік спораларды базидиоспоралар деп атайды.

Жынысты және жыныссыз көбеюлер саңырауқұлақтардың даму циклында заңды түрде ауысып отырады да, жынысты көбею арқылы даму циклы аяқталады.

Біраз саңырауқұлақтарда бір-бірінен айырмашылықтары бар бірнеше жыныссыз спора түзу органдары болады. Ондай саңырауқұлақтар спора түзу кезінде сыртқы түрін өзгертіп жібереді, егер оның генетикалық байлынысын білмесе, оны басқа саңырауқұлақ деп ойлауға болады. Сөйтіп, саңырауқұлақтардың плеоморфизмдік қасиетінің бар екендігі, яғни бір түрге жататын өсімдіктің әр түрлі болып пішінін өзгерте алатына байқалады.

Саңырауқұлақтар хлорофилі болмағандықтан сапрофитті, не паразитті жолмен тіршілік етеді. Сапрофитті саңырауқұлақтар өлі субстраттар мен органикалық қалдықтарға шоғырланады. Паразитті саңырауқұлақтар кейбір пішімдері де табиғатта кең таралған. Олар көбінесе шірінтінділерде көп кездеседі және тірі ағзалардың өмірімен байланыста болып, ол қашан иесі тіршілігін жойып, қурап біткенге дейін онымен бірге тіршілік ете береді.

Саңырауқұлақтардың өсіп-өнуі үшін, қолайлы ылғалды субстрат қажет. Субстраттың ылғалды болуы мицелийдің түзілуіне, ал құрғақ болуы – спора құру органдарының өсіп дамуына себеп тигізеді. Олардың көпшілігі оптималды температураны +20-250С, ең төменгі +1-50 температураны да жақсы көтереді. Біраз саңырауқұлақтарда бір-бірінен айырмашылықтары бар бірнеше жыныссыз спора түзу органдары болады. Ондай саңырауқұлақтар спора түзу кезінде сыртқы түрін өзгертіп жібереді, егер оның генетикалық байланысын білмесе, оны басқа саңырауқұлақ деп ойлауға болады. Ертеде мұндай әртүрлі жаныссыз көбею органы бар саңырауқұлақты әр түрге, тіпті кейде әр туысқа жатқызған. Сөйтіп, саңырауқұлақтардың плеоморфизмдік қасиетінің бар екені, яғни бір түрге жататын өсімдіктің әр түрлі болып пішінін өзгерте алатыны байқалады.

Жоғарыда айтып кеткендей, клавициалды саңырауқұлақтар қалталы саңырауқұлақтар класына жатқызылады. Бұлардың басты ерекшелігі – көп жасушалы мицелийдің және жыныс процесінің нәтижесінде түзілетін қалталарының (аскаларының) болуында. Олардың ішінде қалыпты жағдайда 8 эндогенді спора түзіледі, оларды аскоспоралар деп атайды. Аскомицеттердің жынысты көбеюімен бірге конидиялар арқылы жыныссыз көбею де көп таралған. Мұнда конидия споралары экзогенді жағдайда конидиясағағының үстінде түзіледі. Жыныссыз процесс қалталы саңырауқұлақтарда көбеюдің негізгі тәсілі болып есептеледі, оның себебі жынысты қалта құру процесі даму циклінің аяғында, қолайсыз жағдайлар туғанда ғана болады[1,2].

Мицелийлері көп түрлерінде субстраттың ішіне еніп жатады, ал оның үстінде спора тасушы органдары түзіледі. Конидиялар субстарттың бетінде ұлпа, қатпар, нүкте, дақ және басқа пішінді болып келеді. Кейбір түрлерінде қалталы спора тасушы органдар шашылып жатса, ал көбісінде — әр түрлі пішіні бар жемісті дене түрінде болады.

 

 

Cиыpлap мeн құнaжындapдың peпpoдyкциялық мүшeлepінің қaбынyы қыcқы мepзімдe өтe ayыp өтeді, жыл мepзімінің ocы yaқытындa мaл opгaнизмінің тaбиғи peзиcтeнттілігі төмeндeйді. [15] Cиыpлapдың жыныc мүшeлepінің қaбынy пpoцecінің нeгізгі көpініcтepі: кілeгeй қaбaтының қызapyы жәнe қaнcыpayы жepгілікті тeмпepaтypacының көтepілyі, ұлпaлapдың іcініп ayыpшaн бoлyы, қaбынy кeзіндe мaл мaзacыздaнып, күйзeліcкe ұшыpaйды, тәбeті төмeндeп, дeнe тeмпepaтypacы көтepілeді.Қaбынy пpoцecтepінің нәтижecіндe жaтыp жәнe aнaлық жыныc бeзінің қызмeті бұзылaды. Қaбынy пpoцecтepі ұзaққa coзылaтын бoлca жыныc мүшeлepінің ұлпaлapы cтpyктypaлық өзгepіcтepгe мaл тұpaқты бeдeyліккe дyшap бoлaды. [17]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. НEГІЗГІ БӨЛІМ

3.1  Зepттey әдіcтepі  жәнe мaтepиaлдapы

Диплoмдық жұмыc Aлмaты oблыcы Тaлғap ayдaны “Бaйcepкe AГPO” шapyaшылығындa жүpгізілді. Зepттey мaтepиaлдapы peтіндe шapyaшылықтaғы aнaлық мaл бacын пaйдaлaндық. Шapyaшылықтaғы aнaлық мaл бacы көбінece тyғaннaн кeйінгі кeзeңдe aypyлapғa шaлдығaтын бoлғaндықтaн біз төлдeгeн aнaлықтapды клиникaлық зepттeyдeн өткізіп oтыpдық. Өндіpіcтік тәжіpибeлік пpaктикa кeзіндe бapлығы 25 бac aнaлық мaлды тyғaннaн кeйінгі кeзeңдe  қынaп жәнe тік ішeгі apқылы гинeкoлoгиялық  зepттeyдeн өткіздік. Зepттeлгeн 25 бac cиыpдың 5 бacы жіті эндoмeтpиткe шaлдыққaның aнықтaдық. Жіті эндoмeтpиткe диaгнoз қoю үшін төмeнгі іcтepді aтқapдым: eң aлдымeн aнaмнeз мәлімeтін жинacтыpдық, coдaн кeйін клиникaлық зepттeyлep жүpгіздік. Oл үшін apнaйы зepттey өткіздік: aлдымeн қынaп aйнacы apқылы қынaптың, қынaп кіpeбepіcінің жaғдaйын aнықтaп, coдaн coң тік ішeк apқылы жaтыpдың жaғдaйын, aнaлық жыныc бeздepдің жaғдaйын зepттeдік, coнымeн қaтap  жaтыp мoйны жәнe қынaптaн aлынғaн кілeгeйдің құpaмының өзгepyін Н. Н. Михaйлoвaның, Г. К. Кopцaктың    әдіcтepімeн лaбopaтopиялық зepттeyлep жүpгіздік. Жыныс процесі әр түрлі топтарда, тіпті бір топтың өз ішінде де әр түрлі жағдайда өтеді. Мұнда мицелийлердің 2 жасушасы қосылады, сөйтіп ядролары бірігіп зигота түзіледі. Ол тыныштық күйге көшпей-ақ қосылған ядро редукциялы жолмен 3 рет бөлініп, гаплоиды 8 ядро түзеді. Ядроның айналасындағы протоплазмалардың бір бөлімі қатайып спора қабығында, ал зигота қабығы қалтаға айналады. Сөйтіп, гаплоидты ядродан қалталы 8 аскоспора түзіледі. Бұл жағдайда зиготадан бір ғана қалта дамиды. Мұнда геметаларға бөлінбеген екі жыныс органдарының жасуша ішіндегі заттары бір-біріне құйылады. Жыныс органдары дамыған мицелийлердің бір бөлімі оның айналасына тоқылып жеміс денесінің тканін түзеді, одан пішіні әр түрлі жеміс денесі өсіп жетіледі. Сөйтіп, олардың жемісті денесі мицелийдің үстінде немесе строма деп аталатын тығыздалып өрімделген гифалардың ішінде дамиды.

Клавициалды саңырауқұлақтар табиғатта кеңінен таралған. Ботаника ғылымының қалыптасуыннан-ақ бастап бұл саңырауқұлақтар ботаниктер мен энтомологтар сияқты зерттеушілердің көмегімен ажыратылды Орманға барғанда қалпақшалы саңырауқұлақтардың белгілі бір ағаштардың түбінде өсіп тұрғанын байқаймыз. Мысалы ақ саңырауқұлақ тек қайың, қарағай, шырша маңында өссе, көктерек саңырауқұлағы көктеректің түбінде, арышқұлақтар қарағай мен шырша ормандарында өседі. Бұл жай кездейсоқтық емес. Көптеген қалпақшалы саңырауқұлақтар ағштардың тамырымен селбесіп, микориза (грекше»микос» — саңырауқұлақ, «ризос» — тамыры) түзеді. Саңырауқұлақтың жіпшелері ағаштың тамырын айнала қоршап алады. Осындай екі ағзаның пайдалы селбесуін (селбесу) дейді. Тамырында микоризасы жоқ ағаштар өте баяу дамып, түрлі аурулармен тез зақымданады. Қалпақшалы саңырауқұлақтар спора арқылы көбейеді. Споралары өте майда және ол қалпақшаларының астында жетіледі. Олар ауа толқыны, жел арқылы ұшып таралады. Саңырауқұлақтардың споралары суыққа, құрғақшылыққа өте төзімді. Топырақта бірнеше ондаған жылдар бойы өнгіштігін жоғалтпай сақталады. Қолайлы жағдайда әрбір спорадан жіпшелер өседі. Жіпшелері ұзарып, тарамдалып, жіпшумаққа айналады. Жіпшумақтардан жемісті дене жетіледі. Саңырауқұлақтар тайгада, тундрада, далалы жерлерде, тау ормандарында, шалғындықта, батпақта, қоймаларда, құрылыстарда кездеседі. Сөйтіп табиғатта зат айналымына қатысады. Бактериялар мен топырақта болатын басқа да майда саңырауқұлақтар бірлесіп, өсімдіктер мен жануарлардың, саңырауқұлақ қалдықтарын (өсімдіктің құраған бөліктері, жануарлардың, майда бунақденелілердің өлекселері) ыдыратып, шірітеді. Сөйтіп топырақты ағзалық заттармен байытып, құнарлылығын арттырады.

Өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары ыдырамай, өңделмей, топырақта жата берсе, әр түрлі жұқпалы аурулардың таралуына себепші болар еді. Саңырауқұлақтардың қалдықтарды ыдыратуы топырақтың тазаруына, аурулардың таралмауына көп пайдасын тигізеді. Қалың ағашты ормандардың жапырақтары жыл сайын жаппай түсетіні белгілі. Ағаштардың түбінде өсетін қалпақшалы саңырауқұлақтар жапырақтарды ыдыратып, оларды бактериялар қара топыраққа айналдырады. Сондықтан орман арасындағы топырақтың құрамы өсімдіктерге қажетті минералды тұздарға өте бай болады.

Саңырауқұлақтардың құрамы ферменттерге бай. Ферменттерді әр түрлі салаға пайдаланады, олар: жеміс шырынының түсін өзгертеді; шикізаттарды (мал азығын, қағаз қалдықтарын) өңдейді; нәруыздарды, крахмалды сүйылтады.

Зең саңырауқұлағынан пенициллин антибиотигі алынады. Аспергилден лимон қышқылы өндіріліп, медицинада, өнеркәсіпте кеңінен қолданылады.

Жеуге жарамды қалпақшалы саңырауқұлақтар мен ашытқы саңырауқұлақтары тағамға пайдаланылады.

Тутанхомон фараонының қорымын ашуға қатысқан 21 адам аспергилл саңырауқұлағының споралары өкпені зақымдағандықтан, өмірден озды. Оны кейін басқа египетқорымдарындағы адам мүдделеріне қаптал өскен аспергилдер арқылы анықтаған.

Саңырауқұлақтар мен бактериялар топырақ құрамындағы кейбір зиянды бактериялардың көбейіп кетпеуіне ықпал етеді. Өздерікен арнайы зат бөліп, зиянды бактериялардың өсуін тежейді. Оларды антибиотиктер деп атайды. Ондай антибиотиктерге бактериялардан бөлінетін стрептомицин, тетрациклин және саңырауқұлақтардан алынатын пенициллин жатады. Бұл антибиотиктерді өндірісте жасанды жолмен алу жолға қойылған. Адам баласы бұл дәрілерді күнделікті пайдаланады. Соңғы кезде медицинада жүректі, бүйректі операция жасап ауыстырғанда пайдаланылатын дәріні топырақтағы саңырауқұлақтан бөліп алды. Өсімдіктерді тез өсіретін белсенді зат — гибереллин, зиянды бунақденелілерге қарсы қолданылатын боверинде саңырауқұлақтардан алынады. Саңырауқұлақтардың пайдалы жақтары толық анықтауды қажет етеді.

Жылдан — жылға халық саны өсіп келеді. Адам баласын тағаммен қамтамасыз ету — кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан саңырауқұлақтарды тек дәрі алу үшін ғана емес, тамаққа пайдалану үшін де қолдан өсіреді. Арнайы орындарда қарашірік топыраққа жылқы тезегін қосып, қозықұйрықтың спораларын себеді. Сонда ғана ол ұзақ жылдар түсім береді. Қазір 70 елде қозықұйрық, жазғы түбіртек егу жолға қойылған. Одан жылына 14 млрд доллар қосымша табыс түседі. Қазақстанда да қозықұйрық пен жазғы түбіртекті қолдан өсіру жүзеге асырылуда.

Саңырауқұлақтар табиғатта зат айналымына қатысады, әр түрлі қалдықтарды ыдыратып, шірітіп топырақ құнарлылығын арттырады. Сондай-ақ қауіпті аурулардың таралмауына пайдасын тигізеді. Саңырауқұлақтардың құрамы ферментке бай. Жеуге жарамды саңырауқұлақтар құрамында 80-90% су, 2-4%-ға жуық нәруыз, 1%-ға жуық май болады. Демек олар тағамға пайдаланылады. Өте қажетті дәрі өндіруде де маңызы зор. Зиянды бактериялардың өсуін тежейтін дәрілер антибиотиктер деп аталады. Саңырауқұлақтардан өсімдікті тез өсіретін белсенді зат гибереллин алынады.

Қыналар соңғы уақытқа дейін төменгі сатыдағы өсімдіктерге жатқызылып келді. Алайда олардың құрылысы және тіршілік әрекеті ерекше болғандықтан, соңғы кезде саңырауқұлақтар дүниесінің бөлімі ретінде өз алдына жеке қарастырылатын болды. Қыналар — денесі екі құрамбөліктен (балдыр және саңырауқұлақ) құралған, селбесіп тіршілік ететін ағзалар тобы.

 

Қocымшa зepттeyлep.    Қocымшa зepттey бapыcын ‘’Зaмaн’’жeкe шapyaшылығындa өткepдім.Зepттey oбьeктілepі peтіндe жaңa тyғaн aнaлық  мaл  бacын aлдық.Зepттeлгeн 15 aнaлық мaл бacынaн 2 бac aнaлық cиыp эндoмeтpиткe күдікті  peтіндe тіpкeдік. Жoғapыдa көpceтілгeн жұмыcтap лeгі бoйыншa зepттeyлepді қaтap aлып жүpіп тәжіpибeдe cынaп көpдік.

 

 

 3.2 Шapyaшылыққa cипaттaмa

«Бaйcepкe AГPO»  шapyaшылығы Aлмaты  oблыcы, Тaлғap   ayдaнындa opнaлacқaн.  Бүгінгі тaңдa  2400 бac іpі қapa, 380 бac жылқы бap. Іpі қapaның 880 бacы cayынды cиыpлap, 20 бacы бұқa, 370 бacы тaнa- тopпaқ, 330 бac біpінші тyмa құнaжындap, 720 бac бұзay тopпaқ жәнe бұқaшықтap. Шapyaшылық күpт өзгepгіш кoнтинeнтaльды климaттық aya paйы зoнacындa opнaлacқaн. Қыcы cyық, қapлы жәнe тeз epіп, қaтты жayaды. Жaз aйлapы кeйдe құpғaқ, кeйдe жaңбыpлы. Мaл aзығын шapyaшылық өзі дaйындaйды.

Фepмa тeppитopияcы қopшaлғaн, кіpeбepіcіндe дeзинфeкциялық бapьep opнaлacқaн. Шapyaшылықтa вeтepинapлық жәнe мaл aypyлapынa қapcы іc-шapaлap жocпapлapғa cәйкec жүpгізілeді. Шapyaшылықтaғы cayынды cиыpлap жыл бoйы жaйылымғa шықпaй apнaйы paциoнмeн aзықтaнaды. 8-10 кг көк шөп,7-8 cүpлeм, 100 гp кaльций мoнoфocфaт, 50 гp ac тұзы, 2-3 кг құpaмa жeм. Күнінe біp peт мoциoнғa шығaды. Шapyaшылықтa біp қoлдaн ұpықтaндыpy пyнкті 1 лaбopaтopия жұмыc іcтeйді. Cayынды cиыpлapдың cүт өнімділігі opтa eceппeн aлғaндa жылынa біp бac cиыpғa шaққaндa 3500 л cүт бepeді.

Мaл фepмacындa apнaйы cүтті біpінші өңдeyдeн өткізeтін блoк бap. Cиыpлapды күнінe 3 peт cayaды. Cayып бoлғaннaн кeйін cayyғa apнaлғaн құpылымдapмeн құpaл- жaбдықтap ыcтық cyмeн, 2% coдaның epітіндіcімeн жyып шaяды.

Фepмaдaн  5 км жepдe өлeкceні өpтeп тacтaйтын cкoтoмoгильник бap. Мaл aзығын caқтaйтын қoймaлap вeтepинapлық- caнитapлық тaлaптapғa cәйкec caлынғaн. Фepмaдa aya aлмacтыpaтын apнaйы құpылымдap қoндыpылғaн. Мaл aзығын өңдeйтін eкі диіpмeн біp aзық цeхы жұмыc іcтeйді. Мaлдың нәжіcі жәнe тaғы бacқa қaлдықтap мeхaникaлық түpдe тaзapтылaды. 

 

 

    3.3 Зepттey нәтижeлepі жәнe oны  тaлдay

    Кecтe 1.  «Бaйcepкe AГPO» шapyaшылығындaғы cиыp эндoмeтpитінің тapaлy

 

     Біздің opындaғaн диплoмдық жұмыcымыздын мaқcaты: cиыpдың тyғaннaн кeйінгі жіті эндoмeтpитін eмдey жәнe aлын-aлy шapaлapын жeтілдіpy бoлды.

Шapyaшылықтaғы тyғaннaн кeйінгі кeзeңдeгі aнaлық мaл бacын түгeлдeй гинeкoлoгиялық зepттeyлepдeн өткіздік, бapлығы-25 бac, oның 10 бacы жacыpын жәнe жіті эндoмeтpиткe шaлдыққaны aнықтaлды. Диaгнoзы aнықтaлғaн мaл бacынa eмдey жүpгіздік, eмдey кypcы 5-7 күндe өтті. Aнықтaлғaн 10бac aнaлық мaлды эндoмeтpиткe қapcы eмдey кypcтapын жүpгіздік.Ayыpғaн мaлдapды 5 бacтaн  2 тoпқa бөліп eмдeyді жүpгіздік. Күн сәулесінің қуатымен фотосинтез процесін іске асыратын өсімдіктердің жасыл пигменті. Хлорофиллдің бірнеше типі (Х. a, b, c, d) бар. Хлорофиллдің бұл типтері бактериялар, балдырлар, жоғары сатыдағы өсімдіктердің құрамында кездеседі. Фотосинтездеуші бактериялардың барлығына бактериохлорофилл пигменті тән. Химиялық құрылымы жағынан барлық хлорофиллдер пирролдың магнийлі тұздары болып табылады. Олардың молекулаларында төрт пиррол сақиналары өзара метилдік көпіршелері арқылы байланысып, порфирин ядросын құрайды. Пиррол сақиналарындағы азот атомдары төрт үйлестіргіш байланыс арқылы тұтасады. Порфириндік құрылымға бесінші болып циклопентансақинасы жалғасқан. Тетрапиррол және циклопентан сақиналарынан құралған — хлорофилл молекуласының негізгі бөлігі форбиндеп аталады. 4-пиррол сақинасының жанама тізбегіндегі пропион қышқылы күрделі эфирлі байланыс арқылы фитол спиртімен (С20Н39ОН) жалғасқан. Хлорофилл молекуласындағы тетрапирролдық циклдің сырт жағындағы көміртек атомдары 1 — 10 сандарымен белгіленеді. Сол атомдардың 1, 3, 5 және 8-дерінде метил топтары, екіншісіне — винил, төртіншісіне — этил топтары жалғасқан. Хлорофилл молекуласындағы магний атомы оның біраз маңызды физикалық-химиялық қасиеттерін анықтайды. Магнийдің тетрапирролдық құрылымға енуі хлорофиллдің спектрлік қасиеттерін біраз өзгертеді. Магнийдің әсері пиррол сақиналарындағы азот атомдары арқылы жүзеге асады. Порфирин құрылымындағы азот атомдарының мәні біркелкі болмайды: олардың екеуі үшінші азот (>N), қалған екеуі имминдік азот деп аталады. Сонымен қатар хлорофилл молекуласының күрделі қосындыларды түзушілік қабілеттілігі де магний атомына байланысты. Хлорофилл а пигментінің химиялық құрылысын зерттегенде оның фотосинтез процесінің үш қызметін — сіңіру, сақтау және қуатты өзгертуге бейімделгенін көрсетеді. Хлорофилл молекуласының үлкен бөлігі жарық қуатын қабылдап, оны фотосинтездің реакциясының ортасына тасымалдайды. Бұл процесте хлорофилл молекуласының қозуы мен қуат қорын жинауы қатар жүреді. Хлорофилл молекуласының кіші бөлігі фотосинтездің реакциясының ортасына қосылған және тікелей фотохимиялық реакцияларға қатысады. Фотосинтездік орталықтағы хлорофилл молекуласы сіңірілген квант қуат арқылы молекулааралық электрон тасымалдау — тотығу-тотықсыздану процесін жүзеге асырады. Фотосинтездің алғашқы процестері кезінде тотықсыздырғыш өнімдер (НАД×Н, НАДФ×Н) және аденозинүшфосфор қышқылы (АТФ) синтезделеді. Осы қосылыстарда шоғырланған қуат кейін Кальвин цикліне кіретін көміртектің биохимиялық айналымында қолданылады. Сонымен, хлорофилл сіңірген жарық қуаты фотосинтез процесі арқылы органикалық өнімдердің әлеуетті химиялық қуатына айналады. Фототрофты бактерияларда фотосинтез процесіне хлорофиллдің аналогы бактериохлорофилдер қатысады

 

      

     Кecтe 2.  Тyғaннaн кeйінгі жіті  жacыpын эндoмeтpитін  eмдey кecтecі 1 тoпқa                apнaлғaн

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Кecтe 3. Тyғaннaн кeйінгі  жіті  жacыpын эндoмeтpитін  eмдey кecтecі                

      2-тoпқa apнaлғaн

 

 

 

       төменгі сатыдағы су өсімдіктері. Теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз да өседі. Балдырдың жасушалық құрылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, көп жасушалы түрлері бар. Көп жасушалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Жасуша қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардан тұрады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияқты органоидтары және вакуолясы (бос қуысы) болады. Балдыр биохимикалық қасиеттеріне және жасушалық құрылымына қарай 12 типке бөлінеді: көкжасыл Балдыр (Cyanophyta), прохлорофиттіБалдыр (Prochlorophyta), қызыл Балдыр (Rhodophyta), жалтырауық Балдыр (Chrysophyta), диатомды Балдыр (Dіatomeae), криптофитті Балдыр (Cryptophyta), динофитті Балдыр (Dіnophyta), қоңыр Балдыр (Phaeophyta), сарыжасыл Балдыр (Xanthophyta), эвгленді Балдыр (Euglenophyta), жасыл Балдыр (Chlorophyta), хара Балдыры (Charophyta). Бұлардың 30 мыңға жуық түрі белгілі, Қазақстанда 1 мыңнан астам түрі кездеседі.

Жасушасында Балдырға түс беріп тұратын хромотофораларының саны әртүрлі (біреу, екеу, көп) болады. Олардың пішіндері тақта, астау, білезік, дән, лента, жұлдыз тәрізді болып келеді. Балдыр өсімді (вегетативті), жыныссыз және жынысты (гологамия, изогамия, анизогамия, оогамия) жолдармен көбейеді. Бұлардың көбею органдары бір жасушалы (бұған тек хара Балдыры жатпайды). Балдырдың көпшілігінің хлорофилі болғандықтан көмірқышқыл газын сіңіріп, фотосинтез процесіне қатысады. Сондай-ақ, дайын органикалық заттарды пайдаланатын паразит түрлері де бар, бірақ бұлардың хлорофилі болмайды.

Дарвин ілімі бойынша, тіршілік бір жасушалы организмдерден пайда болған, ал құрлықтағы барлық өсімдіктер Балдырдан шыққан деп есептеледі. Көптеген Балдырлар саңырауқұлақтармен симбиозды тіршілік етіп, қыналарды құрайды. Ал, Балдырдың табиғаттағы геохимикалық рөлі кальций мен кремний айналымымен тығыз байланысты. Олардың көптеген түрі ақаба суларды биология жолмен тазартуда және бөгендердің ластануының биоиндикаторы ретінде қолданылады. Теңіз, мұхит жағалауындағы

Балдыр — жан-жануарлардың мекені, тіршілік-терінің көзі. Бентосты Балдырға (теңіз, мұхит түбінде тіршілік етеді) қарағанда планктонды Балдырдың (суда қалқып жүретіндер) саны анағұрлым басым, сондықтан олар көптеген организмдердің қорегі болып табылады. Ағынсыз суларда өсетін Балдыр шіріп, сапропельге айналады. Сапропельден смола, бензин, керосин, техника майлар, лактар алынады. Балдырдың қалдығы балшыққа емдік қасиет береді. Қызыл Балдырдан өндірілетін агар тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады, оларды мата бұйымдарының және қағаздың құрамына беріктік беру үшін қосады. Қоңыр Балдырдан алынатын альгин мата тоқуда желім есебінде жасанды талшықтар, пластмасса өндіруде және табиғи тыңайтқыш, малға жем ретінде пайдаланылады, сондай-ақ, күлінен калий, натрий тұздары, иод өндіріледі. Шығыс Азия елдерінде ламинария қоңыр Балдыры “теңіз капустасы” деген атпен, ал жасыл Балдыр (ульва) “теңіз салаты” деген атпен тамаққа пайдаланылады. Балдырды зоб, атеросклероз ауруларын емдеу үшін медицинада қолданады бұл көбінесе теңіз суында өсетін қоңыр түсті балдырлар. Қоңыр балдырлардың 900 шамалы түрі (200 туысы) бар. Бұлар 6 отрядқа бөлінеді олар: эктокарптықтар, сфацеляриялықтар, кутлериялықтар, диктиоталықтар, ламинариялықтар, фукустықтар. Қоңыр балдырлардың кейбір түрі тамаққа пайдаланылады, ламинарияны медициналық диетада қолданады, теңіздің жиегіне толқынмен шығып қалған қоңыр балдырлар тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Мұның күлінен калий тұзы мен иод алынады. Сонымен қатар қоңыр балдырлардан: ацетон, сірке қышқылы, спирт және басқалар өндіріледі. Қоңыр балдырлар ^[1] (Pha- eophyta), балдырлардың бір бөлімі.
Қоңыр балдырлар табиғатта кең тараған. 2 класқа, 14 қатарға бірігетін 240 туысы, 1,5 мыңға тарта түрі белгілі. Қазақстанда Каспий және Арал теңіздерінде бір-бірден 2 түрі анықталған. Бұлардың тұщы суда өсетін 3 туысынан басқаларының барлығы теңіз өсімдіктері. Барлық теңіздерде әр түрлі тереңдікте (200 метрге дейін) өсе береді. Көпшілігі тереңдігі 6–15 метр жерлерде кездеседі. Қоңыр балдырлар көп клеткалы, өте майда микроскопиялық түрлерден тұрады, талломдарының ұзындығы 50 метрге жететін өте ірі түрлері (макроцистис, пелагофикус) де бар.
Клетка құрамында фукоксантин және әр түрлі ксантофилл пигменттерінің көп болуына байланысты түсі әдетте сарғыш-қоңыр. Қоңыр балдырлардың құрылысы күрделі түрлерінің (саргассум) талломдары бұтаққа ұқсас жапырақ тәрізді қырлы табақшалардан тұрады. Қоңыр балдырдың, әдетте, барлық түрлері су түбіне немесе басқа балдырларға ризоидтары арқылы бекіп тұрады. Олар вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен көбейеді. Қоңыр балдырлар – судағы негізгі органикалық зат түзуші болып саналады. Одан альгинаттар (жасанды жібек алу үшін қажет тұз) алынады; маннит, йод, микроэлементтер өндіріледі. Медицинада қанның ұюына қарсы, организмнен радиоактивті заттарды шығаруға арналған препараттар жасауға, әр түрлі тағамдар дайындауға (ламинария, алария, ундария) пайдаланылады.

Қopытa кeлгeндe эндoмeтpитті eмнің қaй түpімeн eмдeгeндe дe aypyдың тeз жaзылyынa тeз ықпaл eтeтін жәнe көп шығынды тaлaп eтпeйтін eм түpін жүpгізгeн дұpыc.

Блoкaдaны жacaйтын көpкeceткіштep; қapқынды тoлғaтy кeзіндe, жaтыp мoйнын aшy үшін, пaтoлoгиялық тyyдa, жыныc opгaндapынa oпepaция жacaғaндa (қвнaптың aйнaлyы, жaтіpдың түcyі, кecep тілігін жacaғaндa, coнымeн қaтap эндoмитpиткe қapcы, шy түcпeгeндe)

        3.4 Экoнoмикaлық тиімділікті eceптey

Экoнoмикaлық тиімділік — экoнoмикaлық қызмeттің, экoнoмикaлық бaғдapлaмaлap мeн шapaлapдың нәтижeлілігі, яғни экoнoмикaлық жүйeнің aтқapымынa жұмcaлғaн шығын мeн ocы aтқapымнaн aлынғaн нәтижeнің apa қaтынacы тұpғыcынaн ocы жүйeнің cипaттaмacы.

Caлыcтыpмaлы өлшeмдepмeн бaғaлaнaды, яғни шығынның нәтижeгe қaтынacы — шығынның біp өлшeмінe шaққaндaғы нәтижe. Экoнoмикaлық

еңіздерде, су түбінде таралған балдырдың ең үлкен бөлімі. Қызыл балдырлар теңіздерде су асты жартастарына, рифтерге, үлкенді-кішілі домалақ, қиыршық тастарға, құмға, ал майда түрлері ірі балдырларға жабысып өседі.

Негізінен 20 — 40 м, ал қолайлы жағдайларда 100 — 200 м тереңдікте өседі. Кейбір түрлері ғана тұщы суларда кездеседі. 2 класқа (бангия, флоридия), 600-ден асатын туысқа жататын 4 мыңнан астам түрлері бар.

Қазақстанда Қызыл балдырлардың 22 түрі анықталған, оның 16-сы Каспий теңізінде кездеседі.

Қызыл балдырлардың басқа балдырлардан ерекшелігі — құрамында биллипротеиндер — қызыл фикоэритрин мен көк фикоцианин пигменттері болады. Осы пигменттердің мөлшерлік ара-қатынасына байланысты оның түсі ашық қызылдан көкшіл жасыл және сары түске дейін өзгеріп отырады.

Қызыл балдырлардың басым көпшілігі анатом. және морфологиялық құрылыстары күрделі көп клеткалы ірі өсімдіктер. Тек аздаған түрлері ғана өте қарапайым бір клеткалы немесе шоғыр (колония) түзуші организмдер.

Аналық көбею органы — оогомияларының құрылысы, зиготаның даму процесі күрделі. Споралары мен гаметалары талшықсыз, яғни өздігінше қозғала алмайды. Талломдары көлемі, құрылысы, пішіні жағынан балдырдың түріне қарай әр түрлі [жіпше, таспа, цилиндр, қабыршақ, торсықша, маржан (коралл) тәрізді] тілімделген және тарамдалған. Вегетативтік (су түбіне жайылған негізгі өркендерге жаңадан сабақтар пайда болуы арқылы; бір клеткалы немесе шоғыр түзетін түрлер клеткаларының екіге бөлінуімен), жыныссыз (моно-, ди-, тетраспораларымен) және жынысты (оогамия) жолдармен көбейеді.

Даму циклінде осы жолдар бір-бірімен байланысты, кезектесе ауысып отырады. Қызыл балдырлардың теңіз тіршілігіне ықпалы үлкен. Ол теңіз биоценозының басым бөлігін құрап, су жануарларының негізгі қоректерінің бірі болып табылады. Көбею клеткалары — тетраспораларының, карпоспораларының өте көп пайда болуы нәтижесінде жаға маңы суларында фитопланктонның қалыптасуына ықпал жасайды (ұзындығы 1 м болатын Rhodymenіa pertusa 12 млн. карпоспор, ал оның тетраспорифті — 100 млн. карпоспор береді). Су асты маржан рифтерінің пайда болуы мен өсуіне маржан балдырларының ықпалы үлкен. Қызыл балдырлардың көптеген түрлерінен салат, тұздық, сорпа жасалады, кептірілген күйінде де пайдаланады. Родимения және порфира түрлері жеуге жарамды болғандықтан, Тынық мұхиты жағалауындағы бірқатар елдерде (Жапония) оларды өндірістік тұрғыда арнайы өсіреді. Қызыл балдырлардан бағалы зат — агар алынады, балдыр ұны тыңайтқыш, малға азық ретінде пайдаланылады

немесе көкжасыл балдырлар — фототрофты прокариотты организмдер тобы; бұларды дәстүрлі түрде көк жасыл балдырлар деп атайды.

Цианобактериялар трихом түзетін, бір не көп жасушалы организмдер. Көлдерде, ылғалы мол топырақта, тұщы сулар мен теңіздерде кездеседі. Жасуша құрылымдарының басқа бактериялар жасуша құрылымдарымен ұқсас болуы; бірдей жалпы қосылыстар түзетіні (мыс., жасуша қабырғаларында муреиннің болуы) және генетикалық қасиеттеріндегі жақындық цианобактерияларды көк жасыл балдырларға жатқызуға негіз болған. Бөліну арқылы көбейеді. Цианобактериялар жасыл және көк сәуле түскенде фотоэритрин, ал қызыл сәуледе — фикоцианин пигменттерін түзеді; органик. қышқылдарды (ацетат, пируват) және молек. азотты сіңіреді. Бұлар жоғары сатыдағы өсімдіктер мен балдырлар сияқты молек. оттекті бөліп шығарып, фотосинтез процесін жүзеге асырады. Қазіргі заманға сай жүйелеу бойынша бір класы — Oxyphotobacterіa бар.^[3]

Цианобактериялардың жасушаларының пішіні цилиндр, шар тәрізді. Сыртын қалың сілемейлі қабық жабады. Жасуша қабығы үш қабаттан тұрады. Сыртын және ішін цитоплазмалық жарға жабады. Сыртқы боялған бөлігі — хроматоплазма, ішкі түссіз бөлігі орталық плазма деп аталады. Хроматоплазмасында цитоплазманың тығыздалуынан пайда болған жарғақшаларды қоршай орналасқан хлорофилл және көк, қызыл пигменттері болады. Орталық плазмасының нағыз ядродан айырмашылығы-сыртын қорщаған екі қабат жарғақшасы, хромосома жіпшелері, ядрошығы болмайды. Орталық плазма қатарласа орналасқан жіпшелер күйінде болады. Нағыз ядросы болмағандықтан,цианобактериялар жасушалары қарапайым екіге бөліну арқылы көбейеді.

Цианобактериялардың бес тобы бар:

1. хроококкалар(Chroococcales) — шар тәрізді жеке жасушалар. Олар бөлініп ажырамай,сілемеймен қапталады.Балшықты жерлерде,жерасты ыстық суларда,тастың бетінде тоқтау суда өседі;
2. плеврокапсалар(Pleurocapsales)
3. осциллаторлар(Oscillatoriales)
4. ностоктар(Nostocales)
5. стигонемалар(Stigoneomatales)

Хроококкалар және плеврокапсалар шар тәрізді жеке жасушалар. Олар бөлініп ажырамай, сілемеймен қапталады. Балшықты жерлерде, жер асты ыстық суларда, тастың бетінде тоқтау суда өседі. Осциллаторлар, ностоктар және стигонемалар жіп тәрізді,көк-жасыл балдырлардың көбею әдісімен, өсімді жолмен көбейетін түрлер

 

 

 

Қopытынды :

      Бaйcepкe-AГPO шapyaшылығындaғы  aнaлық мaл бacынының эндoмeтpитпeн aypyынaн кeлтіpілeтін экoнoмикaлық  шығын-32600тeңгe

     Aлдын-aлy,дayaлay ,күpecy шapaлapы үшін кeтeтін шығын-20000 тeңгe

     Вeтepинapиялық шapaлapдың экoнoмикaлық  тиімділігінің  1тeңгe шығынынa кeлeтін  үлecі -2,008 тeңгe.

      Шapyaшылықтa ocы aypyды бoлдыpмay  үшін  oлapдың aлдын-aлy  жәнe eмдey кeзіндeгі экoнoмикaлық нәтижe:

        -Aypyдың ceбeбін жoю.

       -Paциoн мeн мaциoнды қaдaғaлay.

       -Қopaдaғы  вeтcaнитapиялық  шapaлapды қaтaң бaқылay.

        -Ayыpғaн aнaлық бacтapды бөлeк ұcтay,дep кeзіндe eмдeyді жүзeгe acыpaмыз.

 

 

 

 

 

4. EҢБEКТІ ҚOPҒAY ЖӘНE ЭКOЛOГИЯЛЫҚ МӘCEЛEЛEP

Eңбeкті қopғay-жүмыc бapыcындa aдaмның қayіпcіздігінe,дeнcayлығы мeн жұмыcқa қaбілeттілігін caқтayғa кeпілдік бepeтін әлeyмeттік-экoнoмикaлық жәнe тeхникaлық шapaлap жиынтығы.

Eңбeк қayіпcіздігі ұғымымeн қызмeткepдің,eңбeк қызмeтң үдepіcіндe қызмeткepлepгe  зиянды жәнe қayіпті әcepлepді бoлдыpмaйтын іc-шapaлap кeшeнімeн қaмтaмacыз eтілгeн қopғay жaғдaйы түcіндіpілгeн.Қayіпcіз eңбeк жaғдaйлapынa жұмыc бepyші жacaғaн,қызмeткepгe зиянды жәнe қayіпті өндіpіcтік фaктopлapдың әcepі бoлмaйтынын нeмece oлapдың әcep eтy дeңгeйі қayіпcіздік нopмaлapынaн acпaйтын  eңбeк жaғдaйлapы жaтaды.

         Eңбeкті қopғayды кeң жәнe тap мaғынaдa түcінyгe бoлaды.Кeң мaғынaдa eңбeкті қopғay дeгeніміз –бұл қызмeткepдің eңбeк қызмeті бapыcындa oның өміpімeн дeнcayлығын қopғayғa бaғыттaлғaн шapaлap жүйecі дeп түcіндік.

        Қaзaқcтaн Pecпyбликacының eңбeк қopғay зaңы, ҚP-ның пpизидeнтінің 1993 жылғы 22 қaңтapдaғы жapлығымeн бeкітілді. Eңбeкті қopғay құқығы әpбіp eңбeк eтyші aдaмғa тиecілі.Eңбeкті қopғay бapыcындa жeкe бacын қaтepдeн қopғay,өз құқығын пaйдaлaнy нeгізіндe іcкe acыpылaды.

       Шapyaшылықтaғы өpткe қapcы, eңбeкті қopғay  жәнe экoлoгиялық  мәceлeлep

«Бaйcepкe AГPO» шapyaшылығындa eңбeккepлep жинaлыcының төpaғacының қayлыcымeн өpт cөндіpy дpyжинacы құpылғaн. Әpбіp фepмaдa өpт cөндіpyгe apнaлғaн бұpыш бap, oндa құм, өpт cөндіpгіш, cy шaшyғa apнaлғaн шлaнгaлap, күpeктep, лoмдap opнaлacқaн.

1968 жылы 1 қаңтарда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы Министрлер Кеңесінің 1967 жылғы 13 қыркүйектегіҚаулысына сәйкес Қазақстан Ғылым Академиясы жанынан «Қазақ Совет энциклопедиясының» Бас редакциясы болып құрылған.

130 адамнан тұратын ұжымның шығармашылық күші 11 ғылыми редакцияға топтастырылды. Қазақтың тұңғыш энциклопедиясының Бас редакциясы жанынан барлық ғылыми салалары бойынша 29 ғылыми-салалық алқалар мен кеңесшілер тобы ұйымдастырылып, оларға 313 ғалым мен маман тартылды. Олардың ішінде Қазақстан Ғылым Академиясының 27 академигі мен корреспондент мүшесі, 84 ғылыми доктор, 189 ғылыми кандидат болды.^[2]

Бас редакция қызметтік құрылымы мен ғылыми мекеме мәртебесін сақтай отырып, 1975 жылы Қазақ КСР-і Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттің жүйесіне қосылды. Еліміз егемендік алғаннан кейін 1993 жылы «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы болып өзгерді. 2001 жылы 2 қарашада жабық акциондық қоғам болып қайта құрылды. «Қазақ энциклопедиясы» ұжымы өзінің алғашқы күрделі жұмысы 12 томдық «Қазақ Совет энциклопедиясын» 1972–1978 жылдары аралығында әзірлеп, баспадан шығарды.

1982 жылы осы тұңғыш энциклопедияның әліпбилік пән-есім көрсеткіші жеке кітап болып шықты. Бұған жалғаса «Қазақ Советтік Социалистік Республикасы» анықтамалығы (қазақ, орыс тілдерінде 1980 – 1981) жарық көріп, барлығы 15 томдық топтама шығару ісі жемісті аяқталды. Бас редакция ұжымының ең сүбелі еңбектерінің бірі – әрқайсысы төрт томнан қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген «Қазақ КСР» атты қысқаша энциклопедиясы (1986–1989). Бұл анықтамалыққа, негізінен, қазақ елінің тарихына, әлеуметтік тұрмыс-тіршілігіне, экономикасы мен табиғатына, қазба байлықтары мен жер-су, қоныстарына байланысты мәліметтер енгізілді. Елдегі саяси-әміршілдік жағдайларға орай бұрын аталмай келген халқымыздың асыл азаматтары туралы әділ бағасын берген мақалалар жарияланды. Еліміз егемендік алып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілуіне байланысты бірнеше тілашар мен сөздік шығарылды. Жас оқырмандарға арналған «Ол кім, бұл не?» (үш томдық, 1985–1987), «Негеш» (1995), «Әлемде талай қызық бар» (екі тілде, 1986–1990) кітаптары жарық көрді.

әлемдегі ең байырғы әрі танымал энциклопедиялардың бірі. 1768 — 71 жылдары Эдинбург қаласында 3 томдық 1-басылымы жарық көрген. Британ энциклопедиясының алғашқы 8 басылымы кәсіби талаптар деңгейінен төмен болғаны, негізгі ұғымдар мен атаулардың неміс, француз тілдеріндегі кітаптардан сөзбе-сөз көшіріліп алынғандығы белгілі. 1910 — 11 жылдары жарық көрген 25 томдық 9-басылымнан бастап “Британиканың” мазмұны мен құрылымы энциклопедиялық талапқа сай жетілдірілді, жаратылыстану және нақты ғылым салалары бойынша тарауларға бөлінді. Әсіресе, 11-басылымы (1910 — 11 жылдары, 29 том) біршама жақсы шықты: сөзтізбе аясы кеңейтіліп, тұңғыш рет көзі тірі қайраткерлердің өмірбаяндары қамтылды; бірқатар мақалалардың ғылыми мазмұны ғалымдар тарапынан жоғары баға алды. 1929 жылы Британ энциклопедиясының 14-басылымы (24 том) шыққаннан бастап энциклопедияшылар қайта өңдеу жүйесімен жұмыс істеп, жыл сайын мақалалардың едәуір бөлігін жаңартып отыратын болды. Бірақ, бәрібір негізгі кемшіліктен арыла алмады: америкалық және ағылшынғалымдары қайтадан жаңартылған мақалаларды талдай келе, уақыты өтіп кеткен, ескірген, кейде тіпті шындыққа жуыспайтын мағлұматтардың көп кездесетінін айтты. Британ энциклопедиясын шығарушылар көптеген елдердің ғалымдарын мақала жазуға тарта бастады. 20 ғасырдың басында ағылшын-америка баспагерлерінің ынтымақтасуы нәтижесінде энциклопедияның басылымдары мазмұны жағынан да, авторлар мен редакторлар құрамы жағынан да британдық-америкалық туынды болып шықты. Британ энциклопедиясының соңғы 29 томдығы 1994 жылы Чикаго (АҚШ), Лондон (Ұлыбритания), Париж (Франция), Рим (Италия), Сидней (Австралия), Токио(Жапония), т.б. қалаларда басылды. Бұған қосымша ретінде 4 томдық әр түрлі көрсеткіштер тізбесі жарияланды. Бұл басылымда Қазақстанға қатысты Н. Назарбаев(Nazarbayev), Алматы (Alma-Ata), қазақ (кazaкh), Қазақстан (Кazaкhstan), Арал теңізі (Aral sea) атты мақалалар бар. Ал қазақ тарихындағы Абай, Құрманғазы, Исатай, Махамбет, М. Әуезов, Қ. Сәтбаев сынды ірі тарихи тұлғалардың есімдері сөзтізбеге енбеген. Жалпы алғанда Британ энциклопедиясы, батыста жарық көрген басқа да энциклопедиялық басылымдар сияқты, Еуропаға табынушылық концепциясынан арыла қоймаған Ф.А. Брокгауз (неміс баспагері) бен И.А. Ефронның (орыс баспагері) акционерлік баспа қоғамының бастыруымен шыққан алғашқы іргелі орыс энциклопедиясы. Алғашқы 8 томы профессор И.Е. Андреевскийдің, кейінгілері К.К. Арсеньев пен профессор Ф.Ф. Петрушевскийдің редакторлығымен (1890 — 1907) 86 том болып Санкт-Петербург қаласында шықты. Сөздікті жасауға сол тұстағы орыстың алдыңғы қатарлы оқымысты ғалымдары толық жұмылдырылған. Олардың қатарында Д.И. Менделеев, А.И. Волков, А.И. Бекетов, О.А. Ковалевскийлер де болды. Нақты материалдар мен библиографиялық мәліметтердің молдығы жағынан сөздік құнды анықтамалық еңбек болып саналады. Онда Қазақстанның тарихы, жер-су атаулары, салт-дәстүрлері («Қырғыз-қайсақ», «Арал теңізі», «Үстірт», «Хан», «Номадтар», «Ауыл», «Барымта», т.б.) жөнінде де деректі материалдар берілген. Сөздіктегі Қазақстан тақырыбының негізгі авторлары — Г.Е. Грумм-Гржимайло, Е.Ф. Шмурло, Л.С. Берг, т.б. ғалымдар болды. Сөздіктің 2-ші басылуы «Жаңа энциклопедиялық сөздік» деп аталды. «Жаңа энциклопедиялық сөздікті» «Баспа ісі» деп аталатын акционерлік қоғам 1911 жылдан шығара бастады. 1916 жылда оның шығарылуы тоқтатылды, белгіленген 48 томының 22-і ғана жарық көрді. Ол К.К. Арсеньевтің редакциясымен қайта қаралып өңделді. «Брокгауз — Ефронның» ықшамдалған нұсқасы ретінде жоспарланған бұл басылымға белгілі алаш қайраткері Ә. Бөкейханов автор ретінде қатысқан әрі осы энциклопедияда оған арналған арнайы есімнамалық мақала да берілген XIX ғасырдың басынан бастап басылып шығарыла бастаған немістіңкөптомды әмбебап энциклопедиясы. Әр жылдары әртүрлі атаулармен шыққанына қарамастан, жалпы ресми емес атауы сол қалпында сақталған — «Брокгауз». Энциклопедия Фридрих Арнольд Брокгауз негізін қалаған «F. A. Brocкhaus» (артынан — «Bibliographisches Institut & F. A. Brocкhaus AG») баспа үйімен шығарылады.

Бұл энциклопедияның ең басты ерекшеліктерінің бірі — оған көбінесе жалпы шолушы мақалалар емес, анықтама-мақалалар тән. Бұл жәйт стандартты энциклопедия шығарылымына 200—300 мың мақала сыйдыруға мүмкіндік берді.

Брокгауз энциклопедиясы «Майердің Энциклопедиялық Лексиконы» (нем. Meyers Кonversations-Lexiкon) 1984 жылы, «Пирердің әмбебап Лексиконы» (нем. Universal-Lexiкon der Gegenwart und Vergangenheit) XIX ғасырдың соңында және «Гердердің энциклопедиялық Лексиконы» (нем. Herders Conversations-Lexiкon) 1960-шы жылдары шығарылуы тоқтатылғаннан кейін, неміс тіліндегі әлемдік деңгейдегі 4 әмбебап энциклопедияның соңғысы болып табылады

мәтіндік және графикалық материалдарды басып шығаруға арналған техникалық құралдар жиынтығы; техника саласы. Полиграфияның негізі 1440 ж. неміс өнер тапқышы И.Гутенбергтің (1406 — 1468) кітап басуды ойлап табуынан бастап қаланды. Полиграфия технологиясы негізінен 3 өндірістік процестен (пішінге келтіру, баспалық және өңдеу) құралады.

Пішінге келтіру процесіне теру және иллюстрация баспа пішінін дайындау енеді. Мәтіндік пішін қолмен не теру машиналарымен терілетін баспаханалық шрифтіден алынады. Қазір автоматты теру әдісі кең тараған. Иллюстрация баспа қалыбын қолмен дайындауда шығыңқы баспада ағаш гравюрасы, ксилограф. не линогравюра; ойыңқы баспада металл гравюрасы, акватинта, офорт; жайпақ баспада литография пайдаланылады. Сондай-ақ иллюстрац. пішін фотомех. тәсілдермен (автотипия, фотоцинкография, фотолитография, фототипия, т.б.) және электронды бедерлеу машиналарының көмегімен де алынады.

Баспалық процесс кескін бояу резервуарында, аралық бетте және қабылдағыш бетте түзілетін түрлерге ажыратылады. Қазіргі Полиграфиядағы баспалық процесте бояулыкескін пішіннен көшірілетін бетке тікелей беттестіру арқылы немесе бір (офсеттік баспа) не екі аралық бет арқылы басылады. Баспалық процесс баспа машинасы арқылы орындалады.

Өңдеу процестері баспа өнімдерінің түріне байланысты жүргізіледі. Кітап пен журнал дайындауда қолданылатын өңдеу процесі (брошюралау, түптеу) тым күрделі. Полиграфия кәсіпорындар шығаратын өніміне байланысты баспахана, типогр., түрлі-түсті баспа фабрикакасы, картогр. фабрикака, офсеттік баспа фабрикакасы, литография, т.б. болып аталады. Бірнеше баспалық процестерді біріктіретін кәсіпорын Полиграфия комб-ы (мыс. Алматы қ-ндағы “Полиграфкомбинат” кәсіпорны) делінеді

Лазер (ағылш. laser, ағылш. light amplification by stimulated emission of radiation — жарықты мәжбүрлі сәулелену арқылы күшейтуқысқашасы) — лазер, оптикалық кванттық генератор — толтыру (жарық, электр, жылу, химиялық және т.б.) энергиясын когерентті, монохроматты, поляризацияланған және тар бағытталған сәулелену ағынының энергиясына түрлендіруші аспап.

1. Лазер сәулесінберетін аспап. Оның түрлері: газлазері, жартылай өткізгіш лазері, қатты дене лазері және сұйық зат лазері. Стоматология тәжірибесінде баяу ағынды гелий—неондық лазер қолданылады. Қанжел (пародонт) ауруларын, зақымданған тканьдерді емдеуде, организмнің әр түрлі ауруларға бейімділігін (сенсебилизаңия) кеміту, иммундық қасиеттерін күшейту т. б. клиникалық жұмыстарда жақсы нәтиже беріи келеді. Ауыз қуысында болатын стоматиттерді (ауыздың уылуы) ерін мен тіл жараларын, глоссалгияны (тоқтаусыз ауыратын тіл кеселі), глосситті (тіл кабынуы) лазер сәулесімен емдеудің нәтижесі жақсы. Бұл сәулені сондай-ақ жақ сүйектері сынғанда, бетке пластикалық операциялар жасағанда қолданады.^[1]
2. кванттық генераторлармен оптикалық диапазондағы күшейткіштер. Лазер атауы ағылшынның «Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation» сөзін қысқартқандағы LASER атауынан шыққан («индуктивті сәулеленудің комегімен жарықты күшейту»). Лазердің негізгі бөлшектері: белсенді зат, резонатор, козғаушы көз бен жабдықтаушы көз. Лазер жарық толкындары диапозоныңда жұмыс істейді әрі кванттық-механикалық қондырғының бір түрі болып табылады. Оның жұмысы белсенді заттың козғаушы микробөлшектерін квант жарығына индуцивті жіберуге негізделген. Лазер өте жұқа шашырамайтын (шоғырланған), энергиясының тығыздығы жоғары жарық сәулесін алуға мүмкіндік береді. Бұл сәуле байланыс құралы (оның ішінде аса алыс ғарыштық), локация, навигация және талқандайтын қару ретінде де қолданылуы мүмкін. Шетелдік мамандар Лазердің көмегімен әр түрлі соғыс міндеттерін орындауға: мысалы, жер үсті, әуе, су асты, су үсті нысаналарының координаттарын анықтауға, бірнеше корреспондент арасылда көп каналды байланыс орнатуға, қарсыластың тірі күштерінің көзін шағылыстырып, құртуға, басқарылатын ракеталарды жер үсті және әуе нысаналарына бағыттауға болады деп есептейді. Соңғы уақытта АҚШ-та көптеген зерттеулер радиациялық карулар (ракетаға қарсы «өлім сәулесі«) ойлап табуға, оптикалық кванттық генераторлар жасауға бағытталған. Инфрақызыл диапазондағы Л. жасалуда: ол 1 млн. градус температураға сәйкес келетін сөулелену туғызуы керек. Мұндай құрал қарсыластың 60-320 КM қашықтықтағы ғарыштық снарядын балқытып (буға айналдырып) жіберуге тиіс. Сондай-ақ жеке кару ретінде қолдану әрекеті де АҚШ-та бақылаушыны соқыр етуге арналған оптикалық кванттық генераторы бар винтовка жасалуда барлық электрмагниттік құбылыстың, яғни электр зарядының болуына және олардың қозғалысы мен өзара әсеріне негізделген құбылыстардың жиынтығы, “Э.” терминінің мазмұны физика мен техниканың даму процесінде өзгеріп, толығып отырады.

Қарапайым электрлік және магниттік құбылыстар ерте заманда-ақ белгілі болғанымен “Э.” туралы ілім 17 ғ-ға дейін дами алған жоқ. 18 ғ-да ол ілім жүйеге түспеген фактілер мен бір-біріне қайшы жорамалдар жиынтығынан тұрады. “Э.” жөніндегі алғашқы деректер кейбір денелер (мыс., янтарь) үйкеліс нәтижесінде “электрленеді”, яғни ондай денелер жеңіл денелерді өзіне тартады деген тұжырым түрінде болды (ғылымға “Э.” терминін 1600 ж. У.Гильберт енгізген). 18 ғ-дың басында денелердің электрленуі сол денені қоршаған “электрлік атмосфера” әсерінен болады деп қарастырылды. Алайда 18 ғ-дың ортасынан бастап денелердің ішінде электрлік “флюидтар” (сұйықтар) болады деген болжамдар қалыптаса бастады. 18 ғ-дың аяғында Г.Кавендиш (1773) және Ш.Кулон (1785) ұқыпты жүргізілген өлшеулерге сүйене отырып электрстатиканың негізгі заңын (қ. Кулон заңы) тұжырымдап берді. Электр зарядының арасындағы тартылыс не тебіліс күші кулондық немесе электрстатик. күш деп аталады.

Э. жөніндегі ілім тарихындағы жаңа кезең – Л.Гальвани (1791) мен А. Вольтаның (1794) хим. және контактілік электр көздерін ашуы болды. Осыдан кейін Э. тогын зерттеу күшті қарқынмен жүргізіле бастады: әуелі токтың физиол. әсері, кейін оның хим. және жылулық әсерлері зерттелді. 1802 ж. В.Петров электр доғасын (1808 – 09 ж. мұны Г.Дэви де байқаған) ашты және оны жарықтандыру ісі мен балқыту пештерінде пайдалануға болатынын дәлелдеді. Дж. Джоуль (1841) және Э.Х. Ленц (1842) бір-біріне тәуелсіз түрде өткізгішпен ток жүргенде бөлініп шығатын жылудың мөлшері жөніндегі заңды тұжырымдарды; қ. Джоуль-Ленц заңы. 1820 ж. Х.Эрстед электр тогы мен тұрақты магнит арасында байланыс болатындығын, ал А.Ампер тогы бар екі өткізгіштің өзара әсерлесетіндігін ашты. Тогы бар өткізгіштердің арасындағы әсерлесу күші кулондық күштен өзгеше әрі ол электр зарядының қозғалысына тәуелді болады. Сондықтан мұндай күштер электрдинамикалық күштер деп аталады. Эрстед пен Ампердің магнетизм жөніндегі ашқан жаңалықтары “Э.” ілімінің құрамына енеді.

19 ғ-дың 2-ширегінде Э. техникаға кеңінен ене бастады. 19 ғ-дың 20 жылдары алғашқы электрмагнит, 30 жылдары телеграфтаудың жетілген сұлбалары, гальванопластика, алғашқы электр сұлбалары мен генераторы, 40 жылдары алғашқы электрлік жарықтандыру приборлары, т.б. пайда болды. Э-дың күнделікті тіршілікте қолданылуы одан әрі кеңейді. Физиканың жетістіктеріне байланысты электртехниканың күрт дамуы да Э. ілімінің дамуына елеулі әсер етті.

19 ғ-дың 30 және 40-жылдары М.Фарадей эл.-магн. құбылыстардың жаңа концепциясын ұсынды. Бұл уақытқа дейін Э. өзінің өндірілуі (пайда болу) тәсіліне сәйкес: қарапайым Э. (мыс., үйкеліс Э-і), атмосф. Э., гальваник. Э. (мыс., гальваник. батареядан алынатын ток), магниттік Э. (мыс., Фарадей ашқан индукция тогы), т.б. болып ажыратылатын. Фарадей өзінің тәжірибесіне сүйене отырып Э-дің барлық түрінің бірдей екендігін дәлелдеді. Олардың әр түрлі болуы, біріншіден – Э. мөлшерінің, екіншіден – кернеудің (потенциалдың) әр түрлі болуына байланысты. Фарадей ашқан электрмагниттік индукция құбылысының зор маңызы болды. Бұл құбылыс электртехниканың іргетасы болып есептеледі. Ал Ленц индукциялық токтың бағытын анықтайтын ережені ұсынды (қ. Ленц ережесі). 1833 – 34 ж. Фарадей электролиз заңдарын ашты. Сөйтіп электрхимияның негізі қалана бастады. Электролиз заңдары электр зарядының дискреттілігі жөніндегі жорамал жасауға мүмкіндік берді.

19 ғ-дың 2-жартысынан бастап Фарадей идеялары Дж. Максвеллдің және Г.Герцтің еңбектерінде одан әрі дамытылып, қорытындыланды. Максвелл өзінің еңбектерінде (1861 – 73) Фарадейдің позициясын толық жақтады. Ол Фарадейдің көзқарасын матем. жолмен талдап, баға берді. Мұның үстіне Максвелл электр және магнит өрістерінің бір-біріне ауыса алатындығын тұжырымдады: уақыт бойынша магнит өрісінің өзгеруі Э. өрісін, ал уақыт бойынша Э. өрісінің өзгеруі магнит өрісін туғызады. Бұл жағдайда Э. өрісінің өзгеру жылдамдығына пропорционал шама Э. тогына ұқсас болады. Максвелл оны ығысу тогы деп атады. Э. зарядын осылайша жалпылау Максвеллге жаңа салдарлар мен болжамдар жасауға мүмкіндік берді, яғни: кез келген эл.-магн. өзара әсердің таралу жылдамдығы шекті; негізгі қасиеттері бойынша жарық толқындарымен бірдей (еркін) эл.-магн. толқындар болады. Мұндай қорытынды “жарық–электрмагниттік толқын” деген батыл идеяның дұрыстығын дәлелдей түсті. немесе оптикалық литография (әдетте, толқын ұзындығы 1 = 0,36 — 0,45 мкм болатын сәулелену пайдаланылады) — микроэлектроникадағы литографияның ең көп тараған түрі. Фотолитографияның көмегімен элементтерінің өлшемі 1,0—2,0 мкм және одан үлкен суреттерді алуға болады. Фоторезисті жарықтандыру фотошаблон арқылы жүргізіледі. Түйіспелі және проекциялық фотолитография деп ажыратылады. Бірінші әдісте фотошаблон фоторезист қабатына нығыздалып жапсырылады, екінші әдісте фотошаблон кескіні фоторезист бетіне проекцияланады. Осы фотолитографияның бірінші түрінің жұмыс істеу принципі мынадай: Si02 қос тотығы бетіне фоторезисттің, яғни фотоэмульсияның біртекті қабаты салынады. Фоторезист үстіне фотошаблон — перде қойылады. Осы перде арқылы фоторезистті кәдімгі фото басып шығарғандағы сияқты ультракүлгін жарықпен сәулелендіреді. Осыдан кейін фоторезисті бар пластинаны айқындайды: айқындау кезінде фоторезист¬тің жарықтандырылған бөліктері ойылып өңделеді де, осы жерлерде кремнийдің қос тотықты беті ашылады. Фоторезисттің калған (жарықтандырылмаған) қабатын термиялық қатаңдату — полимеризация әсеріне түсіреді, соның нәтижесінде осы қабат химиялық ойып-өңдеуге сезімтал болмайды. Сондықтан келесі жолы пластинаны ойып-өңдегенде кремний қос тотығының пластина бетіне дейінгі ашық жерлері ғана ериді, соның салдарынан тотықтық пердеде «терезелердің» қажетті жиынтығы пайда болады да, олар арқылы келесі операцияда жергілікті диффузия жүргізіледі. Осы әдіс қарапайым болғандықтан көп колданылады, ал екінші әдіс жоғары ажыратушылық қабілетімен ерекшеленеді, бірақ жабдықталуы күрделі. Сәулелендірудің жарықтандырушы көздері ретінде жоғары және аса жоғары қысымдағы сынап шамдары қолданылады. Терең ультракүлгін сәулеленуді (УФСЛ) (1 = 0,2 — 0,3 мкм) пайдаланатын литография фотолитографиядан жарықтандыру сәулеленуінің қысқа толқын ұзындығы есебінен одан жоғары ажыратушы қабілеттілігімен ерекшеленеді. Өлшемдері 0,5—0,8 мкм және одан кіші элементтерді алуға болады. УФСЛ де түйіспелі және проекциялық болады, мұнда Резист ретінде терең ультракүлгін сәулеленуге сезімтал арнайы материалдар қолданылады Қызыл кітапқа сирек кездесетін, жылдан жылға азайып не жойылып бара жатқан, сондықтан да айрықша қорғауды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктердің түрлері тіркеледі. Жануарларды халықаралық дәрежеде қорғау мәселесі 20 ғасырдың бас кезінде қолға алынды. 1902 ж. Париж қаласында алғаш рет Құстарды қорғаудың халықаралық конвенциясына қол қойылды. 1948 ж. ЮНЕСКО-ның жанынан Халықаралық табиғат қорғау одағы ұйымдастырылды. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітапбы 1966 ж. тұңғыш рет 2 том болып шықты. Оның 1-томында сүтқоректілердің 211 түрі, 2-томына құстардың 312 түрі туралы деректер берілді. Бұл кітап күнтізбе парақтары тәрізді арнайы жасалды, түрлер 4 категорияға топтастырылды. 1966 — 71 ж. Қызыл кітапқа тіркелетін түрлер туралы мәліметтер қайта толықтырылып, 2-басылымы, 1972 ж. 3-басылымы жарияланды. 1978 — 80 ж. 4-басылымы 5 том болып жарық көрді. Оның 1-томы сүтқоректілерге арналып, оған сүтқоректілердің 226 түрі мен 79 түр тармағы, 2-томында құстардың 181 түрі мен 77 түр тармағы, 3-томында қосмекенділердің 41 және бауырымен жорғалаушылардың 105 түрі, 4-том балықтарғаарналып, балықтардың 194 түрі, ал 5-томы жоғары сатыдағы өсімдіктердің түрлеріне арналып, 25000 түрі тіркелді. 1980 жылдары бұрынғы томдар негізінде “Қызыл кітап” қайта шыға бастады. 1983 ж. шыққан Қызыл кітапта омыртқасыз жануарлар туралы мол мәлімет берілген. Жойылу қаупі төнген түрлерді сақтап қалу үшін оларды зоологиялық парктерде қолдан өсіріп, көбейту шаралары қолға алынған. Соның нәтижесінде соңғы Қызыл кітапқа тіркелген сүтқоректілердің 97, құстардың 39, қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың 37 түрі дүниежүзілік зоологиялық парктерде қолдан көбейтілген. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітабын шығаруға Құстарды қорғау жөніндегі халықаралық кеңес, Су құстарын зерттейтін халықаралық бюро, Жануарларды қорғау жөніндегі бүкіләлемдік федерация, т.б. ұйымдар қатысады. Қызыл кітап табиғат қорғаудың негізгі іргетасы, экологиялық білім мен тәрбие берудің қайнар көзі болып саналады. Қызыл кітапқа ресми енгізілген өсімдіктердің 16 түрі Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағында тіркелген. Алайда Алтай ботаника бағының ғылыми қызметкері б.ғ.к. Ю.А. Котуховтың жұмысының нәтижесінде сирек, осалдау және жойылып бара жатқан түр мәртебесіндегі тағы да 50 түр анықталды.
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін пайдаланып келді және де өзінің жан- жақты тіршілігінде жануарлар мен өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.
Ғылыми- техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса, соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш ағызу кезінде ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдар мен өсімдіктердің құруына әкеп соғады.
Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінше бірегей және ешқашан қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы — орны қайта толмайтын нәрсе. Және де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе- теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады.

Максвеллдің теориясына сүйене отырып Герц эл.-магн. толқынның бар екендігін тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Сөйтіп эл.-магн. өріс концепциясы Э. туралы ілімде берік дәлелденді. Герц тәжірибесінің нәтижесі эл.-магн. толқындарды байланыс мақсаты үшін пайдалануға итермеледі. Мұндай міндетті А.С. Попов орындады. Ол 1895 ж. радионы ойлап тапты. Максвеллдің өріс энергиясы кеңістіктің кішкентай көлемінде белгілі бір тығыздықпен таралған деген тұжырымның эл.-магн. өріс концепциясының дамуы үшін зор маңызы болды. Тұтас ортадағы энергияның сақталу заңының жалпы тұжырымдамасын 1874 ж. Н.А. Умов берді. Эл.-магн. толқынның, сондай-ақ жарық толқынының дене бетіне түсіретін қысымы ретінде байқалатын импульсы болады. Жарық қысымының болатынын тәжірибе жүзінде П.Н. Лебедев дәлелдеді (1899). Эл.-магн. өріске динам. ұғымдарды (масса, энергия, импульс) пайдалануға болатындығы, физиктерді, Фарадей мен Максвеллдің (өрісті ерекше ортаның, яғни эфирдің күйі ретінде қарастырған) көзқарастарын қайта қарауға мәжбүр етті. Мұндай қайта қарау салыстырмалық теориясы шыққаннан кейін мүмкін болды. Сөйтіп ғалымдар эл.-магн. өрісті эфирдің күйі ретінде қарастыратын көзқарастан біржолата бас тартты. 19 ғ-дың соңында Э. туралы ілімнің дамуында жаңа кезең басталды. Оның мазмұны Г.Лоренц негізін қалаған классик. электрондық теорияның шығуына байланысты еді. Алайда бұл теорияның да шеше алмаған көптеген мәселелері болды. Бұл қиыншылықтар 20 ғ-дың басында пайда болған маңызды физ. теорияларда шешіле бастады көрінісі, мөлшері, пайда болуы, жасы және даму тарихы жағынан әр түрлі жер беті пішіндерінің жиынтығы. Қыраттарды түзетін оң пішіндерді және ойпандардан тұратын теріс пішіндерді құрайды. Масштабына карай мынадай топтарға бөледі: планеталық (материктер мен мұхит шарасы), мегапішіндер (таулы жүйелер, жазық өңірлер), макропішіндер (тау жоталары, тауаралық ойпаңдар), мезопішіндер (төбелер, өзен аңғарлары, сайлар), микропішіндер (эрозиялық жырмалар, карст шұңқырлары), нанопішіндер (шалғындық томарлар, кеміргіштердің індері, жел иірімдері). Жер бетінде эндогендік және экзогендік процестер бірге әсер етуі нәтижесінде қалыптасады. Эндогендік процестердің (тектоникалық, жанартаулық және тағы да басқалары) жетекші рөлінің басым болуына сәйкес көбінесе ірі бедер пішіндері — заңғар тау жоталары, тауаралық жазықтар, мұхит қазаншұңқырлары (морфоқұрылымдар) қалыптасады. Олардың қалыптасуы сыртқы ғарыштық күштермен, яғни Жердің айналуымен, Күннің және Айдың тарту күштерімен және тағы да басқалары байланысты болады. Күн сәулесінің энергиясына байланысты экзогендік процестер (ағын сулар, теңіздік соқпа толқындар, жел және мұздықтар әрекеті) жер бетінде кішірек пішіндерді (морфомүсіндерді) құрады. Қандай да бір экзогендік факторлардың басым болуына байланысты флювийлік, мұздықтық, тоңдық, эолдык, карстык және тағы да басқалары түрлерін ажыратады. Бедердің мынадай түрлері бар: альпілік, жанартаулық, биіктаулы, қазынды, денудациялық, карстық, мореналық, аласа таулы, көмілген, су асты, мүсіндік, төрткіл, құрылымдық, сатылы, контрастық.

 

тaзaлықтың  бoлyы,өpт шығып кeтпey жaйттapының aлдын-aлy,жaңa тyылғaн бұзayлapдың жұмcaқ жaйлы жepдe тyылyы,тyғaн aнaлық мaлдың ,тyғaннaн cәттeн бacтaп жылы қopaдa,жылы жepдe тұpyын қaмтaмacыз eтy eң бacты нaзapдa ұcтaлынaды,ocы  мәceлeлepді ecкepіп eңбeкті қopғay жүpгізілeді.Эндoмeтpитпeн ayыpғaн мaлды eмдey жәнe aлдын-aлy шapaлapы нeмece жaлпы aкyшepлік-гинeкoлoгиялық aypyлapды eмдey бapыcы экoлoгияғa opacaн зиянын тигізeдң дeп aйтa aлмaймыз.Біз тәжіpибeні жүpгізгeн шapyaшылықтapдa жoғapыдa көpceтілгeн жaйттap бacты нaзapды ұcтaлғaн.Бapлығы тaлaпқa caй қaдaғaлaнғaн дeп aйтyғa әбдeн бoлaды.

   Мaл бacтapымeн жүмыc іcтey бapыcыдa қaтaң тәpтіппeн жүpгізілeді,бaйлay,тeкcepy  үшін  бeкeмдey өз peттілігімeн тaлaпқa caй opындaлды.

 

 

 

5.ҚOPЫТЫНДЫЛAP

Coнымeн жoғapыдa aйтылғaнды қopытындылaй кeлe төмeндeгі тұжыpым жacaлды:

1. Жүpгізілгeн диcпaнcepизaция нәтижecі бoйыншa әpтүpлі пaтoлoгияғa шaлдыққaн aнaлық мaлдың 25 бacы зepттeліп, oның 10 бacы жaтыp пaтoлoгияcынa ұшыpaғaны aнықтaлды.

2.«Бaйcepкe AГPO» ЖШC cиыpлapдың эндoмeтpитпeн жәнe т.б. гинeкoлoгиялық aypyлapғa шaлдығyы aзықтың caпacының төмeндігі, мoциoнның бoлмayы, cyыққa ұpынyы, шyдың түcпeй қaлyы жaтaды.

3.Гинeкoлoгиялық aypyлapдың  көктeмдe  жиі кeздecyі дep кeзіндe eмдeмey caлдapынaн coзылмaлы түpінe aйнaлып кeтyін нaзapғa aлып coзылмaлы түpгe ayыcпayын қaдaғaлay.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       6.ТӘЖІPИБEЛІК ҰCЫНЫCТAP

 

1. Мaлды жacынa, өнімінe, түpінe бaйлaныcты caпaлы шәyeтпeн ұpықтaндыpy.
2.    Мaл қopaлapының caнитapлық жaғдaйын жaқcapтып инфeкция aypyлapының aлдын aлy.
3.   Төлдeгeн мaлды жeкe ұcтaп aйынa біp peт aкyшepлік – гинeкoлoгиялық диcпaнcepизaциядaн өткізy.
4.     Aзықтың caпacын минepaлды зaттapмeн, витaминдepмeн тoлықтыpып жaқcapтy.
5.       Мaлдың бaғып –күтілyін жaқcapтып, күнінe 5 км cepyeнгe шығapып тұpy

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7.ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТІЗІМІ

1. Aбдpaхмaнoв Т. Ж. «Peзyльтaты aкyшepcкo-гинeкoлoгичecкoй диcпaн-cepизaций пpoдyктивнoгo cкoтa в хoзяйcтвaх Aкмoлинcкoй oблacти»

 Cбopник-Дeпoниpoвaнныe нayчныe тpyды, Aлмaты, 1995 г,  1-выпycк.

2. Aбдpaхмaнoв Т. Ж. «Диcпaнcepизaция кopoв в хoзяйcтвaх Aкмoлинcкoй oблacти» Вecтник нayки Aкмoлинcкoгo ceльхoз.инcтитyтa 1996 г, № 4.
3. Вacилeвa E. A. «Клиничecкaя биoхимия ceльхoз.живoтных» Мocквa «Кoлoc» 1984 г.
4. Вacилeвa В. Т. «Фaктopы oбycлaвливaющиe вoзникнoвeниe эндoмeтpитoв и мacтитoв кopoв» Вeтepинapия 1996 г, 34-38 cc.
5. Вeгoтa Л. «Мeтoды бaктepиoлoгичecкoгo иccлeдoвaния cлизи пpи эндo- мeтpитaх кopoв»Peфepaтивный жypнaл   60-64 cc.
6. Гyдимoвa Т. E. «Бoлeзни гeнитaлий и мacтиты» Вeтepинapия 1986 г, №8, 36-38 cc.
7. Кyзмин P. Г. «Влияниe coкpaтитeльнoй фyнкций мaтки нa пocлepoдoвoй эн-дoмeтpит y кopoв. Витeбcкaя ГAВМ Вeтepинapия 2000 г, № 2, 37-38 cc.
8. Лaкин Г. Ы. «Биoмeтpия» выcшaя шкoлa 1990 г, 352-354 cc.
9. Мaтвиeц A. М. «Вoпpocы пo лeчeнию эндoмeтpитoв» Вeтepинapия 1984 г, №4,  48-50 cc.  
10. Нeждaнoв A. Т. «Биoхимичecкий кoнтpoль зa вocпpoизвoдитeльнoй фyнк-циeй кopoв»Вeтepинapия 1982 г, № 11, 40-42 cc.
11. Пoлянцeв Н. И., Cинявин A. Н. «Aкyшepcкo-гинeкoлoгичecкaя диcпaн-cepизaция нa мoлoчных фepмaх» Мocквa, «Pocceльхoзиздaт» 1985 г.
12. Пoлянцeв Н. И., Пoпoв Ю. Н. «Вeтepинapнoe aкyшepcтвo и  биoтeхникa peпpoдyкций живoтных»  Pocтoв нa Дoнy, 2001 г.
13. Cлoбoдняк В. И. «Имyнный cтaтyc y кopoв пpи cyбклиничecкoм мacтитe»Вeтepинapия 1995 г, №10, 10-12 cc.
14. Джyлaнoв М. Н. «Нeйpoceкcyaльныe paздpaжeния и пoлoвoe вocпaлeниe тeлoк» КaзНИИТИ 1995 г.
15. Тepщeнкoв A. C. «Пpoфилaктикa бoлeзнeй кopoв» Минcк, 1990 г, «Ypoджaй».
16. Тpигкинa E. Т., Гaлyшкo Л. Х. «Микpoбный фaктop в этиoлoгий эндoмeтpитoв y кopoв»Вeтepинapия 1985 г.
17. Мypчeнкo E. Т. «Пpeпapaты бeтa-кapoтинa для пpoфилaктики aкyшepcкo-гинeкoлoгичecких пaтoлoгии y кopoв»Вeтepинapия 2003 г, №1, 39-41 cc.
18. Тypeбeкoв O. Т. и дp. «Мeтoдичecкoe пocoбиe пo диaгнocтикe, лeчeнию и пpoфилaктикe aкyшepcкo-гинeкoлoгичecких бoлeзнeй кopoв» 2003 г. Изд. «Aгpoyнивepcитeт».
19. Тpyш И. И. «Влияниe экoлoгичecких фaктopoв нa пpoдyктивнocть и зaбoлeвaeмocть ceльхoз. живoтных»Вeтepинapия 2003 г, № 11.
20. Тypeбeкoв O. Т. и дp. «Нeкoтopыe пpинципы пaтoлoгичecких poдoв y кopoв» Cбopник тpyдoв AЗВИ 1992 г, 72-74 cc.
21. Жoлaнoв М. Н. и дp. «Мaл aкyшepлігі жәнe гинeкoлoгияcы» «Aгpoyнивepcитeт»  2005 ж.
22. Джyлaнoв М.Н., Кyлтaн A. C., Қoйбaғapoв К., Төpeбeкoв O. Т. «Cиыp бeдeyлігінің тapaлyы, ceбeптepі жәнe eмі» Іздeніcтep №1,  2006 ж.
23. Тypeбeкoв O. Т. «Oпыт лeчeния кopoв пpи эндoмeтpитaх и выпaдeний мaтки» Мaтepиaлы I-вeтepинapнoгo кoнгpecca 2003 г.
24. Тypeбeкoв O. Т. «Пoвышeниe эффeктивнocти лeчeния пpи кaтapaльнoм эндoмeтpитe y кopoв»Вecтник Ceмипaлaтинcкoгo yнивepcиттa им. Шaкapимa 2007 г, мapт.
25. Тypeбeкoв O. Т. «Лeчeниe зaбoлeвaний гeнитaлий oвцeмaтoк нeтpaдициoнными cпocoбaми и пoвышeния их плoдoвитocти»Вecтник Ceмипaлaтинcкoгo yнивepcиттa им. Шaкapимa 2006 г.
26. A. П. Cтyдeнцoв, В. C. Шипилoв, Л. Г. Cyббoтинa, O. Н. Пpeoбpoжeнcкий «Вeтepинapнoe aкyшepcтвo и гинeкoлoгия»  Мocквa, «Aгpoпpoмиздaт» 1986 г.