Дипломдық жұмыс. Дешті Қыпшақтың Мысыр Мамлүк мемлекетімен XIII-XV ғғ. байланыстары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

Дешті Қыпшақтың Мысыр Мамлүк мемлекетімен XIII-XV ғғ. байланыстары

 

 

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………….. 3

 

1 ТАРИХНАМА

1.1 XX ғ. ТАРИХНАМАСЫ………………………………………………………………………..9

1.2 МЫСЫР МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІНІҢ ДЕШТІ-ҚЫПШАҚПЕН БАЙЛАНЫСТАРЫ ЖАЙЫНДА ХАБАРЛАЙТЫН МЫСЫР ЖӘНЕ АРАБ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРІ МЕН ТАРИХШЫЛАРЫ ТУРАЛЫ……………………………15

 

2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН МЫСЫР МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ЭТНО-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ

2.1 САРАЙ МЕН ҚАЙЫР АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ЕЛШІЛІКТЕР……………………………………………………………………………………………18

2.2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ХАНДАРЫ МЕН МАМЛҮК СҰЛТАНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ ҚҰДАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР…………………………………………28

2.3 СҰЛТАН БАЙБАРЫС: ДІН ЖӘНЕ САУДА, ЭТНИКАЛЫҚ, МӘДЕНИ, ӘДЕТ-ҒҰРЫПТЫҚ, САЛТ-ДӘСТҮРЛІК, ТІЛДІК ЖӘНЕ АНТРОПОНИМДІК  БАЙЛАНЫСТАР………………………………………………………………………………………..35

 

ҚОРЫТЫНДЫ.………………………………………………………………………………………..48

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………………..50

 

 

КІРІСПЕ

 

         Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алғаннан бері Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өзінің он бес жылдығын атап отырған уақытта қазақ халқының рухани өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы заманында өзінің көршілес және алыс халықтармен және мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылығы едәуір артып отыр. Осы орйда, халықаралық аспектіге ие қыпшақ факторының белгілі ғылыми мағынаға бөленуі кездейсоқтық құбылыс емес. Өйткені, қыпшақтар ортағасырдың ең ірі этникалық топтарының  бірі ретінде бірқатар түркі халықтарының, соның ішінде бірінші кезекте қазақ халқының қалыптасуында елеулі рөл атқарумен қоса, Еуразия мен Жерорта теңізі аймағындағы бірсыпыра шетел этностары мен мемелекеттерінің тарихында өздерінің өшпес іздерін қалдырды. Олардың ішінде, Мысыр мен Шам елін ерекше атауға болады.

         Жоғарыда айтылғандардың тұрғысынан шығып Дешті Қыпшақ мемелекеті мен Мысыр Мамлүк мемелекетінің өзара байланыстары тақырыбын таңдап алдық. Өз заманының ең ірі саяси құрылымдары болған бұл екі мемелекеттің іргелері көп жағдайларда қыпшақ этносы, оның дәстүрлері мен мәдениетіне негізделген.

         Мәселенің тарихнамасында Мамлүк мемлекетінің және және сондай-ақ Берке мемелекетінің зерттелу тарихында қалыптасқан белгілі дәстүрлер бар. Сонымен қоса, олардың екеуінің өзара байланыстары аспектісі едәуір аз зерттелген. Бұл екі ірі мемелекеттің өзара байланыстары туралы хабарлайтын негізгі дерек көздері XIII-XVI ғғ. жататын ортағасыр араб тарихи шығармалары болып табылады.

         XVII ғ. аяғы – XVIII ғ. басында Қазақ халқының Ресейдің отарлауына душар болып едәуір саяси, экономикалық және рухани дағдарыстарды басынан кешірді. Қазақ даласында хандық жүйені жою арқылы тәуелсіздігіне тоқтау қойылды. Әсіресе, XX ғ. бірінші жартысында тоталитарлық кеңес үкіметі жылдары төл тарихын зерттеу мүмкіндігінен айрып, тілі, салты мен ата-дәстүрін ұмыт қалдырту арқылы мәңгі отарлықты көздеген Мәскеу қазақ зиялылары мен әлауқаттыларын репрессиялар мен қудалаулаоға ұшыратып, елі емес, жеріне қызыққан большевиктік саясат бүкіл қазақ халқын геноцидке ұшыратуы оның тарихындағы теңдесі жоқ үлкен қасіретті кезеңдердің бірі болып тарихқа жазылды. Осы жылдары халқымыздың жартысына жуығы қырылып, қалғаны жаппай орыстандыру саясатын бастан кешіріп, рухани тоқыраулыққа әкеліп соқтырса, екінші жағынан тарихымызды бұрмалау арқылы ұлттық сананың орнына  «интернационализм»,  «халықтар достығын» бүркемеленіп құлдық сананы енгізуінің зардаптарының ауырлығы бүгінгі таңда едәуір сезілуде. Осыншама қасіретті көрген халық үшін тәуелсіздіктің орны мен мазмұны ерекше биік. Отарлық пен тоталитаризм жүйесі тарихымызды шынайылық тұрғысынан зерттеу ісінде төл зерттеушілерімізге жол бермеумен қоса, өзінің отарлық саясатына сәйкес оны барынша бұрмалап және сол бұрмаланған күйінде ғылыми айналымға енгізуі бүгінгі таңдағы халқымыздың басына түскен ең үлкен рухани  зардаптарының бірі болып табылады.

         Жалпы ислам тарихында орны ерекше, мәртебесі биік болған мамлүк кезеңінен мұра болып қалған өте бай қолжазбаларында Дешті Қыпшақты мекен еткен, салты мен дәстүрі бір, тілі мен мәдени тамыры ортақ көшпелі халықтың  тарихын зерттеуде түркі, қыпшақ, моңғол және түркі-моңғол халықтарының байланысы арақатынасы және ерекшеліктері туралы мол құнды деректер сақталған.

         Аталған мемелекеттің кіндігі қазіргі Қазақстан жерінде орналасып, тарихи дамуы жағынан қазақ халқы олардң этникалық және мәдени мұрагері болып табылуы себепті, Дешті Қыпшақ мемелекетінің тарихын зерттеу ісі төл ғылымымыз үшін ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.

         Өткенімізді сараламай болашағымызды болжау қиын. Елдігіміз бен мемлекетіміздің бүгіні мен болашағын оның ішкі саяси бағытымен қоса, әлемдік қауымдастықтың басқа мүшелерімен қарым-қатынастарының қандай деңгей мен сапада болуы белгілейді. Тарихымызды зерттеу ісінің ғылыми, әлеуметтік қоғамдық және ұлттық-танымдық қызметтерімен қоса, бүгінгі күнгі сыртқы саясатымыздағы басқа елдермен қарым-қатынасымыздың тарихи тамырлары мен негіздерін ашып көрсетудегі маңызы өте зор. Осы диплом жұмысының тақырыбы мен мазмұнын қамтитын Дешті Қыпшақтың Мамлүк мемелекетімен ғасырларға созылған жан-жақты қарым-қатынастары мен байланыстарын ашу арқылы алғашқысының діңгегін құраған бүгінгі егемен Қазақ мемлекетінің орта ғасырлардағы араб ислам әлемімен саяси, дипломатиялық және рухани байланыстарының терең тамырлары бар екенін көрсетіп, бүгінгі әлемдік қауымдастықтағы орны мен маңыздылығы ерекше мәртебелі араб және ислам елдерімен қарым-қатынастарымызды жаңа деңгейде жаңғырту үшін маңызды негіз бола отырып, қазақ мемлекетінің сыртқы саясатындағы Батыс және Шығыс елдерімен дипломатия саласында ғасырларға кеткен терең тарихи байланыстардың тамырлары мен бай дәстүрлерін көрсетуде маңызды фактор бола алады.

         Әдебиетте кеңінен тараған «Алтын Орда» атауы орыс жылнамалары бойынша кеш пайда болған, оның алғаш рет жазылуын XVI ғ. жатқызады. Мұсылман дерек көздерінде бұл мемлекеттік құрылым көптеген атаулармен белгілі және олардың ішіндегі кең тарғаны Дешті Қыпшақ болған. Моңғол жаулаушылығына дейін Ұлы даланың Ертістен бастап Дунайға дейін созылғанұланғайыр жерлері XI ғ. аяғынан XIII ғ. басына дейін қыпшақ хандарының қолында болған. бірінші жартысында қыпшақтардың билігі астында болған жерлердің бәрі Моңғол империясының құрамына кіргізіліп, осы ғасырдың 60-шы жылдарынын бастап саяси биліктің барлығын өз қолдарына алған моңғол ақсүйектері қыпшақтармен туыстасып, олардың арасына бірте-бірте сіңісу арқылы ассимиляцияға ұшарайды. Қыпшақ және моңғол мәдениетінің өзара күресінің нәтижесінде дамуы жағынан жоғары тұрған қыпшақ мәдениеті басымдылыққа ие болып, көп ұзамай жеңіп шығады. Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа алып Алтын Орда мемлекетінің синонимі ретіндегі «Дешті Қыпшақ» терминін зерттеуіміздің тақырыбына енгізіп, XIII ғ. ортасынан ХV ғ. басына дейінгі аралықтағы Дешті Қыпшақ пен Мамлүк мемлекеті арасындағы саяси, мәдени, дипломатиялық, құдалық, этикалық байланыстарын қарастырдық.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХVII-ХVIII ғғ. Батыс Еуропа мен ресейде басталған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихын зерттеуде бірқатар зерттеулердің өзіндік тарихнамасы мен деректік негізі қалыптасқан.

         Батыс Еуропа елдерінде Дешті Қыпшақ тақырыбына қатысты зерттеулер өзінің бастауын ХVII-ХVIII ғғ. алады және бастапқы кезеңде бұл зерттеулердің ғылыми ауқымы тар болды. Және еуропалықтар тарпынан өзінің мұсылман көршілері туралы жалпы қызығушылық шеңберінен аспады және тақырыптық жағынан да шектеулі сипатта болды. Бұл салада зерттеулер жүргізген алғашқылардың арасында д′Эрбело, Ж. Дегинь, И. Хаммер-Пургштальді атауға болады.

         Ресей зерттеушілері тарпынан Дешті Қыпшақ тақырыбына деген қызығушылық XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың аяғын қамтитын кезеңде басталып, ол негізінен Алтын Орданың тарихын зерттеумен байланыста қарастырылады. Бұл саладағы жүргізілген алғашқы зерттеулерді Х.М. Френ, П. Савельев, И. Березин, Г.С. Саблуков, С.д′Оссон, Х. Ховорстың аттарымен байланыструға болады. П. Савельев пен Г.С. Саблуков зерттеуші өздерінің зерттеулерінде нарративті жазба деректермен қоса, Алтын Орданың нумизматикалық материалдарын кеңінен пайдаланған [1].

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың ортасына дейін Батыс Еуропа және Ресей зерттеушілерін Алтын Орда тақырыбының ішінде негізінен оның саяси тарихы, мемлекеттік құрылымы және батыс елдерімен қарым-қатынасы қызықтырды. Бұл кезеңде араб және парсы тілдеріндегі нарративті деректермен қоса, Алтын Орданың ірі қалаларының қалдықтарында жүргізілген қазба жұмыстары кезенде табылған материалдық деректер, оның ішінде нумизиматикалық материалдар кеңінен пайдаланылды. Бұл салада зерттеу жүргізгендердің ішінде В.Г. Тизенгаузен, С. Лэн-Пуль, Н.И. Веселовский, Г. Алтуниан, М.Д. Писелков, Ф.В. Баллод, В.В. Бартольд, Г.В. Вернадский, П. Пеллио, Б. Спулердің аттарын атауға болады. Олардың ішінде В.Г. Тизенгаузен Алтын Орда тарихына қатысты ортағасыр араб  [2], парсы және түркі жазба деректерінен үзінділерінен құралған жинағы бұл салада бүгінгі күнге дейін құнды дерек көздері ретінде өзінің ғылыми құндылығын жоғалтқан жоқ. С. Лэн-Пуль нумизматикалық материалдарды пайдаланса, Ф.В. Баллод археологиялық қазба материалдарын кеңінен пайдалануға тырысады.

Дешті Қыпшақ тақырыбы 50-ші жылдардан басталып жазылған зерттеулер негізінен маркстік тұрғыдан, жауланып алынған халықтар мен мемлекеттерге қатысты Алтын орданың керітартпалық рөлі баса қарастырылады. Кеңес үкіметі кезінде зерттеулер жүргізген Б.Г. Греков, А.Ю. Якубовский, М.Г. Сафаргалиев [3] Алтын Орданың саяси және мемлекеттік жүйесін көрсетуге тырысса, ал Г. А. Федоров-Давыдов [4] археологиялық қазба материалдарының негізінде Алтын Орданың мәдени өміріндегі Хорезм, Византия сияқты елдердің ықпалын ашуды көздейді. Сондай-ақ, бұл салада зерттеулер жүргізген зерттеушілердің ішінде А. Али-заде, И.П. Петрушевский, Н.М. Булатов, В.П. Юдин, К.А. Пищулина және В.Л. Егоровтың  [5] аттарын атауға болады. Осы кезеңде бірқатар өзекті зерттеулер жүргізген төл тарихымыздың аттарын атауға тұрарлық. Бұл саладағы елеулі зерттеулердің ішінде төл зерттеушілеріміздің орны үлкен. Академик Ә. Марғұлан [6] өз зерттеулерін Қазақстанның орта ғасырлар тарихындағы, атап айтсақ, Ұлы даланың жоғарғы мәдениетін көрсетуге арнаса, академик Б.Е. Көмеков  [7]  ортағасыр араб және парсы жазба деректерінің негізінде дешті Қыпшақ мемлекетінің тарихи географиясын, саяси және мәдени өмірін, оның этникалық құрылымын ашып көрсетуге арналған зерттеулері бұл тақырыпқа үлкен үлесін қосты.

Соңғы жылдары дешті Қыпшақтың тарихи орны мен рөліне баға беруде ғылыми көзқарас түбегейлі өзгеріп, бұрынғыдай біржақты емес, екі жақты сипатқа ие болды.

Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихына арналған зерттеулер батыс Еуропада XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басынан бастауын алады және алғашқы зерттеушілердің назары Мысыр Мамлүк мемлекетінің саяси тарихы, сыртқы саясаты, батыс христиан елдерімен қарым-қатынастары мен мемлекеттік құрылымы сияқты салаларын ашуға бағытталған зерттеушілерінің арасында Г. Уейль, Дж. Саувагет, С. Лэн-Пуль, М. Уильямның еңбектері бар [8].

ХХ ғасырдың бірінші жартысында Мысыр Мамлүк мемлекетінің саяси тарихын зерттеуде елеулі үлес қосқан зерттеушілердің ішінде М. Гаудефре-Демомбинес, А. Поляк, Е. Комбе, А. Атия, М. Канардтың, ал Мамлүк мемлекетінің әскери жүйесіне байланысты Д. Айалонның зерттеулерін атауға болады.

ХХ ғасырдың екінші жартысында Мысыр мамлүк мемелекетінің тарихын зерттеуде Батыс Еуропа зерттеушілерінің тарапынан үлкен белсенділік байқалмады. 60-70 жылдары бұл салада араб, әсіресе мысыр зерттеушілерінің үлесі көбейіп, оның тақырыптық ауқымы да едәуір кеңейіп, бірқатар арнайы және жалпы зерттеулер жарық көрді. Алғашқы араб зерттеушілерінің ішінде Амин әл-Холи, махмуд Ризақ Салим, Абд әл-Фаттах Ашур, Саад Маһирдың аттарымен байланысты болса, 80-ші жылдары мамлүктер тақырыбында зерттеулер жүргізген тағы бірқатар араб зерттеушілері белгілі болады, атап айтсақ Абд әл-Азиз Махмуд Абд ад-Дайм, Али ас-Саййд Али зерттеулері бұл саланың өзекті тақырыптарын ашуға аранады [8].

Жалпы айтқанда, бұл саланы зерттеуде бастапқы кезеңдерде белсенділік танытқан батыс Еуропа зерттеушілерінің орнына ХХ ғасырдың екінші жапртысынан бастап араб, әсіресе мысыр зерттеушілері Мамлүк мемлекетінің сыртқы саясаты, дипломатия, соғыстары, сауда мамлүктердің әлеуметтік жағдайы, экономика, мәдениет, әдебиет салаларындағы дамушылық, дін және ішкі саясатындағы реформалары сияқты көптеген қырлары мен сырларын ашуға бағытталған зерттеулерді жүзеге асырды.

Алайда, мамлүк мемлекетінің дешті Қыпшақпен қарым-қатынастары, этникалық байланысы және соңғысының араб ислам мәдениетіне әсері мен үлесін көрсетуге, оның тарихи рөлі мен орнын анықтауға бағытталған зерттеулерге талпыныс байқалмады. Соның салдарынан, бұл тақырып бүгінгі күнге дейін араб және мысыр зерттеушілері үшін тың тақырыптардың бірі болып қалып отыр.

Мысыр Мамлүк мемлекетінің басқа мемлекеттермен қарым-қатынастары тақырыбы батыс еуропа елдерінің ішінде Е. Катреме, Е. Блоше, Г.В. Вернадский, А. Поляк, М. Канард сияқты ғалымдардың тарпынан біршама зерттелді.

Дешті Қыпшақ пен мамлүк мемлекетінің қарым-қатынастары мен байланыстарының кейбір жақтары мен қырларын ашуға бағытталған бірқатар зерттеулер тек ХХ ғ. басында қолға алынып, оның тарихнамасындағы алғашқы зерттеушілері Г.В. Вернадский және А. Поляк болды. Г.В. Вернадский Мамлүк мемлекеті, Алтын Орда және Византия арасындағы қарым-қатынастарға арналған мақаласында негізгі назарын Мамлүк мемлекеті мен Византия арасындағы қарым-қатынастарға аударады. Оған қарағанда, А. Поляктың зерттеуі Мамлүк мемлекеті мен Алтын Орда арасындағы қарым-қатынастарды ашуға жақынырақ тұрды және автор Алтын Орданың мамлүк мемлекетіне әлеуметтік, экономикалық және мәдени әсеріне көңіл бөлді.

Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекетінің дипломатиялық байланыстарын ашуға арналған С. Закировтың зерттеуі [3] бұл тақырыпты жан-жақты баяндайды. Закиров өз зерттеуінің негізгі оъектісі етіп екі мемлекет арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастарды және Мамлүк мемлекетіндегі дипломатия саласындағы сұлтан кеңесінің құрылымы мен қызметін көрсетуге арнайды.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың басты мақсаты  Дешті Қыпшақ пен Мысыр Мамлүк мемлекеті арасындағы ХІІІ-ХVI ғғ. өзара байланыстарының тарихын зерттеу.

Алға қойған мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

 

• Дешті Қыпшақ және Мамлүк мемлекеттері зерттелу тарихнамасына қатысты бұрын-соңды жүргізілген зерттеулерге шолу жасау;
• XIII ғ. ортасынан XV ғ. басына дейінгі аралықтағы Дешті Қыпшақ пен Мамлүк мемлекеті арасындағы саяси, мәдени, дипломатиялық, құдалық, этникалық байланыстарын қарастыру;
• Зерттеу барысында Дешті Қыпшақ пен Мысыр Мамлүк мемлекеті арасындағы әскери-саяси және дипломатиялық жақындасудың негізгі алғышарттары мен себептерін және оның нәтижелері мен салдарын көрсету;
• Дешті Қыпшақ пен мамлүктер арасындағы мәдени, әдет-ғұрыптық, салт-дәстүрлік, тілдік, этникалық және антропонимикалық байланыстарын анықтау.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

1 ТАРИХНАМА

 

1.1 XX ғ. тарихнамасы

 

XX ғ. бірінші жартысындағы Кеңес үкіметіне дейінгі және кейінгі орыс зерттеуші-шығыстанушыларының негізгі зерттеу оъектісі Алтын Орда мемлекетінің саяси тарихы мен мемлекеттік жүйесі болды. Бұл тақырыпты зерттеу тәсілдері мен пайдаланған деректерінің түріне қарай, зерттеушілердің саяси көзқарасы мен зерттеудің түпкілікті нәтьижесінен байланыссыз, оларды негізгі екі топқа топтастырдық. Біріншісінің қатарына В.В. Бартольд, И.Ю. Крачковский сияқты араб жазба деректерін пайдаланған зерттеушілерді айтсақ, екінші тобын құрайтындар Ф.В. Баллод, Б.Д. Греков, Г.А. Якубовский, А.Ю. Федоров-Давыдов [4; 9] сияқты зерттеушілер өздерінің ғылыми еңбектерін археологиялық материалдарды зерттеудің нәтижелерін пайдаланған. Мысыр Мамлүк мемлекетінің тақырыбы, оның барлық салаларында да орыс зерттеушілері үшін мүлдем қызығушылық тудырмаған. Қазан төңкерісіне дейін ззерттелмеген бұл тақырып кеңес кезеңінде де, ислам діні мен мемлекеттерінің тарихы тақырыбы зерттеушілердің назарынан тыс қалды.

1917 ж. бастап Кеңес үкіметі кезеңінде Дешті Қыпшақ тақырыбының ауқымы біраз кеңігендігі байқалады. Бұл кезеңге дейінгі орыс шығыстанушы мен арабистикасында басталған дәстүрдің үрдісімен оның назары негізінен өзінің «шығыс аймақтарының» тарихын зерттеуге бағытталады. Кеңес кезеңінің алғашқы жылдары жұмыс істеген ірі зерттеушілердің қатарында академик В.В. Бартольд, И.Ю. Крачковский [10] сияқты өзекті зерттеулердің авторларының аттарымен байланысты. Бұл кезеңдегі зерттеушілердің назары негізінен Шыңғыс ханның құрған империясы және оның ішінде Ресейді үш ғасырдан астам уақыт өз бұғауында ұстаған Алтын Орда мемлекетінің тарихы қызықтырды. Кеңес кезеңінің алғашқы кезеңіндегі зерттеуші ориенталистердің өздерінен кейінгі келген зерттеушілерден негізгі айырмашылығы, өз заманының саяси жағдайына байланысты артықшылығы болды, атап айтсақ ол – кеңес үкіметінің 30-шы жылдары өзінің шыңына жеткен таптық жіктеушілік саясатының қысымшылдығының әсері мен ықпалы әлі әлсіз болды. Дегенмен, кеңес кезеңінде орыс ориенталистерінің арасында әлі де болса отаршыл патшалы Ресейдің империалистік және шовинистік көзқарастарынан мүлдем арылды деп айтуға болмайды.

Атақты арабист және шығыстанушы академик В.В. Бартольд (1869-1930) ортағасырлардағы Түркістан және Орта Азия халықтарының саяси және мәдени тарихын зерттеуде Батыс Еуропа елдері мен Ресейде қалыптасып қалған Шығыс елдері, әсіресе көшпелі түркі және моңғол халықтарының тарихына қатысты жаңа, әрі құнды пікірлер айтты. Ол көшпелі түркі-моңғол халықтарының тарихы мен мәдениеті жоқ деген қалыптасып қалған батыстық шовинистік көзқарастарды өзінің еңбектерінде ғылыми дәлелдер арқылы негізсіз екенін дәлелдеп беріп, «Еуропа мен Азия елдерінде де тарихи эволюцияның бірдей заңдылықтары әрекет етеді» [11; 12] деген батыл пікірді алғаш болып айтты. Араб, парсы және түрік тілдерін жетік меңгерудің арқасында осы тілдерде жазылған қолжазба деректермен кеңінен танысып, оларды зерттеу саласында үлкен маман атанған. Орта Азия елдеріндегі кітапханалардағы сақтаулы қолжазба қорларымен танысумен қатар шет елдерде, оның ішінде Батыс Еуропа және Шығыс елдерінің, атап айтсақ Қайыр, Стамбул сияқты ірі орталықтарының кітапханаларының көптеген қолжазбаларымен танысып, оларды тікелей зерттеп, деректанулық талдауллар жасады. Бартольд өзінің зерттеу оъектісі ретінде негізінен Орта Азия мен Түркістанның ортағасырлық тарихына көп көңіл бөлді. Оның ғылыми зерттеулерінің арасында «Моңғол жаулаушылығы кезіндегі Түркістан» (Туркестан в эпоху монгольского нашествия) 2 томдық еңбегінің орны ерекше. Бұл еңбегі үшін 1900 жылы Шығыс ғылымдары докторы атағына ие болады. Сондай-ақ, оның өзекті еңбектерінің арасында ислам тарихына қатысты «Ислам» (1918), «Мұсылман мәдениеті» (1918), «Мұсылман әлемі» (1922), «Мусейлима» (1925) және т.б. атауға болады. Бұл еңбектерінде В.В. Бартольд араб батысеуропалық авторлардың ең маңызды еңбектеріне сынды шолу жасап, мұсылман мағлұматтарын тексеріп, мұқият түрде іріктелген орасан көп ғылыми материалдар жинақтап, ислам тарихының бастапқы кезеңіне жаңаша көзқараспен қарап, Шығыс елдері арасында исламның таралуы және мұсылман мәдениетінің дамуы туралы құнды пікірлер айтты. Оның жасаған тұжырымдары мен бақылаулары әлемдік шығыстану және исламтану ғылымын едәуір байытты, алайда оның кейбір пікірлері мен шығарған нәтижелері бәсекелесті және әлі де болса өз зерттеуін күтуде.

В.В. Бартольд 9 томдық «Таңдамалы шығармалар жинағы» 1960-шы жылдары Мәскеуде жарық көріп, онда негізінен Орта Азия елдері мен Түркістанның саяси және мәдени тарихына жаңаша көзқарас, Шыңғыс хан және оның ұрпақтары құрған ұлан байтақ империясының саяси тарихымен қоса, оның мемлекеттік жүйесі туралы, сондай-ақ көптеген ортағасыр қолжазбаларына деректанулық тұрғыдан талдаулар жасалды. Сондай-ақ, онда бірқатар Батыс Еуропа елдерінде жарық көрген ғылыми еңбектерге рецензиялары мен ғылыми сындары қамтылды.

Кеңес жылдарындағы арабистика саласында құнды зерттеулердің авторы ретінде академик И.Ю. Крачковскийдің (1883-1951) есімімен тығыз байланысты. Ол араб тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, негізінен ортағасырлық кезеңді қамтитын, көптеген ғылыми еңбектердің авторы болды және бірқатар ортағасыр жазба ескерткіштерінің текстері мен аудармаларын жжариялады. Мұсылман Шығысының (VII-XVIII ғғ.) географиялық әдебиетінің тарихына қатысты фундаментальды еңбектің, кеңестік және шетелдік шығыстану ғылымының тарихы саласындағы көптеген монографиялар мен мақалалардың авторы болды. Оның еңбектері өзінің ғылыми маңыздылығын бүгінгі күнге дейін сақтап келеді. Негізгі еңбектерінің ішінде «Над арабскими рукописями» [13] атты еңбегі ортағасыр араб жазба деректерін зерттеуге арналған.

Біздің тақырыбымызға қатысты И.Ю. Крачковскийдің 9 томдық таңдамалы шығармаларының 4-томында [10] ортағасыр араб авторларының атап айтсақ мамлүк кезеңінде өмір сүрген және сол кезең туралы аса құнды дерек көздері болып табылатын шығармалардың авторлары әл-мақризи, әл-Омари, әл-Қалқашанди, Ибн Батута, Ибн Халдун сияқты авторлар мен олардың шығармалары қарастырылады.

Алтын Орда тарихына қатысты маңызды зерттеулердің бірі профессор Ф. Баллодтың «Приволжские Помпеи» [14] атты еңбегі 1919-1921 жылдар аралығында Алтын Орда мемлекетінің астанасы болған Сарай және тағы басқа ірі қалаларына жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде жинақталған материалдық деректер негізінде жазған. Бұл еңбек өз саласындағы құндылығын бүгінгі күнге дейін жоғалтпаған зерттеулердің қатарында, себебі ол қазба материалдарының негізінде алға қойған мақсатына, яғни  Алтын Орданың жоғарғы дамыған мәдениетінің болғанын айтумен ған шектелмей, сондай-ақ ортағасыр нарративті дерект еріндегі көптеген мағлұматтардың ақиқаттығын дәлелдеп берді.

Кітабының алғысөзінде Алтын Орда тарихының зерттелу деңгейі жөнінде автор «Алтын Орда мәдениеті жеткілікті мөлшерде зерттелмеген» оның ескерткіштері біздің көз алдымызда қиратылып, жойылу үстінде. Ал мұның барлығы археологтардың бүкіл ынта-жігерін салуға тұрарлық өте бай материалдар болып есептеледі» [14], деген тұжырымы орынды. Сондай-ақ, ол өзінің алдындағы уақытта орыс зерттеушілері мен «алтын іздеушілердің» Алтын Орда қалаларының қираған орындарына қиратушылық пен тонаушылық сипатында жүргізілген қазба және басқа да жұмыстарының тарихнамасынан хабар беріп қана қоймай, оларға өзінің ащы бағасын берумен қоса, Алтын Орданың архитектура өнері саласындағы жетеітіктерін көрсетіп, атап айтсақ қала ғимараттарын соғу үшін пайдаланған материалдары мен архитектуралық құрылысы туралы құнды мағлұмат береді. Бұл салада оның келтірген мағлұматы төмендегідей: «Сондай-ақ, осы жерде 1888 жылы Саратов Ғылым Археологиялық комитетінің мүшелерінің жүргізген қазба жұмыстары Алтын Орданың төртбұрышты кірпіштерінен салынған бірнеше ғимараттарды ашты; Кірпіштен төселген едендері, кірпіштен қаланған пештері, су құбырлары және бір ғимаратта түрлі түсті тастардан құралған (мозайка) еден, мәрмәр тастан жасалған колонна табылған. Бұл қаланың көлемі шамамен 500.000 құлаш шаршы екендігі анықталды» [14], деген пікірі Алтын Орданың экономикалық және мәдени дамуының жоғарғы деңгейде болғанын дәлелдейді.

Керамикалық бұйымдарды күйдіру үшін арналған тамаша пештер, мәрмәр тастармен және оюлы кескіндермен әшекейленіп жасалған жасалған орталықтандырылған күрделі үй жылыту жүйелерімен жабдықталған үйлер, су құбырлары, геометриялық есептерді пайдалана отырып дұрыс жобаның негізінде салынған көшелер мен алаңдар, керуен-сарайлар, мешіттер мен керемет зәулім мавзолейлер, жібек маталар мен қабырлардан табылған парша маталары, күміс ожаулар, венециялық және парсы әйнектері – осының бәрі ХІІІ ғ. екінші жартысы мен ХІV ғ. Алтын Орда қалаларының тұрғындарын тіпті жабайы емес, керісінше өнеркәсіппен және саудамен айналысқан, Шығыс және батыс халықтарымен араласуды жатырқамаған, бейнелеу өнерін кеңінен дамытқан мәдениеті жоғары халық етіп көрсетумен қоса, оның көптеген елдермен байланыстарының жан-жақты дамығандығына материалдық дәлелдер келтіреді.

Осы саладағы маңызды зерттеулердің қатарына 1950 ж. жарық көрген Б. Греков пен А. Якубовскийдің «Золотая Орда и ее падение» [3] атты еңбегінде көпшілік орыс ориенталистері қайткен күнде де Алтын Орда тақырыбына соқпай кете алмауына және осы салада бірқатар зерттеулердің жариялануымен қоса, көптеген материалдар жинақталуына қарамастан, олардың ешқайсысы да Алтын Орданың тарихына қатысты толық зерттеу жұмысының жоқ екендігін айтады [3]. Бұл зерттеу негізінен Алтын Орданың саяси тарихына арналған.

Алтын Орда тақырыбы саласындағы арнайы зерттеудің қатарында М.Г. Сафаргалиевтің 1960 ж. жарық көрген «Распад Золотой Орды» [3], атты еңбегі Жошы ұлысының, яғни Алтын Орда мемелекетінің құрылуынан бастап, оның құлауына дейінгі саяси тарихын баяндайды. Автор негізінен батыс және орыс зерттеушілерінің еңбектеріне кеңінен сүйенген автор араб жазба деректерін В.Г. Тизенгаузеннің жинағындағы келтірілген араб дерек көздерін және сонымен қоса, ортағасыр батыс дерек көздерінің ішінде М. Поло, В. Рубруктың деректері кеңінен пайдаланылған.

И. Березиннің «Внутреннее устройство Улуса Джучиева» [15] атты еңбегінде Алтын Орданың әлеуметтік жүйесі туралы бірең-сараң мағлұматтар табуға болады. Алайда, ол негізінен оның саяси құрылымын ашуға бағытталған болса да, жалпы жағдайды баяндаудан гөрі онда көбінесе бірқатар мансаптардың тізімін берумен шектеледі.

Алтын Орда мемлектінің тарихын арнайы зерттеген Г.А. Федоров-Давыдов өзінің еңбектерінде негізінен археологиялық қазба жұмыстары кезенде табылған материалдық деректерге кеңінен сүйенеді. Зерттеуші өзінің ұзақ жылдар бойына жүргізген қажымас еңбегінің нәтижесінде Алтын Орданың тарихы мен мәдениетіне арналған көптеген ғылыми еңбектер мен мақалалар жариялады. Олардың ішінде, «Кочевники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов» (1966), «Общественный строй Золотой Орды», (1973) зерттеулерінің [4] орны ерекше.

Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекетінің арасындағы байланыстарға арналған тұңғыш зерттеудің авторы Мысыр ғалымы Амин әл-Холи болды. Оның 1964 ж. Қайырда жарық көрген «Сыйлат бейна ан-Нил уа әл-Вулга» (Ніл мен Волга (Еділ) арасындағы байланыстар), атты зерттеуі 1960 ж. Мәскеуде болып өткен Шығыстанушылардың халықаралық 25 конференциясындағы жасаған баяндамасының негізінде жазылған [16]. Бұл еңбектің Е. Беляев жасаған орыс тіліне қысқартылған аудармасы «Связи между Нилом и Волгой» деген атпен 1962 жылы Мәскеуде жарық көрді.

Амин әл-Холидің зерттеуінің өзі туралы айтар болсақ, оның маңыздылығы осы саладағы тұңғыш зерттеу болуымен қоса, зерттеушінің ортағасыр араб жазба дерек көздерінен құнды деректер келтірумен құнды. Зерттеуші екі мемлекет арасындағы қарым-қатынастар мен байланыстарын жан-жақты ашуға талпыныс білдіреді. Мысыр Мамлүктерінің Дешті Қыпшақпен байланыстарының әскери-саяси және дипломатиялық жақтарымен бірге олардың арасындағы этникалық, мәдени, әдет-ғұрыптық және салт-дәстүрлік байланыстардың мықты болғандығы туралы автордың пікірлері мен тұжырымдары орынды, әрі батыл.

1966 ж. Мәскеуде жарық көрген С. Закировтың «Дипломатические отношение Золотой Орды с Египтом. XIII-XIV вв.» [3] атты еңбегі Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекеті арасындағы дипломатиялық байланыстарды ашуға бағытталған кеңес және әлем тарихнамасындағы алғашқы зерттеу болып табылады. Бұл еңбекті жазу барысында пайдаланған деректердің тізімімен араб жазба деректердің өте аз мөлшерде пайдаланғанын аңғаруға болады. Араб ортағасыр авторларының ішінде, В.Г. Тизенгавузеннің жинағын есептемегенде, әл-Мақризидің «Сулук» және «Хитат» шығармалары аталған. Сондай-ақ, жоғарыда айтылған мысыр зерттеушісі Амин әл-Холидің «Ніл және Еділ арасындағы байланыстар», атты зерттеуінің  Беляевтің аудармасы көрсетілген. Тағы бірнеше араб авторларынан басқасы, негізінен кеңес және батысеуропа зерттеушілерінің еңбектері кеңінен пайдаланылған. Кітап, кіріспе және қорытындыдан басқа негізгі екі бөлімнен тұрады. Бірінше бөлімі екі мемлекет арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты көрсетуге арналса, екінші бөлім осы дипломатиялық қарым-қатынасты жүзеге асыратын сұлтанның кеңсе қызметі мен оны орындау үшін пайдаланатын барлық құрал-саймандар, амал-тәсілдер сияқты мәселені ашуға негізделген. Тұңғыш зерттеу болғанына қармастан, өзінің тақырыбына сәйкес біраз материалдарды қамтып, осы тақырып төңірегінде ғылыми тұжырымдар жасауға тырысты. Бұл зерттеудің жарыққа шыққанына қырық жылға жуық уақыт өтсе де бүгінгі күнге дейін осы саладағы жалғыз зерттеу болып отыр.

Қазақ зерттеушілерінің арасында Дешті Қыпшақ тақырыбын арнайы тұңғыш зерттегендердің бірі академик Б.Е. Көмеков. Зертттеушінің негізгі зерттеу оъектісі Дешті Қыпшақтың этникалық құрылымы мен мемлекеттік жүйесін араб жазба деректерінің негізінде зерттеуі қазақ тарихы ғылымында бұрын болмаған. Қыпшақ Даласына қатысы бар араб жазба деректерін зерттеу барысында тақырыптық жағынан қисыны келген жағдайларда мамлүктерді қамтып отырған. 1987 ж. Алматыда шыққан «Арабские и персидские источники по истории кыпчаков» VIII-XIV вв., [7], атты ғылми-аналитикалық шолуы мамлүк кезеңіне жататын бірқатар авторлардың шығармаларына тоқталып, негізінен ондағы қыпшақ бірлестігіне, оның этникалық құрылымына қатысты деректерге шолу жасалды. Сонымен қатарн, мамлүк мемлекетінің тарихи және мәдени рөліне, екеуінің өзара тығыз байланысы мен ықпалы туралы аса назар аударарлық пікірлер айтады. Автор бұл орайда: «Алтын Ордамен дипломатиялық, сауда және әскери-саяси байланыстарды орнату мамлүктер мен Дешті Қыпшақ арасындағы өзара ықпал етуді одан әрі күшейтті. Ол жақтан моңғолдардың басып алған елдерінен Мысырға жүйелі түрде құлдар (мамлүктер) келіп тұрды. Әрине, отанынан қашық жерде, тілдік және этникалық жағынан бөтен қоршаған ортада қыпшақтар өздерінің дәстүрлерін, әдет-ғұрыптары мен этникалық өзгешеліктерін сақтап қалуға тырысты. Ол туралы бізге жеткен жазба деректер ашық хабарлап отыр» [7] деп түйеді.

Сондай-ақ, Б.Е. Көмековтың арнайы мамлүк тақырыбына жазған зерттеушілердің ішінде, 1999 ж. «ҚазМУ хабаршысының» 9 санында жарық көрген «Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Деш-и Кипчака» [7] атты мақаласы осы саладағы үлкен зерттеудің бастамасы болып табылады. Бұл мақалада келтірілген біраз мағлұматтар мен пікірлер болашақта өзінің терең зерттеуін күтіп тұрған тақырыптардың қатарын ажатқызамыз.

Қазақстан тарихының біз қарастырып отырған кезеңі мен тақырыбына қатысы бар елеулі еңбектердің бірі ретінде Б.Б. Ирмұхановтың 1997 жылы Алматыда жарық көрген «Прошлое Казахстана в писменных источниках 5 в. до н.э.» атты зерттеуін атауға болады [17]. Бұл жинақтың хронологиялық жағынан қамтығын екімыңжылдық кезеңі тек Қазақстан тарихын ғана емес, сонымен қоса онымен көршілес елдер мен халықтардың тарихына қатысты құнды мағлұматтарды қамтыған. Жинаққа, Мамлүк мемлекеті мен Дешті Қыпшақ арасындағы байланыстарды сипаттайтын бірқатар араб жазба дерек көздерінен алынған үзінділер кіргізілген.

Соңғы жылдары жарық көрген төл зерттеушілеріміздің еңбектерінің ішінде, Қ. Сәкидің «Сұлтан Байбарыс» атты туындысының орны ерекше. Бұл шығарма С. Закировтың жоғарыда аталған еңбегінен кейін шыққан өзекті зекрттеулердің бірі деуге тұрарлық. Зерттеуші еңбегенде 1260-1277 жылдар аралығында Мысыр мен Шам елінде билік еткен, мұсылмандардың қорғаушысы мен арабтардың халық қаһарманына айналған тарихи тұлға сұлтан Рукн ад-Дин аз-Захир Байбарыс әл-Бундуқдаридің ғұмырнамасы мен оның заманын және ішкі саясаттағы реформалары, сыртқы саясаты, араб отанын қорғау жолындағы «Джиһад» жариялап сырт жаулармен соғыстары мен өзінен кейін қалдырған архитектуралық ескерткіштері туралы кеңінен мағлұматтар береді. Автор сұлтан Байбарыстың тұлғалық ерекшеліктеріне көбірек назар аударған. Зерттеудің деректік негізі мықты, себебі ол қарастырылып отырған уақиғалардың замандасы мен куәсі болған Ибн Абд аз-Заһир, Ибн Шаддад, Ибн Уасил сияқты авторлардың басты шығармаларындағы деректерге сүйенген. Сонымен қоса, бүгінгі күнге белгілі ортағасыр араб жазба дерек көздерінің көбісін пайдаланған.

Сөйтіп, біздің қарастырып отырған тақырыбымызға қатысты бірқатар мағлұматтарды қамтуына байланысты бұл зерттеудің ғылыми құндылығы жоғары деп бағалауға болады.

Сонымен, ХХ ғ. екінші жартысынан бастап қазіргі уақытқа дейінгі кезеңді қамтитын зерттеулер туралы қоытындылап айтсақ, олар деректік және тақырыптық жағынан едәуір жоғарғы сатыға көтерілуімен ерекшеленеді. Бұл кезде жарияланған ортағасыр араб шығармаларының санының көбеюіне байланысты зерттеулердің де саны артып, тақырыптық аясы кеңігені байқалады. Олардың ішінде, араб, әсіресе мысыр зерттеушілердің үлесі көбейді.  Батыс Еуропа және Шығыс елдерімен қарым-қатынастарына арналған зерттеулер пайда болды. Сонымен қатар, 60-шы жылдардың үлкен ерекшелігі ретінде, алдындағы кезеңдерде қозғалмаған маңызды тақырыптардың ішінде Мамлүк мемлекетінің Дешті Қыпшақпен дипломатиялық қарым-қатынастарға арналған және Қ. Сакидің ғұмырнамалық зерттеулерінің жарық көруі ерекше құбылыс деуге болады.  

 

1.2 Мысыр Мамлүк мемлекетінің Дешті-Қыпшақпен байланыстары жайында хабарлайтын Мысыр және араб жазба деректері мен тарихшылары туралы.

 

         1250-1517 жылдар аралығында Мысыр мен Шам елінде билік еткен, тарихта мамлүктер деген атпен белгілі көшпелі түркі халқының өкілдерінің құрған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихы мен Батыс және Шығыс елдерімен қарым-қатынастары мен әртүрлі салалардағы байланыстары қазіргі заманғы көптеген араб және Батыс зерттеушілерінің назарына ілініп, бұл салада біріз зерттеулер жарық көрді. Аталған зерттеулерге сол кезеңнің замандасы және тарихи уақиғалардың куәсі болған ортағасыр араб және мысыр тарихшыларының жазып қалдырған араб тіліндегі жазба деректері негізгі дерек көздері болып табылады.

         Мысыр Мамлүк мемлекетінің араб ислам тарихында алатын орнының ерекшелігі оның сол кезеңдегі араб ислам әлемінің саяси және мәдени орталығына айналуымен тікелей байланысты.

         1258 жылы орталығы Бағдад қаласында орналасқан Араб Халифаты моңғол жаулаушылығының қолынан құлады. Оны 1260 жылы мамлүк сұлтаны аз-Захир Байбарыс Мамлүк мемлекетінің астанасына көшіріп, Аббас әулетінің халифатын Қайыр қаласында қайта жандандырумен байланысты Мамлүк мемлекеті Араб Халифатының орталығына айналды.

         Мамлүк династиясының билігі туралы жазылған алғашқы шығармаларының бірі Мухи ад-Дин Ибн Абд аз-Захирдың (1293 ж. қайтыс болған) қаламына тиесілі «Ар-Рауд аз-захир фи сират әл-Малик аз-Захир» атты шығармасы. Оның бұл еңбегі қыпшақ тегінен шыққан мамлүк сұлтаны Байбарыс әл-Бундуқдаридің (1260-1277 жж. билік еткен) өмірбаянына арналған. Сұлтанның жеке хатшысы қызметін атқарған, сұлтан сарайында жоғарғы мансап иесі болған, көптеген құжаттар мен материалдар қолында болуының нәтижесінде Ибн Абд аз-Захир өз еңбегінде мамлүктердің Алтын Ордамен байланыстары туралы құнды деректерді келтіреді [7, 25-26].

Байбарыс ад-Дауадар әл-Мансури (1325 ж. қайтыс болған) мамлүк сұлтандарының сарайына жақындардың бірі болған. Оның қаламынан туған «Зубдат әл-фикр фи тарих әл-хиджра» атты шығармасында 622 жылдан бастап 1324 жылдар аралығындағы уақиғалар туралы айтылады. Сондай-ақ, оның еңбегінде қыпшақтардың құрылымы мен олар туралы тарихи-этнографиялық мағлұматтар бар [8].

Шихаб ад-Дин ан-Наууайри (1279-1332) Мысыр энциклопедиялары мектебінің басында тұрған тұлға. Әдебиет саласындағы білімнің арқасында мамлүк сұлтаны әл-Малик ан-Наср Мухаммад Ибн Қалауынның сарайына жақындатылып, онда жоғарғы мансапты қызметтер атқарады [8]. Ибн Хаджар өзінің «Ад-дурар әл-камина» атты еңбегінде, сұлтан ан-Наср Мухаммад ан-Нууайриді біраз маңызды істерді атқаруға тағайындап, Тарабулус қаласындағы әскерді бақылаушы етіп қояды, ал бұл өте маңызды әскери мансап, — деп көрсетеді. Кейінгі жылдары ол мемлекеттік істерден алшақтап, өзінің баяғыдан армандаған ісіне – шығармашылық ісіне кіріседі. Оның «Нихайат әл-арб фи фунун әл-адаб» атты үлкен энциклопедиялық шығармасы негізінен гуманитарлық мағлұматтарды қамтиды. Ол өзінің еңбегінде сол кездегі белгілі араб әдебиеті тарихи тағлымдар мен деректерді барынша жинақтайды. Бұл шығармадағы тарихи-географиялық бөлігі компилятивті. Оның еңбегінде Қыпшақ елі туралы қысқаша берілген мағлұматтары мен жекелеген қыпшақ рулары арасындағы өзара қырқыстар мен қыпшақ руларының құрылымы туралы деректердің үлкен маңызы бар. Сондай-ақ, моңғол жаулаушылығынан кейінгі кезеңдегі қыпшақ елінің рухани мәдениеті туралы мағлұматтар береді [7, 25 б.].

Ибн Фадл-Алла Ал-Омаридің (1301-1349) «Масалик әл-абсар фи мамлик әл-амсар» атты еңбегі өзінің көлемі мен мазмұны жағынан ан-Нууайридің көп томды энциклопедиясымен бәсекеге түсе алады. Оның шығармасынан моңғол жаулаушылығынан кейінгі кезеңдегі Орта Азия, Еділ бойы мен Кавказ өңірінде тұратын халықтардың тұрмысы, түркілер елінің қалалары мен сауда жолдары және қыпшақтардың қоныстары мен этникалық ерекшеліктері туралы мағлұматтар бар [7, 26 б.].

Абу әл-Аббас әл-Қалқашандидің (1355-1418) «Субх әл-аша фи китабати-л-инша» атты шығармасы өте көлемді энциклопедиялық шығармалардың қатарына жатады. Ал-Қалқашанди Қайыр мен Александрия қалаларында өз заманының ең үлкен ғұламаларының қолында оқып, әдебиет, ислам заңдары, тіл білімдері, шығармашылық сияқты пәндерді жетік меңгереді. Кейін, сұлтан сарайында жоғарғы мансаптарға ие болып, мамлүк сұлтаны аз-Захир Барқуқтың билігі кезінде сұлтан сарайының  шығармашылық кеңсесін басқарды 75, 77 б.].

Тақийа ад-Дин әл-Мақризи (1364-1441) Қайыр қаласында дүниеге келген. Мамлүк сұлтаны әл-Малик аз-Захир Барқуқтың, одан кейін оның ұлы әл-Малик ан-Наср Фарадж Ибн Барқуқтың билігі кезінде бағы ашылып, мемлекеттік жоғарғы мансаптардағы қызметтер атқарады. Сұлтан сарайына жақын адамдардың бірі болып беделді мамлүк әмірлерінің қамқорлығына бөленеді. Өмірінің шамамен елу жасына келген уақытынан бастап шығармашылықпен айналыса бастайды. Оның «Ал-Мауази уа-л-итибар би-зикр әл-хитат уа-л-асар» атты шығармасын ең атақты әрі маңызды деп айтса болады [7, 90 б.].

Абу әл-Мухасин Ибн Тағри-Берди (Тәңірі-Берді) (1409-1469) Қайыр қаласында мамлүк сұлтаны әл-Малик аз-захир барқуқтың билігі кезеңінде дүниеге келген. Өзінің сөзіне жүгінсек, әкесі сұлтан барқуқ сатып алған мамлүк болған [7, 115 б.]. Зеректігі үшін сұлтан оны өзіне жақындатып жоғарғы мансапқа бөленеді. Сұлтан Барқуқ қайтыс болғаннан кейін, оның ұлы әл-Малик ан-Наср Ибн барқуқтың билігі кезінде Шам елінің билеушісі етіп тағайындалады. Ол өзінен кейін Мысыр тарихына арналған үлкен тарихи еңбек қалдырады. Оның «Ан-Нуджум аз-захира фи ахбар мулук Мыср уә-л-Қаһира» атты құнды еңбегі Мысыр тарихы туралы жазылған энциклопедиялық шығармалар қатарына жатады [7, 114-117 бб.].

Осы жерде, сол замандағы мұсылман тарихшыларының көбі тарихшы болумен қатар ислам заңдары мен хадистің білгірлері болғандығын айта кеткен жөн.

Қорыта айтсақ, Мысыр Мамлүк мемлекеті ислам тарихындағы әдеби және тарихи шығармаларға ең бай кезең болды десек қателеспейміз. Жоғарыда қысқаша баяндалған тарихшылар және олардың тарихи шығармаларынан басқа Мамлүк мемлекетінің тарихы, оның құрылымы мен олардың Дешті-Қыпшақпен байланыстары туралы малүк кезеңінде өмір сүрген, осы тақырыпта құнды тарихи шығармалар жазған көптеген тарихшылардың есімдерін атауға болады, олар: Ибн әл-Фууати (1323 ж. қайтыс болған), ас-Сукаи (1264-1324), Ибн Сасри (1397 ж. қайтыс болған), Ибн әл-Фурат (1334-1405), Ибн Ийас (1448-1524) және тағы басқалары. Аталған ортағасыр араб және мысыр тарихшыларының Мамлүк мемлекетінің және оның Дешті-Қыпшақпен байланысына арналған тарихи құнды шығармаларын терең зерттеу қазақ тарих ғылымы алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі.       

 

2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ЭТНО-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ

 

2.1 Қайыр мен Сарай арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар (1261-1438 жж.)

 

         Алтын Орда мемелекетінің астанасы Сарай қаласының тарихы, оның ішкі және сыртқы саясаты, басқа елдермен дипломатиялық қарым-қатынастары жайында, араб деректерінде, назар аударарлық мағлұматтар бар. Онымен дипломатиялық қарым-қатынас орнатқан Мысыр мамлүк мемлекетінің астанасы Қайыр қаласы, сол кездегі араб ислам шығысының саяси және рухани орталықтарының бірі болған. Еділдің бойындағы Сарай мен Нілдің бойындағы Қайыр арасындағы, тарихқа белгілі, дипломатиялық байланыстары – олардың арасындағы қарым-қатынастардың қаншалықты берік болғандығының дәлелі бола алады [16; 18]. Бұл байланыс, жалқы айтар болсақ, бүкіл ислам әлемінің өміріне, соның ішінде, саяси және әлеуметтік қана емес, сонымен қатар, өнер, өркениет, өндіріс салалары мен рухани өміріне үлкен әсерін тигізді [16; 18]. Ислам тарихындағы орны ееркше Мысыр мамлүк мемлекетінің тарихы, оның әскери және мемлекеттік құрылымы, ішкі және сыртқы саясаты, Батыс және Шығыс елдерімен дипломатиялық қарым-қатынасы, өнер, білім, әдебиет, мәдениет және т.б. салаларындағы жаңалықтары мен жетістіктері, араб және батыс зерттеушілері тарапынан кең зерттеліп, көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Оған қарамастан, мамлүктердің тегі мен табиғатына арналған арнайы зерттеулер жоқтың қасы. Араб деректері, оларды, яғни, түркі мамлүктерін, атқамінерлік пен соғыс өнеріне бейім, дене бітімі мықты, қиыншылықтарға өте төзімді, мәдениеті көшпелі, кәсібі жаугершілік пен малшылық [16; 18], деген жалпылыма мағлұматтар береді.

         Соның іщінде, Мысыр жерінде түркі мемлекетініңнегізін салған мамлүктердің кіндік қаны тамған, төл отаны – Дешті Қыпшақпен байланыстары мен қарым-қатынастары, араб және батыс зерттеушілерінің назарынан тыс қалып, толық зерттелмеген тың тақырыптардың бірі.

         Екі ел арасында, 177 жылға созылған, ұзақ мерзімді қамтитын қарым-қатынас, бірінен соң бірі, жұбы үзілмей жалғасқан 47 ресми елшіліктердің, яғни, дипломатиялық миссиялардың болғаны тарихқа мәлім. Қайырдан Сарайға келген елшілер қатарында Қайыр елшілерімен бірге қайту – екі мемлекет қарым-қатынасындағы дипломатиялық дәстүрге айналған [16; 18].

         Жер қашықтығына қарамастан қарым-қатынас жасау жолдары құрлық және теңіз арқылы өтетін сапар айларға, ал кей жағдайларда, бір жылдан астам уақытқа созылған ұзақ, әрі ауыр, әрі қауіп-қатерге толы сапарлар, бірінен соң бірі кезектесе жалғасып, сол алыс замандағы, Ніл мен Еділ өзендерін мекендеген екі еларасындағы байланыстың қаншалықты күшті және берік болғандығын көрсетеді. Әсіресе, ислам мен христиан елдері, Батыс пен Шығыс арасында соғыс өрті лаулап тұрған замандағы жол қауіптілігін және жолаушылардың жекелей де, көпшілікпен де, жол аңдыған қарақшылар мен жыртқыш хайуандар тарапынан көптеген қауіп-қатерге душар болуын [16; 18] естен шығармауымыз керек. Оларды айтпағанда, жол үстіндегі Шығыс Византия сияқты христиан мемлекеттерімен бейбітшілік жағдайы тым тұрақсыз еді. Сондай кездердің бірінде, Сарайға сапар шегіп бара жатқан Мысыр елшілігінің бірін таяу Шығыстағы крестілер қолға түсіріп, оларды Триполи және т.б. қалалардағы құл базарларына апарып құлдыққа сатқан. Мұны білген Мысыр сұлтаны, Мысырда сауда жасап жүрген батыс сапудагерлерін тұтқындауға әмір берген [16; 18].

         Мамлүктер мемлекетінің сыртқы саясаты оның ішкі өмірінің, әсіресе, экономикалық дамуының көрсеткіші болды. Қыпшақ еліне бағыт алған Мысыр елшілері өздерімен бірге Мысыр өмірінің, оның ішінде, қол өнері мен мәдениетінің жоғары деңгейде дамығандығын көрсететін сыйлықтар мен тауарларын көптеп апарды. Мәселен, іші былғарымен астарланған, баспалдақтары және орындығы бар, ніл сүйегі мен эбонит қара ағашпен өрнектелген күміс қобдишасы бар тартпаға салынған, сырты қызыл атласпен қапталған Құран кітабы, түрлі-түсті кілемдер мен жайнамаздар, киімдер, күміс қапталы бар қылыштар, мылтықтар, тас лақтыратын әскери-соғыс машиналары, от салатын ыдыстар, бастарында оюлы безекпен әшекейленген өрнекті негіздері бар ертоқымдар, үзеңгілер, алтын және күміспен жасалған әр-түрлі қобдишалары бар былғары сандықтарға салынған өте әшекей садақ, садақтың оқтары, ұштары, найзалар, алтын жалатқан май шамдары, әшекей тігілген Александрия киімдері, сондай-ақ, мамлүк жауынгерлері, аспазшы құл әйелдер, жасөспірім сарай қызметшілері, тірі хайуандардан: жылдам шабатын араб тұлпарлары, бір өркешті араб түйелері, жүк таситын мал, бір жираф, маймылдар, тоты құстар және осы хайуандарды бағып, күтетін арнайы қызметшілер. Бұл аталғанның бәрі сұлтан Аз-Захир Байбарыстың Берке ханға жіберген бір ғана тартуынан қысқартылып алынған тізімі ғана [16; 18].

         Алтын Орда ханы Өзбек-хан Мысыр сұлтаны Ан-Наср Мухаммад Ибн Қалауынға үйретілген сұңқар  құстарын, жасөспірім мамлүктер, болаттан соғылған сауыт, дулыға, қылыш жіберген. Оған өзінің жауабы ретінде сұлтан Ан-Наср Мухаммад Ибн Қалауын өте қымбат бағалы сыйлықтар қайтарған. Олардың ішіндегі тек алтыннан жасалғандарын атап өтейік: Өзбек-ханға сыйлық үшін арнайы, асты да, үсті де алтынмен тігілген киім және бас киім, алтын белдік, алтын ертоқымы мен үзеңгісі бар тұлпар, алтын қылыш және ертоқымы мен үзеңгісі асыл тастармен безендірілген тұлпар [16; 18].

Осы аталғанның бәрі мамлүк мемлекеті кезіндегі Мысыр қолөнері мен өмір сүру деңгейінің өте жоғары болғандығының көрсеткіші.

Ендігі сөз, осы екі мемлекет арасындағы қарым-қатынас пен байланыстардың ішінде тарихи орны мен саяси маңыздылығы ерекше биік дипломатиялық ресми елшіліктер жайында болады.

Амин Аль-Холи – Ніл мен Еділдің тарихи байланыстары тақырыбына назар аударған, оны арнайы зерттеген араб зерттеушілерінің біріншісі болды. Ол, 1895-жылы дүниеге келген. Қайыр қаласындағы Аль-Азхар ислам университетінің профессоры, тарих және тіл білімдері ғылымындағы беделді Мысыр ғалымдарының бірі болған.

Амин Аль-Холидің «Сыйлат бейна Ан-Нил уа Ал-Вулга» (Ніл мен Еділ арасындағы байланыстар), атты еңбегінде жылтізбелік тәртібімен, төмендегідей мәселелерін негізге ала отырып қарастырады, олар:

1. елшіліктің сапарға аттанған жылы;
2. елшілікті жіберуші тарап;
3. елшілікті қабылдаған тарап;
4. елшілікті бастап барған басты елшілер;
5. елшіліктің алдына қойылған негізгі мақсаты;
6. елшіліктің нәтижесі.
7. 1261 жылы сұлтан Аз-захир Байбарыс өзі сенетін «Қырым тұрғындары» деп аталған Алан саудагерлерін Берке-ханға елшілікке жібереді. Сұлтан Байбарыс Берке-ханға жолдаған хатында, христиан әйелі үшін сол дінді ұстанған Құлағу-ханға және жалпы кәпірлерге қарсы Алла жолында қасиетті «Джихад» соғысына үгіттейді.
8. 1262 жылы сұлтан Аз-Захир Байбарыс Берке-ханға елшілікке, сол елді және оның тілін жақсы білетін мамлүк әмірі Күшбекті және Қыпшақ елінен жақында келген, Шариғат пен Ислам заңдарының білгірі Маджид Ад-Дин мен Нафранды аттандырады. Сұлтан Байбарыс Берке-ханды, бұл жолы да кәпірлерге қарсы қасиетті «Джихад» соғысына қатысуға шақырып хат жолдайды. Хатында, Мысырдағы ислам әскерлерінің күш-қуатын, оның ұлттық құрамын сипаттап, Ислам әлеміндегі Мысыр сұлтанына бой ұсынатын патшалардыатап көрсетеді. Құлағудың, жаулап алған жерлерінде мұсылмандарға қысымшылық пен зұлымдық көрсетіп жатқандығын, оның ісі Аллаға жеркенішті екенін және оған қарсы соғыспауға болмайтынын айта келе, Берке-хан әскерлерінің Мысырға келгенін және оларға үлкен сый-құрмет көрсеткенін хабарлайды. Сондай-ақ, олар еліне қайтарында, Аббас әулеті халифасының туыстарын елшілікке қосып, сапарға аттандырады. Осы хат мәселесі бойынша үлкен жиын отырысын ұйымдастырып, оған Аббас әулетінің халифасы Ал-хаким Биамрилланы қатыстырып, елшілер сапарға аттанар алдында олармен бас қостырады.
9. 1262 жылы Берке-хан сұлтан Аз-Захир Байбарысқа әмір ДжалальАд-Дин мен шейх Нур Ад-Дин Али бастаған елшілік жібереді.

         Берке-хан сұлтан Байбарысқа жолдаған хатында: шүкіршілік пен мақтау, өзінің ризашылық сәлемін айтып, Құлағуға қарсы соғысқа көмек сұрап, оның, Шыңғыс-хан өсиет қылған «Ұлы Яса» заңын бұзғандығын, оны іс-әрекеттері Ұлы заңға қайшы келетіндігін жария етіп, оның күнәсі мен қылымсы – мұсылмандарға қарсы соғысы, және Берке-хан, өзінің төрт ағайынымен бірге, ислам орнату үшін, барлық жақтан оған қарсы соғысып жатыр, деп, Құлағудың жолын кесу үшін, Ефрат өзеніне қарай әскерін жылжытуды сұрап, өзі бір жағынан, ал сұлтан Байбарыс екінші жағынан  қысып, оны, яғни Құлағуды бүкіл мұсылман елінен қуып шығып. Ол жерлерде сұлтанның, яғни Байбарыстың билігін орнату керектігін хабарлайды.

Халифа жұма намазында сұлтан Байбарыс пен берке ханға дұға қылып, елшілермен Исламның ең негізгі мәселелері жөнінде бірауыздылық білдіреді. Халифа оларға лайық қымбат киімдер сыйлап, сұлтан Байбарыс, Исламның қасиетті жерлері Мекке, Медине, Құдыс (Ирусалим) мінбелерінен сұлтаннан кейін Берке ханға дұға айтылсын, деп әмір жазады. Бұл елшілер Мысырға келе жатқан жолында сұлтан Байбарыстың Берке-ханға жіберген елшілерімен Константинополь қаласында кез болады.

4. 1262 жылы Берке-хан сұлтан Байбарысқа әмір Арбұға, Артемір және Аунамас бастаған елшілік жібереді. Олармен бірге Қайыр елшілігін бастап келген Шихаб Ад-Дин Ғази болады.

Берке-ханның хаты мен ауызша айтқаны: Құлағу-ханның жаңілісіне ислам үмметінің қуанышын хабарлайды. Түркі-қыпшақ тайпалары мен руларының Ислам дінін қабылдағанына қуанып, Ибн Шихаб Ад-Дин сұлтанға Берке-ханның Құлағуға қарсы соғысының куәсі болғанын айтады. Сұлтан Байбарыстың Қайыр қаласында Аббас әулетінің халифатын қайта жандандыруға күш-жігерін жұмсағандығына Берке-хан өзінің шүкршілдігін білдіреді. Сарай елшілері сұлтан Байбарыстың ұлы Саид Берке-ханды сүндетке отырғызу тойының және Мысыр әскерлерінің таңқаларлық салтанатты шеруінің куәсі болады. Сұлтан Байбарыс оларды оларды, яғни, Берке ханның елшілерін жылы қабылдап, оларға қымбат сыйлықтар тарту етеді. Халифа оларға Берке-ханға ауызша Шариғат, Алла жолындағы қасиетті «Джихад» соғысы, Ислам әділеттілігі жайында және т.б. өсиеттерін айтып жеткізуді тапсырады.

5. 1262 жылы сұлтан Байбарыстың елшілері Фарис Ад-Дин Ақуш Ас-Сауди Ал-Асад және Аш-Шариф Имад Ад-Дин Абд Ар-Рахим Аль-Хашими бастаған елшілік, Қайырға келген Берке ханның елшілерімен бірге Сарайға аттанады. Ол Берке ханға жолдаған хатында қасиетті «Джихад» соғысы мен Алланың елшісі Мұхаммед пайғамбардың жолына түсу, оған иман келтіріп, илану және т.с.с. үгіт-насихатын айтады. Оған жіберген сыйлықтарының ішінде: Құран кітабының Осман нұсқасы, деп аталатын, қызыл атласпен қапталып өрнектелген нұсхасын былғарымен астарлаған қобдишаға салынған және оған піл сүйегі мен қара ағаштан жасалған, күміспен әшекейленген орындығы бар, кілемдер мен жәйнамаздар, май шамдары, бір жираф, есектер, жүйрік араб түйелері, қымбат бағалы сыйлықтар, Александриялық киім-кешектер, қылыштар, найзалар, садақтың жібек шектері, тұлпарлар мен үзеңгілер, ертоқымдар, үйретілген маймылдар, қара құл қызметшілер, аспазшы құл әйелдер, жіберілген хайуандарды қараушылар және т.б. Мысыр елінде бар қызықтарды жібереді. Оларға арнайы үлкен кеме даярлап, оған әр-түрлі қымбат сыйлықтар жинап, оларға көптеген теңіз әскери мамлүктерін қосып, бір жыл мерзімге жабдықтап сапарға аттандырады. Бірақ, бұл елшілік Константинопольде ұзақ кідіріп қалады. Сол себепті Қайыр мен Константинополь арасында саяси бәсекелестік орын алады.
6. 1264 жылы сұлтан Байбарыс берке-ханға жіберген елшелігін Шуджа Ад-Дин Ибн Ад-Дайа Ал-Хаджиб бастап барады. Оған жолдаған хатында, Константинополь әміршісі Ал-Сакрисидің (арабшаланған Ал-Ашқарий) сұлтан Байбарысты Қыпшақ елінің патшасы алдында араға түсіп, Берке-ханның константинопольге шабуылдарын қоюды сұрайды. Онымен бірге Берке-хан, «Умра», яғни, кіші қажылық жасаған, Құран аяттары мен Хадистер жазылған үш сәлде (немесе Умраға барғандағы киімі), екі құмған Зәм-Зәм суы, бальзам майы және т.б. болады.
7. 1267 жылы сұлтан Байбарыс Берке-ханның ағасының баласының баласы Мүңке-Темір-ханға елшілерін жіберіп, Берке-ханның қазасына байланысты көңіл айтып, Мүңке-Темірдің таққа отыруына құттықтауын және оған арнап сыйлықтар жібереді.

Бұл елшілік, Берке-хан қайтыс болған кезде, Қайрда сұлтан Байбарыстың алдында болған Сарай елшілерімен бірге сапарға аттанады.

8. 1271 жылы Мүңке-темір-хан сұлтан Байбарысқа елшілік жібереді. Олармен жолдаған хатында, сұлтан жауларын өз жауы санайтынын және сұлтанды өте құрметтейтінін хабарлап, Құлағуға қарсы соғысуға көмек сұрайды. Құлағудың қолындағы бүкіл мұсылман елдері сұлтандікі болуы қажет, деп жазады.

Бұл елшіліктің жүгін жолда европалықтар тонап алып, Сұлтан Байбарыстың әмірімен, барлық порттарда жүргізілген шаралардан кейін ғана, тоналған заттардың бәрі табылып, сұлтанға жіберілген.

9. 1272 жылы сұлтан Байбарыс Мүңке-темір-ханға жіберген елшілері әмір Сайф Ад-Дин Ас-Сауаби Ал-Михмандар мен Бадр Ад-Дин Ибн Азиз Ал-Хаджиб Қайырдан қайтқан Сарай елшілерімен бірге сапарға аттанады. Мүңке-Темірге аранйы қымбат сыйлықтар, оның өзі сұратқан дәрілер мен дәрілік шөптер және Құлағудың ұлы Абағаның іс-әрекеттері мен оның жеңілісі туралы саяси хатын жібереді.
10. 1280 жылы сұлтан Қалауын Мүңке-Теміханға елшілері Шамс Ад-Дин Сұңқар мен Сайф Ад-Дин Балбанды жібереді. Олармен бірге Рүм елінің билеушісі сұлтан Рукн Ад-Диннің ұлы Ғиас Ад-Динге, оның әулетіне, ханзадалары мен сұлтан Ғиас Ад-Диннің өзіне хат және сыйлықтар жібереді.

Елшілер теңізбен сапар шегіп, Сарайға Мүңке-Темір қайтыс болып, таққа Тадан-Мүңке отырғаннан кейін келіп жетеді.

11. 1283 жылы Тадан-Мүңке-хан сұлтан Қалауынға елшілері Қыпшақ еліндегі Ислам заңдарының білгірлері Маджид Ад-Дин Ата мен Нур Ад-Дин Атаны жібереді. Олармен бірге сұлтанға жолдаған хатында, өзінің ислам дінін қабылдағаны мен таққа отырғанын хабарлап, жіберген елшілері қажылық жасап қайтуын сұрайды. Ауызша Тадан-Мүңке-ханға екі елшісі арқылы, халифа мен сұлтанға, ол екеуінің жауларына қарсы соғысатындығын, білдіруді тапсырады.

Екі елші қажылыққа аттанғандармен бірге барып, қажылық жасап қайтады.

12. 1284 жылы сұлтан Қалауын Тадан-Мүңке-ханға елшілері Сайф Ад-Дин Балбан Ал-Халаби, Музаффар Ад-Дин Муса Ибн Темреш Алас, әмір Кутфан және Шамс Ад-Дин Мухаммад Ибн Абу Аш-Шауарибті жібереді. Алдындағы елшілікке сәлем жауабын қайтарып, Берке ханның әулетіне қымбат сыйлықтар, әдеттегіден әлдеқайда көп маталар, дәрілер мен дәрі шөптерін жібереді. Сондай-ақ, бұл елшілікпен бірге, Сұлтан Қалауын Қырымда салдырып жатқан үлкен мешітіне мамлүк сұлтандарының ойындарын тасқа ою үшін тас қашайтын ұсталарын жібереді.
13. 1286 жылы Тадан-Мүңке-хан сұлтан Қалауынға, содан үш жыл алдындағы жіберген елшілігіне қатысқан, сол келуіне сұлтан қаржысына Мысыр керуенімен қажылыққа барған, Ислам діні мен заңдарының білгірі Маджид Ад-Дин Атаны жібереді. Ол, сұлтан Қалауын қалағандарының барлығын жауапсыз қалдырмайтындығын хабарлайды.
14. 1293 жылы сұлтан Қалауынның ұлы сұлтан Ал-Ашраф Халаил Берке-ханның әуклетіне және Константинополь билеушісінің әулетіне елшісі әмір Алам Ад-Дин Ад-дауадариді аттандырып, онымен бірге көптеген сыйлықтар мен тартулар жібереді.
15. 1304 жылы Тоқай немесе Ұлғай-хан сұлтан Қалауынның ұлы сұлтан Ан-Наср Мухаммад Ибн Қалауынға елшісі Қарақшыны, көптеген сыйлық, тартулар, жасөспіоім мамлүктер мен құл әйелдерді қосып жібереді. Тоқай-ханның бітіспес жауы Ғазан-ханға қарсы, соғысқа аттануын сұрап, Харбандыны қоршауға алып, оның елін бөлшектеп тастаудың қажеттілігін атайды. Ғазан-ханның зұлымдығын оның өлімімен тоқтатқандығын және Тоқай-ханның ағасы Харбандыда оған бейбітшілікті мойындауын міндеттейді. Сондай-ақ, Мысыр жағы оны қолдан кетуі мүмкін, деген күдіктен Мысырдан да соны талап етеді.
16. 1306 жылы Тоқай-хан сұлтан Ан-Наср Ибн Қалауынға елшісі Намус бастаған елшілік жіберіп, Мысыр әскерлерінің Ефрат өзеніне қарай бет алуын сұрайды. Онда өзінің әскерлерімен бірігіп Харбанды елін алуды және ол елден түскеннің бәрін, әрбір адамға тистілігін, және , сонымен бірге, сүнеттік сыйлық болатындығын айтады.
17. 1306 жылы сұлтан Ан-Наср Ибн Қалауын Тоқтай-ханға елшілері Бадр ад-Дин Иқміш пен Фахр Ад-Дин Аш-Шамси бастаған елшілігін, соның алдында, Қыпшақ елінен келген елшілікпен бірге Сарайға аттандырады. Сұлтан Ан-наср Мухаммад өзінің жауабында, Харбанды елімен бейбітшілік келісім орнайды және оны бұзу лайық емес, дейді.
18. 1310 жылы Тоқай-хан сұлтан Ан-наср Ибн Қалауынға елшісі Ала Ад-Дин Али бастап барған елшілік жіберіп, сұлтан Ан-наср Ибн қалауынның сұлтан тағын қайтарып алуымен және Тоқтайдың қарсыластарын жеңуімен құттықтайды.

Сарай елшілері, әлі Мысырда сұлтан Ан-Насрдың алдында жүргенінде, Тоқтай-ханның қазасы жайында хабар келеді.

19. 1310 жылы сұлтан Ан-Наср Ибн Қалауын Тоқтай-ханға елшілері Ала Ад-Дин Айдағды мен Ала Ад-Дин Тонбұға бастаған елшілік Тоқтай-ханның елшілерімен бірге ілесіп, оның хатына жауып алып сапарға аттанады. Бұл елшілікті, 1311 жылы, қайта оралу жолында европалықтар қолға түсіріп, тұтқындап, оларды Триполи және т.б. қалалардың құл базарларына сатуға шығарады. Мұны естіген сұлтан, елшілерін сатуға шығарған саудагерлерді ұстап, тұтқындауды бұйырады.
20. 1314 жылы Өзбек-хан сұлтан Ан-Наср Ибн Қалауынға елшісі Мангуш бастаған және Берке-ханның балалары мен ұрпақтарынан, барлығы 174 адамнан құралған елшілігін, оның алдында Сарайға келген сұлтан Ан-Насрдың елшілігімен бірге Қайырға аттандырады. Сұлтанға жолдаған хатында, сүйек жаңғыртып өзара құдаласуға ұйғарым жасап, өзінің алдында болған Тоқтай ханның қызына үйленуін ұсынады.
21. 1316 жылы сұлтан Ан-Наср Мухаммадтың Өзбек-ханға жіберген елшілері Ала Ад-Дин Айдоглы, Хусейн Ибн Сару және Мысыр копты христиандардың патриархы бастаған елшілік Өзбек-ханның елшілерімен бірге Қайырдан Сарайға сапарға шығып, өздерімен көптеген сыйлық, тартулар, оның ішінде, маталар, құрал-саймандар, алтын үзеңгілер мен ертоқымдар бар жүйрік тұлпарлар, алтынмен безендірілген мысыр қылыштарын апарады.

Алдындағы, 1314 жылғы елшілік алып келген құдаласу жайындағы ұсыныс үлкен маңызға ие болып, оларға керемет қымбат сыйлықтар берілгеніне қарамастан, Сарай жағы қалың-мал мен күту мерзіміне келгенде құбылып, анық жауабын бермегендіктен, сұлтан Ан-Наср бұл құдалықты өз назарынан шығарып тастайды. Бірақ, оған қарамастан, екі мемлекет арасындағы достық қарым-қатынас пен хат хазысу ешқандай өзгеріске ұшырамайды.

22. 1317 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-Насрға елшілері шайрбек, Бұғыртай, Қортық және Омар Ал-Қырыми бастаған елшілік Сарайдан Қайырға оралатын сұлтан Ан-Насрдың елшілерімен бірге сапарға аттанады. Олар өздерімен бірге көптеген сыйлықтар мен тартулар, оның ішінде, үш аңшы сұңқар, алты мамлүк, болат сауыт, дулыға және қылыш алып барады.
23. 1318 жылы сұлтан Ан-Наср Өзбек-ханға елшілері Атрашы Ал-Силахдар мен Бірім Хауаджа бастаған елшілігін, Қайырдан Сарайға қайтып бара жатқан, Өзбек-ханның елшілерімен бірге сапарға аттандырады. Елшілік өзімен бірге ең жоғарғы дәрежелі патшаларға лайық қымбат сыйлықтар апарады. Кейбір деректерде оның құны ондаған мың алтын динарға тең болған, делінеді.

Осы жолы Өзбек-хан құдаласу жайында әңгіме қозғайды. Сонда, Мысыр елшісі оған: «Сұлтан мені бұл талаппен жіберген жоқ, ал, егер, сұлтан ол жайында білетін болса, онда оған қажетінің бәрін даярла» деп, жауап қайтарады. Өзбек-хан өз саудагерлеріне Мысыр елшілігін қалың-малмен және қажетті қаражатпен қамтамасыз етуді тапсырады. Сөйтіп, саудагерлер Қайыр елшілерін 27 мың алтын динар ақшамен қаржыландырады.

24. 1319 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-Насрға жіберген елшілерінің ішінде көптеген қариялар, жоғарғы мансапты дәулер, Өзбек-ханның имамы Бурхан Ад-Дин, Сарай қаласының қадиі, яғни, жоғарғы ислам сотының басшысы, қыз-ханзадалар, 150 ер-азаматтар, 60 кұл әйелдер және үш мың мамлүк жібереді.

Мысырға келін және онымен бірге қымбат сый, тартулар келіп жетеді. Келін мен елшілердің Қайырға келуіне байланысты ұйымдастырылған күтіп алу тойы мен жайылған дастархандарды жеке сипаттауға тұрарлық, себебі, ол барлық замандар мен барлық жерлерде болып өткен ең үлкен той-думандармен бәсекелесе алды.

25. 1320 жылы, сұлтан Ан-Наср Өзбек-ханға елшілері Тоқсиа Аз-Захири мен Құтлұбұға бастаған елшілігін, Қайырға келінді алып келген Өзбек-ханның елшілігімен бірге Сарайға сапарға аттанады. Олар өздерімен бірге Өзбек-ханға және басқаларына арналған қымбат сыйлықтар әкетеді. Өзбек-ханның имамы қажылық жасау үшін қалады. Сондай-ақ, Константинополь елшілері де Құдыста өздерінің қажылықтарын жасау үшін қайтуларын кідіртеді.
26. 1320 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-Насрға елшілері Керей, Бұларғы және Бағрас бастаған елшілігін сапарға аттандырады. Сұлтан Ан-Насрдан солтүстік және шығыс қыпшақтар арасындағы соғысында көмек сұрайды. Сұлтан Ан-Наср сұлтан Абу Саидтің бейбітшілік келісім жағын қалайтындықтан, оның бұл талабын жауапсыз қалдырып, Абу Саидке, мұқият болуын ескертеді. Абу Саид оның бұл өсиетінің шындықпен айтылғанын біліп, оған өзінің шүкіршілігін білдіріп, онымен бейбітшілік келісімін нығайтып, оған сыйлықтар, тартулар, мамлүктер, әйел құлдар және ақшалай бірнеше миллион күміс дирхам жібереді. Сөйтіп, Өзбек-ханмен сұлтан Абу Саид бетпе-бет қарсы тұрып, екеуі де Сұлтан Ан-Насрдан көмек күтеді.
27. 1321 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-Насрға елшілері Манғуш, Арус және Ордажық бастаған елшілерін, сұлтан Ан-гасрдың Сарайдан Қайырға қайтатын елшілерімен бірге сапарға аттандырып, сұлтан Ан-Насрдың соңғы әскери позициясын сын айтқан Өзбек-ханның хатын сұлтанға жеткізеді.

Сарайдан қайтқан Мысыр елшілері сұлтан Ан-Насрдың соңғы позициясы себепті, Өзбек ханның олармен суық қарым-қатынасы мен оларға, мамлүктерді сатып алуына тыйым салғанын, арызданып айтады. Сұлтан Ан-Наср да Сарай елшілерін тура солай суық қабылдап, оларға «ақ құлдарды» сатып алуына тыйым салады.

28. 1322 жылы, сұлтан Ан-Наср Өзбек-ханға елшісі Баха Ад-Дин қарақуш Ал-Кундаки бастаған елшілігін жіберіп, Өзбек-ханның, өзін сынап жазған хатына жауап жібереді. Онда, Абу Саид исламды қабылдағандықтан, ол – Исламның жеңісі үшін бізге көмекші күш болатындығын хабарлап, сондай-ақ, елшілерге «ақ құлдарды» сатып алуларына тыйым салғанын, өздерінің оларға бай екендігінен ғана, дейді. Екі ел арасындағы достық қарым-қаынасты жалғастыруға дайын екендігін білдіреді.
29. 1323 немесе 1325 жылы, сұлтан Ан-Наср Өзбек-ханға елшісі Бадр Ад-Дин Бекміш бастаған елшілігін сапарға аттандырып, сұлтанның хатын Өзбек-ханға жеткізеді.
30. 1327 жылы, Өзбек-ханның сұлтан Ан-Насрға жіберген елшілігі сұлтанның елшілерімен бірге, және сұлтан Ан-Насрдың Өзбек-ханға жіберегн елшілері Сарай елшілігімен бірге сапарға аттанады.

Мысыр елшілері, 1329 жылы, Рүм елі арқылы құрылықпен, бір жыл үш ай жеті күнге созылған сапарларынан оралады.

31. 1330 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-Насрға елшілік аттандырып, олармен бірге қымбат сыйлық, тартулар жібереді. Олар, яғни, Сарай елшілері Мысыр елшілерімен бірге оралады.
32. 1334 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-Насрға жіберген елшілерімен хат жолдап, Өзбек-ханның ағасының қызы, қыпшақ ханзадасының ісі жайлы Сұлтан Ан-Насрға сын, айып айтады. Айыбының түйіні ол –өзіне жіберілген Хан әулетінің таңдаулы қыздарының бірін, егер, өзінің қажеттігіне лайық болмаған жағдайда, онда, сұлтан оны, яғни ханзаданы алған жеріне қайтаруға міндетті, дейді.

Бұл хат және оған жауап жайындағы ресми деректер көмескі, анық мағлұматтар бермеген. Біраз тарихшылар, хиджраның 729-737 жж., яғни, 1328-1336 жж. арасында хат жазысу тоқтап қалған, дейді. Бұл ханзада әйел жайында, және оның «талақ» (күйеуден шығуы) болуы жайлы қосымша мағлұматтар бар.

Оның ішінде, Өзбек-хан жолдаған сын-айыпқа қайтарған жауабыда, сұлтан Ан-Наср, ханзаданың қайтыс болғанын хабарлап, ол жайында ресми құжатты дәлелге келтіреді, десе, басқа дерек, оның қайтыс болмағанын, одан кейін де, екі реткүйеуге тиіп, соның кейінгісінің қолында қайтыс болғанын хабарлайды.

33. 1336 жылы, сұлтан Ан-Наср Өзбек-ханға, елшісі Сыр Тоқтақай мен Хауаджа Омар бастаған елшілігін, Өзбек-ханға арнайы сыйлықтар және сол елден мамлүктер мен құл әйелдер сатып әкету үшін 20 мың алтын динар ақшамен сапарға аттандырады.
34. 1338 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-насрға, елшісі Музаффар Ад-Дин Ат-таджир бастаған елшілігін аттандырып, ол өзімен бірге көптеген мамлүктер мен құл әйелдер апарады. Олардың біразы, сол елдің екі әмір бекзадасынан, біразы өзінің елшісі Музаффар Ад-Дин Ат-Таджирден сұлтанға тарту етіледі.
35. 1338 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-Насрға, 1336 жылы, Сарайға елші болып келген Сыр Тоқтақаймен бірге 153 адамнан тұратын елшілігін аттандырып, сұлтан Ан-Насрдың қыздарының бірін Өзбек-ханға беруін сұрайды.

Бірақ, Өзбек-ханның бұл сұрауына қайтарған жауабында, сұлтанның қыздары әлі кішкентай, ең үлкенінің жасы алтыда, жасы кемелетке жеткен соң, жіберетіндігін, хабарлайды.

Бұл жөнінде басқа әңгімеде, сұлтан Ан-Насрға жіберілген Өзбек-ханның қарындасымен не істесе, соны Ан-Насрдың қызына істегісі келетіндігін Мысыр жағы сезіп, білді, – дейді.

36. 1340 жылы, Өзбек-хан сұлтан Ан-Насрға елшілікке өзінің үш бегін жібереді. Бұл елшіліктің әкеткен тапсырмасы жайында белгісіз. Үш елшінің біреуі қайтыс болып, Мысырда жерленеді.
37. 1340 жылы, сұлтан Ан-Наср Өзбек-ханға елшілері шеркес Ас-Сайфи, Мүңкелі-Бұға және Ибраһим Ал-Хамдани бастаған елшілігін, еліне оралып бара жатқан Өзбек-ханның елшілерімен бірге сапарға аттандырады.

Осы жылы, сұлтан Ан-Наср Мухаммад Ибн Қалауын қайтыс болады.

38. 1342 жылы, Жәнібек-хан сұлтан Ан-насрдың ұлына, елшісі әмір Қара-Бахадур бастаған елшілігін сапарға аттандырып, сыйлықтар мен тартулар, оның ішінде, алты сұңқар, аңшы құстар (бүркіттер), мамлүктер, түркі әйел құлдар және бұлыңғыр терілерін жібереді.
39. 1356 жылы, Жәнібек-хан сұлтан Хасан Ибн Ан-Насрға елшілік аттандырып, онымен бірге көптеген мамлүктер, сұңқарлар және бұлыңғыр терілерін жібереді.

Сұлтан Хасан оған қайтарған жауабында былай, деп жазады:

«Менің әкем мен сенің әкең – екеуі бір болды, біздің мақсатымыз достығымызды жаңарту (жаңғырту)».

1360 жылы, Берді-Бектің қазасымен солтүстік татарлар мемлекетінің, яғни, Алтын Орданың сапы бұзылып, істері кері кете бастайды.

40. 1384 жылы, Өзбек-ханның ұлы Тоқтамыс-хан сұлтан Барқұққа елшісі Хасан Ибн Рамадан Ар-Раийс (оның әкесі Қырым билеушісінің әкімшілік уәкілі болған) бастаған елшілігін жібереді. Ол өзімен бірге сыйлықтар, тартулар, мамлүктер, жеті сұңқар және жеті бума мата апарады.

Олар, өздерін Сарайдың емес, Қырымның елшілеріміз дегеннен кейін, Мысырдың оларға деген қарым-қатынасы өзгереді.

41. 1386 жылы, сұлтан Барқұқ Тоқтамыс-ханға елшісі Бектемір Ал-Алан бастаған елшілігін жібереді. Оның мақсаты – достық қарым-қатынасты жандандыру болды.
42. 1393 жылы, Тоқтамыс-хан сұлтан Барқұққа елшілік жіберіп, одан: «..әділетсіз және зұлым, Әмір Темірге қарсы сен екеуміз бір қолдай боламыз ба!» деп сұрайды.

Сұлтан Барқұқ оған жауап қайтарады.

43. 1393 жылы, сұлтан Барқұқ Тоқтамыс-ханға елшісі, әмір Тулу мен Ал-хауджа Маджид Ад-Дин Исмаил бастаған елшілік жіберіп, олар, Тоқтамыс-ханға, сұлтан Барқұқтың Темірланға қарсы соғысатынын хабарлайды.

Тоқтамыс-хан Темірланға бөгет жасап, оның әскерін Шам елінде жеңіліске ұшыратып, Темірланның Шамнан кетуіне себеп болады.

44. 1394 жылы, сұлтан барқұқтың елшісі, әмір Тулу мысырға оралады. Бұл елші, Қыпшақ мемелекетінің астанасы Сарайда болғанында, Тоқтамыс әскерінің темірлан әскерінен жеңіліске ұшырауының куәсі болғанын хабарлайды.
45. 1431 жылы, сұлтан Ал-Ашраф Барысбай Тоқтамыс-ханның ағасының баласы, Мұхаммед-ханға елшілік жіберіп, хат алмасады.
46. 1436 жылы, Қырым билеушісі Мысыр билеушісіне елшілік жібереді.

Мысыр Мамлүк мемлекетінің Қырыммен қарым-қатынасы Сарай-Қайыр қарым-қатынасының тақырыптық шеңберінен шығып кетеді.

47. 1438 жылы, Дештімен Қырымның билеушісі, Мұхаммед-хан Мысыр сұлтанына елшілік жібереді.

Осымен, Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемелекеті арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар аяқталады.

Араб деректері, Солтүстік татар мемлекетінің, яғни Алтын Орданың астанасы Сарай қаласының негізі, хиджраның 640 жылы салынып, ол 267 жыл өмір сүріп, хиджраның 907 жылы, яғни 1502 жылы күйреп, өзінің өмір сүруін тоқтатады, деп, оның тарихын тиянақтайды.

 

 

 

 

2.3 Дешті Қыпшақ хандыра мен Мамлүк сұлтандары арасындағы құдалық байланыстар.

 

Ніл мен Еділ арасындағы достық байланысты нығайтудың негізгі фоаторларының бірі – Мысыр сұлтандары мен Алтын Орда хандары арасындағы өзара құдаласу болды. Қилы замандарда, әртүрлі мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастарды қыз алысу арқылы нығайту, тарихқа ертеден белгілі, ежелгі саяси жолдардың бірі болды.

Екі мемлекет арасындағы өзара құдаласуға негіз болған көптеген факторлардың ішінде, ең біріншісі, ол – туысқандық фактор, яғни, Мысыр мамлүктері мен Қыпшақ елін мекендеген халықтың тектік негізінің бірлгі. Мамлүк сұлтандары мен моңғол-қыпшақ хандарының біріне-бірін тартып, тығыз байланыстырып, жан-жақты қарым-қатынас орнатқан туысқандық негіз, олардың арасындағы болған ресми хат жазысудан анық байқалады. Мамлүк сұлтандары, өзінің хаттарында: «Біз және сендер бірміз», — деп, екі мемлекет арасындағы дипломатиялық елшіліктер мен өзара жазысқан хаттарында, бірін-бір, «ағамның баласы» деп атаған. Қаны бір, діні бір, мүдде-мақсаттары ортақтасып, саяси бағыттары біріккен екі ел арасындағы табиғи құдаластық оңды және нәтижелі болды.

1260 жылы, сұлтан тағына келген, Мысыр мамлүк мемлекетінің негізін салған, сұлтан Аз-Захир Байбарыс, Алтын Ордамен саяси-әскери одағын нығайту мақсатымен Берке ханның қызына үйленеді. Бұл неке – екі мемлекет арасындағы саяси некелерге жол ашып берген, ең алғашқы неке болғаны белгілі.

Жалпы алғанда, мамлүктер, өздеріне жат тектен қыз алмағаны белгілі, яғни көшпелі түркі-моңғол халықтарының өкілінен басқаларға, (араб, парсы) т.б. үйленбеген. Ол, тек мамлүк сұлтандары мен әмірлеріне ғана қатысты емес, жалпы түркі-моңғол текті мамлүк атауларының бәріне ортақ заң болып қалыптасып, әсіресе, Мысыр мамлүк мемлекетінде қатты сақталған. Мамлүктер, саны жағынан өздерінен көп басым, тегі бөтен араб елінде, өздерінің тегі мен қанын таза сақтап, жергілікті халық тарпынан туып, кейін келе дәстүрге айналған шаралардың бірі болса керек. Сұлтан байбарыстың «Шариғат» бойынша алған, заңды төрт әйелі оған дәлел болады, олар:

1. Хисам Ад-Дин Берке-ханның қызы;
2. Сайф Ад-Дин Ноғайдың қызы;
3. Сайф Ад-Дин Керейдің қызы;
4. Сайф Ноғай Ат-Татаридің қызы.

Осы жерде айта кететін бір жай, ол – арабжәне Мысыр тарихшылары көшпелі түркі халықтары мен моңғол, ойраттарды бір этнос, деп есептеп, оларға қатысты «қыпшақ», «татар», «моңғол» сөздерін бірінің орнына бірін пайдалана берген. Яғни, олардың осы айтқандары мен мамлүктердің үйленудегі «қан алмастырмау» принципін берік ұстауы, осы халықтардың тегінің бір екендігіне дәлел секілді. Сондай-ақ, 19-20 ғғ. араб және Батыс зерттеушілері, 1382 жылы, сұлтан тағына келген сұлтан Барқұқтан бастап, Мысыр мамлүк мемлекетінің тарихында «Шеркеш» текті мамлүк сұлтандарының тарихы басталады деп олардың тегін түркі-қыпшақ тегінен бөліп, Кавказдық «черкестеріне» жатқызып жүр [16; 19]. Бұл, олардың, мамлүктердің шыққан тегінің шежіресін білмеуден туған қателік болса керек. Себебі «Шеркеш» мамлүктерінің де, өзінің алдындағы мамлүктер сияқты, өз тегінен басқамен «қан алмастырмау» принципін ұстаған және Алтын Ордамен байланысын үзбей, оларға жолдаған хаттарында: «Біз және сендер бірміз» [16; 19] деуі – олардың көшпелі түркі-қыпшақ халқының өкілдері екенінің бірінші дәлелі болса, сұлтан Барқұқтың, Ирақ жеріндегі Жалайыр мемлекетімен достығын нығайту мақсатында, Жалайыр сұлтаны Ахмад Ибн Уайстың  қызына үйленіп, құдалық қарым-қатынас орантуы – оның екнші дәлелі бола алады. Осыдан көп ұзамай-ақ, Әмір Темірдің Таяу Шығысқа жасаған жорығына қарсы, Ирақ Жалайыр мемлекеті мен Мысыр мамлүк мемлекеті арасында саяси-әскери одақ құрылғаны [16; 19] тарихқа белгілі факті.

Сондай-ақ мамлүктердің, тек өз тегіне үйленуіне байланысты, назардан тыс қалдыруға екінші фактор, өздерінің сөздеріне жүгінсек, ол – көшпелі түркі халықтары қыздарының соның ішінде, әсіресе, ойрат қыздарының адам айтқысыз сұлулығында [16; 19], дейді біраз деректер.

Сонымен, осы аталған жақсы негіздер, екі жақтың өзара қыз алысып, құдаласуына түрткі болып, екі жақтың өзара туыстық сөздеріне себебін тигізіп, өздерінің сөзімен айтсақ: «бір заттай болып, барлық замандарда да, біріне-бірі тірек болып, соғыста жауларын жеңген, Алла сөзін ұстау үшін кәпірлерге қарсы қасиетті «Джихад» соғысына бірге аттануға негіз берген күштің негізі – осы тусқандық байланыста жатыр.

Қыз аларда, екі жақтың да назары негізгі саяси іске бағытталып, бір-біріне қалың-мал төлеуі формалдыққа жақын болды. Мысалы, құдаллықты тиянақтап, оның атқарылуын жеңілдеті үшін, сұлтанның жіберген елшілерін ақшамен қаржыландыруды Қыпшақ елінің саудагерлеріне міндеттеп, келін ханзаданы Мысырға аттандырады. Араб деректері, Мысыр жеріндегі келін аттандыру мен үйлену тойлары, Ислам кезеңіндегі тарихта белгілі, ең үлкен той-думандармен бәсекелесе алатындығын хабарлайды [16; 19]. Енді сол замандағы Мысыр өмірін, оның молшылығы мен салтанатын суреттеп, Мысыр тарихындағы ақиқат, шыншыл, тура білімді толықтыру үшін, солардың бірнешеуіне кеңірек тоқталып өтейік:

Ұзақ жылдар бойы, екі астана ортасында сый, тартулардың қатынауы нәтижесінде, екеуінің арасындағы байланыс нығайып, бір-біріне деген сенімі артып, өзара құдаласып, сүек жаңартыу туралы пікірі жетіледі. Сөйтіп, хиджраның 720 жылы, яғни, 1320 жылы, Шыңғыс-хан тұқымының қыз ханзадасы Қайырға аттандырылады. Оның есімін дұрыс келтіруде, деректер өзара қайшылық келіп, бірінде «Талынбаш» болып, екіншісінде «Толынбай» болса, үшіншісінде «Долынбай» түрінде берілген. Оның себебі, аты жергілікті халық үшін жат болып, оны жақтырмаған мысырлықтардың ықылассыз көзқарасымен, оның атын айтқанда, жіберген дыбыстық қателіктерінен болса керек. Ортағасырлар мысыр тарихшысы Ал-Мақризи, оны «Долбие» «Толыбие» немесе «Толыбай» деп атап, Қайыр қаласының Дарб Ар-Рашиди көшесінің қарсы жағындағы үлкен сарайды оның есімімен атап өтеді.

Сонымен, келін ханзада мысырға, арнайы үлкен елшілікпен жеткізіледі.

Оны, йықтарына, арнайы орындығымен бірге көтеріп, Хан әулетінің көптеген адамдары, төрт бекзада, Өзбек-ханның имамы Шейх Бурхан Ад-Дин, Сарайды қадиы (ислам сотының басшысы), сондай-ақ, бірнеше ондаған қыз ханзадалар, бір жүз елу ер адам келеді. Оған қоса, алпыс құл әйел, үш мың мамлүк жіберіледі. Елшілікпен бірге Өзбек-ханның, сұлтанға арнап жіберген, қымбат сыйлығы болды. Сарайдан Қайырға сапар, ыңғайлас желдің болмағаны себепті, жолдары ауыр, әрі ұзақ болып, біраз уақыт Константинопольде кідіреді. Оның билеушісі, Сарай елшілеріне сый-құрмет көрсетіп, өз тарапынан елшілерін даярлап, оларды Александрия портына дейін жеткізіп салады.

         Александрияда, Сарай елшілігін салтанатпен күтіп алу мен сый-құрмет көрсетудің рәсімдері басталады. Келін ханзада кемеден, дөңгелектердің үстіне орнатылған «Харака»-ға яғни, үй тәрізді алтындармен безендірілген шатырға өтеді. Оны, мамлүктер, Александриядағы сұлтан сарайына дейін арқанмен тартып апарып, елшілерге, сый-құрметке толы қонақжайлық көрсетіп орналастырады. Олардың Қайырға сапары үшін он сегіз «харрақа» яғни өзен кмелерін даярлайды. Келін ханзада кемелердің ең үлкені – сұлтан кемесіне, ал елшіліктің басқа мүшелері қалған кемелерге отырып, Ніл өзенімен жүзіп келіп, Қайыр қаласының қарсы бет жағалауына тоқтайды. Олардың келуіне орай, сұлтан майданының, көз жететін жерінің бәріне кілем төселіп, арбалар, яхтылар, жүк таситын мал даярланып, бүкіл майданға жібек атыластан жасалған, көптеген шатырлар тігіледі.

         Келін ханзаданы кемеден, арнайы зембілге отырғызып, оны йықтарына көтерген мамалүктер кемеден алып, түсіп, сұлтан майданындағы арнайы үлкен бөлмеге апарады. Майданда оған, сұлтанға аранйы істелген металл түсті атластан, ұзыннан-ұзақ коридор төселеді. Келінге, және онымен бірге келгендерге лайық дастархандар жайылады. Оларды орналастырып, жайғап, үш күн сый-құрметпен күткен соң, сұлтан, келінді көру үшін өзінің әмірін жібереді. Сосын, оны дөңгелектері бар, атлас перделермен жабылған, және сол кездегі белгілі, ең қымбат маталармен безендірілген күйменеі ішіне отырғызып, оған жегілген көлік жануардың екі жағынан екі мамлүк жетектеп, «Қалаа Ал-Джабалға» (тау үстіндегі сұлтанның қамалына) әкеліп тоқтайды. Сол заман тарихшылары, ол туралы: «Бүкіл Ислам мемлекетінде оған тең келетін бөлме болмаған» [16; 19], — деп, суреттейді.

         Сосын, сұлтан, елінен келген елшілермен және олармен ілесіп келген Константинополь елшілерімен отырыс жасап, оған қатысты көптеген әмірлер мен мемлекеттік жоғары мансаптың иелері, салтанатты киінген әскери және мәдени азаматтардың алдында, Сарай елшілігінің үлкені, Өзбек-ханның сұлтан Ан-Наср Мұхаммедке жазған хатын оқып, Өзбек-ханның ауызша сәлемін айтып, оған:

«Сенің ағаң, Өзбек-хан саған:» «Сен елшілік жіберіп, Хан сүйегінен, яғни, оның тегінен қыз сұрадың. Егер, біз оны әкелмеген болсақ, сенің көңіліңе жақпас еді. Ұлы үйден, саған әкеліп жеткізгеніміз саған ұнаса, ал! Онда, сенің үйіңде, одан Алла Тағаланың: «Инна Алла иамурукум ан тауадду ал-аманат ила ахлиха» («Алла тағала сендерге, аманатты өз еліне жеткізуге әмір етеді»), деген сөзімен сәйкес амал қыл»  — дейді.

Сұлтан, Ханның ауызша сәлеміне: «Біз әдемілік пен сұлулықты қаламаймыз! Біз, Ұлы әулетті, ұлы шаңырақты үлкейтіп, ағам Өзбек-ханмен туысқан болып, біз және ол тұтас бір заттай болуымызды қалаймыз!» – деп жауап қайтарады [16; 19].        

         Сосын Өзбек-ханның имамы Шейх Бурхан Ад-Дин, сұлтанға арналған, Ханның екінші ауызша сәлемін айтады. Бірақ, оның айтқан деректері сақталмаған.

Одан кейін, елшілерге асқан игі, керемет сұлу киімдерді, молшылықпен, сол заман деректері келтірген санға жүгінсек, шамамен, бес жүз тарту-киімдер (киіт) сыйға тартады. Дастархан жайылып, кадилар мен мемлекет басшылары төрт көзі түгел қатысып, қамалдың үлкен мешітінде неке шарты бекітіліп, сұлтан Ан-Наср, мешітке 20 мың алтын динар ақша садақаға беріп, кейінге тағы 40 мың тағайындайды. Неке шартын қади Ибн-Джамаа бекітіп болған соң, сұлтан, өзінің уәкіл-куәсі мен келіннің уәкіл-куәсіне, қадиларға, мемлекет басшыларына және осы жиынға қатысқандардың барлығына да тарту-киімдерін сыйлайды. Оның, қандай тарту-киімдер екенін көз алдымызға бір сәтке елестету үшін, солардың бірін, атап айтсақ, Сарайдың қадиіне сыйлаған киімін сипаттап көрейік, ол екі «фараджия», яғни, шейхтар киетін, жеңі кең сырт киім. Екеуінің бірі – қызыл атластан, мысыр алтынымен безендірілген киім [16; 19].

Сұлтан хан тегіне үйленіп, құрметті елшіліктің еркектеріне, сыйлықтарды молынан тарту жасап, олармен бірге, Өзбек-ханға және оның айналасындағыларға арнап, қымбат сыйлықтар жібереді.

Хиджраның 743 жылы, 1342 жылы, сұлтан оған «талақ бергенше, яғни, одан ажырасқанша, ханзада ұлтанның қолында бірнеше жыл тұрады. Одан кейін, оған, өзінің әскеріндегі мыңбасы Сайф Ад-Дин» Мүңкелі-Бұға Нилахдар үйленеді. Сайф Ад-Дин қайтыс болған соң, Нусун, деген мамлүк  әмірі үйленеді. Ол да қайтыс болып, сұлтан әмірлерінің бірінің ұлы үйленіп, хиджраның 743 жылы, соның қолында қайтыс болып, Ал-Мақризидің оны «жоғары мәртебелі ханшайым «онда (мамлүк сұлтандарының мәртебелі лақабы) Тулбай Ан-Насрийя Қайыр қаласының «Ал-Барқийя» қақпасының сыртында, оған арнайы салынған қабырға жерленеді», деп баяндайды.

Осы саяси құдаласуда, Қыпшақ елінен келген ханзада мәселесіне келгенде, оның тарихын әңгімелеушілерді жетелейтін, саясатта айыпсыз болмаған бұл уақиғаның, бір қызық баяндаумен толықтырамыз, ол төмендегідей:

«Хиджраның 735 жылы, Өзбек-ханның елшілері Қайырға келіп, өздерімен бірге сұлтанға, Хан әулеті ханзадасының ісі жөнінде сын мен айып айтылған хат жеткізіп, онда Өзбек-хан, сұлтанның ханзадаға кіргенін, сосын, біраз күндер өткен соң, оны өзінің үйінен шығарып, өзінің бірнеше мамлүктеріне, бірінен соң, біріне, күйеуге бергені оны, яғни, Өзбек-ханды қатты қинайтындығын айтады. Сондай-ақ, Ан-Насрға жолдаған хатында, алдындағы жіберген елшілерінің бірі арқылы ауызша жеткізген сәлемінде айтқанын:»

«Хан әулетінің қыздарының бірін сұрап, сұлтан сан мәрте елшілерін жібереді. Мен, сұлтанның алдында ұятты болмас үшін, бұл істі қолдап, Хан әулетінің таңдаулы қыздарының бірін оған жібердім. Егер, ол, яғни, ханзада, сұлтанға қызмет етуге лайық болмаған жағдайда, оны мамлүктеріңе бермей, Ұлы Хан әулетінің қызын қорламай, оны еліне қайтаруыңды талап етеміз. Сенде, құл әйелдерің – көп! Мемлекетің – үлкен!» – деп, қайталап айтады. 

         Сұлтан өзіне хатпен және ауызша жіберілген сын мен айыпқа: «менің ағам Өзбек-ханға жеткен бұл хабар – өтірік, оған, яғни, ханзада тарапына ешқандай менсінбеу мен немқұрайды қарау мүлдем болған жоқ, өйткені, Алла Тағланың әмірі – шарасыз емес. Маған, ағамжіберген ханзадаға кірдім, өзіммен бірге тұрғыздым, бір жыл өткен соң әлсіздеп, Алла Тағаланың мейірімділігіне қайтты, яғни, қайтыс болады», деп жауап хат жазады.

         Бұл саяси өтірікке қадилік заң тарапынан қолдау жастып, оны нығайту мақсатымен өзінің қадилік Бадр Ад-Динді істің мән-жайымен таныстырып, оған: «Ханзаданың өліміне Өзбек-ханның елшісі сенетіндей дәлел келтіру қажет» — дейді. Қади оған: «Оның жолы – екі қызметшіні қатыстырып, екі мамлүк: «пәленнің қызы, пәлен деген ханшайым, ауруының асқынуынан қайтыс болғанын өз көзімізбен көрдік» — деп, куәлік етсін – деп жауап береді. Сонымен, сұлтан мен қади екеуі, келіскендерін жүзеге асырып, бір қызметші және екі мамлүкті қатыстырып, олар қадидің алдында куәлік беріп, қади оны мәжіліс хатына түсіреді. Оны, сұлтан қадиден алып, жазушылармен толтырылған дәлел құжатқа сенген, Өзбек Ханның елшісіне тапсырады.

         Осы әңгімені баяндаушы тарихшылардың біразы: «… патшаларды айыптағанда, жәй адамдарға да қисыны келмейтін, көркемдеп, әсірелеу үшін шығарылған өтірік әңгіме» деп сендіргісі келеді.

Бірақ, бұл әңгіменің растығын жақтаушылар, «қарғыс атқан, лас саясатта» мұндай уақиғалар көптеп кездесе бермейді, дейді.

Сөйтіп, бейшара ханзада, хиджраның 735 жылы өлді деген, ресми құжат жазылғанына қарамастан, бұдан кейін де, ол сегіз жыл өмір сүреді. Ал, кейбір деректер, бұл уақиғадан кейін, оның отыз жыл өмір сүргені, Қайыр қаласында үлкен үйі болғаны және шынымен қайтыс болған кезде, өзіне арнайы салынған қабырға жерлергені жайында Өзбек-ханның сұлтан Ан-Насрдың қызына құда түскені белгілі. Бірақ, Қыпшақ елінен келген ханзадаға істегенін, Өзбек-хан да тура солай істегісі келеді, деп күдіктеніп, қызының әлі кішкентай екенін себеп қылып, кешірім өтінеді.

         Бірақ оған қарамастан, екі мемлекет арасындағы достық қарым-қатынас әлсіреп, әскери-саяси одақтың ара-жігі ажырамайды. Керсінше, екі ел арасындағы туысқандық негізі мықты байланыстар одан әрі нығайып, Сарай мен Қайыр арасында екі елдің елшіліктері қатынауын тоқтатпайды. Алтын Орда хандары мен Мысыр мамлүк мемлекеті сұлтандарының арасындағы ресми хат жазысуында әрдайым: «Біз және сендер бірміз!» [16; 19] – деуі. Сондай-ақ 1356 жылы, Жәнібек-ханның елшілері әкелген хатқа қайтарған жауабында, сұлтан Ан-Насрдың ұлы сұлтан Хасан: «Менің әкем мен сенің әкең – бір адамдай болған!», – деп жазады. Қорытып айтар болсақ, Мысыр мен Таяу Шығыстағы түркі мамлүктерінің он ғасырлық тарихында, ислам және адамзат тарихындағы уақиғалардың ағымына әсерін тигізген Мысыр мамлүк мемлекетінің орны ерекше. Оның негізін салған, сұлтан Аз-Захир Байбарыс, Қыпшақ даласымен байланыс орнату мақсатымен, инициативаны өз қолына алып, Алтын Орда мемлекетіне бірінші болып елшілік аттандырады. Нәтижесінде, онымен екі жақты дипломатиялық қарым-қатынас орнатып, саяси және әскери одақ құрып, стартегиялық даналық көрсетеді. Сондай-ақ, сұлтан байбарыс, Алтын Орда ханы Берке-ханның қызына үйленіп, Ұлы Хан әулетімен құдалық қарым-қатынасқа түскен ммалүк сұлтандарының біріншісі болды.

Бір жағынан, екі мемлекетті де тығыз қарым-қатынас орнатуға негіз берген – туысқандық болса, екінші жағынан, әскери-саяси одақ құруға итермелеген сыртқы саяси жағдай екенін де, ескеру қажет. Мысыр мамлүк мемлекетінің дүниеге келу кезі Ислам әлемі үшін ең ауыр кезеңге тура келеді [16; 19]. Батыс христиан мемлекеттері, алдында болған сәтсіздіктерденес жинап, күшейіп, Франция королі «Луис Тоғызыншы» біріккен кресті әскерлерін бастап жаңа бірнеші қалаларын жаулап алады. Осы кезде, ауруы асқынып, өлім өлім аузында жатқан Ал-Айуби әулетінің соңғы сұлтаны Салих Наджм Ад-Дин қайтыс болады. (1250 ж.). жауға тойтарыс беру ауыртпалығы Фарис Ад-Дин Ақтай, Рукн Ад-Дин Байбарыс, Сайф Ад-Дин Қалауын сияқты беделді мамлүк әмірлері бастаған алдымен, «Думиат» түбінде, сосын, «Фарскур» маңайында кресті әскерлеріне күйрете соққы беріп, «Луис Тоғызыншыны» және оның айналасындағы көптеген әмірлер мен бекзадаларын тұтқынға түсіреді. Бұл шайқаста, мамлүк әмірлері мен мамлүк жасақтарының жеңісі, олардың беделінің одан әрі күшейіп, ислам әлеміндегі маңыздылығының едәуір артуына себебін тигізеді.

         Сондай-ақ, Шығыстан Шыңғыс-ханның немересі Құлағұл-хан бастаған жаулаушылық ислам әлеміне қырғидай тиіп, аз уақыт ішінде, Иран және Ирақтың әскерлеріне тас-талқан етіп, олардың жерлерін жаулап алады. Сол кездегі Ислам Халифатының орталығы болған, бағдат қаласын басып алып, ондағы Аббас әулетінің халифасын өлтіріп, мұсылман халқын қырғынға ұшыратқаны жайлы хабар бүкіл Ислам әлемін дүр сілкіндіреді. Ендігі ретте, Құлағұлдың әскерлері, Ислам әлемінің күйретілмеген соңғы қамалы – Мысыр мамлүк мемлекетіне қарсы шапқыншылығын бастап, әскерлерін Шам еліне қарай бағыттайды. 1260 жылы болған, атақты «Айн-Джалут» шайқасында Мысыр мамлүк әскерлері, ешқешен жеңіліс көрмеген, «жеңімпаз» атанған моңғол әскерлеріне тұңғыш рет күйрете соққы береді [16; 19]. Бұдан кейін де, талай шайқастарда жеңіске жете алмаған моңғолдардың ниетін жақсы білген батыс крестілері, оларға елшілік жіберіп, ортақ жауы – Мысыр мамлүк мемлекетін күйрету үшін әскери-саяси одақ құру мақсатымен екі жақты келіссөз жүргізуге кіріседі. Сөйтіп, олар Ислам әлеміндегі соңғы қарсыласы Мысыр мамлүктеріне Батыстан және Шығыстан бір мезгілде соққы беріп, оны біржолата күйретпек болады [16; 19].

Мүны білген Сұлтан Байбарыс, біріккен күштерге төтеп беру үшін өзіне мықты одақтастың қажеттілігін сезіп, оны өзінің кіндік қаны тамған отаны – Қыпшақ даласынан табады. Сөйтіп, 1260 жылы, Байбарыс сұлтан тағына отырғанына бір жыл толар-толмаста, 1261 жылы Алтын Орда мемлекетінің ханы Берке-ханға алғашқы елшілігін аттандырды [16; 19]. Нәтижесінде, екі мемлекет арасында әскери-саяси одақ құрылып, Берке-хан, өзінің немере ағайыны Құлағұлдың жорығына қатысып жүрген әскерлерін кейін шақыртып алып, оған қарсы соғыс ашып, оның Шам еліне шабуылдарын тоқтатады. Саяси және әскери жағдайларды ұтымды пайдаланған Сұлтан Байбарыс бар күшін, Таяу Шығыста орңығып, күшейіп алған христиан мемлекеттеріне қарсы және олардың құрған кресті әскерлері мен ордендеріне талқандауға жұмылдырып, оларға сан-мәрте күйрете соққылар беріп, талай қамалдарын алып, көптеген бекіністерін қиратып, тек Таяу Шығыстағы ғана емес, сондай-ақ, Батыс Европа христиан мемлекеттеріне өзін мойындатады [16; 19]. Кейінгі ретте, олардың көбісі, Мысыр мамлүк мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатып, онымен санасуға мәжбүр болады.

         Сұлтан Байбарыс пен Берке-ханның құрған әскери-саяси одағының тарихи және саяси маңызының ең үлкені – Ислам әлемі мен Ислам дінін крестілер мен моңғолдардың қолынан жойылып кетуінен сақтап қалғанында. Сол уақиғалардың замандасы, Мысыр араб тарихшысы Ал-Айни ол жайында: «Мұхаммед пайғамбар дүниеден қайтқалы, мұсылмандардың басына мұндай ауырлық пен қайғы-қасірет тумаған еді» [16; 19] – деп тиянақтайды.

Сол алыс замандарда, әлемнің ең мықты мемлекеттерінің бірі болған Мысыр мамлүк мемлекетінің негізгі тірегі — әскери күш-қуатын жаңа мамлүктермен толықтырудың бірден-бір көзі болған Қыпшақ даласының тек мамлүктер жіберумен ғана тынбай, қасиетті «Джихад» соғысына өзінің де қатысып, Исламның ұлы жеңіске қол жеткізуінде тарихи ролі үлкен болды.

Сондай-ақ, екі мемелекеттің ғасырларға созылған, тығыз қарым-қатынастарының нәтижесінде, Мысыр мен Таяу Шығыс елдеріндегі араб ислам мәдениетіне көшпелі түркі-қыпшақ халықтарының мәдени, өркениеттік, тілдік және рухани ықпалы мен әсері күшті болып, оны жан-жақты байытуға септігін тигізгені сөзсіз. Бүгінгі күні, оның белгілері, негізінен, мамлүктер заманынан қалған бай архитектуралық ескерткіштер, қолжазбалар мен мұрағаттарда сақталған.  

         Түйіп айтар болсақ, мамлүктер мен олардың кіндік қаны тамған отаны – Қыпшақ даласы арасындағы қарым-қатынастар мен байланыстар шыңына жетіп, ең гүлденген кезеңін қарастырдық. Сұлтан Байбарыстың өмірбаянын және Мысыр мен Таяу Шығыстағы мамлүктердің тарихын терең зерттеген Мысыр ғалымы, доктор Саид-Абд Ал-Фаттах Ашур өзінің «Аз-захир Бейбарыс» атты монографиясында, Мысыр мамлүк мемлекеті мен Алтын Орда арасындағы дипломатиялық байланыстарға: «Екі елдің арасын бөліп жатқан жер қашықтығы мен соғыс өрті лаулап жанған заманның қиындығына қарамастан, Сарай мен Қайыр арасындағы, бір жарым ғасырдан астам уақытқа созылған дипломатиялық елшіліктер, өзінің саны мен сапасы жағынан, оған ең тең келетіндей дипломатиялық елшіліктер, өзінің саны мен сапасы жағынан, оған ең тең келетіндей дипломатиялық байланыс адамзат тарихына белгісіз!» [16; 19], — деген баға береді.

 

         2.4 Сұлтан Байбарыс: Дін және сауда, этникалық, мәдени, әдет-ғұрыптық, салт-дәстүрлік, тілдік және антропонимдік байланыстар.

 

ХІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХVI ғасырдың басына дейін Мысыр мен Шам елінде екі жарым ғасырдан астам уақыт билік еткен. Алтын Ордамен дипломатиялық қарым-қатынас орнатып әскери-саяси одақ құрған. Батыс христиан мемлекеттері тарапынан ұйымдастырылған кресті жорықтарына тосқауыл қойған. Шығыстан Құлағу бастаған моңғол шапқыншылығын тоқтатқан. Ислам діні мен Ислам араб әлемін құрып кетуден қорғап қалған Мысыр Мамлүк Мемлекетінің тарихы Сұлтан Байбарыстың есімімен тығыз байланысты. Бұл мемлекеттің белсенділігі тек сыртқы жауларға қарсы күресумен ғана шектелмеген, өзінен кейін көптеген мемлекет және саяси қайраткерлердің есімі мен ғылым, әдебиет, мәдениет, дін, архитектура салаларындағы қалдырған бай мұралары жалпы адамзат тарихында өшпес із қалдырды.

Таяу Шығыстағы, атап айтсақ Мысыр мен Шам еліндегі бүгінгі Сирия, Палестина, Иордания, Ливан, Иордания, Ливан, Израйлдің біраз бөлігі мен Түркияның оңтүстігі мамлүктердің он ғасырға жуық 833-1811 жж. үлкен мерзімді қамтитын тарихында Сұлтан Байбарыс негізін салған Мысыр Мамлүк Мемлекетінің 1250-1517 жж. орны ерекше.

Осы мемлекеттің негізін салған тарихи тұлға Сұлтан Байбарыстың толық аты Сұлтан Рукн Ад-Дин Аз-Захир Бейбарыс Ал-Бундуқдари Ас-Салихи Ан-Наджми Ат-Түрки кей дерктерде Ал-Кипшаки деп қосылған Рукн Ад-Дин – «діннің тірегі» деген мағынада әмір лауазымына жеткенде қойылған лақабы: Аз-Захир – «Айқын, жарқын» мағынасында, сұлтан болғанда қосылған лақабы: Байбарыс – өзінің төл аты: Ал-Бундуқдари – ең бірінші ұстазы Ала а Ад-Дин Айтегеін Ал-Бундуқдардың мамлүгі деген атауы: Ас-Салихи және Ан-Наджми – Сұлтан Ас-Салих Наджм Ад-Дин Айубтың қарамағындағы малүктерге қойылатын атау: Ат-Түрки және Ал-Қипшақи – шыққан тегін білдіретін атау.   

Сұлтан Байбарыстың тегі туралы орта ғасырлық деректер және бүгінгі күнгі зерттеулероның Қыпшақ даласын мекендеген көшпелі түркі халқының өкілі және ерте балалық шағы туған жерінде өткенін бір ауыздан мақұлдайды. Бірақ, оның анық дәл қай рудан шыққандығы, туған жылы мен мекеніне келгенде талас пікірлер көп. Араб тарихшылары оны Қыпшақ елінде туды, деп жалпылайды, ал Қыпшақ елі Волга өзенінің бассейні мен Каспий теңізінің төңірегіндегі жерлерді қамтыған, деген анықтама береді. Ол арнайы терең зерттеуді қажет ететін ашық тақырып. Дегенмен, қолдағы бар деректерге сүйенсек, ол шамамен 1225 жылы қазіргі Қазақстанның батыс аудандарының бірінде дүниеге келген деуге болады. Орта ғасырлар шапқыншылық заманында қолға түскен әйелдер мен жасөспірім балаларды құлдыққа сату кең етек алған. Таяу Шығыс елдері, Византия және Венецияда құл базарларында құлдардың бағалары тегіне, жасына, т.б. байланысты өзгеріп отырған. Африкадан әкелінген қара құлдарды «абд» деп, ал ақ құлдарды «мамлүк» (көпшесі мамалик) деп атаған. Уақыт өте «мамлүк» сөзінің аясы тарылып ол тек көшпенді түркі тайпаларының өкілдерінен құралған арнайы әскери жасақтарға ғана қатысты қолданылатын болды.

Осындай жолмен құл базарына түскен жасөспірім байбарыстың бірінші ұстазы болған Ала′а Ад-Дин Айтегін Ал-Бундуктар деген мамлүк 800 күміс дирхамға сатып алады. Кейін ол Мысыр сұлтаны Ас-Салих Наджам Ад-Дин Айуб тарапынан қудалауға түсіп, бар мүлкі мен мамлүктері сұлтанның қарамағына көшеді. Сұлтан Ас-Салихтің «Ал-Бахария» деп аталатын мамлүктердің қатарына қосылып, талай шайқастарда ерлік пен тапқырлық көрсеткен Байбарыстың жұлдызы жанып, көп ұзамай-ақ әскери мансабы өсіп, мамлүк әмірлерінің қатарына көтеріледі.

ХІ ғасырдың аяғында Батыс христиан мемлекеттері тарапынан ислам мемлекеттерін жоюға бағытталған кресті жорықтары ХІІІ ғасырдың екінші жартысына қарай аса күшейген еді. Оған қоса Шығыстан моңғол әскерлері Иранды, Ирақты жаулап алып 1258 ж. Ислам халифатының орталығы бағдадты басып алып, онда Аббас әулетінің халифасын өлтіріп, мыңдаған мұсылмандарды қырғынға ұшыратады. Ендігі ретте, моңғолдар Шам еліне қарай бет алып, исламның соңғы қамалы Мысыр Мамлүк Мемлекетін күйретуге бел байлайды.

Сол кездегі ауыр жағдайды Мысыр тарихшысы Ал-Айни: «Мұхаммед пайғамбар дүниеден кеткелі мұсылмандардың басына ешқашан мұндай қасірет пен ауыртпалық түспеген еді». «…Пайғамбарымызға Алла тағала Ислам дінін адамдарға жеткізуді жүктесе, ал Сұлтан Аз-Захир Байбарыстың иығына сол дінді сыртқы жаудан қорғап қалуды жүктепті» деп түйеді.

Көптеген зерттеулер Аз-Захир Байбарысты Мысыр Мамлүк Мемлекетінің төртінші сұлтаны, кейде бесінші сұлтаныболғанына қарамастан оны осы мемлекеттің негізін салушы деп атайды. Ол аз уақыт ішінде Мысыр мен Шам елін біріктіріп бір мемлекет құрайды. Крестілерді талқандап, Ирусалимді және көптеген мұсылман жерлерін қайтарып алады, билігін Хиджаз (Мекке. мединеге) Нуба, Иеменге дейін созады. Мысыр Мамлүк әскерлерін Шыңғыс ханның «Иаса» ұлы заңы негізінде қайта құрады, Мысыр әскери теңіз флотын құрып, нәтижесінде Жерорта теңізіндегі ең мықты мемлекетке айналады. 1258 ж. моңғолдар Бағдадты құлатқан Аббас әулетінің халифатын Қайырда ғана емес, билігі жайылған жерлердің бәрінде де әскери, діни, мәдени, ауыл-шаруашылық құрлыстарын жүргізеді. Тек Қайыр қаласында оның салдырған бір медресесі «Ал-Мадраса Аз-Захирия» және үлкен мешіті «Масджид Аз-Захир Байбарыс» бүгінгі күнге дейін жеткен. Иерусалим қала-қамалының тоғыз қақпасының бірінде Сұлтан Байбарыстың белгісі «бір-біріне қарап келе жатқан екі барыстың тасқа қашалып жасалған мүсінді барельеф белгілері де сақталған. «Барыстың» белгісі оның басқа да құрылыстарында орын тепкен ең айқын таңбасы болған. Сондай-ақ, Сұлтан Байбарыс Меккедегі «Масджид Ал-Харам» (Ал-Харам мешітін), Мединедегі «Ал-Масджид Ан-Набауий Аш-Шариф» (Қасиетті пайғамбар мешітін), Иерусалимдегі «Масджид Ас-Сахра» Жартас мешіттерінде жөндеу мен реставрация жұмыстарын жүргізеді және әскери, діни, азаматтық, қайырымдылық, ауылшаруашылық суландыру жүйелерін, дамбыларды, т.б. құрылыстарын өз қол астындағы мемлекетінің барлық бұрышына дейін жеткізеді.

Доктор Саид Абд Ал-Фаттах Ашурдың «Аз-Захир Байбарыс» кітабында Сұлтан Байбарыстың заманындағы мамлүктерге қатысты біраз қызық деректерді қарастырайық.

Сұлтан Байбарыс қымыз ішуді өте жақсы көрген және оны Мысыр Мамлүк Мемлекетіндегі тек мамлүктерге қатысты негізгі дәстүрлерінің біріне айналдырған. Араб тілінде қысқа дауыстылар жазылмауы себепті ол «ҚМЗ» деп жазылған, оған автор: «бие сүтінен жасалатын шараптың түрі», деген анықтама береді [16; 20; 21; 22].

Сұлтан Байбарыс жасақтарына арнайы дыбыстық белгі беру үшін қобыз пайдаланған. Бұл сөз де «ҚБЗ», деп жазылған. Оған автор: «көшпенді түркі тайпаларының шекті музыкалы аспабы», деген түсініктеме береді.

Үлкен той-думандарда мамлүктер жылқы сойып жеген. Сұлтан Байбарыс мамлүктерінің жауынгерлік қабілетін жоғары дәрежеде сақтау үшін соғыстан бос уақытта Қайыр қаласының сыртындағы «Қарақуш» деген алаңда әскери ойындар ұйымдастырып тұрған. Оның ішінде «қабақ» (арабша жазылуы «қбқ») ойыны өте әйгілі болған.

Ол – әжептәуір қащықтықта ағашқа асылып қойған асқабаққа садақтан оқ атып мергендікті таныту. Сондай-ақ, аталған алаңда мамлүктер басқа да ойындар ойнап, атқамінерлік пен әскери қабілеттіктерін көрсеткен.

Мамлүктер өздерінің әуелде құл болғандарын ешқашан ұмытпаған. Олар бірі жауынгер, бірі әмір, бірі сұлтан болғанына қарамастан, бір-біріне «хашдаш», яғни қандас, әріптес, теңім деген.

Сонымен қатар, мамлүктер араб тілінің бай болғанына қарамастан оған өздерінің, яғни түркі-қыпшақ тілінің біраз элементтерін де кіргізген. Мәселен, «балта», арабшасы «фа′с», «курайк», немесе «курик» – күрек, арабшасы «миджрафа», «буйиа» – бояу, арабшасы «сыбға» немесе «дихан», «найзак» – найза, арабшасы «римах» және т.б.

Мысыр мен Шам малүктерінің түркі-қыпшақ тегі өкілдері екенін олардың тарихта есімдері қалған сұлтан мен әмірлерінің аттарын мысал ретінде келтіре кетейік: Ақтай, Ақсұңқар, Сұңқар, Алмас, жанболат, Санжар, таныбай, Қаныбай, Қоңқабай, Моғолтай, Мүңкелі, Барысбай, Тұманбай, Қайтбай, Қосын және т.б.

Мамлүктер ешқашан арабтармен және өз тегінен басқалармен қан араластырмаған. Бұл заң тек сұлтандар ғана емес, барлық мамлүктерге қатысты заң болған. Араб тарихшылары «моңғол», «татар», «қыпшақ» бәрі бір халықтың аты деп ұғынып, бұл атауларды бірінің орнына бірін ауыстырып қолдана берген.

Сұлтан Байбарыс 1260 ж. таққа отырысымен ішкі қарсыластарын жеңіп, мемлекет пен әскерді күшейтіп, крестілер мен моңғолдарға қарсы «Джихад» Алла жолындағы қасиетті соғысын бастайды. Мамлүк әскерлерімен жеке-жеке соғысқанда талай жеңілістерге ұшыраған крестілер мен моңғолдар Сұлтан Байбарыстың мемлекетіне күйрете соққы беру үшін әскери одақ құру мақсатымен бір-біріне елшілер жібере бастайды. Мұны білген Сұлтан Байбарыс ендігі ретте өзіне мықты әскери және саяси одақтас іздейді және оны табады. Сөйтіп, 1261 жылы Еділ жағасында орналасқан Берке ханның ордасы Сарайға бірінші елшілігін жібереді. Екі мемлекет арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас орнап, нәтижесінде әскери-саяси одақ құрылады. Берке ханға жолдаған хатында оны Ислам дініне кіруін үгіттеп, исламның жауларына қарсы күреске шығуға шақырады.

Берке ханның Сұлтан Байбарысқа жолдаған жауап хатында … Мен ислам дінін қабылдадым. Ислам дінін Алтын Орда мемлекетінің ресми діні етіп жарияладым. Құлағумен менің қаным мен етім бір болса да, ол Аллаға және оның пайғамбарларына иман келтірмейді, сондықтан ол менің жауым. Мен оған қарсы соғысамын», – деп шын мәнінде де Құлағудың жорығына қатысып жүрген әскерлерін кейін шақыртып алып, оған қарсы соғыс бастайды. Сөйтіп, Сұлтан Байбарыс бар күшін Шам еліндегі крестілерді талқандауға жұмылдырады. Сарайдан қайтқан Байбарыстың елшілері» … Сарайда әрбір ханзада мен ханшайымның жеке имамы мен азан шақыратын му′аззині бар екен, бәрі намаз оқиды, ал медреселерінде жас балалар Құран оқиды…», дейді.

Доктор Сайд екі мемлекет арасындағы бұл одақтың тарихи маңыздылығын ерекше бағалады.

Бұл одақты күшейту мақсатымен саяси құдаласу басталады. Сұлтан Байбарыс Берке ханның қызына үйленеді. Сұлтан Байбарыстың әмірі бойынша Ислам дінінің Мекке, Медина, Иерусалим сияқты қасиетті жерлеріндегі мешіттерде және Мысыр мен Шам еліндегі мешіттердің бәрінде азан шақырылған соң бірінші Мұхаммед пайғамбардың есімін, сосынөзі Қайырда қайта жандандырған Аббас әулетінің халифасы Абу Ал-Қасим Ахмад есімін, сосын Сұлтан Рукн Ад-Дин Аз-захир Байбарыстың сосын Берке ханның есімін атап Аллаға дұға айтылатын болды.

Бұл некеден екі ұл көреді. Үлкені Ас-Сайд Наср Ад-Дин Мұхаммад Берке хан Ибн Байбарыс. Ол Сұлтан Байбарыс қайтыс болған соң екі жылға жуық уақыт сұлтан тағында отырады. (1277-1279 жж.  Екінші ұлы – Ал-Адил Бадр Ад-Дин Сламыш Ибн Байбарыс. Ол ағасынан кейін тақта үш ай ғана отырады.

Сыртқы саяси жағдайлардың ауыртпалықтарын пайдаланып, Байбарыстың ескі достарының бірі Әмір Ал-Мансур Сайф Ад-Дин Қалауын Ал-Алфи таққа келеді.

Бірақ, Сұлтан Байбарыс негізін салған Мысыр Мамлүк мемлекеті екі жарым ғасыр, ал Алтын Ордамен жасаған дипломатиялық қарым-қатынастары 170 жылға жуық уақыт үзілмейді. Қайыр мен Сарай арасында жер қашықтығы мен жол қауып-қатерге тола болғанына қарамастан екі ел арасында 47 ресми елшіліктер қатынайды.. Оған Доктор Сайд: «…Бұл – бұрын-соңды тарихта болмаған теңдесі жоқ, тарихи саяси мәні зор байланыстар», деген жоғары баға береді.

Сұлтан Байбарыстың жас  кезі сияқты бұл да әлі толық жан-жақты зерттелмеген тақырыптардың бірі. Оның зерттелуі Алтын Орда тарихының көп жақтарына айқындық берері сөзсіз.

Сұлтан Байбарыс 1277 жылы 30-шілде күні 17 жыл 2 ай 10 күн билік етіп, жасы 50-ден асқан шағында Дамскіде дүние салып, өзінің өсиеті бойынша Дария деген қаланың жанында жерленеді.

Сұлтан Байбарыстың өлімі жөнінде сол заман тарихшылары Кутуб Ад-Дин Ал-Иунайни, Байбарыс Ад-Даудар Ал-Мақризи, Абу Ал-Мухасин бір ауыздан оған қымызға у қосып беріп өлтірген деген тұжырымға келеді. Оның растығын басқа да тарихшылар қуаттайды. «Сұлтан Байбарыс уланған қымыз ішкен соң он үш күн денесі қызып, ауруы асқынып, қатты нашарлап, ақырында қан құсып, қиналып өледі», дейді Абу ал-Мухасин.

Сұлтан Байбарыстың өлімі туралы хабар бүкіл мұсылмандарға қатты әсер етіп, «Алла жолында істеген игілікті істері мен қасиетті джихад соғысын үзбей Араб ислам отанын қорғауда жанын аямаған, сирек кездесетін батылдығы, ақылдылығы мен даналығына бәрі бас иеді».

Ал-Мақризи Сұлтан Рукн Ад-Дин Аз-Захир Байбарыстың тарихи тұлғалық бейнесіне арнаған естелік жолдарын «… түйіп айтар болсақ. Ол – исламдағы ең қайырлы патша болған», деген сөздерімен аяқтайды [16; 20; 21; 22].

Мысыр мамлүк мемлекетінің Дешті Қыпшақпен мәдени байланыстарының бір белгісі ретінде Мамлүк архитектурасында кеңінен кездесетін «қошқар мүйіз» өрнегінің қыпшақтың мәдени әсерінің қатарына жатқызуға болады. Қазақтың төл өрнегі есептелетін, әсіресе халқымыз  көшпелі өмір кешкен замандарда киіз үйді және басқа да тұрмыстық заттарды безендіруде кеңінен пайдаланылған, текемет, сырмақ, киім тігуде кеңінен пайдаланылып келген «қошқар мүйіз» өрнегін [23, 82 б.] Мысыр жеріндегі мамлүктер билік еткен замандағы салынған ғимараттардың бойынан көптеп кездестіруге болады.

Мысыр жерінде ең алдымен тәуелсіз мамлүк мемлекетінің (868-905 жж.) негізін салған түркі мамлүгі Ахмад Ибн Тулунның Қайыр қаласында салдырған мешіті тұңғыш мамлүк архитектуралық ескерткіші есептеледі. Сонымен қоса, ол тек өз заманында ғана емес, бүгінгі күні де ең үлкен мешіттер қатарына жатады. Ислам дәуіріндегі Мысырдың архитектуралық гүлдену кезеңі Сұлтан байбарыстың билікке келуімен басталады. Оның Қайыр қаласында салдырған «Аль-мадраса Аз-Захирия» медресесінен бүгінгі күнге тек кішкентай бөлігі ғана сақталып қалған. Өз заманында ең ғажайып мешіттердің бірі есептелген «Джамиа Аз-Захир Бейбарыс» мешіті басынан не бір уақиғаларды кешіріп, көрсе адам жыларлық халде біздің күнімізге дейін жеткен. Оның реставрация жұмыстары шамамен он жыл бұрын басталып, өзінің өте баяу қарқынына қарағанда бірнеше онжылдықтарға созылатын сияқты. Сұлтан Байбарыстың өнегесімен кейінгі мамлүк сұлтандары мен әмірлері де діни архитектура саласына үлкен көңіл бөліп, мешіттер, медреселер, сондай-ақ, сопыларға, жетімдерге, қарияларға, мүсәпір-жолаушыларға арнайы үйлер, кітапханалар, қайырымдылық мекемелерін, т.б. көптеп салдырып, олардың көбісін «Алла жолына» деп, уақфқа мұсылмандарға қайырымдылық үшін тегін мұрагерлік еткен. Бір ғана мысал келтіре кетейік, Қайыр қаласында Сұлтан Байбарысқа дейінгі алты ғасырдан астам уақыт ішінде небары он шақты мешіт-медреселер салынса, мамлүктердің екі жарым ғасырлық тарихы кезінде, тек Қайыр қаласында 136 діни ғимараттар салынып, олардың көбісі өзінің үлкендігі және әсемдігімен қоса архитектуралық тәсілдерімен де бүгінгі архитекторлар мен құрылысшыларды таң қалдырады. Мамлүк мемлекетінің алтын кезеңі  олардың салдырған мешіт-медреселерінің саны мен сапасы жағынан ғана емесч, ислам архитектурасына енгізген жаңалықтары мен жаңа әдістері бүгінгі күні де кеңінен пайдаланылып жүр. Мысыр ғалымы, доктор Айман Фуад Саид мырзаның («Қайыр қаласының негізі салынғаннан бері, бүгінге дейін архитектуралық дамуы»), (Қайыр, 1997), атты кітабына жүгінсек, Қайыр қаласының негізі 973 жылы Ал-Фатимилер әулетінің мемлекеті кезінде салынса, оның архитектуралық гүлденуі Мысыр Мамлүк мемлекетінің билік еткен кезеңіне сәйкес келеді. Бүгінгі таңда бүкіл Ислам әлеміндегі ең көне және ең үлкен университет есептелетін «Аль-Азхардың» негізі 970 жылы Ал-Фатимилер әулетінің билігі кезінде жай мешіт ретінде салынып, онда аздаған шәкірттерге тек «Шииттік» бағытта ғана дәріс берілсе, мамлүктер билігі кезінде исламның төрт, яғни ханафи, шафии, ханбали және малики мазхабтарын бірдей оқытатын діни орталыққа айналдырып, оны рухани және діни жағынан гүлдендіріп қана қоймай, сондай-ақ оны архитектуралық жағынан көркейтіп жібереді, атап айтсақ, мамлүк әмірі Ақбұға медресесі (Аль-Мадраса Ал-Ақбуғауийя); мамлүк әмірі Тайбарыс медресесі (Аль-Мадраса Ат-Тайбарсийя); мамлүк әмірі Қоңқабай медресесі (Аль-Мадраса Аль-Қунақбаийя); мамлүк сұлтаны Қайтбай салдырған мұнара мен қақпа; мамлүк сұлтаны Қансуа салдырған екі басты мұнара сияқты зәулім құрылыстар Мамлүк Мемлекетінің кезеңінде салынады. Бұл аталған зәулім құрылыстар мамлүктердің ортағасырлық ислам тарихындағы күш-қуатының символы болып, бүгінгі күні де Қайыр қаласының қақ ортасында тұр. Мұны өз көзімен көрген қазақ ұрпағы өзінің ата-бабаларының құдіреті мен даналығына сүйсінерліктей таң қаларлық халге түсері сөзсіз.

Исламның діни архитектурасын терең зерттеген мысыр ғалымы доктор Саад Махир өзінің 1971 жылы Қайыр қаласында жарық көрген «Масаджид Мыср уа аулииауха ас-салихун» (Мысыр мешіттері және оның тура жолдағы әулиелері), атты бес томдық еңбегінің үш томынан астамын толығымен мамлүк стилінің, әсіресе, түркі шеркеш мамлүктерінің  ееркше стилінің, қалыптасуын көрсетеді. Осы жерде, Алматы қаласында әл-Фараби даңғылы бойындағы Мысыр Мәдени Орталығының ішіндегі мешіт «Шеркеш мамлүк» стилінде салынғандығын айта кету орынды болар. Жоғарыдағы автор, Ислам архитектурасында берік қалыптасқан, бүгінгі күні де кеңінен пайдаланып жүрген, азан шақыратын мұнараның негізгі екі түрін атап көрсетеді, олар: осман стиліндегі мұнара (ұшы ұшталған қалам тәрізді). Византия жерін жаулап алған Селжүк және Осман түріктері сол жерде өздеріне дейін салынған христиан шіркеулерінің архитектурасынан алғандығы белгілі. Екіншісі – мамлүк мұнарасы, оның ішінде «шеркеш мамлүк мұнарасы» өзінің архитектуралық әдісі мен ою-өрнектік эстетикалық-көркемдік жағынан мүлде өзгеше. Ислам орталығы Меккедегі «Масджид Ал-Харам» (харам мешіті) мен Мединедегі «Масджид Ан-Набауий Аш-шариф» (Қасиетті Пайғамбар Мешіті) мешіттерінің мұнараларының негізінде «шеркеш мамлүк» стилі жатыр. Бұл стилдің ең елеулі ерекшеліктерінің бірі – ол, қазақтың сонау ерте заманнан бері бүгінгі күнге шейін, үй-тұрмыстық заттары, соғыс құрал-саймандары, сырмақ-текеметтері мен киім-кешектерін әшекейлеп, сәндеу үшін кеңінен пайдаланып жүрген «қошқар мүйіз» өрнегін кеңінен пайдаланылып, ол – мамлүк ислами архитектурасының ажырамас бөлігіне айналуда. Яғни, Таяу Шығыс пен Мысыр еліне түркі мамлүктері өздерімен бірге әкелген көшпелі түркі мәдениеті  мен өркениетінің белгілері жергілікті отырықшыл көне мәдени өркениетіне ғасырлар бойына үлкен ықпалын тигізіп, онымен біте қайнасып, нәтижесінде бай ислам араб өркениеті дүниеге келеді. Араб тарихшылары мен зерттеушілерінің осы тақырыпты зерттеуіндегі үлкен кемшілігі ол – араб ислам мәдениетіне сіңіп кеткен «қошқар мүйіз» өрнегін төл арабтың өрнегі, деп қарастырып, оның шығу тегі мен келу жолдарын зерттемеу арқылы түркі өркениетінің араб ислам өркениетінің дамуына қосқан үлесін жоққа шығармақ болады. Жалпы айтсақ, ол – мамлүктер тарихындағы әлі зерттелмеген тың тақырыптардың бірі. Оның жан-жақты және терең зерттелуі түркі өркениетінің көп жақтары мен ашылмаған сырларына жарық түсетіні сөзсіз. Мұндай үлкен тақырып болашақта терең зерттеліп, өзінің тарихи орны мен бағасын алар деген үміттеміз. Мамлүктер өздері билік еткен еткен Мысыр мен Шам елінен басқа өздеріне бағынышты болған Хиджаз (қазіргі Сауд Арабиясы), Йемен елінде де жаңа діни құрылыстарды кеңінен жүргізіп, жаңа мешіт, медреселер салып, бар мешіт, медреселерге рестоврациялар жасап отырған. Көшпелі түркі өркениетінің негізі бар мамлүк архитектурасының ескерткіштерін үш діннің орталығы қасиетті Ирусалимде, Ислам дінінің оталығы қасиетті Мекке, Мединеде, сондай-ақ, мамлүктер заманында Шам елі, деп аталған бүгінгі Сирия, Иордания, Ливан, Палестина, Израиль, Түркияның оңтүстік шығыс бөлігі жерлерінде де көптеп кездестіруге болады [24, 44-47 бб.].         

Ислам діні өзінің прогрессивті идеялардың арқасында адамзат тарихында феномен жасап, аз уақыт ішінде орасан үлкен территорияға жайылады. Ислам дінінің пайда болу, даму және жайылу кезеңдерін зерттеген зиялы қауым «ислам әскерлерінің алға жылжуынан ислам діні идеяларының таралуы жылдам болып, ислам әскерлері келген жерлердің көбісінде жергілікті халық оларды «азат етушілер қатарында соғыссыз, сый-құрметпен қарсы алып отырды деген тұжырыммен келісері сөзсіз [25, 22-23 бб.].

Исламға дейінгі араб тайпалары Аравия түбегінің оңтүстігіндегі Йеменнің жерінен шығып, ұзақ ғасырлар бойында сол түбекті мекендеген және негізінен мал шаруашылығы және саудамен айналысқан көшпелі халық болғаны тарихқа белгілі. Ол замандарда Мысыр жерінде өзінің көне тұрғыны «Коптар», Африка құрлығының солтүстік аймақтарында, қазіргі Ливия, Тунис, Алжир және Марокко жерлерінде көшпелі «Бербер»тайпалары, Ирақ пен Сирияның жерлерінде «Финикийлер» мен «Ассирийлер» мекендеген тарихқа белгілі.

Осы аталған жерлерге Ислам дінінің келуімен байланысты біртұтас араб ұлты пайда болды. Ислам дінімен қоса араб тілін, араб әдет-ғұрыптарын қабылдаған, кейінгі ретте арабша сөйлеп, арабша жазған халықтардың барлығы да өздерін «арабпыз» деп атап, араб ислам дінін, мәдениеті мен өркениетін дамытуға атсалысып, ғасырлар бойы біте қайнасып бір халық болып қалыптасып кеткен [25, 22-23 бб.]. Ислам тарихының бастапқы кезеңінде, атап айтсақ VII-VIII ғасырларда «таза араб тегі» негізгі рөл атқарып, олардың арасынан тарихтааттарын қалдырған дарынды әскери қолбасшылар мен дін, ғылым және саясат салаларында көптеген қайраткерлер шыққаны белгілі. VIII ғасырдың аяғы мен ІХ ғасырдың басынан бастап, Ислам дінін қабылдаған ескі және парсы халықтарының белсенділігі бірінші орынға шығып, кейінгі ислам тарихында олардың рөлі үлкен мәнге ие бола бастайды.

Солардың ішінде, әсіресе түркі халқының орны ерекше. Түркі халқы Ислам дінін қабылдауының нәтижесінде Исламның жан-жақты дамуына атсалысып, ғасырлар бойына біте қайнасса да, өзінің түркі атауын әрқашан  биік ұстаған. Түркі халқының арасынан, ислам тарихының ортағасырлық кезеңінде бетке ұстар, әлемдік аты бар алдыңғы қатарлы ғалымдар, саяси қайраткерлер және тарихи тұлғалар мен батырлар өте көп шыққан. Мысал үшін олардың бірнешеуін атап өтейік: философ, ғалым Әбу Наср Мухаммад әл-Фараби, сопы Ахмет Ясауи, дәрігер, ғалым Ибн Сина , ғалым әл-Бухари, ақын Алишер ан-Науаи, сұлтан Ахмад Ибн Тулун, тарихшы Ибн Тағри-Берди, сұлтан Рукн ад-Дин Аз-Захир Байбарыс әл-Бундуқдари, тарихшы Байбарыс ад-Дауадарәл-Мансури, сұлтан Сайф ад-Дин Қалауын, сұлтан Ан-Наср Мухаммад Ибн Қалауын және т.б. айтуға болады. Ислам тарихы мен өркениетіне атсалысқан түркі текті қайраткерлер мен тарихи тұлғалардың көптігі соншалықты, олардың тізімін шексіз жалғастыра беруге болар еді.

Жоғарыда келтірілген кішкентай мысалдың өзінен-ақ, Ислам дінінің күшті ықпалы нәтижесінде түркі халқының арасында араб ислам кісі аттарының кең тарағандығын оңай аңғаруға болады. Бұл құбылыс, тек түркі халықтарына ғана емес, жалпы мұсыцлмандар арасында кең тарағандығы соншалықты, кейбір халықтарда тіпті өздерінің исламға дейінгі төл кісі аттары қолданыстан шығып, ұмыт қалғандары да аз емес. Ата-анасы дүниеге келген жас нәрестеге араб-ислам атын пәк, яғни таза мұсылман болсын деген ниетпен қойса, ал діни және саяси тұрғысынан келгенде барлық мұсылмандардың, яғни бұкіл ислам әлемінің құрамына кіретін халықтардың ара-жігін одан да бетер жақындататын, оларды бір-бірімен тығыз байланыстыратын идеологиялық құрал қызметін атқарса керек.

Ислам дәуірінде кең тараған кісі аттары өз негізін араб тілі мен Ислам дінінен алады. Олардан түркі аттарын ажырату оңай болу мақсатында ең көп тараған араб аттарының біразына шолу жасап, оларды өз алдына бірнеше төмендегідей топтарға топтастырайық, олар:

1. Құраннан алынған пайғамбарлар мен тарихи адамдардың аттары:

Ибрахим, Сара (әйел аты), Исхак, Исмаил, Иақуб, Муса, Иса, Йахйа.

2. Төл араб аттары: Мухаммад, Махмуд, Ахмад, Хамди, Хамада, Мустафа, Хамза, Али, Фуад, Хасан, Хусейн, Хусни, Мубарак, Муаммар, Хафиз, Омар, Осман, Амру, Асад, Фахд және т.б.

Әйел аттарынан: Хадиша, Фатима, Зайнаб, Айша, Уркия, Мариам, Амал, Жамила, Камила, Амина және т.б. атап өтуге болады.

3. Ислам дінінің әсерімен араб тілінің грамматикасының негізіне сәйкес жасалған аттар, оларды өз алдына бірнеше топқа бөлсе болады:

а) «Алла» сөзінің алдына басқа сөз қосу арқылы жасалған қосарланған аттар: Абд Алла (қазақша мағынасы «Алланың құлы»), Сайф Алла (қаз. «Алланың қылышы»), Наср Алла (қаз. «Алланың жеңісі»).

Ескерту араб тілінде бұл аттар Абдулла, Сайфулла және Насрулла болып айтылады.

ә) Алла тағаланың 99 сипатын білдіретін аттарының алдына «абд» яғни «құл» сөзінің қосылуы арқылы жасалған қосарланған аттар: Абд Ар-Рахман (қаз. «Мейірімді Алланың құлы»), Абд Ас-Самад (қаз. «Мықты, әрі Мәңгі Алланың құлы»), Абд әл-Хамид (қаз. «Мақтаулы Алланың құлы»), Абд әл-Маджид (қаз. «Мәңгі Алланың құлы»), Абд әл-Хаким (қаз. «Данышпан  Алланың құлы»). Ескерту: Араб тілінде бұл аттар Абдурахман, Абдусамад, Абдулхамид, Абдулмаджид, Абдулхаким болып дыбысталады.

б) «Дин» сөзінің алдынан басқа сөз қосу арқылы жасалған қосарланған аттр: Рукн ад-Дин (қаз. «Діннің тірегі»), Сайф ад-Дин (қаз. «Діннің қылышы»), Наджм ад-Дин (қаз. «Діннің жұлдызы»), Баха ад-Дин (қаз. «Діннің әдемілігі») және т.б. Ескерту: Бұл аттар арабша дыбысталуында Рукниддин, Сайфуддин, Наджмиддин, Бахауддин болып айтылады.

4. Араб тілінде сөздің алдына «Әл» артиклінің қосылу арқылы белгілі халді білдіретін грамматикалық категорияның көмегімен жасалған аттар, оларды өз алдына бірнеше топқа бөлуге болады, а) Төл араб сөздерінің қосылуы: Аз-Захир (қаз. «Айқын»), Ас-Салих (қаз. «Дұрыс, жарамды»), Әл-Адил (қаз. «Әділ»)

б) Адамның туылған мекенін, шыққан тегін, немесе қожайынына, я болмаса кәсіптік тиесілігін, я болмаса т.б. қасиеттерін білдіруі, кейде ол араб тіліне кірме сөздерге де қосыла береді. Әл-Фараби (Отырар қаласын ортағасырларда арабтар Фараб деп атаған, әл-Фараби сонда туылғандықтан оған осы атауды берген); Әл-Бухари (Бухарада туылған); Қадырғали Қосын-ұлы әл-Жалайри (Жалайыр руының өкілі); Сұлтан Рукн ад-Дин Аз-Захир Байбарыс әл-Бундукдари – ең бірінші ұстазының кәсібіне сәйкес қойылған аты; Ас-Салихи және Ан-Наджми – сұлтан Ас-Салих Наджм Ад-Дин Айубтың қарамағындағы мамлүк жасақтарының қатарына қосылғаннан кейін қойылған аты; Ат-Түрки және әл-Қипшақи – теген біәлдіретін аты.

Сұлтан Сайф Ад-Дин Қалауын әл-Алфи (араб тілінде «алф» сөзі мың дегенді білдіреді, Әл-Алфи атауы оның құл базарында бір мың алтын динарға сатылды дегенді білдіретін лақабы).

5. Әке мағынасындағы «Әбу» сөзінің қосылуымен жасалған аттар: Әбу Наср Мухаммад әл-Фараби (қаз. Насрдың әкесі Мухаммад әл-Фараби);
6. «Ұлы», «баласы» мағынасындағы «Ибн» сөзінің қосылуы арқылы жасалған аттар:

Ортағасыр араб тарихшылары Ибн Фадлан, Ибн Батута, Ибн Тағри-Берди және т.б. Осымен ең негізгі араб-ислам аттарын қарастырып болып, ортағасырлардағы араб жазба деректерінде кездесетін түркі-қазақ адам аттарының біразына тоқталамыз.

Араб Ислам әлемінде, әсіресе Мысыр мен Таяу Шығыс аймағында ғасырлар бойына билік еткен түркілердің, атап айтсақ көшпелі түркі халқының өкілдерінің араб жазба деректерінде сақталған аттарын олардың тегін анықтаудағы ғылыми деректерге тоқталамыз [25, 25 б.].

Араб тілінің түркі тілінен фонетикалық және грамматикалық өзгешеліктеріне сәйкес түркі аттарын арабша дыбысталуында біраз ерекшеліктері бар. Біздің тақырыбымызға  тікелей қатысы барбірнешеуін қарастырып өтейік, олар.

1. араб тілінде «ай» дыбыстық дифтонгі жіңішке дыбыстарға басым сөздерде «ей» немесе «эй» болып дыбысталады. Мысалы: байт (үй) – бейт; Зайнаб – Зейнаб; Хайр (жақсы, жақсылық) – хэйр; Осы себепті, арабша жазылуында – Байбарс, ал арабша айтылуында – Бейбарс. Бұл дифтонг араб тіліндегі жуан дифтонгілерден кейін қалай жазылса өзгеріссіз солай айтылады. Мысалы: жазылуында Тайбарс, айтылуында да Тайбарс.
2. Араб тілінде, егер сөздің құрамында созылыңқы дыбыс болмаса, екпін әрқашан бірінші буынға түседі. Ал түркі және қазақ тілінде екпін негізінен соңғы буынға түсуі заңдылық. Сондықтан да, әр тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес бір аттың түрлі айтылуы заңды құбылыс. Оған мысал: Сұлтан Байбарыстың аты бір жерде Бейбарс, басқа жерде Байбарс болып, әркім әртүрлі қолданып, бүгінгі қазақ зиялылары мен ғалымдарының өздері бірізгілікке келе алмай жүр. Қазақшасы – Шыңғыс-хан, орысшасы – Чингизхан, арабшасы – Джинкизхан болып, бір адамның аты әр тілде өзінің фонетикалық ерекшеліктеріне сәйкес әртүрлі айтылуы тұрғысынан келгенде, «арабтандырып», «еуропаландырып», «орыстандырып», жіберген төл қазақ аттарын қазақша айтуымызға қазақтың тілдік және ұлттық қырынан келуге міндеттіміз. Сондықтан да, дұрысы Байбарыс болады (салыстыру үшін – тарихымыздағы Жолбарыс Хан бабамыздың атын келтіруге болады). Араб жазба деректері түркі есімдерін көптеп сақтап қалған. Әсіресе, Мысыр мен Таяу Шығыс елдерінде XIII-XVI ғғ. аралығында билік құрған, тарихқа «мамлүк» деген атпен белгілі көшпелі түркі халықтары өкілдерінің түркі есімдері олардың тегін көрсететін дәлел бола алады. Олардың аттарын негізінен бірнеше топқа топтастырса болады. Олар:
3. «Тегін» сөзінің кісі атына жалғанып келуі, мысалы; Алып-Тегін, Күл-Тегін, Мүңке-Тегін, Беш-Тек және т.б.
4. «бек» сөзінің кісі атына жалғанып келуі, мысалы: сұлтан Изз Ад-Дин Айбек, әмір Күшбек, әмір Назбек, әмір Жәнібек, әмір Қайырбек, Ешбек және т.б.
5. «бай» сөзінің кісі атына алдынан немесе соңынан жалғанып келуі, мысалы: сұлтан Рукн Ад-Дин Аз-Захир Байбарыс, сұлтан әл-Музаффар Рукн Ад-Дин Байбарыс әл-Джашинкир, сұлтан әл-Ашраф Сайф Ад-Дин Барсбай, әмір Байбарыс Ад-Дауадар әл-Мансури, әмір Байбарыс Ад-Дауадар әл-Мансури, әмір Байбарыс әл-Хайати, сұлтан Аз-Захир Сайф Ад-Дин Балбай, сұлтан әл-Ашраф Сайф Ад-Дин Қайтбай, сұлтан әл-Адиль Сайф Ад-Дин Тұманбай, әмір Қонқабай, әмір Қаныбай, әмір Таныбай, әмір Толыбай және т.б.
6. «тай» сөзінің кісі атына жалғанып келуі, мысалы: әмір Фарс Ад-Дин Ақтай, әмір Моғолтай, әмір Тайбарыс, әмір Тайбұқа және т.б.
7. «бұқа» немесе «бұға» сөзінің кісі атына алдынан немесе соңынан жалғанып келуі, мысалы: сұлтан Аз-Захир Темірбұқа, әмір Құтбұқа, әмір Есенбұқа, әмір Ақбұқа (Ақбұға), Елбұқа (Елбұға) және т.б.
8. Ешқандай жалғауысз келетін кісі аттары: сұлтан Ас-Саид Наср Ад-Дин Берке хан Ибн Байбарыс (Алтын Орда ханы Берке ханның қызынан туған Байбарыстың ұлы);

сұлтан әл-Адил Бадр ад-Дин Сыламыш Ибн Байбарыс (екінші ұлы);

сұлтан әл-Мансур Сайф Ад-Дин Қалауын,

сұлтан әл-Мансур Хисам ад-Дин Лашын;

сұлтан аз-Захир Сайф ад-Дин Барқұқ,

сұлтан аз-Захир Сайф ад-Дин Шақмақ;

сұлтан әл-Ашраф Жанболат

6. «Темір» атының жеке және басқа сөздермен қосылып келуі: әмір тас-Темір, әмір Аз-Темір, әмір Темір-Тас. Ескерту. «Темір» және «Тас» сөздері көне түркі және араб деерктерінде «Демир» және «Таш» болып кездеседі. Бүгінгі күні Қайыр қаласының бір ауданы «Демирташ» деп аталады [25, 26 б.].
7. Бүгінгі қазақ тілінде мағынасы айқын аттар: әмір Сұңқар, әмір Ақсұңқар, әмір Қарасұңқар, әмір Санжар, әмірн Алмас, әмір Сырғатмыш, әмір Қашмас, әмір Қорқмас, әмір Қосын және т.б. Бұлардың ішінде Сұңқар, Санжар, Алмас сияқты аттар бүгінгі қазақтың арасында кеңінен тараған.
8. «Ай» сөзімен қосылып жасалған кісі аттары: сұлтан Айбек, әмір Айдоғды, әмір Айтегін және т.б.

Жоғарыдағы түркі аттарын топтастырудағы ескеретін бір қызық жәй – ол, қосарланған аттардағы сөздердің орын ауыстыра беруі. Мысалы: «бай» сзімен келген аттар: байбарыс, Барсбай; «бек» сөзімен келген аттар: Бектемір, Айбек; «тай» сөзімен келген аттар: Тайбарыс, Ақтай және т.б. Сол замандарда кеңінен қолданыста болған бұл түркі тіліндегі заңдылық қазіргі қазақ тілінің  нормаларына толық сәйкес келдеді және де қазақ арасында «бай», «бек», «тай» сөздерімен бірге келетін аттар ең көп тарағандығына ешкім дау тудырмаса керек.

Сондай-ақ, жоғарыдағы мысалда келтірілген мамлүк сұлтандары мен әмірлерінің аттары тарихта аты қалған тұлғалардың арасынан теріліп алынған толық емес тізімі ғана. Сан мыңдаған мамлүк әмірлері мен жауынгерлерінің аттары тарихта қалмаған. Оның үстіне, көптеген мамлүк сұлтандары, әмірлері және жауынгерлерінің атында түркі аттары мүлдем сақталмағандары да көп. Сақтап қалғандарының өзінде, он шақты аттар мен лақабтардан құралған аттарында араб-ислам аттарының басымшылық етіп, бір ғана төл аты түрікше болып келеді. Мысалы: Рукн ад-Дин Аз-Захир Байбарыс әл-Бундуқдари Ас-Салихи Ан-Наджми Ат-Түрки.

Араб жазба деректеріндегі түркі мамлүктерінің аттары, біріншіден олардың шығу тегін және бүгінгі күнде қай халықтың өкілі екенін көрсететін дәлел болса, екіншіден – сол кездегі мамлүктердің арасында болған көптеген қалмақ, ойрат, моңғолдардың түркі текті мамлүктерден тектік айырмашылығының болмағанын айқын көрсететін дәлел бар, олар:

1. «тек өз тегін ғана қабылдау» принципін қатаң сақтаған түркі мамлүктерінің қатарында моңғол, қалмақ ойраттардың болуы;
2. Тегі бөтен араб және парсылармен ешқашан қыз алыспаған түркі мамлүктері қалмақ, ойрат, моңғолдармен кеңінен қыз алысқан;
3. Оладың арасында әдет-ғұрыптық, салт-тұрмыстық ортақтығының көптеген белгілерінің болуы, мысалы: көшпелі өмірде негізінен малшылық, аңшылық және жаугершілікпен айналысуы, жылқы сойып жеуі, бие байлап қымыз ішуі және т.б.;
4. мамлүктердің көбісі, тіпті сұлтандардың біразы араб елінде тұрғанына қарамастан, араб тілінде емес, өз тілдерінде қарым-қатынас жасағанын, яғни олардың тілдік ортақтығы болғанын көптеген араб деректері хабарлайды. Ал, ол қандай тіл болғанын жоғарыдағы мамлүктердің аттарынан көруге болады.
5. мамлүктер бірін-бірі «ағамның баласы» деп атаған, яғни бұл факті олардың бір атадан тараған туысқан екендігін аңғартады [25, 27 б.].
6. Шыңғыс-ханды Қазақ хандарының Қазақ ақ киізге салып көтеруі, оның тектік жағынан кімге жақын екендігін аңғартады. Сондай-ақ, ұлдарының аттарын Жошы, Шағатай, Үкітай, Төле деп түркі, әсіресе қазақ аттарына мағыналық және рухани жақын етіп қоюы тегін болмаса керек.

Бұдан шығатын қорытынды, бүгінгі Қазақстан, Орта Азия, Монғолия және Алтай жерлерінен табылып жатқан археологиялық материалдар көне түркі өркениетінің ескерткіштерінің жайылу географиясына қарап осы кең байтақ аймақтарды мекендеген халықтардың бір өркениетке жататындығын дәлелдей түседі.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қатты дамыған «Пантүркизм» ағымыгың концепциясында «Түркия мен Венгриядан» Тынық мұхитқа дейінгі аралықты алып жатқан аумақты түрік, татар, Еділ-Орал халықтарын біртұтас саяси, мәдени одақ тұлға етіп ұйымдастыруға талпыныс жасаған. Мұндай талпыныс кезінде «пантүркизм» («пантұранизм») деп атаған. Олар: түрік тілі, моңғол тілі, тұңғыс тілі, фин тілі, венгр-мажар тілі және басқа да кейбір тілдер (аталмыш Еділ-Орал тілі) – осы аталған тілдердің түп-төркіні бір деп есептейді» [25, 27 б.; 26].       

 «Мамлүк антропонимиясы ортағасырлардағы Мысыр мен Сириядағы мамлүк ортасының этнонимі жөнінде ғана құнды дернек емес, сонымен қатар Дешті-Қыпшақтың рулық, тайпалық құрылымы жөнінде қосымша мағлұматтар береді» [27, 141 б.].

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Дешті Қыпшақ және Мамлүк мемлекеті арасындағы 1261-1438 жылдарда орын алған саяси, әскери және дипломатиялық қарым-қатынастар мен байланыстары туралы отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектерінің негізінде кеңінен қамтылып, оның салдары ретінде пайда болған діни, этникалық, мәдени, әдеби, әдет-ғұрыптық, салт-дәстүрлік, тілдік, антропонимикалық және сауда байланыстары қарастырылды.

Алтын Орда мен Мысыр мамлүк мемлекеті арасында әскери-саяси, дипломатиялық байланыстарды орнатуда сұлтан Байбарыс пен Берке ханның рөлдері ерекше үлкен болды. Бұл тақырыпта жазылған С. Закиров, Қ. Сәки, Б. Батыршаұлының еңбектеріндегі мағлұматтарға сүйендік. Алтын Орда мен Мысыр мамлүк мемлекеттерінің арасындағы әскери-саяси байланыстардың ең күшейген кезінде екі мемлекеттің билеушілері арасындағы одан да жақындасудың құралы ретінде саяси құдаласудың қаншалықты маңызды болғандығы сұлтан Байбарыстың Берке ханның қызына үйленуі болса, екіншісі сұлтан ан-Насир Мухаммадтың Өзбек ханның жақын қарындасының біріне үйленуі болды. Екі мемлекет арасында өзара құдаласуға негіз болған көптеген факторлардың ішінде, ең біріншісі, ол – саяси жақындасу, яғни Құлағуға қарсы соғысу үшін құрылған одақтың да маңызы зор болды.

Заң саласындағы байланыстарға келер болсақ, мысыр қоғамында исламның алғашқы кезінен бастап тек шариғат заңы белгілі болды. Мамлүк кезеңіндегі авторлар Қыпшақ мамлүктерінің Мысырға өздерімен бірге Шыңғыс хан өз ұрпақтарына мұра етіп қалдырған заңын алып келді, дегенді айтады. Әлем тарихнамасында Шыңғыс ханның «Ұлы Жасақ» заңдар жиынтығы туралы бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеудің болмауы бұл тақырыпты толық ашуға мүмкіндік бермеді. Дегенмен, бұл заңның мамлүктер кезінде Мысырда кең қолданыста болғанын, сұлтан Байбарыс өзінің мемлекеті мен әскерін «Йаса» заңының негізінде қайта құрып, өзінің алдындағы Ислам қоғамындағы бұзушылық пен тәртіпсіздікке шек қойғаны туралы отандық және араб жазба деректері негізінде көрсетілді .

Сауда байланыстары саласында екі мемлекет арасында қатынаған дипломатиялық елшіліктердің үлесі үлкен болғандығы анықталды және ондағы басты орын негізінен құл саудасы болғанын ерекше атауға болады.  

Түркі және қыпшақтың этникалық жағынан тегі мен заты бір екендігін қазіргі заманғы зерттеулер жоққа шығармайды. Орта ғасыр араб жазба деректерінде көп жағдайларда екі атау бірінің орнына екіншісі синоним ретінде қатар қолданыла береді.

Араб жазба деректері «ат-татар», «ат-турк», «әл-муғул» атауларының бәрі – туысқан бір халықтың атауы, екенін хабарлайды [18]. Яғни, нақтырақ айтсақ XIII-XIV ғғ. түркі және моңғол этностарының көшпелілікке негізделген салт-дәстүрлердің ортақтығымен қоса, олардың этникалық, мәдени, тілдік және рухани жағынан бір екендігін ортағасыр авторлары  анық байқаса керек. Мамлүк сұлтандары бұл орайда: «Біз және татрлар бір текпіз, бір-бірімізден бас тартпаймыз» деп айтуы олардың этникалық жақындығын аңғартады.

Мысыр мамлүк мемлекетінің Дешті Қыпшақпен байланыстарының бір белгісі ретінде Мамлүк архитектурасында кеңінен кездесетін «қошқар мүйіз» өрнегінің қыпшақтың мәдени әсерінің қатарына жатқызуға болады. Қазақтың төл өрнегі есептелетін, әсіресе халқымыз көшпелі өмір кешкен замандарда киіз үйді және басқа да тұрмыстық заттарды безендіруде кеңінен пайдаланылған, текемет, сырмақ, киім тігуде кеңінен пайдаланып келген «қошқар мүйіз» өрнегін [6] Мысыр жеріндегі мамлүктер билік еткен замандағы салынған ғимарттардың бойынан көптеп кездестіруге болады.

Салт-дәстүр саласындағы байланыстардың шеңберінде қарастырылған мамлүктердің тағамдары жергілікті мысырлық халықтың тағамдарынан көп өзгеше болғандығын хабарлайды. Мысалы, жылқы сойып жеу Мысыр және араб елдерінде бұрын болмаған бұл дәстүрді қыпшақ мамлүктерінің өздерімен бірге алып келгені анық.

Сұлтан Байбарыстың билік еткен заманынан бастап Мысыр жерінде «қымыз» ішу дәстүрінің орныққаны белгілі. Мамлүктердің кезінде кең етек алған жылқы сойып жеу және қымыз ішіу қазіргі уақытта түркі халықтарының ішінде қазақтардың арасында кеңінен сақталып отырғаны белгілі.

Тілдік байланыстары саласында Мысырда билік құрған мамлүктер өзара қыпшақ тілінде сөйлескендері туралы хабарлайтын деректер көп. Бұл құбылысты араб зерттеушілері, мамлүктердің өз ана тілі мен төл дәстүрлерін жоғары құрметтеуінде, деп түсіндіруімен келісуге болады. Мамлүк сұлтандары Алтын Орда хандарымен ресми хаттарды үш тілде – араб, қыпшақ және моңғол тілдерінде жазысқан.

Мамлүктердің қыпшақ-түркі анторпонимдері саласында мамлүктердің есімдеріне «бай», «тай» және «бек» сөздерімен келетін адам аттары кеңінен талданып, көптеген мысалдар келтіріліп, қазіргі қазақ антропонимдерімен салыстырма жасау арқылы олардың арасындағы байланыстары ашылды.

Сұлтан Байбарыс негізін салған Мысыр Мамлүк мемлекеті екі жарым ғасыр, ал Алтын Ордамен жасаған дипломатиялық қарым-қатынастары 170 жылға созылды.  Моңғол халқы: «Ата-бабасының тарихын білмеген адам ну орманда адасқан маймылмен тең» деп тұжырымдаса, қазақ халқы: «Жеті атасын білмеген – жетесіздің белгісі» деп, ата тарихын білудің аталған дәуірін білуге талпыныс жасадық.

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1 Савельев П. Монеты Джучидов, Джагатаидов, Джелаиридов и другие, обращавшиеся в Золотой Орде в эпоху Тохтамыш. –С. –Пб., 1858 Вып. 1-2; Березин И. Очерк внутренного устройства Улуса Джучиева. – ТВОРАО, 1864. ч.8. С. 387-494; Березин И. Ханские ярлики. Ярлык хана Золотой Орды Тохтамыша к польскому королю Ягайлу, 1392-1393 года. – Казань, 1850; тариханные ярлыки Тохтамыша, Тимур-Кутлука и Саадет-Гирея, с введением, переписью, переводом и примечаниями, изданные И. Березиным. – Казань, 1851; Саблуков Г.С. Монеты Золотой Орды. – Казань, 1896. – Т. 13, вып. 6. С. 519-527;

2 Лэнь-Пуль С. Мусульманские династии. Хронологические и генеологические таблицы с историческими введениями, пер. с. Английского с прим. и дополн. В. Бартольд, С. –Пб., 1899; Веселовский  Н.И. Хан из темников Золотой Орды Ногай и его время. Пг., 1922.; Присельков М.Д. Ханские ярлыки русским метрополитам. – Пг.,1916; Баллод Ф.В. Старый и Новый Сарай, столицы Золотой Орды. Результаты археологических работ летом 1922 года. – Казань, 1923; Бартольд В.В. Истоия культурной жизни Туркестан. Л., 1927; Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. – М., 1963. Сочинения. Т. І; Вернадский Г.В. К вопросу о вероисповеданиях монгольских послов 1223 г. – SK, 3. 1929, pp. Resume, p. 148.

3 Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М. – Л., 1950; Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды. – Саранск, 1961.

4 Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов. – М., 1966; Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. – М., 1973.

5 Али-Заде А. Борьба Золотой Орды и государства ильханов за Азербайджан. – Ан Аз ССР, 1946; Петрушевский И.П. Земледелие и аграрные отношения в Иране 13-14 веков. – М. – Л., 1960; Булатов Н.М. Классификация поливной керамики золотоордынских городов Нижнего Поволжья и Северного Кавказа: автореф. … канд. дис – М., 1969; Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серия, Золотая… – Алма-Ата, 1983; Егоров В.А. Историческая география Золотой Орды в ХІІІ-ХІV вв. – М., 1985.

6 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. – Алма-Ата, 1986. Т. І.

7 Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков VIII-XIV вв. Научно-аналитический обзор. – Алма-Ата: Академия Наук Каз ССР, изд. «Наука», 1987; Кумеков Б.Е. Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Дешт-и Кипчака // КазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. Шығыс елдерінің өтпелі кезеңдегі мәдени және тарихи процестері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 17-18 мамыр 1999 жыл. – Алматы, 1999 № 9.

8 Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из сочинений персидских и арабсих. – С. Пб, 1884. Т. І.; Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из сочинений персидских тюркских. – М., 1941. Т. ІІ.

9 Баллод Ф.В. Старый и Новый Сарай. – Казань, 1923.

10 Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература // Соч. – М., – Л.: Изд-во Ан СССР, 1957, – Т.4. – 912 с.

11 Бартольд В.В. Источниковедение. – Сочинения. – М., 1967.

12 Бартольд В.В. История изучения востока в Европе и России. – Л., 1925. Изд. 2-е.

13 Крачковский И.Ю. Над арабскими рукописями. Изб. Соч. – М., – Л, Изд-во Ан СССР, 1955. – Т.І. – 469 с.

14 Баллод Ф.В. Приволжские «помпеи» (Опыт художественно-археологического обследования частей правобережной Саратовско-Царицынской приволжской полосы). – М. – Пт., 1923.

15 Березин И. Н. Очерк внутреннего устройства Улуса Джучиева. СПб, 1864, С. 385-494;

16 Сақи Қ. Сұлтан Байбарыс. – Астана: Фолиант, 2000. – 260 б.

17 Прошлое Казахстана в писменных источниках Y в. до н. э. – XY в. н. э. (Извлечения из источников) / Составител: Б.Б. Ирмуханов. – Алматы: Өлке, 1997. – 370 с.

18 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы дипломатиялық елшіліктер // ҚазМҰУ хабаршысы. 2000. № 1. (16). 66-74 бб.

19 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы саяси некелер // Гуманитарлық ғылымдар Академиясының ғылыми журнал. 2000. № 1. (5). 50-57 бб.; Амин Аль-Хули. «Сыйлат бейна Ан-Нил уа Аль-Вулга» (Ніл мен Еділ арасындағы байланыстар). Қайыр, 1964, 15-бет.

20 Батыршаұлы Б. Сұлтан Байбарыс // Отан журналы. 2000. № 1. 24-26 бб.

21 Бейбарыс сұлтан // Жас алаш. 2000. № 112. 3 б.  

22 Саудабаев А. Бейбарыс сұлтан. – Алматы, 2000.

23 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Алма-Ата, 1986. 82 б.

24 Батырша-ұлы Б. Мысыр мен Таяу шығыстағы мамлүк ислам архитектурасы туралы. – Отан, 2000.  № 3. 44-47 б.

25 Батыршаұлы Б. Араб деректеріндегі мамлүктердің аттары (есімдері) олардың шығу тегінің дәлелі ретінде // ҚазМҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2000. № 3 (18). 22-28 ббеттер.

26 Мәдени пантүркизм жөнінде зерттеу // Жас Түркістан журналы, 1999. № 2-3. 28-бет.

27 Кумеков Б.Е. Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Дешт-и Кипчака // КазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. Шығыс елдерінің өтпелі кезеңдегі мәдени және тарихи процестері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 17-18 мамыр 1999 жыл. – Алматы: «Қазақ университеті». 1999 № 9.