Дипломдық жұмыс. Дебиторлық берешек есебі мен аудиті (АҚ «Қазқұрылыссервис» мысалында)

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ.

1.1 Дебиторлық берешектің мазмұны

1.2 «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» акционерлік қоғамының техника – экономикалық сипаттамасы

1.3 Ұйымның есеп саясаты

ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІ.

2.1 Дебиторлық берешек есебінің ұйымдастырылуы

2.2 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі

2.3 Басқа да дебиторлық берешектің есебі

ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК АУДИТІ.

3.1 Дебиторлық берешек аудитінің бағдарламасы, мақсаты

3.2 Дебиторлық берешек аудиті

3.3 Қоғамның дебиторлық берешегін талдау

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ

ҚОСЫМША

Кіріспе

Инвесторлар мен тапсырыс берушілердің сонымен қатар құрылысшылардың қызметтерінің қарқынды дамуына байланысты Қазақстан Республикасының құрылыс жағдайында құрылыс ұйымдарындағы бухгалтерлік есеп ақпараттарының дәйекті болуы мен оның тәуелсіз бақылануына сұраныс мердігерлер үшін де, тапсырыс берушілер үшін де өсіп келеді.

Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына дейін құрылыс кешенінде құрылысқа қатысушылардың арақатынасында СНиП, ГОСТ,СН, ТУ, т. с.с. экономикалық сауатты құқықтық-техникалық базасына негізделген, инвестицияны қолдануды, нақты өзіндік құн мен нормативті пайданың құрылуын және құрылыс шикізаттарын бақылау, олардың жүйелік есебін жүргізуге мүмкіндік беретін, жақсы қалыптасқан салалық жүйе орын алған.

Қазіргі мың құбырып өзгеріске ұшырап отырған нарықтың шарттарына сәйкес дебиторлық берешек есебі мен аудиті маңызды роль атқарады. Құрылыс жұмыстарын өндіру мен жоспарлаудың арнайы шарттарына байланысты (өндіріс бөлімшелерінің әртүрлі салаға бөлінуі, және жұмысшылардың қауыптілігі артық орындарда жұмыс істеуі, т.б) барлық ресурстардың ұтымды жүргізілетін есебі мен оның негізінде ұйымдастырылған ресурстардың қолдануына қатаң бақылау жүргізу ең тиімді құрал ғана емес, ресурстарды рационалды қолдану мен экономика режимін қажетті шарттармен қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі және айналым құралдарын қолдану арқылы өзінің жабдықтаушылық, өндірістік және тұрмыстық қызметін ұйымдастырады. Олар өзге де кәсіпорындармен келісімшартқа отыру арқылы іскерлік қатынасқа түседі. Шаруашылық қызмет барысында құрылыс компаниялары сатып алынған тауар (тұрғын үй объектілері, тағы басқадай құрылыс өнімдері) бойынша мердігерлер мен тапсырыс берушілер жасаған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері бойынша, тағы басқа заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысу жүргізіп отырады. Ұйымның берілген айналым құралдарынан қосымша алынған қаржы бойынша есеп айырылысу керектігі де туады. Сондықтан шаруашылық және қаржылық қызметінде дебиторлық берешекті өз уақытымен жабу және оның ұқыпты жүргізілген есебі маңызды орын алады. Сонымен қатар дебиторлық берешек өндірістік шаруашылық қызметінің ұйымдастырылуында да маңызды роль атқарады, өйткені есеп айырылысудың негізгі бөлігі қолма- қол ақшасыз жүргізіледі және қызметтер мен тауарлар есеп айырылысудан бұрын алынады, көрсетіледі. Дебиторлық берешектің туындауы, сәйкесінше олардың есеп және қаржылық есеп беруде пайда болуы біріншіден есеп жүргізілуінің қолданыстағы ережелері мен табысты мойындауда қолданылатын принциптеріне және екіншіден жоспарда күтілетін және алынған табыстың толық есебін жүргізумен және оған байланысты қаражаттың түсуі мен қаржылық құралдың қозғалысына жүргізілген бақылауға байланысты, үшіншіден қатаң бақылау жасаудың міндеттілігі салық органдарының салықтар мен салық салынатын табыс сомаларының деңгейіне тұрақты бақылау жүргізуінен туады.

Қаржылық есеп жүйесінде дебиторлық берешек есебі бойынша шоттар табысты реттеудегі тиімді құралдар болып саналады. Дебиторлық берешек пайда мен шығындар есебі мен ақша қозғалысы бойынша есепті байланыстырып отыратын тетік болып саналады. Дебиторлық берешектің мөлшерінің өсуі мойындалған табыстың барлығы ақшалай көрсеткіште емес екенін айтады. Қаржылық талдау аясындағы мамандар ақшалай табыстар мен ақшасыз табыстар арасындағы сәйкессіздік деңгейі өскен сайын сол табыстың сапасы төмен блады деп есептейді. Яғни дебиторлық берешек өзгерісі ұйым қызметінің қортындысын бағалауда негізгі ұғым болып табылады. Ең маңыздысы, табыстың әр түрінің пайда сапасына және ақша қаражаттың пайда болу көздері мен қозғалысына әсер етуін анықтау керек. Тек сонда ғана келешектегі ақша ағымдарының көлемін, мерзімін және анықталу дәрежесін болжауға негіз туады. Дебиторлық берешек есебінің мақсаты жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды дұрыс ұйымдастыру болып табылады. Бұл мақсаттан дебиторлық берешекті анықтау, оның өз уақтысымен және дұрыс рәсімделуін тексеру, дебиторлық берешектің қабылданған мерзімде табылуын қамтамасыз ету сияқты негізгі мәселелер пайда болады. Дебиторлық берешек аудитінің мақсаты — дебиторлық берешек сальдосының реалды екені жайлы тұжырым көрсету мен есеп айырысу және төлем дициплиналарын ұстау мүмкіндігін бақылау міндетінің көбеюі және аудиттелінетін субъектінің қаржылық жағдайының жақсаруы болып табылады. Дебиторлық берешек аудитінің міндетіне сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу операцияларына түгендеу жүргізу және дебиторлық берешектің синтетикалық және аналитикалық есебінің дұрыс жүргізілуін тексеру, күмәнді талаптар бойынша резервтердің қолданылуы мен қалыптасуының заңдылықтарға сәйкестілігін тексеру кіреді. Дипломдық жұмыста бухгалтерлік есептің қазіргі талаптарға сай ұйымдастырылуы мен дебиторлық берешек аудитінің жоспарға сай және тиімді болуына әрекет ететін әдістер де қарастырылған.

Дипломдық жұмыс АҚ «Қазқұрылыссервис» мәліметтері негізінде орындалған. Берілген дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты дебиторлық берешек есебі мен аудитінің және бухгалтерлік есеп және аудит жүйесінде құрылыс компаниялары мысалында анықтау және атқаратын ролін зерттеу.

Дипломдық жұмыстың алдына келесі міндеттер қойылады:

дебиторлық берешектің негізін ашу;
АҚ «Қазқұрылыссервистің» өндірістік және экономикалық қызметінің мазмұнын қарастыру;
Қоғамның дебиторлық берешек есебі мен аудитінің негізгі сұрақтарын қарастыру;
дебиторлық берешектерді талдау;
дебиторлық берешек бойынша анықталған кемшіліктерді жоюға кеңестер беру.

Берілген мәселелерді шешуде бухгалтерлік есеп пен аудиттің бағалау, екі жақты жазу, сараптау, бақылау, салыстыру сияқты көптеген әдістері қолданылады.

Нарықтық экономикадағы дебиторлық берешектің мәні мен маңызы.

1.1 Дебиторлық берешектің мазмұны.

Дебиторлық берешек дегеніміз – белгілі бір ұйым алдындағы басқа бір ұйымның, жеке азаматтың, тағы басқа дебиторлардың ақшалай түрдегі берешегі. Дебиторлық берешек әр түрлі операциялардың жүруі барысында көбіне несиеге тауарлар алғанда, қызмет көрсеткенде пайда болады. Дебиторлық берешек – ол сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздық міндеттемелері болып табылады. Олаға:

Алынуға тиісті қарыздар – сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің алынған тауар үшін, көрсетілген қызметтер үшін, жасалған жұмыстары үшін есеп айырысуы туралы ақпараттары.

Алынған вексельдер – белгілі бір соманы көрсетілген мерзімде, жөнелтілген тауарлар үшін төлеуді көрсететін жазбаша қарыз міндеттемелері.

Күмәнді қарыздар – көрсетілген мерзімде қайтарылмаған, сәйкес кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық берешектер;

Еншілес (тәуелді) серіктестіктерінің дебиторлық берешегі — Еншілес (тәуелді) серіктестіктерінің , бірлесіп бақыланатын тұлғалардың дебиторлық берешегінің есеп айырылысуы жайлы ақпарат;

Өзге де дебиторлық берешек – алынған тауарлы материалдық құндылықтар бойынша бюджетпен төленуге тиісті қосымша құн слығы, дебиторлық берешек бойынша пайыздарды есептеу және жабу, жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың есеп беруі бойынша дебиторлық берешек жағдайы, материалдық зияндар, қарыздар тағы басқа операциялар бойынша, жал міндеттемелері үшін берешектер жатады.

Негізгі капитал, қорлар, несие сияқты дебиторлық берешек ұйым үшін құралдарды үнемі қолданудың бабы болып саналады, және ол клиенттерді ынталандыруды кеңейтіп, нақты жақсы бәсеке тудыруға мүмкіндік береді. Төменірек біз пайдаланушыларға несие(дебиторлық берешек) беруді жабдықтаушылардың несиелерімен сәйкестендірусіз қарастырамыз.

Клиенттерді несиелендіру соммасы клиенттің қарыз міндеттемелерінен және төленбеген шоттарынан туады. Сонымен қатар оған клиенттерден алатын бағалы қағаздардан және кей талдаушылардың қосуы бойынша әлі мерзімі жетпеген дебиторлық берешектер де саналады. Дебиторлық берешек бойынша есеп айырылысу көбінесе келесі элементтерден тұрады:

Тұтынушылардың қарыз міндеттемелері + алынуға тиісті бағалы қағаздар + фактураланбаған шоттар + мерзімі өтпеген назарға алынған вексельдер = клиенттің қаржылық міндеттемелері және оларға байланысты шоттар. Баланстың өтімділігі жоғары бөлімінде көрсетілген вексельдер мен чектердің сомаларын енгізуге болады. Бұл жағдайларға сүйене отырып, дебиторлық берешек боынша тура ақпараттарды алатын боламыз.

Сонымен тұтынушыларды несиелеуді тек несиелендіру жасағаннан кейін ғана емес, фактураландырмаған үшін пайыздарды есептеу арқылы жабдықтауды жүргізеді.

Несие берілген мерзім ұзақтығы несие мерзімінің бір ғана бөлігіне созылады. Бірақ ол мынандай ішкі факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін:

— фактуралауды басқару

— төлеуге бағытталған бағалы қағаздарды жинау және тіркеуді басқару

— сұраныстың өсуін басқару.

Дебиторлық берешек субъектіге басқа заңды және жеке тұлғалардан түсуге тиісті қарыз сомасы. Оның пайда болуы субъектінің шаруашылық қызметіндегі объективті процесс болып табылады. Экономикалық мазмұны бойынша, дебиторлық берешек құралдары қаржылық активіндегі бір элементі болып табылады.Бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссия 1996 жылғы 8 қарашада «Қаржылық есептілікті дайындау мен таныстырудың концептуалды негізі туралы » №2 қаулысына сәйкес , дебиторлық берешек сияқты активтер субъектімен меншік құқығын қоса заңды құқық арқылы байланысқан. Ұйым активтеріне мүлік, мүліктік және мүліктік емес жеке құндылығы бар құқықтары жатады. ҚР Призидентінің Қаулысының №14 – ші 1995 жылы 26 желтоқсандағы №2732«Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар активтерді бағалау бабы активтер мойындалатын және қаржылық есептілікте бекітілген ақша сомасын анықтау әдісін көрсетеді. «Бухгалтерлік баланс және қарожылық есептердегі негізгі ашылымдар» №2 БЕС- да көрсетілген дебиторлық берешек ағымдағы, яғни бір жылда өтелетін және ұзақ мерзімдік болып бөлінеді.

«Табыстар» №5 БЕС — на сәйкес дебиторлық берешек тауар өткізу мен қызмет көрсету салдарынан пайда болады, және ол алынуға тиісті шоттар мен вексельдер арқылы анықталады. Дебиторлық берешек сонымен қатар есептілік кезеңіндегі жал төлемдерінен, пайыздар мен басқа да сомалардан тұрады.

Дебиторлық берешек заңды және қолданыстағы есеп түрлеріне және формаларына сәйкес болғанда ғана ағымдағы және нормаға сай деп есептеледі. Егер қарыз өз уақтысымен жабылмаса, нормаға сай емес болып есептеледі. Қарыздың талап ету мерзімі өтіп кеткенде талап ету құқығының ережесімен және заң бойынша қойылған талап ету бойынша анықталады. Дебиторлық берешек сатып алушылардың тауар мен қызмет көрсету үшін берешегі ұйымның негізгі қызмет барысында пайда болған, және басқа да қызметтерінің салдарынан пайда болған болып екіге бөлінеді.

Пайданы алу дебиторлық берешектің негізгі көзі болып табылады, өйткені өткізу бойынша төлемдер көбіне банктегі шоттарда есептеледі. Өнімді өткізу қортындысында пайда болған дебиторлық берешек басқа ұйым активтеріне көрсетілген талаптар болып есептеледі.

Дебиторлық берешекпен байланысты негізгі бухгалтерлік мәселе дебиторлық берешекті мойындау мен бағалау болып табылады. Дебиторлық берешекті қайтара білу дебиторлық берешек бойынша өлшеуге және есептілікке әсер ететін негізгі сұрақ болып табылады. Берешекті төлеу мүмкіндігі қарыз көрсетілді ме (мойындалған), және оның сомасы қандай (бағалау сұрағы) екеніне әсер етеді. Тауарды кредитке сату оның ашық шот бойынша есеп айырысу формаларынг қолдану арқылы, немесе несие туралы формальдық келісімшарт негізінде, мысалы, қаржылық міндеттеме- вексель арқылы іске асырылады. Қарыз міндеттемесі ережеге сүйене 60 күнге монтаж жасау жабдығын өткізу кезінде және айтарлықтай үлкен сомада операция жасалған уақытта беріледі.

Қарыз міндеттері ашық шот бойынша есеп айырысу сонымен қатар шеттен алып пайдалану мен несиеге қарыз алғанда да қолдануы мүмкін.

Қажет жағдайда ұйым ақша қаражаттарды мерзімі бітпей тұрып алуына болады. Ең алдымен оны сатуға мүмкіндік туады. Ұйым зз еркімен дебиторлармен отырған келісімшарттың жойылуы тәуекелдігін өзіне алуы мүмкін, ол кезде сатушыға айналып келу ерекшелігі бар деген келісу жасалады. Егер тәуекелділік сатыпалушыға ауысатын болса, дебиторлық берешек «айналымсыз» сатылады.

Дебиторлық берешекті «айналымсыз» өткізу – факторинг деп аталады, ал егер «айналыммен» өткізсе- беру немесе арзан өткізу деп аталады. Қатаң талапқа жеңілдік беру келісім шартындағы операция бойынша бір заңды тұлға (цедент) келісім шарт бойынша екінші заңды тұлғаның (цессионар) қанда й да бір міндеттемесін (туарлы материалдық құндылықтарды жеткізіп бергені үшін төлем, т. с. с) орындаған кезінде өзінің заңды құқықтық талабын (цессия) толық және ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді. Міндеттемелердің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары берілген тұлғалардан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредиторқұқығының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып есептелмейді, және кредитор бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді. Егер олар заң актілері мен келісім-шартқа сай келмесе, құқық талабые азайту міндеттемелеріне жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады. Кей жағдайда кредитопрдың келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға болмайды, өйткені жаңадан пайда болған кредитор бірінші кредиторға келеңсіз жағдай тудыруы мүмкін:

— тауар нарығында ол кредитор бәсекелес болуы мүмкін;

— кредитор мен қарыз беруші арасында кезінде шаруашылық даудың болуы мумкін;

— кредитор мен қарыз беруші бір- бірімен байланысты тараптар немесе бір-бірінен бөлетін тұлғалар (аффилирлік) болуы мүмкін, т.б.

Бұл жағдайда кредитор басқа бір кредиторға өзінің заңды талабын берер алдында бірінші кредитормен келісіп алады.

Құқықтық талаптарды әдетте азайтылған сомасына береді. Яғни дебиторлық қарыздан аз сомаға, сондықтан ол цедентке зиянның ал цессионарда табыстың пайда болуына әкеледі. Егер де талап құқығы дебиторлық қарыздан артық сомаға жасалатын болса, онда ол сәйкесінше цедентке табысты, ал, цессионарда зиянды алынатынын көрсетеді.

Тауарлы қорлардан дебиторлық берешек қолма-қол есеп айырысуға бір адым жақындығымен ерекшеленеді. Бірақ көбінесе тәжірибеде соңғы адым жасалмайды. Тәжірибеде дебиторлық берешек құрылғанына 90 күн өткеннен кейін сатушы күмәндана бастайды, және қандай да бір жағдай жасауға тырысады. Ең көп тараған әдіске факторингтік компанияның дебиторлық берешегін сату жатады.

Факторинг басқаша айтқанда қаржылық агент болып табылады, және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшін қызмет етеді. Ондай қаржылық агент банктерде басқа да несиелік коммерциялық ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыр үшін лицензия болуы керек. Бірақ кез- келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабылеттілігін тексереді және көрсеткен қызмет үшін өз құқығын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеу керек. Бұл арада өзінің дебиторлық берешегін талап ету құқығын Берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім шартқа отырады. Ондай келісім шарт ашық та жасырын (конфедициалды) болуы мүмкін. Осы келісім шартта клиентке құқығын өзіне қайтарып беру мәселесі де айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің құны көрсетілетін түріне қаржылық жағдайына және таға басқа факторларына тәуелді болып келеді.

Міндеттемелердегі жауапа беруші тұлғалар ауысқан кезде азаматтық кодексінің 339 бабында кредитор құқығының басқа тұлғаға ауысуы қарастырылған. Кредитор құқығының басқа тұлғаға ауысуы үшін құқықтық актілер мен келісімшартта көрсетілген жағдайда қарыз алушының келісімі қажет емес. Дебиторлық берешекті регресске құқықсыз сату барысында сатап алушының ақша – қаражатты (инкассация) жинау тәуекелділігіне барып, қарыз алу бойынша кез- келген залалға дайын болады.

Алуға шоттарды беру дебиторлық берешекті тікелей формасы бойынша да (меншік құқығын беру) мазмұны бойынша да (бақылау құқығын беру) сату дегенді білдіреді.

Регресс құқығымен қамтамасыз етілген дебиторлық берешекті сатқанда:

— сатушы сатып алушыға дебитор өз қарызын өтемеген жағдайда өзі өтеуге кепіл береді

— әрбір жақ берілген операцияларды жасағаннан кейін басқаратын өз активтері мен міндеттерін мойындайды, және жабылған, сатылған активтері мен міндеттемелерін мойындамайды;

— таза түсімдер анықталады – ол сатудан кейін түскңен ақшалай қүұралдар мен басқа да активтер;

— соңында сатудан болған зияндар анықталады.

1.2 «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» акционерлік қоғамының техникалық — экономикалық сипаттамасы.

Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның шаруашылық техникалық экономикалық көрсеткіштерінің өзгеруін талдау маңызы өте зор . Шаруашылық техникалық экономикалық көрсеткіштерді талдағанда айналым капитал айналымның,мүлік құнының үлесіне меншік және қарыз капиталдың қатынасына, сонымен қатар дебиторлық және кредиторлық қарыздың қатынасына көңіл бөлу керек . Қаржылық жағдайы қалыпты болған кезде кәсіпорында меншік капиталының үлесі динамикалық түрде өсу керек , және меншікті капитал қарыз капиталдан жоғары болу керек , ал дебиторлық және кредиторлық қарыз бір-бірімен теңесуі керек . Талданатын кәсіпорын АҚ «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» 1995-ші жылы құрылыс компаниясының құрылыстық әрлеушілік, қайта қалпына келтірушілік негізінде құрылған. Негізінен объектінің іргелі құрылысын салуға негізделген, бас офисі, тұрғылықты орны: Достық даңғылы 5 үйде орналасқан. Компания сонымен қатар құрылыс материалдарын жасап шығару және жүзеге саыру, жаңа технологияларды сатып алу, жасап шығару, жоба құрастыру және өндіріске енгізумен айналысады. 2005 жылдың ішінде ұйымның негізгі көрсеткіштерінде келесі өзгерістер болды : жалпы табыс 228191,42 теңге , кезең шығындар соның ішінде161145,46 теңге, негізгі емес қызметтен түскен табыс 27566,50 теңге, корпоративтік табыс салығы 28383,73 теңге, таза табысы 2005 жылға 66228,72 теңгемен жапты. Яғни ұйым өз нарығын төлем қабылеттілімен қамтамасыз ете алады деуге болады. АҚ «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» өзінің қызметінің алдында келесідей мақсаттар қояды:

Халықтың сұранысын қамтамасыз ету;
Табыс табу және оны қатысушылар арасында пайдалану;
Жаңа жұмыс орындарын ашу және ұйым жұмысшыларының әлеуметтік жағдайларын…шешу; Әкімшілік-басқару офисі ғимаратында келесідей кабинеттер орналасқан: басқарушы кабинеті, бас технолог кабинеті, бас бухгалтер және екінші деңгейлі бухгалтерлер кабинеті, кадрлар бөлімі, материалдармен қамтамасыз етуші бөлімше, сату бөлімшесі, сонымен қатар басқа да бөлімшелер кабинеттері орналасқан.Ал өндірістік ғимаратында цехтар бар:
Қайнату цехі (варочный цех)
Бояу цехі (красительный цех)
Лагерлік цехі
Сұраптау цехі (разделочный цех)
Химия терапия

Әр цехте әр түрлі процесстер жүреді, яғни бірінші цехта қайнату, екінші цехте жасап шығару (жартылай фабрикат), үшінші цехте бояудың пісіп жетілуі және фильтрден өтіп тазартылады. Келесі кезең арнайы цехте жасалып шығарылған ыдыстық материалдарға құю және этикеттерді жабыстыру процесімен аяқталады. Қоғам өнімдерінің өзіндік құндарына кіретін келесідей материалдардан құралады: материалдар – эмульсия, су, май,шикізат;көмекші материалдар этикет, кизельгурт, фильтрлі картон, клей, каустикалық пластмасса, бөтелкелердің сынуы, қақпақ, хлорлы әк, тұз қышқылы т.б әрлеуге, сыпрлауға қажетті материалдар бар; басқа да материалдар – жылу энергиясы, электр энергиясы; Субьектінің қаржы – шаруашылық қызметін талдау. Субъектінің қаржы – шаруашылық қызметі оның өндіру – сату қызметін жан – жақты түгел көрсетеді. Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның шаруашылық техникалық экономикалық көрсеткіштерінің өзгеруін талдау маңызы өте зор .

Шаруашылық техникалық экономикалық көрсеткіштерді талдағанда айналым капитал айналымның,мүлік құнының үлесіне меншік және қарыз капиталдың қатынасына, сонымен қатар дебиторлық және кредиторлық қарыздың қатынасына көңіл бөлу керек . Қаржылық жағдайы қалыпты болған кезде кәсіпорында меншік капиталының үлесі динамикалық түрде өсу керек , және меншікті капитал қарыз капиталдан жоғары болу керек , ал дебиторлық және кредиторлық қарыз бір-бірімен теңесуі керек . Талданатын Қоғам 1995-ші жылы құрылыс материалдарын өндіруші заводы негізінде құрылған. Ұйымның қазіргі уақытта қалай қызмет атқаратынын көру, талдау үшін, алдымен оның техникалық, экономикалық көрсеткіштеріне назар аудару керек. Ол үшін ұйым балансына сәйкес кесте құрып, талдау барысында пайда болатын негізгі көрсеткіштерді бағалау,ауытқуларын талдау, сонымен қатар ауытқуларға шара қолдану қажет. Негізгі көрсеткіштерді талдаудың мақсаты ұйымдағы төлем қабылеттілік пен өтімділік денгейін анықтау мақсатында қажет болып табылады. Ұйымның төлем қабылеттілігі оның қысқа мерзімді несиелерін жабу үлгерімін көрсетеді. Оның жетіскке жету маңызы екі көрсеткішті салыстыруда. 1- кестеде екі жылдық көрсеткіштер салыстыру мақсатымен көрсетілген.

Есепті кезеңде өнімді өткізуден түскен табыс 57873,03 теңгеге өскен немесе 15 пайызды құрайды. Өнімнің өзіндік құны да 28108,95 теңгеге өскен немесе 15 пайызды құрайды. 2005 жылдың аяғына қарай жалпы табыс 228191,42 теңге болды. Сонымен қатар кезең шығындарында да 15 пайызға немесе 12949,71 теңгеге өскенін көреміз, және 2005 жылдың аяғына 99281,13 теңгені құрады. Кәдімгі қызметтен түскен табыс , ол негізгі және негізгі емес қызметтерден құралған табыста 15 пайызға өскен және жыл аяғына 94612,46 теңгені құраған. Сондай-ақ таза табыс жыл аяғына 94612,46 теңгеге тең болды. Ұйымының 2005 жылғы таза табысы толығымен өткен кезең шығындарын жабуға кетті. Сондықтан есепті жылы табыс салығы төленбеген. Ұйым жұмысында теріс жағдай болып отырған ол негізгі құралдардың қорқайтарымдылығының -35,30 пайызға төмендегені, сондай-ақ сәйкесінше қорсиымдылығы 28,20 пайызға жоғарылаған. Бұл негізгі құралдардың тиімсіз пайдаланғанын көрсетеді. Есепті жылы активтердің айналымдылығы 0,3-ке төмендеген және жыл соңында 0,53-рет айналған. Бұл көрсеткіш те ұйымның қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Сату табыстылығы есепті жылы өзгерген жоқ. Активтердің табыстылығы 20,83 пайызға төмендеген.Жалпы кәсіпорын бойынша таза табыстың жоғарылауына қарамастан, негізгі көрсеткіштердің төмендеуі байқалады: негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі, активтердің айналымдылығы, сонымен қатар барлық активтерінің табыстылығы көрсетілген. Баланстың актив құрамындағы ең көп үлес салмағын ұзақ мерзімді активтер алып жатыр: 2005 жылдың басы мен аяғына сәйкесінше 53,68 пайыз және 60,04 пайыз. Ұйымның ұзақ мерзімді активтер ішінде:материалды емес активтер, негізгі құралдар мен аяқталмаған құрылыс көрсетілген.Ұзақ мерзімді активтердің құрылымындағы ең көп үлес салмағын негізгі құралдар алады. Олардың көрсеткіштеріне назар аударар болсақ, 60,15 пайыз жыл басына және жыл соңына 65,62 пайызкөрсетілген. Егер негізгі құралдардың жіктелуін қарастыратын болсақ, онда ең көп үлес салмағын машиналар мен құрылғылар алады жыл басына 51,27 пайыз, жыл аяғына 57,96 пайыз құрайды. Ұйымның барлық мүлік құнында ағымдағы активтер 46,31 пайыз бен 39,95 пайыз, жыл басы мен жыл аяғы сәйкесінше. Ағымдағы активтер құрылымында ең көп үлес салмағы дебиторлық қарыз алып жатыр,бұл кәсіпорынды теріс сипаттайды. Жыл басына қарағанда дебиторлық қарыздың деңгейі 88374 теңгеге немесе 5,3 пайызға жоғарыласа да, Жыл соңына қарай дебиторлық қарыздың үлес салмағы өте жоғары 339900 теңге немесе 33,28 пайыз. Кәсіпорынның басшыларына төлем есебінің тәртібін қатайту керек және дебиторлық қарыздарды қайтару шараларын қабылдау керек. Тауарлы материалды қорлардың төмен үлес салмағы мен олардың жыл соңына төмендеуі: кәсіпорын өзінің сату нарығы бар екенін көрсетеді және ұйымның өнімдері сұранысқа ие.Ұйымның барлық мүлкі есепті кезеңде 369362 теңгеге немесе 56,66 пайызға өсті, бұл ұйымды оң сипаттайды. Бұл жоғарылауға әсер еткен актив баптары келесідей: негізгі құралдар құнының жоғарылауы 258056 теңгеге немесе 77,0 пайызға, негізінен машиналар мен құрылғыларды сатып алған үшін, ол 257749 теңгеге 2005 жылы; дебиторлық қарыздың 88374 теңгеге абсолютті өлшемде өсуі.Материалды емес активтер мүлік құнында үлес салмағы аз: жыл басына 0,084 пайыз және жыл аяғына 0,0754 пайыз. Бірақ абсолюттік өлшемде 200 теңгеге өскенін көруге болады, ал пайыздық өлшемде материалдық емес активтер 2005 жылға 0,0120 пайызға төмендеп отыр. Егер баланстағы өзгерістерді пайыздық қатынаста алатын болсақ, онда мүлік құнының өсуі ұзақ мерзімді активтердің 71,2761 пайызға және ағымдағы активтердің 21 пайызға өсуімен анықтауға болады. Жоғарыда айтылғандай мүліктің өсуіне әсер еткен негізгі факторлар ол машиналар мен құрылғылардың 69,7822 пайызға өсуі және дебиторлық қарыздың 23,9261 пайызға өскенінен. Егер машиналар мен құрылғылар құнының өсуі оң әсерімен сипатталса , дебиторлық қарыздың өсуі ұйымның жұмысында теріс әсерімен сипатталады.Баланстың міндеттеме мен меншікті капиталы бөлімінде ең көп үлес салмағын ұзақ мерзімді міндеттемелер алып отыр: есепті жыл аяғына 91,1076 пайыз, бірақ есепті жылы бұл көрсеткіштің аздаған төмендеуі байқалады -11,4451 пайызға, абсолюттік өлшемде бұл көрсеткіш 261903 теңгеге өскен. Бұл көрсеткіш ұйымның жоғары деңгейде қарыз қаражаттарына тәуелді және ұйымның өзіндік қорлары жеткіліксіз. Өткен жылдардың жабылмаған зияны есепті жылы азайды, ол таза табыс арқылы төмендеді, таза табыс есепті жылы 94612,46 теңгені құраған. Жыл аяғына жабылмаған зиян 35441 теңгені құраған. Есепті кезеңде жарғылық капитал 164 теңгеге өскен және жыл аяғына 0,0617 пайыз құраған, бұл мүлік құнының ішіндегі үлес салмағы өте аз мөлшерде екенін көруге болады. Ағымдағы міндеттемелер құрылымында үлес салмағы басым : қысқа мерзімді несиелер болып табылады, яғни 7,9773 пайыз немесе жыл аяғына 81471 теңге. Сонымен қатар бұл көсеткіштердің пайыздық өлшемдегі төмендеуі байқалады (-1,2795 пайыз) және абсолюттік өлшемде 21182 теңгеге өсіп отыр, бұл әрине қарыз қаражаттарына тәуелділігін көрсетеді.Жалпы ұйым бойынша жоғарғы деңгейде қарыз қаражаттары басым және өзіндік қорлардың жалпы мүлік құнында пайыздық мөлшері төмендігімен сипатталады. Бұл жағдай төлем қабілеттілігі мен өтімділігіне теріс әсерін тигізеді, сонымен қатар кәсіпорын несие бойынша пайыз төлеуге ақша жұмсауы керек. Бірақ кәсіпорынның өнімдері сұранысқа ие болғандықтан және белгілі өнім белгісін иеленгендіктен және өнімді өткізетін нарықты иеленуінің арқасында таза табыс өсіп отыр, бұл болашақта өнім өндіру мен тауарларды сату көлемін, табыс өсімін көбейтуге болады, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтыландыруға мүмкіндік туады. Қоғам активтерін талдау барысында оның өтімділігін есептеп шығаруға болады. Шаруашылық активтері ұйым туралы көп мағұлмат береді. Олардың ең маңыздысы – рентабельділік. Яғни, шаруашылық активтерін талдау мысалы 2- ші кестеде көрсетілген.Ол кесте бойынша, есепті жылы мүлік құнының орташа шамасы 260665,5 теңгеге өскен және 2005 жыл аяғында 836610 теңге құраған. Сондай-ақ таза табыс 12340,76 теңгеге өскен, және жыл соңында 94612,46 теңге құрады. Мобильді қаражатының орташа құны да 81263,5 теңгеге өскен. Жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер арқылы біз келесідей талдау жасауымызға болады: активтердің рентабельділігі 0,14-тен 0,11-ге төмендеген, яғни –0,02-ге. Ағымдағы активтердің рентабельділігі –0,03-ке төмендеген және 2005 жыл аяғына табыстылық 0,26 құраған. Мобильді активтердің коэффициенті 0,06-ға төмендеген, есепті кезең соңында 0,39 .

Ұйымның есеп саясаты.

АҚ «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» жабық акционерлік қоғам ретінде Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 27 желтоқсанда Азаматтық кодексі негізінде және 1998 жылғы 10 маусымдағы Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» заңына, тағы басқа да нормативті актілерге, қоғам Жарғысына негізделіп өз еркімен пайда табу мақсатында құрылған. Қоғамды мемлекеттік тіркеу жұмыстары 2003 жылы 14 мамыр айында жүргізіліп № 55537-1910-АО куәлігі берілген.

Қоғам Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес заңды тұлға болып саналады. Қоғамның негізгі мақсаты үлкен табыс алу болып табылады. Негізінен объектінің іргелі құрылысын салуға негізделген, бас офисі, тұрғылықты орны: Қазақстан Республикасы,Алматы қаласы, Масаншы көшесі 26 үйде орналасқан.Компания сонымен қатар құрылыс материалдарын жасап шығару және жүзеге саыру, жаңа технологияларды сатып алу, жасап шығару, жоба құрастыру және соның ішінде шел елдерде өндіріске енгізумен айналысады.

АҚ «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» ұйымының бас директоры Қазақстан республикасының азаматы болып табылады. Қоғамның негізгі қызметіне:

өз қаражаты және тартылатын қаражаттар есебінен объектілердің іргелі құрылысын салу және оларды сату;
жөндеу – құрылыстық, әрлеушілік, қайта қалпына келтірушілік жұмыстар;
құрылыс материалдарын жасап шығару және жүзеге асыру қызметтері;
әртүрлі объектілерді салу кезінде төбесін жабу жұмыстарын орындау;
айналаны көгалдандыру және сәулеттендіру жөніндегі жұмыстарды орындау;
инженерлік – техникалық және архитектуралық – жобалау қызметтерімен байланысты жұмыстар;
жылу, гидро – дыбыс, антикоррозиялық оңашалау бойынша жұмыстарды жасау.
Халыққа әртүрлі ақылы қызметтер көрсету;
Халық тұтынатын тауарларды өндіру жәнк қайта өндеу;
Жаңа технологияларды сатып алу, жасап шығару, жобалау , құрастыру, және соның ішінде шет елдерде өндіріске енгізу.;
Шет елдердің арнайы өнімдерін және жабдықтарын сатып алу;
әртүрлі шикізаттарды сатып алу, соның ішінде өз өндірісі ушін сатып алу және жеткізіп беру;
полиуританды өндіру;
мұнай – газ өткізгіштеріне және жылу өткізгіштерге полиуритандық көбікті қондыру;
сату – сатып алу, делдалдық, бартерлік және өзге операцияларды орындау, коммерциялық – комиссиялық дүкенденрді және басқа сауда кәсіпорындарын, қоғамдық тамақтану орындарын ашу;
туристік және мейманханалық бизнес, демалыс аймақтарын, денсаулық орталықтарын және мейманханалық кешендерді Қазақстан Республикасы аумағында және шет елдерде ұйымдастыру және пайдалануға беру;
инженеринг, консалтинг, лизинг, маркетинг, ноу – хау;
жарнамалық – ақпараттық қызмет;
кешендік қызмет көрсету (автокөлік, мейманханалар, мәдени бағдарлама және т. б);
баспагерлік қызмет;
санитарлық – техникалық құралдарды құрастыру және қондыру қызметтері;
байланыс, радио, теледидар жолдарын салу;
жиһазды жөндеу, жасау және құрастырып жинау;
автокөлікке май құю стансаларын, автотұрақтарды ашу, автосервис;
жүк, жолаушы, чартерлік авиатасмалдаулармен байланысты қызмет;
Қазақстан Республикасы қолданыстағы заңдарымен белгіленген тәртіпте көрмелер, аукциондар, сайыстар, жәрменкелер, саудалар ұйымдастыру мен өткізу,
Халыққа және ұйымдарға тұрмыстық, көліктік қызмет көрсетуді ұсыну;
өзі жасап шығарған құрылыс материалдарымен көтерме сауда жасау.
Ғылыми – зерттеушілік , тәжірибе – конструкторлық және жобалық – ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру мен жүргізу және олардың нәтижелерін іске асыру;
Қазақстан Республикасының ішінде де, шет елдерде де темір жолдарына, автомобиль, теңіз және әуе жолдарына көліктік экспедиторлық қызмет көрсету;
Шығармашылық — өндірістік кешенді қаржылық қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржыларды тарту;
Қазақстан Республикасының ішінде, шет елдерде конференциялар мен семинарларды ұйымдастыру;
Жеке өзі немесе экспортердің тапсырмасы негізінде немесе ұзақ мерзімді келісім негізінде сыртқы экономикалық қызмет және экспорттық импорттық операцияларды ұйымдастыру;
Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынбаған қызметтің кез – келген басқадай түрлерімен айналысауға құқығы бар.

Қоғамның бағалы қеғаздар шығаруға да құқығы бар. Олардың орналастырылуы, айналымы және күшін жоюы Қазақстан Республикасының «бағалы қағаздар туралы» заңдарына сәйкес реттеледі. Яғни қоғам тек акцияларды эмиссиялаумен ғана емес, сонымен қатар, вексельдер, тағы басқа да қарыз міндеттемелігін тудыратын қағаздардың айналысына да қатысып отырады.

Вексельдермен байланысты операциялар қоғам балансының активті бөлімінде тек дебиторлық берешек ретінде ғана көрсетілген. Дипломдық жобада дебиторлық берешектер есебі мен талдауын толық қарастыру себебінен, олардың әсері жайлы айтылады.

Қоғамның Жарғылық капиталы 90 000 теңтені құрайды. Қоғамның Жарғылық капиталының көлемі келесі жолдармен өсуі мүмкін:

Қоғамның барлық қатысушылары тепе тең енгізетін қосымша салым мөлшерінен;
Жарғылық капитал мөлшері қоғвмның өз капиталы есебінен, соның ішінде салықтық капитал есебінен өседі;
Қоғамның іс жүзіндегі құны баланстық құнынан асатын таза активтерін қайта бағалау. Қайта бағалауды тәуелсіз сарапшылар ғана жүргізе алады;
Қалған қатысушылар келісім Берген жағдайда бір немесе бірнеше қатысушылардың қосымша салымдар енгізуі арқылы;

Қоғам құрамына жаңа қатысушылар енгізу арқылы. Шешімді қоғам қатысушыларының жалпы жиналысы қабылдайды. Негізінен бұл кәсіпорын шетелдерімен жұмыс жасайды.

АҚ «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» өзінің қызметінің алдында келесідей мақсаттар қояды:

Халықтың сұранысын қамтамасыз ету;
Табыс табу және оны қатысушылар арасында пайдалану;
Жаңа жұмыс орындарын ашу және ұйым жұмысшыларының әлеуметтік жағдайларын шешу;

АҚ «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» қызметінің пәні болып:

Тауарларды өндіру және сату;
Сыртқы экономикалық қызмет;
Және басқа да заңмен шектелмеген қызметтер;

АҚ «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» өнімдерінің өзіндік құндарына кіретін келесідей материалдардан құралады:

материалдар – эмульсия, су, май,шикізат, ағаш, металл сияқты негізгі шикізаттар; көмекші материалдар этикет, кизельгурт, фильтрлі картон, клей, каустикалық пластмасса, бөтелкелердің сынуы, хлорлы әк, бояу, тұз қышқылы;
басқа да материалдар – жылу энергиясы, электр энергиясы, т.б;

Субъектінің қаржы – шаруашылық қызметі оның өндіру – сату қызметін жан- жақты түгел көрсетеді. Өз салаластарына бағытталған шынайылық, адамгершілік, қандай да бір принципке негізделу және жауапкершілікті қарау қоғамның басты маңызы болып табылады. Берілген қоғам басқа да компаниялармен бірігіп жұмыс жасайды, олар:

АО «Алматыгорстрой». Құрылыс материалдарын жасап шығару мәселесін бірігіп шешу;
ЖШС АГС «Бояу». Бірігіп әрлендіу материалдарын өндіреді.
«Казақстан логистик». Үлкен габаритті жук тасмалдау;
«Запасстрой». Жобалар дайындайды.

Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның шаруашылық техникалық экономикалық көрсеткіштерінің өзгеруін талдау маңызы өте зор . Шаруашылық техникалық экономикалық көрсеткіштерді талдағанда айналым капитал айналымның,мүлік құнының үлесіне меншік және қарыз капиталдың қатынасына, сонымен қатар дебиторлық және кредиторлық қарыздың қатынасына көңіл бөлу керек . Қаржылық жағдайы қалыпты болған кезде кәсіпорында меншік капиталының үлесі динамикалық түрде өсу керек , және меншікті капитал қарыз капиталдан жоғары болу керек , ал дебиторлық және кредиторлық қарыз бір-бірімен теңесуі керек . Қоғамның қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштеріне талдау жасау жұмыстры мына кестеде келтірілген. Осы кесте бойынша талдау жасаған кезде көріп отырғанымыздай, есепті кезеңде өнімді өткізуден түскен табыс 57873,03 теңгеге өскен немесе 15 пайыз. Өнімнің өзіндік құны да 28108,95 теңгеге өскен немесе 15 пайыз. 2005 жылдың аяғына қарай жалпы табыс 228191,42 теңге болды. Сонымен қатар кезең шығындарында да 15 пайызға немесе 12949,71 теңгеге өскенін көреміз, және 2005 жылдың аяғына 99281,13 теңгені құрады. Кәдімгі қызметтен түскен табыс , ол негізгі және негізгі емес қызметтерден құралған табыста 15 пайызға өскен және жыл аяғына 94612,46 теңгені құраған. Сондай-ақ таза табыс жыл аяғына 94612,46 теңгеге тең болды.

АҚ «Қазқұрылыссервис» ұйымының 2005 жылғы таза табысы толығымен өткен кезең шығындарын жабуға кетті. Сондықтан есепті жылы табыс салығы төленбеген.

Ұйым жұмысында теріс жағдай болып отырған ол негізгі құралдардың қорқайтарымдылығының -35,30 пайызға төмендегені, сондай-ақ сәйкесінше қорсиымдылығы 28,20 пайызға жоғарылаған. Бұл негізгі құралдардың тиімсіз пайдаланғанын көрсетеді. Есепті жылы активтердің айналымдылығы 0,3-ке төмендеген және жыл соңында 0,53-рет айналған. Бұл көрсеткіш те ұйымның қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Сату табыстылығы есепті жылы өзгерген жоқ. Активтердің табыстылығы 20,83 пайызға төмендеген.

Жалпы кәсіпорын бойынша таза табыстың жоғарылауына қарамастан, негізгі көрсеткіштердің төмендеуі байқалады. Субъектпен танысу материалында оның ұжымдық құрылымының схемасынасына назар аудардым.

1 схема — Субъекті органдары

Жоғарғы орган –қоғам қатысушыларының жиналысы болып табылады. Олар қоғам жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізуіне, қоғамды ерікті түрде қайта ұйымдастыруға және таратуына құқығы бар. Олар сонымен қатар жылдық қаржылық есепті де бекітеді. Жиналыста дауыстарды санау есеп комиссиясы арқылы жүргізіледі.

Директорлар кеңесі – серіктестік ішіндегі жалпы басшылықты жүзеге асырады. Олар қоғам қызметтерінің басым бағыттарын атайды. Директорлар кеңесінің мүшесі жеке Адам ғана бола алады. Директорлар кеңесінің төрағасы директорлар кеңесі мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен ашық дауыс беру арқылы оның мушелері арасынан сайланады.

Дирекция –қоғам ағымдағы қызметіне басшылық етеді. Субъектінің басқа органдары мен лауазымды адамдарының құзыретіне жатқызылмаған кез – келген мәселе бойынша шешім қабылдауға құқылы.

Ішкі аудит қызметі қоғам қаржы – шаруашылық қызметіне бақылау жүргізеді. Ол үш адамнан құралған. Ішкі аудит қызметкері директорлар кеңесінің және дирекцияның құрамынан сайлана алмайды. Ол тікелей директорлар кеңесіне бағынады, және өз жұмысы туралы оның алдында әр айдың 5-і күні есеп беріп тұрады.

Есеп саясаты – нақты принциптер, әдістер және процедуралар, сонымен қатар ол акционерлік қоғамның қаржылық есептілігін таныстыруда қолдану үшін қабылданған ережелер жиынтығы мен тәжірибе. Қоғамның есеп саясаты оның барлық жүйелік бөлімінде қолданылатын жалғыз және міндетті құжат болып есептеледі. Есеп саясатын құрастырып жасау міндеттілігі ұйым басшысы мен бас бухгалтердің міндеті болып табылады. Есеп саясатында болған өзгерістерден туындаған өзгерту сомасы таза табысты немесе есептілік кезеңдегі зиянды анықтауда ескеріледі. Есеп саясатында көрсетілген шаруашылық қызмет фактілерінің көріну әдістері, шығындар мен табыстар есебі, мүлікті бағалау барлық есеп кезеңінде бірдей қолданылады. Ұйымның бухгалерлік есебінің негізгі бағыты: материалды, еңбек және қаржы ресурстардың қолдануын бақылауды қамтамасыз ету және олардың қабылданған нормативтер мен сметаларға сәйкестігі.

Қаржылық жоғалтулардың алдын алу.
Ішкішаруашылық резервтерді ашу және мобильдеу.
Қызығушылығы бар тұлғаларды шаруашылық қызмет және оның қортындысы жайлы толық және тура ақпаратпен қамтамасыз ету.

Ұйымның бухгалтерлік есебі ұйымның мүлік және міндеттемелері жайлы ақпараттарын шаруашылық операцияларының түгел және құжаттық үздіксіз жүргізілген есебі арқылы жинау, тіркеу болып табылады.

Ақпараттық жүйенің негізін бухгалтерлік есеп қалайды. Қоғамның негізті құралдар есебі №6 БЕС-на сәйкес жүргізіледі. Құрылыс ұйымының негізгі құралдарына дайын өнімді өндіру, тасмалдау үшін қолданылатын материалдық активтер жатады. Негізгі құралдар келіп түскенде, олар ұйымның қажеттілігіне өнім өндіру мақсатымен келіп түссе негізгі құралдар қатарына қосылады. Егер материалдық активтер ұйымға сату, айырбас мақсатымен түссе ол тауарлы материалдық қорлар қатарында есепетеледі. Негізгі құралдармен қатар қоғамның есебінде материалдық амес активтер (МЕА) де есептеледі.

Қоғам өз қаражаттарын физикалық пішіні жоқ, ақшалай көріністе болмаса да, ұйымға үнемі және ұзақ уақыт бойы пайда алып келетін активтерге салады. МЕА ұзақ уақыт жұмыс істейді және өндірісте, тауар өткізуде, әкімшілік мақсаттарда пайдаланылады. Қоғамда қаржылық инвестициялар қарыздық формаға бағытталған.

Инвестициялық қызметті зерттегенде ұйымның қандай инвестициялық жобаларды дайындауға және жүзеге асыруға қатысу нысанын зерттедім. Қоғам мердігер ретінде көптеген құрылыс жайлы инвестициялық жобаларға қатысқан келісімшарттарын көруге болады. Ұйымда бағалы қағаздар ретінде, оның ішінде акция, облегация вексельдер есептеледі.

Дебиторлық берешек талап ету мерзімінен асқан уақытта, яғни 5 жыл мерзімнен соң баланс сыртындағы шотта күмәнді талаптар бойынша резерв ретінде есептеледі. Ұйымның қолданысындағы типтік есеп шоттарында дебиторлық берешек шоты дебиторлар қарыздарын ашып қарау мақсатымен субшоттарға бөлініп есептелген. Дебиторлық берешек ұйым активтерінде күмәнді талаптар ретінде баланста есептелмейді.

Дебиторлық берешек есебі.

Дебиторлық берешек есебінің ұйымдастырылуы.

Дебиторлық берешек Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 18.09.02 №432 бұйрығымен бекіткен бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарындағы 3 «дебиторлық берешек және басқа да активтер» шоттарында есептеледі.

Қоғамның сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің мынандай шоттарында жүргізіледі:

301 «Алынуға тиісті қарыздар» шоты.

302 «Алынған вексельдер» шоты;

303 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары» шоты;

Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық.

301 «Алынуға тиісті қарыздар» шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық берешек ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық берешектер, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдік дебиторлық берешектер, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады: Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциялары жасалады:

801 «Сатылған дайын өнімнің өзіндік құны», 802 «Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны», шоттары дебеттеледі де, 221 «Дайын өнімдер», 920 «Қосалқы өндіріс» және басқа шоттары кредиттеледі. Қарожылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі. Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтердің сату құнына 301-ші шоты дедеттеледі де, 701 «Сатылған дайын өнімнен түскен табыс», 702 «Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс» және басқа шоттары кредиттелінеді.

Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына 301 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредеттеледі. Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілгекн есеп айырысу – төлем құжаттарын төлегеніне қарай 433 «Валюталық шотындағы нақты ақша», 441 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақша», 451 «Кассадағы нақты ақша» шоттары дебеттеледі де 301 «Алынуға тиісті қарыздар» шоты кредиттеледі. Жабдықтаушы кәсіпорындарының бухгалтериясы бұрыныпақ төленген авансты есепке алынады да, ол: 661 және 662 шоттарының дебеті және 301 –ші шотіның кредиті бойынша көрініс табады.

Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң тенгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң айырмасы 301 шотының дебетінде және 725 шотының кредитінде көрсетіледі, ал теріс айырмасы 844 шоттың дебетінде және 301 шотының кредетінде көрініс табады.

Дебиторлық берешектер соларға ба йланысты түсетін табысты салыстырғанның нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да берілген жеңілдіктермен қоса сатудан қайтарылған тауарлардың құны шегеріледі. Айдың аяғындағы 301 шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген тауарлы- материалдық запастар және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың қалдығын көрсетеді.

Дебиторлық берешек айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық берешектің айналымдалығы отыздан тоқсан күнге дейін тең болады, егер де мерзімінен асып кетсе, онда оның мерзімі өтіп кеткен деп санайды.

Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық берешектерді талап ету ұқұнын факторингалық компанияларға жүктейді.

Қарыздық міндеттеме көбіне міндеттеме деп аталады, қандай да бір соманы көрсеткен марзімде төлеуге жазбаша кепіл болып табылады. Бұл жерде өтеу нақты тұлғаға немесе ұйымға жүргізіледі. Міндеттемеде сонымен қатар ұйым мөрі мен міндеттемені берген тұлғаның қолы қойылуы керек. Төлемді алатын тұлға ремитент, ал керісінше төлем жасайтын тұлға вексель беруші болып саналады. Мұндай міндеттемені алған ұйым оны алуға тиісті міндеттеме деп есептейді, және ол ұйымның активтерінде номиналдық сомасымен көрсетіледі. Міндеттемелерде алынған уақыттан олардың өтелгеніне дейінгі мерзімде пайыз төлеу қажеттілігі болса, ол пайызды міндеттемелер болып табылады, ал егер міндеттемеде процент төлеуді қарастырылмаса, ол пайызсыз міндеттеме болып есептеледі. Пайыссыз міндеттеме өтеу қабылеттілі жоғары міндеттемелерге жатады. Негізінен пайыссыз міндеттемелердің өтеу мерзімі де аз болады.

Бекітілген уақытта төлеуге тиісті сома өтеу уақытындағы құны деп аталады пайызды міндеттемелердің өтеу сомасы номиналдық құнынан және есептелген пайыздардан тұрады.

Несие берушінің көзқарасы бойынша, қарыз міндеттемесі ретіндегі талап төлеуге шоттар жіберуден әлде қайда тиімді, өйткені қарыздар тұлға өз қарызын мойындайды және оны белгілі бір уақыт ішінде өтеуге міндеттілік жүктейді

Сот болу мүмкіндігі туса, қарыз міндеттемесі ретіндегі талап ең тез, өтімділігі жоғары дәлел болып саналады. Сонымен қатар оны тез банкке немесе басқа да қаржылық ұйымдарға өткізуге, қолма- қол ақшаға айырбастауға болады.

Алуға шоттар мен вексельдер кейде саудалық міндеттеме деп те айтылады. Міндеттемелерді алуда өзге қайнар көз көрсетілмесе, ол өнімді өткізуден түскен міндеттемеге жатады.

Қарыздардың барлық түрлерінің есебі мен сыныпталуын жеңілдету мақсатымен баланста және талдамалық есепте әр қарыз түріне бөлек шот ашу керек, сонымен қатар қосымша регистрлер де қажет.

3 бөлім «Дебиторлық берешек және тағы басқа да активтер» шотының қалдығының болуы қолданыстағы өнім (қызмет, жұмыс) үшін есеп айырысудың саясатымен байланысты, өйткені өнім негізінен есеп айырысу шотына ақша жіберу арқылы төлейді, содан тауарды жөнелту мен оны төлеу арасында уақытша кеңістік қалады.

Дебиторлық берешектің талдамалы есебін бөлек жүргізу тиімді:

сатып алушының мерзімі әлі келмеген қарыздары;
сатып алушы мен тапсырыс берушінің өз мерзімімен төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша берешек. Есеп айырысу құжаттары бойынша берешек талдамалы есепте тек салыстыру әдісімен талданады, және есеп регистрлері және құжаттармен сәйкестендіріледі.

Бірінші түрдегіберешек нормаға сай берешек болып табылады. Одан кейінгілері қаржылық есеп айырысу дициплинасын бұзғандығы жөнінде айтады, және олар ұйымның қаржылық жағдайын төмендетеді.

3 кесте- Дебиторлық берешек бойынша шоттар корреспонденциясы.

№	Операция мазмұны	дебит	кредит
1	Келісім-шарттың шарттарын бұзғаны үшін сатып алушылардың есептеген айыппұлы.	301-303	727
2	Вексельұстаушының берген вексельдері:	302	301, 321
3	Тиеп жіберілген өнімге, көрсетілген қызметке есептелінген сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы	301	701
4	Тиеп жіберілген тауарға, көрсетілген қызметке есептелген қосылған құн салығы.	301	633
5	Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан шегерілді	661-662	301
6	Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден есеп айырысу шотына келіп түскен сома	441	301
7	Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі олардың кредиторлық қарызы есебінен өтелді	687 641	301
8	Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берген вексельдері үшін борыштарын төледі	441	302
9	Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға тиеп жіберілген тауарлар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер, көрсетілген қызметтер	321-323	701 727
10	Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаладың берешегі есеп айырысу шотына келіп түсті	441	321-323
11	Ай соңында еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаладың берешегі олардың алашақ сомалары есебінен жабылды.	641-643	321-323
12	Келісілген бағасы бойынша ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдар үшін есептелген пайыз сомасы	332	727
13	Есептелген девидент және пайыз сомасы есеп айырысу сомасына келіп тұсті	441	332
14	Жұмысшылармен қызметкерлеге іссапары және басқада мақсаттар үшін кассадан берілген сома	333	451
15	Жұмысшылар мен қызметкерледің ұйым кассына бұрын аванс ретінде алған сомаларын жұмсалғаннан қалған артық сомасын төлегені	451	333
16	Алдағы кезеңнің жал төлемі есеп айырысу шотынан аванс ретінде алдын ала аударылды	342	441
17	Жабдықтаушыларға олардан алдағы уақытта алынатын тауарлар үшін аударылған аванс сомасы	352	441
18	Аванс ретінде жабдықтаушыларға алдын ала аударылған сомалардың пайдаланбаған бөлігі қайтарылды	423 441	351 352
19	Бұрын төленген аванс сомасы есебінен мердігерлеге қарыз сома өтелді	671	351
20	Сақтандыру полисын алу үшін есеп айырысу шотынан төленген сома	341	441

302 «Алынған вексель»шотында жөнелтілген тауарлар үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептеледі. Пайыздық вексель бойынша 302 шотында,

1 «Вексель бойынша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.

Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.

2 «вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген(дисконт)».

3 «Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».

Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған кезінде келесі қалыпта көрініса табады:

Пайыздық вексель- алғашқыда марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы ретінде есептелінеді;

332 шоттың дебеті мен 611 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі;

Содан соң есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы табысқа жатқызылады;

611 шоттың дебетімен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.

Пайызсыз вексельдің одан айырмашылығы – 302 шоттың 3-ші субшоттының дебетінде және 611 шоттың кредитінде көрсетіледі, 611 шоттың дебетімен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.

Есеп кеңсесінің вексельді берумен байланысыты операцияларының есебі. Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель сомасын алғаннан кейін банкіге берілген вексельдің индосаменті бойынша жүзеге асырылады. Банкіде жасалған мұндай операциялар, әдетте марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады. Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын алуды топшылайды, сондай ақ ол индоссанқа регрессияны қоюына құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк алдында жауапты екенін білдіреді.

Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл өніміді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алғандығын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық дельдалға (форфейраторға) қайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып келеді. Форфейтінгінің жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебитьорлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.

Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық дебиторлық қарыздар және де сот шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған сомасы 821 шоттың дебеті бойынша және 302 шоттың кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель бойынша өтеу мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:

Төлеу күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы вексельден шығатын талап ету мерзімі үш жылдан асса;
Қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индосанттарға қарсы вексель үстаушылардың талап ету мерзімі бір жылдан асса;
Индосант вексельге төлеген күнінен бастап санағанда индосанттар бір-біріне қарсы болған жағдайда болған олардың талап ету мерзімі 6 айдан асса.

303 «Басқа да» шоты бойынша қоғам мынандай дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған дебитолрлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.

301 – шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот фактуралардың әрқайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302 шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қаматамасыз етуге тиіс;

2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу

303 шоты әрбір дебитор немесе келісім – шарт бойынша, яғни есеп айырысуды жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.

Аванс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен кезде есеп беруге тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілетін тұлғаларға беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайтын құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады.

Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, соннаң соң оларды субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.

Жоғалту мен кем шығудың есебі субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар: нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін. Нормаланатын жоғалтулар негізінен атаулардың физикалық- химиялық қасиетінің өзгеруімен байланысты болып келеді. Бұлардың есептері объективті сипатта болғандықтан олардың жоғалтулары белгіленген денгейде нормаланады.

Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың т. б нәтижесінде болады.

Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және ол бойынша «кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы» деген субшоты ашылады да, ол мына шоттарымен корреспонденцияланады:

325 «Басқа да» шоты дебеттеледі де, негізгі құралдың жетіспеген баланстық құнына – 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген ақша қаражаттарына -451-452 шоттарына кредиттеледі.

Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333 шотында есептен шығарылалды, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.

2.3 Басқа да дебиторлық қарыздар есебі.

Басқада дебиторлық қарыздардың есебіне келер болсақ, олар 33 «Басқалай дебиторлық қарыздар» бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Бұларға мынандай шоттар кіреді:

331 «Өтелуге тиісті қосылған құн салығы»

332 «Есептелген сыйақылар»

333 «Қызметкерлеркерлердің және басқа тұлғалардың қарызы»

334 «Басқа да қарыздар»

Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы бойынша есеп айырысуды көрсетуүшін 331 «өтелуі тиіс қосылған құн салығы» шоты қолданылады. 331 шотының дебеті бойынша 671 «жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу », 687 «Басқа да » шоттарының кредитімен корреспонденциялана отырып, алынған тауарлы материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстарды және көрсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС көрсетеді.

Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады, ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, Егер де:

тауар алушы қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады сатылған тауарға берілген шот – фактураның негізінде.

Қосылған құн салығының сомасы есепке жатқызылатын болып табылады егер:

тауарды алушы ҚҚС- ғын төлеуші болса;
төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк кеденінің деклорациясында көрсеткендей болса;
төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін қуаттайын болса;
тұрғын-үй қызметіндепайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома салық сомасымен сәйкес келсе;

Есептелген проценттер 332 «Есептелінген проценттер» шотында есепке алынады. Бұл шотта есептелінген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады.

Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 332 «Есептелген проценттер» шотының дебеті және 724 «Акциялар бойынша девиденттер және процент түріндегі табыстар» шотының кредитінде көрсетіледі.

Есептелінген проценттердің төленуі 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма қол ақша», 451 «Кассадағы Ұлттық влюта түріндегі қолма-қол ақша», 431 «Ел ішіндегі валюталық шотындағы қолма-қол ақша» және т.б шоттардың дебеті және 332 «Есептелген проценттер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

333 «Есептелген проценттер» шоты бойынша аналитикалық есептері қарыз алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосінде немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі.

334 «Қызметкерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары» шотында дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есеп ке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша ұсынылған займдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.

Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Өнеркәсіптік-шаруашылық қызметі барысында кәсіпорынның өз қызметкерлерінің қызмет бабы мен іс сапарға жібереді,дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады,почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған ақшасына есеп беруі тиіс.

Іс – сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебіне келер болсақ іс-сапар шығыстары деп- кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің басқа кәсіпорынға бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының еңбек заңымен қаралған шаралар бойынша бдекітіледі. Іс-сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады.

Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге қоғам өз қызметкерлеріне үш айлық есептік көрсеткіш деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және мейрам, сонымен қоса жолда болған күндері де қоса есептеледі.

Нақты іс- сапар орынына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша іс-сапар куәлігіне белгі соғады. Егер да еңбеккер бірнеше мекен- жайларға жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс- сапарға дейін шыққан және келген күндері куәлікте көрсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс.

Әдетте, іс- сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда 40 күннен аспауы керек.

Іс- сапарға жіберілген қызметкердің үй- жайды жалдауына кеткен шығындары негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен мөлшерден артық емес көлемде өтеледі. Іс- сапар бойынша өткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген норматив денгейінде және тиісті құжаттар мен дәлелдеген жағдайда: іс-сапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындар мен қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады.

Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іссапарға жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.

Іссапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына алдын – ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де ондай валюта болмаса, онда еркін конверттелетін валюта беріледі.

Іс- сапардан оралғаннан кейін бас бухгалтердің көмекшісі алған аванстары бойынша оларды растайтын құжаттар мен бірге нақты жұмсалған шығындары бойынша есеп береді.

334 шоттың дебеті бойынша және мына шоттардың кредитіне келесі жазба жазылады: 451 –кассадан есеп берген кезде; 441- авансты есеп айырысу шотынан почта арқылы аударған кезде; 334- есеп беретін тұлғаға чек кітапшалары арқылы берілген кезде; 451- есеп беретін мемлекеттік салық маркаларын, почта маркаларын және т.б беру кезінде. 333 – шотының кредиті бойынша жазбалары мынандай шоттардың дебетіне жазылады: 201- 206,208,222,223- сатылып алынған тауарлы- материалдық құндылықтардың және өндірістік дайындау- көлік шығындарының сомасы; 821 немесе 936 – іс-ссапар, почталық, телеграфтық және басқа да шығындар; 451- авансты кассаға қайтару кезінде; 681- авансты еңбек ақысынан ұстаған кезде.

Есеп беруші адамдармен есеғп айырысу шетел валютасымен жүзеге асырылуы мүмкін. «Есеп беруші адамдармен шет елдік валютамен есеп айырысу» аралық шоты дебеттеліп, 452 «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма- қол ақша» шоты кредиттеледі. Шығындардыесептен шығару кезінде 821 «Жалпы және әкімшілік шығындар». 938 «Басқа да қосымша шығындар » шоттары арқылы жүзеге асырылады.

333 және 452 шоттар бойынша валютамен орындалған операциялар тенгелік бағам бойынша көрсетіледі.

Бағамдық айырмасы сәйкесінше мына шоттарда көрініс табады: 725 және 844 шоттарда.

Өкілдік шығыстарының есебі. Қоғам өз қызметінің барысында өкілдік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар арқылы қолма- қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Ол негізінен ресми адамдарға сыйлы қызмет көрсету үшін, іскерлік контракт жасау үшін акционерлер жиналысына келген директорлар үшін және т.б. шаралар үшін алынуы мүмкін.

Өкілдік шығыстарының сомасы заңда бекітілген нормасымен сәйкес кеуі тиіс:

Ресми кездесу кезінде шақырылған жақтардан қабылдаушы жақтардың қатысушылары көп болуы керек, яғни келген делегацияның саны аудармашылармен қоса есептелгенде бес адам болса, онда қабылдаушы жақтың да адамдары бестен аспағаны жөн.

Өкілдік сипаттағы шаралардың алдын –ала қарастырылған шараға сай болғанын қуаттайтын құжаттарды қоғамның өзі әзірлеуі және есеп саясатында көрсетілуі керек. Өкілдік шығыстарды әзірлеу үшін негізгі құжаттар ретінде мыналар саналуы мүмкін:

басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын, директорлар кеңесін, бақылау комиссиясын қабылдау бойынша жүргізілетін шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жұмысты жүргізудің бағдарламасы күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелердің тізімі т.б;
шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс сметасы.

Осы аталған құжаттар толық талқыланып, оның негізінде бұйрық жасалып, сол бұйрыққа кәсіпорын басшысы қол қойғаннан соң, ол бухгалтерияға беріледі, содан кейін жауапты тұлғаға, яғни есеп беруге тиісті адамға бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді.

Шара аяқталған соң, есеп беруге тиісті тұлға,бұйрықта қаралған шаралардың орындалу деңгейін дәлелдейтін: аванстық құжаттарын, оның шығысын растайтын алғашқы құжаттары мен және қоғам басшысы бекіткен сметаның орындалуы туралы актісін бірге бухгалтерияға тапсырады.

Аванстық құжаты мен сметаның орындалуы турралы актісін бекіткен соң, есеп беруге тиісті тұлғадан қабылдаған құжаттың негізінде шығындар сомасы 821, 811 шоттардың дебеті мен 333 шотының кредеті бойынша есептен шығарылады.

Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі. 333 шотында жоғарыда келтірілген баптар мен қатар еңбеккерлердің кем шыққан және жоғалған мүліктерінің орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады. Кем шығудың нәтижесінде қоғам шеккен зияны немесе құндылықтардың бұзылуы нарық бағасы бойынша есептелінеді, егер де заңмен басқа да тәртібі қаралмаса.

Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредеттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты құнына; ал нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталатын ҚҚС сомасына 333 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредеттеледі.

Келтірілген материалдық зияндар еңбеккерлердің жалақысынан ұсталуы мүмкін, ол кезде 681 дебеттеледі де, 333 шоты кредеттеледі; ал егер де олар өз кінәсін мойындап, нақты қолма- қол ақшамен төлейтін болса, онда 451 шоты дебеттеле,ді де, 333 шоты кредиттеледі.

Талдамалы есеп әрбір еңбеккер бойынша жүреді.

Басқадай дебиторлық қарыздар шотында жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне , бюджетке артық аударылған сомаларына, шағым- талап сомаларына, ТМҚ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемулеріне, айыппұлдарына т.б ақпараттарына шолу жасалынады.

Шағын- талап бойынша есеп айырысуды есепке алу.

Шағын – талап деп – кредитордың өзінің мүліктікң құқығымен мүддесінің бұзылуына байланысты қарыздары өз еркімен реттеу жөніндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын – ала тікелей қарызданушыға шағым – талабымен баруы керек. Кәсіпорын шағым – талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен өнндіріп алудың қажетті шараларын қолдануға міндетті. Шағым – талапта: шағым – талап қоюшы қоғамның атауы, шағым- талаптың номері және түскен күні; тиісті актілерге сілтемесі; мәлімдеушінің талабы; шағым- талаптың сомасы және оның есебі; мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу реквизиттері; тіркелген құжаттардың тізімі; қоғамның басшысының қолы көрсетілуге тиісті.

Кем шыққан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе жиыны түгел емес өнімдер құнының орнын толтыру жөніндегі және осындай өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым – талаптар екі ай ішінде қойылады. Тиісті құжаттардың негізінде шағым- талап сомаларын 334 шотының дебетінде- жабдықтаушыларға шағым – талап қойылған жағдайда 671 шоттың қате аударып есептен шығарылған сомалар бойынша банкке шағым – талап қойған жағдайда – 441 шотының кредитінен; төлеушілердің өздері мойындаған немесе сот ұйғарған көлемде келісімшартындағы міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және тағы да басқа өндіруге тиісті айыппұл, өсімайыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына 727 шотының кредитінен есептен шығарады.

Қойылған шағым – талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты дебеттеледі де және 334 шоты кредиттеледі. Қойылған шағым – талап бойынша қойылған сомалардан бос тартқан кезде 334 шоты кредиттеледі де, 821 шоты дебеттеледі.

Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық – бұл кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдерімен және өзге де ерекшеленген бөлімшелерімен және жеке балансқа шығарылғандармен есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесінде кәсіпорындар мн жеке балансқа шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.

334-шоты бойынша аналитикалық және жинақтық есептерін ұйымдастырудың тәртібі 32 «Еншілес серіктестердің дебиторлық қарыздары» бөлімшесінің шоттары бойынша жүреді.

334- шотында мынандай есеп айырысулар есепке алынады: шаруашылық ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша; тауарлы- материалдық құндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс және қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкеріне еңбек ақы төлеуі бойынша; егер қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.

334 шотының дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері бөлігіндегі қалдығы, құрылымдық бөлімшелерінің оған дегенгі, ал құрылымдық бөлімшелерде- бас кәсіпорынның қарыздары көрсетіледі.

Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақтаған балансында 334 және 687 шоттарында есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға дейін 334 және687 шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық есебі қаржылық есеп беруге көрініс таппайды. 334 шоты бойынша талдамалы есебі, яғни ішкі шаруашылық есебінің субшоты әрбір филиалы бойынша немесе дербес бөлімшелері бойынша жүреді.

Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың т. б нәтижесінде болады.

Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған ҚҚС сомасына 633 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен жазылады, сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі.

Берілген авнсбойынша есеп айырысудың есебі.

Берілген авнсбойынша есеп айырысудың есебі 35 «Бепрілген аванстар»бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшенің екі шоты бар -351 «Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген аванстар» және 352 «орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар».

Аванс берілген жағдайда 35 ші бөлімшенің шоттары дебеттеледі, 441, 431 шоттары кредиттеледі, сондай-ақ шетел валютада берілген аванс бойынша бағамдық оң айырмасының сомасына 725 шоты корреспонденцияланады. Тиесілі шоттардың кредиті бойынша және 671 шотының дебеті бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі кезінде, берілген аванс сомалары ескеріледі, сондай –ақ шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының сомасына 844 шоты корреспонденцияланады. Берілген аванстың есебі басқадай кредиторлық және дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесінде 351 және 352 шоттары бойынша бөлек жүргізіледі. Еншілес серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі. Еншілес серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есепке алу үшін шоттардың бас тізбегіндегі 32 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздары» деген бөлімшесі қарастырылдған.Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді: 321 «Еншілес серіктестіктерінің қарыздары», 322 «Тәуелді серіктестіктердің қарыздары», 323 «Бірлесіп бақыланатын тұлғалардың қарыздары». Аталмыш бөлімшенің шоттарында еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі. Аталған еншілес кәсіпорынның дебиторлық қарыздары 321-323 шоттарында көрсетілсе, ал солардың кредиторлық берешегі 641-643 шоттарында көрсетіледі. Бас және еншілес серіктестіктердің арасында жасалңан есеп айырысулар 641 -643 және 321-323 шоттары бойынша салыстырылып, тексеру актісінің негізінде дебиторлық және кредиторлық қарыздарй жабылуы мүмкін, ол кезде өтелген дебиторлық қарыз сомасы: 641-643 шоттары дебеттеліп, 321-323 шоттары кредиттеледі. Есеп айырысу шоттары арқылы бас кәсіпорынның және еншілес серіктестіктердің есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды, сонымен қатар еншілес серіктестіктің екінші серіктестікпен есеп айрысуы да жүргізіледі. Бұл жағдайда мәлімдемелер үш данада жазылады: тараптардың есеп айырысуына қатысатын үшеудің әрқайсысы үшін. Еншілес серіктестіктердің кредиторлық қарыздарын есепке алу үшін мына төмендегі синтетикалық шоттары пайдаланады: 641, 642, 643 шоттарында жүргізіледі. 641,642 және 643- шоттары негізгі, пассивті әі күрделі болып келеді. Талдамалық есеп әрбір еншілес серіктестіктері бойынша жүргізіледі.Төменде 641,642 және643 шоттарының дебеті және кридиті бойынша шоттарының корреспонденциясы келтірілген. Қоғам консалидацияланған қаржылық есеп беруін жасағанкезде 641-643және321-323 шоттары бойынша өзара жабылады немесе жойылады, немесе олардың қалдықтары тепе – теңдігін сақтайды.

3.Дебиторлық берешектің аудиті.

3.1 Дебиторлық берешек аудитінің бағдарламасы, мақсаты.

Дебиторлық борыштар (қарыздар) – бұл басқа заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық борыштар шаруашылықтың ішінде және сыртқа заңды тұлғамармен және жеке азаматтармен де пайда болады. Есептеу әдісін қолданып, қолма-қол емес есеп айырысу операциялары кезінде дебиторлық борыштардың пайда болуы заңды құбылыс болып табылады.

Аудитор дебиторлық борыштар тексеруге кіріскен кезде тексеру барысында қаралатын және анықтауды талап ететін материалдарын жеке сұрақтарға бөліп, аудиторлық тексерудің бағдарламасын жасап, тексеру барысында анықталған факторларға байланыста толықтырулар мен түзетулер енгізіліп, басшылыққа алып қадағалап отырады. Дебиторлык борыштарды тексерудің аудиторлық бағдарламасы мынандай мәселелерді қамтуға тиісті:

баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы, есеп регистрларындағы және машинажазбалардағы мәліметтерімен салыстырып тексереді;
аналитикалық және синтетикалық есептердің дұрыс жүргізілгендігін тексереді;
субъектідегі дебиторлық борыштардың жағдайын олармен есеп айырысуларды түгендеу жүргізу жолымен тексереді;
күдікті қарыздар резервтерінің құрылу тәртіртерін және олардың дұрыс қолданылуы тексереді;
сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысуларды, вексельмен төлеу операцияларының дұрыс жүзеге асырылғандығын тексеруді;
шағым-талап ету тәртіптерінің уақтылы сақталып, олардың қозғалысын бақылаудың дұрыс ұйымдастырылғандығын тексеруді; еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштары бойынша есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есеп шоттарында дұрыс көрсетілгендігін тексеруді:
дебиторлық борыштар бойынша алынған материалдары талдап, есеп айырысуды ретке келтіру және дебиторлық борыштарды төмендетуге байланысты ұсыныстар жасауды.

3.2 Дебиторлық берешектің аудиті.

Дебиторлық борыштар бойынша есеп айырысуды тексере отырып, аудитор олардың баланста дұрыс көрсетілгендігін, жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтарының баланстың «Ұзақ мерзімді активтер» және «Ағымдағы активтер» бөлімдеріне дұрыс топталып көрсетілгендігін тексереді. «Ұзақ мерзімді активтер» бөлімінде есеп беретін күннен бастап 12 айдан кейін төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетсе, ол «Ағымдағы активтер» бөлімінде – 12 айдың ішінде төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетеді.

«Ұзақ мерзімді активтер» бөліміне тексеру жүргізген кезінде аудитор талап ету мерзімі біткен борыштарға және уақтылы өндірілмеген сомаларға назар аударуға тиіс.

Баланста «Ұзақ мерзімді активтер» жатқызылған дебиторлық борыштар мынандай баптар бойынша көрсетіледі:

алынуға тиісті шоттар;
алынған вексельдер;
негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары;
акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының борыштары;
басқа да дебиторлық борыштар.

Ағымдағы активтерде аталған баптар сол күйінде қайталанып, оған тек ғана «Аванстық төлемдер» бабы қосылады.

Аудитор баланстың сәйкес баптарындағы борыштардың қалдықтарының дұрыс көрсетілгендігін анықтау үшін синтетикалық есеп регистрларындағы және есеп айырысудың жүзеге асырылғандығын көрсететін шоттарындағы мәліметтері бойынша, баланстың сәйкес баптарындағы қалдықтарымен тексеру кезеңінің басындағы әрбір есеп айырысу бойынша қалдығын салыстырып, содан кейін есеп айырысудың әрбір түрін тексереді.

Дебиторлық борыштардың жағдайын тексеруді дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің материалдарын талдаудан бастау керек. Әдетте, субектінің ішінде дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің сапасының талапқа сай жүргізілмейтін, фактілерінің кездесетінін ескерсек, бұл жұмысты аудитордың өзі ұйымдастырғаны тиімді. Сатып алушылармен есеп беруге тиісті тұлғалармен, жұмыскерлерімен және басқа да дебиторлармен есеп айырысуларды түгендеу, тиісті құжаттар бойынша шоттарында көрсетілген сомаларының негізділігін мұқият тексеріп анықтауды талап етеді. Аудитор және түгендеу комиссиясының мүшелері дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімін, себебін және оған кінәлі тұлғаларды, нақты аланатынын (яғни, дебиторлар өздерінің борыштарын мойнына алған есеп ауысуларды актілерінің немесе хаттамаларының бар екендігі); талап ету мерзімінің өтіп кетпегендігін (3жыл); қарыздарды өндіру үшін қандай шаралар қолданылғандығын анықтайды. Қарама-қарсы тексеру жүргізу мәселелерін шешіп, қарама-қарсы тексеру негізінен сауда және жабдықтау ұйымдарына жүргізілетіндігі ескерілуі тиіс.

Есеп айырысуларды түгендеудің нәтижесінде акт толтырылады. Актыда түгендеу жүргізілген шоттардың аттарын, дебиторлық борыштардың сомасын талап ету мерзімі біткен дебиторлық борыштарын өндіру мүмкін емес, үмітін үзген қарыздарын көрсетеді. Бұндай борыштарды түгендеу түрлері бойынша есеп айырысуларды түгендеу актыларына дебиторлардың аталауы, мекен-жайы, қарыз сомасы, не үшін қарыз болғандығы, қай уақыттан бері, қандай құжаттардың негізінде көрсетіліп анықтама тіркелуге тиісті. Анықтамада талап ету мерзімін өткізіп алған дебиторлық борыштары бойынша есеп айрысуларды түгендеудің материалдарына талдау жасау немесе түгенлеуді аудитордың өзі жүргізгенде анықталған ауытқұларды, сәйкессіздіктер, түсініксіздіктер, түсініксіздіктер бойынша, аудиторға есеп айырысуларды өте мұқият тексеруге, ойын жинақтап бағыттауға мүмкіндік береді.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті.

Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі кездесетіні – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішіндегі үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан–жақты қамтып, айқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:

өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт жасалғандығын;
түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу қүжаттаымен расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын;
30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің бораштарын»
Бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің дұрыстығын.

Бұндай жағдайда аналитикалық есеп мынандай мәселерді қамтамасыз етуге міндетті:

Вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер мен ақша қаражаттараның мерзімінде түспегендігінде қарамастан, банктен өткен дисконтталған вексельдерді:
30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің бораштарын» бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін; 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің бораштарын» бөлімінің шоттары бойынша аналитикалық есеп жазуларының Бас кітаптағы және баланстағы жазулар мен сәйкестігін;
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа шығарылғандығын. Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылады.

Аудитор 301 «алынуға тиісті борыштар» шотының дебетінде көрсетілген артылып жөнелтілген өнім ( тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтердің құнын таалп ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк көшірмелеріндегі жазуларымен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған аванстарының жабылып, айдын аяғында 301 шоттың дебетіндегі құны өтелген өнімдердің құнының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуі тиіс.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып келе жатқан түрі – алынған вексельдер бойынша есеп айырысу. Вексельмен төленген операциялардың дұрыс көрсетілгендігіне көз жеткізу үшін аудитордан бұндай операцияларға баса назар аудару талап етіледі.

Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу ушін алынған вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 302 «Алынған вексельдер» шотында жүргізеді. Векскль бойынша өтелген қарыздарын шоттың кредитінен 4 «Ақша қаражаттар» бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде көрсетеді. Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және аудармалы вексельдер қолданылуы мүмкін.

Қарапайым вексель бұл жасалған сауда-саттықтар немесе орындалған жұмыстарды (қызметтер) төлеу үшін бір жағының (вексель берушінің), екінші бір жағына (векскльді ұстаушыға) төлеу мерзіміне қарай белгілі бір соманы төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының міндеттемесі. Аудармалы вексель (тратта) немесе беруші (трассант) жазады да, онда дебиторға (трассат) вексельде көрсетілген соманы, үшінші тұлғаға (ремитентке) немесе талап етушіге төлеу туралы бұйрығын көрсетеді. Бұл құжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге келісім бергеннен кейін ғана заңды күшке ие болады. Өтпелі белгінің (индассамент) көмегімен әмбебап несие есеп айырысу құжатының қызметін орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы мүмкін.

Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының айналымын елеулі жылдамдатады. Бұндай жағдайда вексельді ұстаушының (индассамент) қатысуымен төлеу мерзіміне дейін банкке өткізіліп, банктің тәуелсіз дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап, вексельдік сомасын алады.

Аудит кезінде вексельдердің есебінің тұрлері төлеуші субъектінің төлеу мерзімінің жетуі бойынша борыштарды (аударады) вексельдер арқылы толтырудың негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ату мерзімін өткізіп алған борыштарды, вексельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа шығарудың зандылығын тексеру қажет.

Күдікті борыштар резервтерінің есебінің аудиті.

Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарындағы жинақталған қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады. Демек, күдікті қарыздар бойынша резервтер талап ету мерзімі біткен, қайтарылуы сенімсіз субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып жабу үшін жасалады.

Күшіндегі салық жөніндегі заң актілерінде күдікті қарыздар – бұл өнім (жұмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде пайда болған және табыс есептелген күннен бастап екі жылдың ішінде сөндірілмеген қарыздар деп көрсетілген.

Аудитор есепті жылдың аяғында тіркеліп, тізімделген дебиторлық борыштардың мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті борыштар резервтерінің заңдылығын және қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын және талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың баланстан шығарылуын тексереді.

Күдікті қарыздар бойынша резервтерді құру, оларды жұмсау және олардың қозғалысы туралы ақпарат жинақтау үшін бухгалтерлік есептің типтік жоспарында 31 «Кудікті борыштар бойынша резервтер» бөлімшесінің дәл осылай аталатын 311 синтетикалық шоты қаралған.

Жасалған резервтің көлемі борышкерлердің қаржылық жағдайы (төлем қабілеттілігі) ескеріле отырылып, олардың қарызды тұтастай немесе бөліп төлеу мүмкіндіктерін бағалау арқылы анықталады.

Жасалған күдікті резервтер сомасына 821 «Жалпы және әкімшілік шығындары» шотын дебеттеп, 311 «Күдікті борыштар бойынша резервтер» шотын кредиттейді.

Күдікті деп танылып, өтеу мерзімі біткен дебиторлық борыштарды субъектінің балансынан шығысқа шығарғанда 311 «Күдікті қарыздар бойынша резервтер» шотының дебетінде 30,33,35 бөлімшелердің тиісті шоттарының крелитінен көрсетеді.

Күдікті қарыздарды жабуға жасалған резервтің жұмсалмаған сомасына 821 шотының дебетіне, 311 шотының кредитіне қызылдап жазу әдісінің қолданылып, стороно жасалып жабылғандығын тексереді.

Жылдың соңында жасалған резерв бойынша қалдық тек қана ағымдағы жылғы күдікті қарыздар деп танылған дебиторлық борыштардың сомасынан тұратындығын тексеру қажет. Жасалған резервтің есебінен субъектін шеккен басқада зияндарын жабуға жұмсалғандағын; егер орын алған жағдайда олардың заңдылығын, есепті жылдың соңында қалған қалдықтың негізділігін тексеру қажет.

Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебінің аудиті

Аудитор дебиторлық борыштардың есебін тексеруді, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарында оперецияларының дұрыс көрсе тілгендігін және олардың есеп регистрларындағы мәліметтерінің Бас кітапқа және балансқа дұрыс жазылғандығын тексерумен ұштастырып жалғастырады. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық борыштарының түрлері бойынша ақпараттарын жинақтау үшін, бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының кестесінде 32 «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің борыштары» бөлімшесінің 321 «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің борыштары», 322 «Тәуелді серіктестіктердің борыштары» және 323 «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борыштары» синтетикалық шоттары қаралған.

Бақылау жүйесінің тетігін қолына ұстап, көп салалы өндірісті дамытумен, қызмет көрсету түрлерін кеңейтумен айналысатын негізгі (бас) субъектіге, капиталды өте тиімді пайдалануға, шаруашылық есеп жүргізу бастамаларын күшейтуге, еңбектің өнімділігін арттыруға, басқаруды тиімді ұйымдастыруға, өз мұқтаждықтарын жартылай фабрикаттармен, басқа да бұйымдарымен қамтамасыз етуге, шаруашылық ұжымдарын ауыл шаруашылық және тағы басқа да өндіріс салаларының өнімдерімен жабдықтауға мүмкіндік береді.

Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестіктерге толық басшылық жасап ықпал етумен қатар, олардың заңды дербестігін сақтауға тиісті. Егер еншілес (тәуелді) серіктестіктер күйреуге үшырағанда, олардың шеккен зияны үшін Бас шаруашылық жауап бермейтіндігі секілді бас шаруашылық зиян шегіп күйреуге ұшыраған жағдайда олар да ол үшін жауап бермейді.

Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестіктердің табысының өзара бөліске салынуын бақылауға алады.

Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарын тексерген кезде, оларға ұзақ мерзімді түрінде салынған ақша-қаражаттай, материалдық-құндылықтай инвестицияларының жатқызылмағандығын анықтау қажет. Дебиторлық борышқа инвестициялардан тыс ақша-қаражаттар, дайын өнім,тауарлы материалды құндылықтар түрінде берілген құндылықтар бойынша есеп айырысулар жатады.

Аудитор еншілес (тәуелді) серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының аналитикалық есебінің тізімдемеде немесе машинажазбаларда жазу операциялары көп, ірі субъектілерде №280 үлгідегі дебетіндегі мәліметтерінің негізінде дебиторлармен және несие берушілермен есеп айырысу карточкаларында жүргізілгендігіне көз жеткізіп, анықтауға тисті.

Айдын басындағы және аяғындағы қалдықтарының және айлық айналымның карточкада жинақталып, Бас кітапқа жазылатын тізімдемеге немесе машинажазбаға қондырылғанына бақылау жүргізіп, оларға қоса тіркелетін шаруашылық операцилар растайтын құжаттарын тексереді.

Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарымен қатар,несиелік борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарың типтік жоспарының 64 «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің несие бойынша қарыздар» бөлімшесінің шоттарында (641-643 шоттар) есеп айырысу жүргізетінін ескеру керек. Еншілес (тәуелді) серіктестіктерден алынған шикізат, дайын өнім, басқа да материалдық құндылықтардың құны оларға осындай және басқадай түрде берілген тауарлы материалдықтардың құндылықтардың құнына өзара жатқызу туралы екі жақты келісімді растайтын хаттамамен танысып, бухгалтерлік есепте айырбастау операциялары сияқты көрсетілгендігін анықтау қажет.

Басқадай дебиторлық борыштар мен берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебінің аудиті.

Дебиторлық борыштарға аудиторлық тексеру жүргізген кезде аудитордан баоанстың «Басқа да дебиторлық борыштар» бабына ерекше назар аударуды талап етеді. Бұл аталған бап бойынша жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтары бухгалтерлік есеп шоттарның типтік жоспарында қаралған 33 «Басқадай дебиторлық борыштар» бөлемшесінің мынандай синтетикалық шоттарында көрсетіледі:

331 «Орын толтыруға тиісті қосылған құн салығы»
332 «Есептелген сыйақылар».
333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың борыштары»
334 «Басқа да борыштар».

Бұл аталған дебиторлық борыштарды аудитор жеке-жеке тексеруге тиісті. Орын толтыруға тиісті қосылған құн салығына тексеру жүргізгенде аудитор мына мәселелерді анықтап алуға тиісті:

баланста көрсетілген мәліметтері мен Бас кітаптағы және есеп регистрларындағы мәліметтерінің сәйкестігін;
жабдықтаушылар мен мердігерлерден сатып алынға тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін ақы төлеген (төлеуге келісім берген) шоттар бойынша қосылған құнға салынған салықтың (ҚҚС) көрсетілгендігін;
қоймаларға құндылықтардың нақты түсуіне қарай (атқарылған жұмысты көрсетілген қызметі қабылдау) кіріске алынып, 331 шотының дебетінде көрсетілген ҚҚС сомасы, осы шоттың кредитінен 663 «Қосылған құн салығы» шотының дебетінде шот-фактураның негізінде жазылғандығын;
қоймаға түспеген және кіріске алынбаған материалды құндылықтарды қабылдау актісі бойынша қабылданбаған, атқарылған жұмыстар және қызметтердің акцептелген (төлеуге келісім берген) шот-фактуралары бойынша 331 шоттың дебетіне жазуларының жазылғандығын.

Аудитор Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес бухгалтерлік есепте және салық есебінде есептеу әдісін қолдану ережелерінің сақталуына назар аударуға тиіс.

Есептелген сыйақының есебінің аудиті.

Аудитор 332 «Есептелген сыйақы» шотында жинақталған ақпараттармен танысып, олар қандай аралық шоттар арқылы жүзеге асырғандығын тексереді. Есептелген сыйақы бойынша дебиторлық борыштардың құрылымын анықтап, оларға талдау жасап, 332 шотының дебетінде жазылған алынуға тиісті пайыздың үстеме сомасының 724 «Акциялар бойынша дивидендтер және сыйақы түріндегі табыстар» шотының кредитінде көрсетілген сомамен сәйкестігін тексереді.

332 шотының дебетінде көрсетілген есептелген сыйақылардың ақша-қаражаттар бөлімінің тиісті шоттарына уақтылы келіп түскенін анықтау қажет.

332 «Есептелген сыйақылар» шотының аналитикалық есебінің, займ алушылар, вексель ұстаушылар, жалға алушылар және т.б. шарушылықтар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған пайыздық қарыздарды айналым ведомостіне ұқсас тізімдемеде,машинажазбаларда жүргізілгендігін анықтау қажет.

Аудитор басқадай дебиторлық борыштардың елеулі үлесін құрайтын 333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың борыштары» шотындағы шаруашылық операцияларының дұрыс көрсетілгендігін тексеруге баса назар аударға тиіс. Бұл шотта жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары туралы ақпараттарының есебін, есеп беруге тиісті әкімшілік, шараушылық және операциялық шығындарына, қызметтегі іссапарларға берілген сомалар бойынша жүргізеді.

Есеп беруге тиісті сома деп шаруашылықтың қассасынан ұсақ шарушылық шығындарына (қолма-қол есеп айырысусыз болмайтын әкімшілік шаруашылық және операциялық шығындарына) және іссапар шығындарына субъектінің жұмыскерлеріне берілген ақшалай авансын айтамыз. Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысудың аналитикалық есебін әрбір берілген аванс бойынша жүргізеді.

Аудитор берілген авансы бойынша есепті, оған тіркелген құжаттарымен, несие берушінің аванстық есепті бекіткен мәліметтерімен жинақ ведомостындағы жазуларын салыстырып, жаппай тексеру жүргізеді. Ең алдымен аванстың кімдерге берілгендігін анықтайды. Іссап шығындарына берілген аванстар тәртіп бойынша сол субъектіде жұмыс, қызмет істейді тұлғаға берілуге тиісті. Кейбір шаруашылықтардың жұмыс тәжірибесінде бұндай аванстарды жоғары тұрған ұйымдардың лауазымды тұлғаларына берген жағдайларда кездесіп қалады.

Кейбір шаруашылықтардың бухгалтерияларында жұмысшылар мен қызметкерлерді шаруашылық және іссапар шығындары деген сылтаумен, жеке басының қызметі үшін жалған аванс беруге жол берілгендігі орын алып жатады. Сондықтан жұмыскерлерді іссапарға жіберу туралы бұйрықты, іссапар куәлігін, оның мерзімін, барып-келу құнын, күшіндегі нормалар бойынша тәулігіне төленген сомасын, есеп беруге тиісті тұлғаларының аванс бойынша қорытынды есебінің уақтылы тапсырғандығын және пайдаланылмаған қалдық сомасын өткізгендігін анықтауы керек.

Аудитор аванстық есепке тіркелген құжаттарының дұрыстығын, оларға төленген төлемдердің заңдылығын тексеріп, қажет болған жағдайда қарама-қарсы тексеру жүргізуді ұсынады. Сонымен қатар, аудитор есеп беруге тиісті сомалар бойынша операцияларына тексеру жүргізгенде мыналарды анықтауға тиісті:

субъектінің төрағасының есеп беруге тиісті сомаларды алуға құқық берілген тұлғалардың шеңберін анықтағандығын;
есеп беруге тиісті тұлғаларға берілетін аванстың бекітілген көлемінен артық берілмегендігін;
бұрынғы алынған аванс сомалары бойынша есеп бермеген тұлғаларға берілмегендігін;
аванстық есепке жасалған шығындарының мақсаттылығы туралы көрсетілген соманы бекіткен төрағаның белгісінің бар екендігін;
есеп беруге тиісті сомалары шығындарының кіріске алынып,есепте уақтылы көрсетілгендігін.

Кейбір жағдайларда ақша-қаражаттарды есеп айырысу кезінде субъектінің бухгалтерінің өзі сіңіріп кетуі де ықтимал немесе оның белсенділік танытып араласуының салдарынан есептегі жазуларын көрсетудің нәтижесінде болуы мүмкін. Сондықтан аудитордың есеп кұралдарын және әдістерін қылмыстық іске пайдалануға баййланысты әдістерін білуге тиісті.

Шағын ұйымдардың бухгалтері, әдетте, есепті барлық операциялар бойынша жүргізеді, ұрлық істеуге резерв жасау мақсатында саналы түрде құжаттарын дұрыс өндемейді. Жүмыскерлерге берілген есеп беруге тиісті сомаларын олардың бет есебіне қондырмай жалпы өндірістік немесе басқа да шығындарына шығысқа шығарылуы мүмкін.

Жұмыскер аванстың қорытанды есебін тапсырғаннан кейін, бухгалтер оның бет есебіне кредиті бойынша сәйкес сомалырын көрсетудің нәтижесінде осы жұмыскерлердің алдында субъектінің жасанды борышы пайда болады.

Бухгалтер іссапар немесе шаруашылық шығындары ретінде есеп беруге тиісті соманы алуға, өз атына кассалық ордер жазып, ондағы көрсетілген соманы алуы мумкін. Бузгалтерияға түскен кассалық қорытынды есепті өндеген кезде, басқаларымен бірге бухгалтердің атында жазылған шығыс ордері көрсетіліп, алған сомасын өзінің бет есебіне көрсетпей, жоғарыда көрсетілген жұмыскердің бет есебінде көрсетеді. Нәтижесінде осы жұмыскермен есеп айырысу жабылады.

Аудитор материалды шеккен зиянды өндіру бойынша есеп айырысуды мұқият тексеріп, жетіспеушіліктер және ұрланғандары бойынша есеп айырысуларға талдау жасап, кем шыққан және жоғалған жағдайда қарау мерзімі мен тәртібінің сақталғандығын анықтауға, оларды қалай өндірудің қамтамасыз етілгендігін ж.т.б. тексеруге міндетті. Әсіресе кем шыққан және жоғалғандарын өндіріс шығындарында немесе кәсіпорынның қызметінің нәтижесінде шығысқа шығырылу фактілерін зерттеуге баса назар аударуы керек.

Күшінде заң актілеріне сәйкес табиғи кему нормасынан жоғарғысын, сондай-ақ бүлінген құндылықтарды кінәлі тұлғалардың мойындарына апарады. Табиғи кему нормасының көлеміндегі кем шыққандығы оларды түгендеу кезінде анықталған жағдайда ғана өндіріс шығындарына шығысқа шығаруы мүмкін.

Тәжірибеде (әсіресе сауда-саттықпен айналысатын шаруашылықтарда) табиғи кему нормасының көлеміндегі материалды құндылықтарды түгендеу жүргізбей-ақ шығысқа шығарып, колданыстағы заң актілері бұзу фактілері жиі кездеседі.

Аудитор кем шыққан, талан-таражға салынған және ұрланған құндылықтар құны толығымен кінәлі тұлғаларының мойнына апарылғандығын, ақша қаражаттарын және материалды құндылықтарды түгендеу актісінің дұрыс толтырылып, нәтижесінің шығарылғандығын және түгендеу кезінде анықталған кем шыққан және жоғалғандарын реттеу тәртібін, кінәлі тұлғаларының мойнына алып, кем шыққан материалды құндылықтарды өндіріс шығындарына шығысқа шығарудын дұрыстығын және негізділігін тексеруге міндетті.

Аудитор, сондай-ақ шаруашылықтың жұмыскерлеріне несиеге сатылған тауар және басқа да операциялар үшін берілген қарыздары (займдары) бойынша есеп айырысудың дұрыс жүргізілуін тексеруге тиісті. Бұндай есеп айырысулар үшін 333 «Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың борыштары» шоттарына тиісті аралық шоттар ашылады. Бұл аралық шоттар бойынша аналитикалық есеп субъектінің жұмыскерлері бойынша жүргізіледі.

Аудитор алынуға тиісті жалгерлік міндеттеме, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық аударылған сомалар, жабдықтаушыларға, мердігерлерге, тасымалдау ұйымдарына және басқа да заңды тұлғаларға анықталған сәйкессіздіктер, табиғи кему нормасынан жоғары кем шыққан тауарлы-матариалдық құндылықтар, айыппұлдар, тұрақсыздықтар үшін үстемелер және, сондай-ақ меншіктік акциялардың номиналды құнынан, сатылу құнының жоғары сомасына талап етілген шағым-талап сомасы көрсетілген 334 «Басқадай» шотының мәліметтерімен танысып шығым-талап бойынша есеп айырысуға байланысты мына мәселелерді анықтауға тиісті:

құжаттардың ерекшеліктерін, уақтылы және дұрыс толтырылғандығын. Шағым-талап ету мерзімін сақтамау, ұрланған материалды құндылықтардың фактілерін жасыру үшін қолданылуы мүмкін, өйткені шағым-талапта көрсетілген соманы төлеуден бас тартқан кезде шеккен зиян сомасын өндіріс шығындарына шығысқа шығарады;
тексерудегі шаруашылықтың шағым-талаптарының негізділігін. Шағым-талап қанағаттандырылған жағдайда субъектінің шеккен зиянын өндіру үшін кінәлі тұлғаларын анықтау мақсатында әкімшілік тарапынан тексеру жүргізіліп, жоғалған, ұрланған, бүлінген құндылықтардың құнын өндіруге байланысты қолданылған шараларған орай тексеру жүргізеді;
334 шоттың «Шағым-талап бойынша есеп айырысу» аралық шоттары бойынша бухгалтерлік корреспонденцияларының дұрыс жасалғандығын;
аналитикалық есеп жүргізудің дұрыстығын, ол аналитикалық есеп жазуларының №8 журнал-ордеріне, Бас кітаптағы және баланстағы жазуларына сәйкес, әрбір дебитор және жеке шағым-талаптар бойынша жүргізілуге тиісті.

Аудитор кем шыққандығы және ұрланғандығы туралы шағым-талап материалдарының уақтылы дұрыс толтырылғандығын, жоғалғандығы және бүлінгендігі туралы материалдарының сапасыз немесе уақтылы тапсырылмауының салдарынан тергеу немесе сот органдарының қараудан бас тартып қайтарылғандығын немесе ондай фактінің орын алмағандығын мұқият тексеруге міндетті. Жұмыс практикасында әдейі кінәлі тұлғаларын жауапкершілікке тартуға жол бермеу мақсатында талап ету материалдарын дұрыс толтырмау немесе мерзімін сақтамай кешіктіру сияқты фактілер орын алуы мүмкін. Кем шығу және бүліну фактісін растау емес, маңыздысы олардың пайда болу себептері анықтау болып табылады. Тәжірибеде жиі кездесетін зиян шегудің себебі (материалды құндылықтардың кем шығуы, талан-таражға салануы, ұрлануы) тарту-өлшеу құралдарымен қамтамасыз етілмеу, қойма бөлмелерінің жағдайының нашарлығынан тауарлы-материалды құндылықтарды сақтау жағдайын сақтамағандықтан, оларды бір цехтан, екіншісіне қабылдау және бостау тәртібінің бұзылғандығынан, олардың сақталуына бақылаудың нашарлығынан, түгелдеу мерзімін сақтамай, қалай болса солай жүргізуден болып табылады. Сондай-ақ аудитор шаруашылыққа келтірілген зиянның дұрыс анықталғандығымен және аңықталу тәртібімен танысуға тиіс. Кейбір жағдайларда шеккен зиян сомасы бөлшек саудадағы бағасынан сауда үстемесі шығарылып есептеледі. Бұндай жетіспейтін немесе ұрланған қалдықтардан шеккен зиян сомасын, сол жергілікті жердің бөлшек сауда бағасы бойынша есептеп шығару керек.

Шаруашылықтың қоймасынан басқа сақтау орындарынан кем шыққан және ұрланған құндылықтар бойынша оларды өндірудің қамтамасыз етілгендігі орындау беттері бойынша, борышкерден өндіруді бақылаудың ұйымдастырылғандығын анықтауда талап етеді. Кейде шеккен зиянды шығысқа шығаруға асығады. Бұндай жағдайда шаруашылық тәртіп бойынша жауапкердің жағдайының келмейтіндігі және оның мүлкінің есебінен өндірудің мүмкін еместігі туралы сот шешімдерінің негізінде жасауға тиісті. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кейбір жауапкердің мүліктік жағдайы өзгереді, сондықтан шаруашылықтарға бұндай қарыздар бойынша тіркелген дебиторлық борыштарды өндіру мүмкіндігін бақылау үшін, баланс сыртындағы 007 «Төлеуге қабілетсіз дебиторлардың борыштарын зиянға шығысқа шығару» шотында 5 жыл бойы көрсету ұсынылған.

Басқандай дебиторлық борыштарды талдаған кезде, кәсіпорынның жұмыскерлерінің құрал-саймандарды пайдаланғаны, алдын ала төлемсіз босатылған материалдық құндылықтар, өткізілмеген арнайы жұмыс киімдер үшін ж.т.б. борыштарының тіркелу, оларды сөндіру тәртіптерін тексерудің маңызы зор.

Аудитор есеп айырысу жағдайын зерттегенде, қарыздардың уақтылы қайтарылмауы, бухгартерлік есептегі есеп айырысу операцияларының дұрыс жолға қойылмағандығынан туындауы мүмкін екендігіне назар аударуды қажет. Сондақтан дебиторлармен есеп айырысулар аналитикалық және синтетикалық есепте уақтылы және дұрыс көрсетілуіне баса назар аударуды қажет етеді. Өйткені дебиторлық борыштар басқа да синтетиқалық шоттарда көрсетілуі мүмкін, оның ішінде талап ету мерзімі өтіп кеткен, алынуы мүмкін емес борыштар болуы да мүмкін.

Дебиторлық борыштардың қатарына «Берілген аванстар» бабы да жатады. Күшінде есеп айырысу жүйесіне сәйкес субъект жабдықтаушылардан келешекте түсетін тауарлы-материалдық құндалықтар, орындалатын жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін аванс беруі мүмкін. Келешекте түсетін тауарлы-материалдық қорларға немесе жұмыс орындауға, сондай-ақ тапсырыс берушіден ішінәра дайындығына қарай өнімдер және жұмысты төлеу бойынша берілген аванстардың ақпараттарын жинақтау үшін, 351 «Түсетін тауарлы-материалдық қорлар үшін берілген аванстар және 352 «Орындалатын жұмыстар және көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар» деп аталатын 35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттары қаралған.

35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттары бойынша аналититкалық есеп әрбір дебитор бойынша жүргізіледі. Аудитор аванс бойынша есеп айырысу оперциялрын тексерген кезінде олардың аталған шоттарда көрсетілген борыштардың нақтылығын анықтайды. Бұл жерде тексеру нысаны болып тек бухгалтерлік жазулар ғана емес, сонымен қатар жабдықтаушылармен және мердігерлермен жасалған шарттар да қызмет етеді. Әсіресе, аудитор аванс бойынша күдікті борыштарға, олардың пайда болу себебіне және кінәлі тұлғаларына назар аударады. Борыштарды нақты деп, егер ол мүдделлі тұлғаларының өзара есеп айырысу актілерімен салыстырылып расталған жағдайында айтамыз.

Аудитор шаруашылықтың балансында көрсетілген дебиторлық борыштардың нақтылығын анықтап, ақиқатына жеткеннен кейін, оның құрылымының өзгеруін зерттеуге, оның құнының нақтылығына баға беруге, дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімі бойынша таратуға, бұл борыштардың сапасын және олардың өндірілу жолдарын анықтауға міндетті.

3.2 Қоғамның дебиторлық берешегін талдау.

Дебиторлық берешекті талдау қарыздарды басқару әдісінің бірі ретінде төлем қабілеттілік пен ұйымның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді. Бұл көрсеткіштер баланс өтімділігі көрсеткіштерімен тығыз байланысты.

Барлығымызға белгілі ақша қаражаттар сомалары ұйымның төлем қабілеттілік деңгейін көрсете алмайды және ол өтімділікті де бағаламайды; өйткені қай ұйымның болмасын қаржылық жағдайы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жетістіктерін комплексті бағалайды.

Қоғамның өз уақытысымен және толық қысқа мерзімдік міндеттемелерін өтеу мүмкіншілігін қарастырайық. Олардың критерилерінің өтімділікпен төлеу қабілеттілігі жатады. Өтімділік көрсеткіші қоғам құралдарының оның қысқа мерзімді міндеттемелерінен асып тұруымен сиппатталады. Баланс өтімділігі төлем қабілеттілікпен тура байланысқан, яғни өз уақытымен және толықтай міндеттемелеріне жауап беру. Төлем қабілеттілігінің жалпы бағасы ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерге қатынасымен анықталады. Акционерлік қоғам «Қазқұрылыссервис» 2005 жылы 1,5 (36894/24532) және 2006 жылы (3159250/5295) тең болды.

Өткен жылы ағымдағы міндеттемелердің орны жабылған, бірақ ақша қаражатының жетіспеушілігі дебиторлық берешектің үлкен мөлшерімен байланысты болып отыр. Есепті кезеңге келер болсақ, төлем қабілеттілік бар, бірақ ресурстарды қолдану тиімді емес. Тез өтімділік тауарлы материалдық құндылықтарды есептемегенде пайда болады. Талданылып отырған қоғамда өтімділік 2005 жылы 1,256 (36894-6081)/24532) және 2006 жылы 2,98 (159250-1290)/52950). Бұл көрсеткіш 1-ден кем болмауы керек.

Сонда Қазқұрылыссервис көрсеткіштері нормаға сай болып табылады. Төлемқабілеттілігінің ең қатаң көрсеткіштері ақша қаражат сомаларының ағымдағы міндетемелерге қатарына тең. Дипломдық жұмыс мысалында 2005 жылы ол көрсеткіштер 0,46 (11402/24532) және 2006 жылы 2,65 (140427/52950) тең.

Бұл көрсеткіш міндеттеменің қай бөлімі өте тез жабылатынын көрсеттеді ендеше есеп кезеңінде жағдай дерліктей жақсарды кейде дебитордың берешектің кредиторлық берешектен аспаса болды деген көзқарас кездеседі ал талдау жасағанда кредиторлық берешек айырмасына көңіл бөлу керек, бұл көзқарас қате өйткені ұйым кредиторлық берешекті өз қарыздарын алғанына қарамастан өтеуі керек.

Сондықтан дебиторлық берешекпен кредитолрық берешекті талдау барысында оларды бөлек қарастыру керек, мысалы дебиторлық берешек ол айналымнан уақытша алынып тасталған құрал, ал кредиторлық берешек уақытша айналымға – қосылған қаражаттар.

Сырттан қарағанда дебиторлық берешек тек өнімнің немесе тауардың жөнелтілгені жайлы және ол сатып алушылармен төленбегені, немесе алдын ала не аванс ретінде төленіп қойған бірақ өнім немесе әлі келіп түспегені туралы көрсетеді.

Дебиторлық берешектің өсуі – айналымнан қаржы құралдың ағыны немесе алынуын сипаттайды, сол кезде қарыздың сомасының төмендеуі – көп кезде жақсы жағдай тудырмайды, өйткені қаржы қаражаттар есеп айырысу мақсатында емес, пайдаланусыз қоймада жатып қалған дайын өнімдерге кеткеніні көрсетеді. Сондықтан дебиторлық берешек сомасы көңіл бөлу мен талдаудың объектісі болуы керек.

4 кесте — Дебиторлық берешектің жалпы талдауы.

Дебиторлық берешектің баптары	2005 жыл		2006 жыл		Ауытқу (+,-)
Дебиторлық берешектің баптары	Сомасы (м.т)	Салмағы (%)	Сомасы (м.т)	Салмағы (%)
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің дебиторлық берешігі	15348	81,47	11389	76,97	3959
Жұмысшылармен басқа да тұлғалардың берешегі	12	0,06	947	6,39	935
Өзге да дебиторлық берешек	3199	16,98	1996	13,49	1203
Берілген аванстар	279	1,48	465	3,14	186
Дебиторлық берешек . барлығы:	18838		14797		4041

Есеп кезеңінде дебиторлық берешек айтарлықтай төмендеді. Егер оның көлемі жыл басында 18838 мың тенге құраса, жыл аяғында ол 14797 м.т құрайды, немесе 21,4 пайыз төмендейді ең дұрысы дебиторлық берешек неге сонша төмендегенін зерттеу болып табылады ол үшін бұл бапты ашып көрсету керек, қарызды жабу жетістігін оның құрамындағы күмәді қарыздарды көрсету, егер олар бар болса Жұйеде берілгендер бойынша дебиторлық берешек азайуы сатып алуылармен тапсырыс берушілермен және т.б дебиторлық берешектің азаюымен байланысты сол себепті сатып алушымен тапсырыс берушімен қарызы 3959 м.т төмендеп кетті. Ол 8 қарыз компанияның 6 өз дебиторлық берешекін жабуымен тұсіндіріледі. Қалған дебиторлық берешек АГС-«бояу» мен және «паркер дрилинг» үйымымен байланысты. Дебиторлық берешек төмендеуінің тағы бір салдарына қолма-қол ақша қаражатының өсуі жатады (өткен южылмен салыстырғанда 129025 м.т өсті ).

Сонымен дебиторлық берешек талдауына көп көңіл бөлу керек, үйткені оның бөлігі ұйымның ағымдағы активтерінің жалпы құнының ең қажетті, компанияның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіш болып табылады. Дебиторлық берешектің құрамы мен құрлымымен жалпы танысудан кейін оның нақты құнына баға беру қажеттілігі туады. Ол барлық дебиторлық берешектің өтелу мүмкіншілігінің жоқтылығымен тұсіндіріледі. Дебиторлық берешектің қайтарылымдылығы алдаға тәжірибемен ағымдағы шарт негізінде анықталады.

Бухгалтерлік тәуекл алдыңғы тәжірибе келесі залалдардың өлшемінің болуынан туады, және ағымдағы шоттар толығымен қарастырылмауы мүмкін. Есесіне залалдар үлкен болуы орын алады. Ал АҚ «Қазқұрлыссервисіте» дебиторлы берешекті қайтаруда үлкен жағымсыздықтар болмады.

Көрсеткіштерді қолдану арқылы дебитерлік берешек талдауын ары қарай жалғастырамыз.

5 кесте- Дебиторлық берешекті талдау

Көрсеткіштер	2005	2005	Ауытқу(+,-
Өнімді өткізуден түскен табыс (мың тенге )	655966	1219518	563552
Дебиторлық берешектің орташа жылдық құны	19510,5	16817,5	2693
Дебиторлық берешектің айналымдылығы	33,6	72,5	38,9
Дебиторлық берешетің өтелу мерзімі	10,7	4,96	5,74
Дебиторлық берешек бағамының түсуі	17671,7	13985,8	3685,9
Дебиторлық берешктің өз уақытысында қайтарылмауының арқасында құралдарды жоғалту	1166,3	811,2	355,1

Тұтынушыға несиенің ұзақтығы көбінесе несие айналымдылығы көрсеткішіне тәуелді болады. Бұл корсеткіш талдауға үлкен жағымсыз мәселелер тудырады. Дебиторлық берешектің өнімді өткізуден тұскен табысының дебиторлық берешектің орташа көлеміне қатынасына тең. Ол дебиторлық берешектің сапасын және көлемін бағалау үшін қолданылады.

АҚ «Қазқұрылыссервисте» ол 33,6 дан 72,5 ке дейін көтерілді, ол коммерциялық несиенің төмендегенін көрсетеді. Яғни несиеге тауар сатудың төмендеуімен түсіндіріледі.

Дебиторлық берешек айналымының көрсеткіштерінің өзгеруі әр қашан түтынушы несиесін басқару саясаты жайлы айтпайды. Өнім ассортиментіне әсер ететін факторлаға сату көлемінің өзгеруі және олардың уақыт аралығындағы орналасуы жатады. Ал уақыт аралығындағы сату мөлшеріне келер болсақ, айналым көлемі жалпы деңгейде көптеген кезеңдердің қарсаңында өзгеріз қала алады ал бөлу әр қашан өзгеріп отырады. Яғни дебиторлық берешек айналымының көрсеткішін тұтынушыға несие беру мерзімінің тұрақты болуына қарамастан өзгермелі болуы айтылады. Бірақ несие үзақтылығының тиімдірек көрінісі күн бойынша төлем саналады. Ол дебиторлық берешек сомасының әр күндік айналымының орташа мүлшеріне қатынасына есептеледі.Ол көрсеткіш клиентердің берілген шоттар бойынша төлем уақытын сипаттайды. Біздің жадайымызда 2006 жыл бұл көрсеткіш 10,7 ден 4,96 ға дейін түсіп кетті, және бұл көрсеткіштің азаюы тиімді болып бағаланады.Дебиторлық берешекті мерзімімен қайтармағандықтан қаржылық жоғалтулардың азаюы дебиторлық берешек мөлшерінің және инфляцияның төмендеу салдарынан болады.Ағымдағы активтердегі дебиторлық берешек болігі айналымнан алынған қаражаттың әсерін бақылауға мүмкіндік береді.Құралдарды айналымнан шығару коефиценті: дебиторлық берешектің орташа мөлшері / ТМҚ + ақша қаражаттар + дебиторлық берешек сомасы + ағымдағы активтер формуласы арқылы табылады.

АҚ «ҚАЗҚҰРЛЫССЕРВИС» 2005 жылы 0,537 және 2006 жылы 0,107 тең болды. Ликвитті емес, қиын талданатын ТМҚ үлкен дебиторлық берешек әсіресе оның күмәнді бөліктері айналым құралдарының бәсең деуіне әкеледі. Сондықтан ағымдағы активтердің өсуіне қарамастан ұйымның қаржылық жағдайындағы өзгеру салдарын бағалау қажет және басты көңілді дебиторлық берешекті талдауға бөлу керек, үйткені оның бөлігі ең негізгі көрсеткіш болып саналады, және үйымның қаржылық тұрақтылығы мен тиімділігін сипаттайды. Ұйымның қаржылық жағдайына дебиторлық берешектің болуы әсер етпейді, ал оның формасы, қозғалысы, мөлшері яғни бұл берешектің пайда болу мақсаты әсер етеді. Дебиторлық берешектің пайда болуы қолма қол ақшасыз есеп айырысудағы шаруашылық қызметіндегі кридиторлық берешек сияқты обьективті процесс болып табылады. Дебиторлық берешек әр кезде есеп айырысу ережесін бұзғанда пайда болмайды және ол әрқашан қаржылық жағдайды бұзбайды сондықтан оны толық сомасымен өзіндік айналымдағы капиталдан шеттелген деп қарауға боамайды, өйткені оның бөлігі банк несиелерінің обьектісі болып саналады және компанияның төлем қабілеттілігіне әсер етпейді.

Өткен жыл көптеген Қазақстандықтар үшін «Қазақстанда 2005-2007жж тұрғын үй құрылысын дамыту» мемлекеттік бағдарламасы барысында өтті. Соның салдарынан әлеуметтік қажеттілігін қамтамасыз еткен көптеген жанұялар өз орындарын тауып отыр.

Қорытынды

Дебиторлық берешек- алынуға жеке және заңды тұлғалардың шаруашылық қарым қатынастарынан пайда болатын алынуға тиісті берешектері. Дебиторлық берешекті өз уақытысымен өндіріп алу ұйымның қаржылық жағдайындағы жетістікті қамтамасыз ететін негізгі шарттардың бірі болып табылады. Яғни дебиторлық берешек әр ұйымның қызметінің бірі ретінде өмір сүру мен тұрақты қызмет етуіне байланысты.

Бухгалтерия үшін әр түрлі жағдайға байланысты қарыздардың өтеуіне бақылау жасау мақсаты мен салықтық қателер мен есептегі операцияның сәйкессіздігін болдырмайтын бақылау ұйымдастыру керек .

АҚ « ҚАЗҚҰРЛЫССЕРВИС» есептің ұйымдастырылуын дебиторлық борыштың аудиті және дибиторлық борыш бойынша жүргізілген талдауларын зерттеп, соңғы жылғы қортындыларына қарағанда ұйымдағы есеп жүйесі мен дебиторлық борышты бақылау. Қазақстандық және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкестігін көруге болады.

Сатып алушылар мен тасырыс берушілер мен есеп айырысуда ауытқулардың болмауын да көруге болады. Бірақ, дебиторлық борышты дұрыс ұйымдастыру — өте қиын мәселе, сондықтан тәжиребиеде дебиторлармен есеп айырысу тәжирибесінде көптеген қателіктер кездеседі.Негізгі қателіктеріне келер болсақ:

Жабдықтаушылармен және сатып алушылармен ддебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысуға тұгендеу жұргізу тәжиребиесінің жоқтығы; Ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелер баптарын салыстыру арқылы есептен шығару
Дебиторлық борыштың сұранымы болмаған басқа жабдықтаушы қарызының сомасының орнын жабу
Талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борышты қайтаруда толығымен шара қолданбастан есептеп шығару
Ұйымдар арасындағы орнын жабу бойынша есеп айырусылардың тиісті құжаттарының больауы
Ұйымдар мен шаруашылық операциялар шоттары бойынша талдамалық есептің жүргізілуі:

Мұндай қателіктерге кездеспеу үшін төмендегідей щаралар қолдану керек. Дебиторлармен қарым қатынасты қолма қол ақшасыз жүргізу мәселесі ұйымда салықтық жоспарлауды жүргізу кезінде карастырылуы қажет.Бухгалтерлік есеп шоттарындағы операцияларды азаматтық заңдылықтарда қарастырылған тәртіппен мазмұнын терең түсіну арқылы ғана жазуға болады.

Бухгалтерлік есеп шоттарында қаржы шаруашылық операцияларының қортындыларын дұрыс анықтай алмау мүмкіндігі заңды тұлғалардың қарым қатынастарын реттеуші ережелерге сәйкес келмеушілігін көрсетеді.

заңды тұлғалармен есеп айырусудың ең жағымды кезеңін талдау.
Сыбайластырының несие қаблеттілігі жайлы ақпараттарды жинау және талдау;
Қызметтік сыбайласиармен есеп айырысуда алдын ала төлеу мүмкіншіліктерімен қамтамасыз ететін келісім шартқа отыру;
Пайданы максимизациялаумақсатымен келісім шарттың шекті сомасын анықтау;
Дебиторлық берешектің өтелуін сұрау;
Есеп айырысу мен міндеттерді түгендеу;
Дебиторлық берешекті басқаруда ішкі бақылауды ұйымдастыру;

Келтірілген тізімдер ішінде ең маңызды шарт есеп айырысу мен міндеттемелерді түгендеу болып табылады. Дебиторларды тексерумен байланысты көп кездесетін жағымсыз мәселелерден шеттеу үшін мынандай тиімді бағыттарды ұсыну оңтайлы:

Еш нәрсеге негізделмеген таңдаулы тексеру. Ол аудиторлар дебиторлық топтастыруда қиыншылық көргенде және таңдау мүмкіншілігі болмағанда жүзеге асырылады.
Дебиторларды тексеруші және бақылаушы мекеме арқылы бекіту.
Күмәнді шоттарды қамтамасыз ету бойынша статистикалық тенденцияларды талдау.
Бекітілген баланстағы кішкене жетіспеушілікке тым көп уақыт бөлу.
Клиентті пайдалану мүмкіндігінің болмауы.
Жауапты алған сайын оны өңдеп отыру. Жауаптар өз объектілеріне қатысты топтастырылуы керек.
Мүмкін болатын түсімнің уақытынан бұрын талдануы.

Төменде аудиторлардың дебиторларды толық емес тексеруінің үлгілік мысалдары келтірілген:

күмәнді қарыздарды толығымен анықтамаушылық. Өтеу мерзімінң өтіп кетуінің негізделген себептерін дұрыс ашпаушылық көп кездеседі.
Теріс бекітілімін заңдылыққа сәйкес емес қолдану.
Тексеруді болдырмау өтініштеріне көңіт аудармағандық.

Бұл қателіктерді біле отырып, олардан арылуды көздеу қажет. Ішкі бақылаудың жетіспеушілігінде ақша жоғалтушылық жеңіл дамыған.Осындай жұмыстарды болдырмау үшін кадрлық саясат мықты болуы тиіс, бірақ, АҚ «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» сияқты міндеттерді дұрыс бөлу өте тиімді болып табылады.

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

В Южной Корее отменили военное положение по…

Дипломдық жұмыс. Дебиторлық берешек есебі мен аудиті (АҚ «Қазқұрылыссервис» мысалында)

Когда проведут очередное обновление информационной системы «INDIGO»

Чем выгодно ваучерное финансирование дошкольного образования в Астане?

Куат Хамитов объяснил причины отказа от боя с россиянином Марифом Пираевым

С января 2025 года дошкольные организации Астаны перейдут на ваучерное финансирование

Талантливый парень поразил казахстанцев исполнением «Ер Туран» на домбре

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты