Дипломдық жұмыс: Діншілдік дүниетанымының деңгейі

Мазмұны.

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………………….

 

І бөлім: Дін теориялары мен дін әлеуметтануының қалыптасуы және әлеуметтік функциялары.

1.1. Діни интеграция және әлеуметтік өзгерістер………………………………………..

1.2.Дін әлеуметтануының қалыптасуы және әлеуметтік функциялары………

 

ІІ бөлім: Қазақстан Республикасының діни проблемалары мен ұлт дүниетанымына әсері және исламның таралуы.

2.1. Қазақстан Республикасында секталардың таралуы және өзекті проблемалары………………………………………………………………………………………….

2.2.Ұлттық дүниетанымның қалыптасуындағы діннің рөлі және исламның таралуы……………………………………………………………………………………………………

2.3.Социологиялық зерттеу нәтижесі………………………………………………………..

 

Қорытынды…………………………………………………………………………………………… Пайдаланған әдетиеттер……………………………………………………………………

Сілтемелер………………………………………………………………………………………………….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Жұмыстың тақырыбана жалпы сипаттама. Дін — әлеуметтік институт ретінде адамзат қоғамымен бірге жасасып келе жатқан рухани құбылыс.

          Батыс мәдениетінде «Дін» ұғым түсінігінің мәні екі мағынада түсіндіріледі. Оның бірінші мағынасы латын тіліндегі «religare» ұғымының түсінігі. Бұл ұғым түсінікпен  жер мен көк /аспан/ арасында рухани байланыс бар екендігі түсіндіріледі. Ал екінші, осы латын тіліндегі  «religo» ұғым – түсінігі – қасиетті, табыну заты, құдайға құлшылық ету мағынасында танылады.

Екінші ұғым – түсінік біріншісіне қарағанда діннің мәнін нақтылы бейнелейді.

Батысқа қарағанда исламдық өркениетте «дін» терминінің мәні басқашалау түсіндіріледі. Мұның себебі «Дін» ұғымының кең ауқымдығы сан қырлы мән мағынасы исламға дейінгі араб елі тұрғындарының әртүрлі түсіндірілуіне байланысты.

Мұсылмандық дінтанушылардың түсіндірулерінше, дін дегеніміз – әлемді байланыстыратын күш Алланың барлығына сенім. Бүкіл әлемді және адамды жаратушы ие – Жалғыз Алла адам баласының жүрегін өзіне ұштастыра жаратады, яғни Жаратушының барына сеніп, оның ажырамас бөлшегі екенінадам өз жүрегі арқылы сезіну керек дейді.

Дінді әлеуметтану тұрғысынан талдаудың нәтижесінде ең алдымен әлеуметтік феномен ретінде алға шығады.

Сонымен қатар дін әлеуметтануының ғылыми пән ретінде қалыптасуы көбінесе еуропалық қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық және мәдени процестерге байланысты.

Қоғамдағы діннің орны мен қызметі өте күрделі. Діни қатынастардың ерекшелігі ол қоғамдық әлеуметтік-экономикалық және мәдени, рухани сфералардан көрінеді.

Жұмыстың тақырыбына байланысты классикалық ғалымдардың ой пікірлері. Сол заманның Гобб, Лок, Юм сияқты әлеуметтік теоретиктері діннен табиғаты бойынша қоғамға пайдалы, тұрақтылық Гоббс өзінің еңбектерінде дінде негізделген қоғам үшін жағдайын қауіпті күштерді сараптайды. Ағартудың біршама төмен бағыты діннің әлеуметтік пайдалылығын мойындап ешқандай қоғам дінсіз өмір сүре алмайды дегенді алға тартты. Бірақ әңгіменің бәрі мынады еді, жаңа заманда еуропа тарихындағы болған оқиғалардағы нақты көрініс берген діни дау-дамайлар мен әлеуметтік жан-жалдардың қайнар көзі болады. Діннің қоғамдағы әлеуметтік тәртіпке қауіп тудырмайтындай әрекетіне жағдай жасап, дінге қоғамнан лайықты орын беру қажет болды. Локк дін мен әлеуметтік өмірдің бұлай үйлесімділігінің бір мүмкіндігі деп, дінді «ресми емес» деп алып мемлекеттен бөлу керек деді.

Руссо да өзінің діңге байланысты «Қоғамдық келісім» деп аталатын еңбегінде болашақ дін социологиясы және қоғамды интеграциялаушы ретінде дін туралы жаңа тезис туындайды дейді.

Бұдан басқада ғалымдар дін жайлы өз пікірлерін айтып өткен.

Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазіргі кезде өзекті мәселе болып тұрған проблемаларын шешу жолындарын табу барысына негізделіп жүргізілген.

Зерттеу жұмысының міндеті. Қазақстан Республикасы соның ішінде Оңтүстік Қазақстан жеріндегі «Діншілдік дүниетанымның деңгейін» анықтау. Оларға социологиялық талдау жасау.

Зерттеу жұмысының объектісі Оңтүстік Қазақстан тұрғындары. Соның ішінде көпшілігі жастар мен орта жастағылар болып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І Бөлім: Дін теориялары мен дін әлеуметтануының қалыптасуы және әлеуметтік функциялары.

 

1.1. Діни интеграция және әлеуметтік өзгерістер.

 

Діннің қоғам интеграциясы ретіндегі социологиялық теорияны жасаудағы басты еңбек Дюргеймге тиісті. «Діни өмірдің элементті факторларынан» ол дінің пайда болуы мен дамуының эволюциялық теориясын жасайды. Ең бастысы – діни феноменнің қызметі мен құрылымын анықтаудың мәселесін жетілдіреді. Радикалды сындарға қарағанда ол діннен «сиқырды», «жалған сананы» емес, адамның әлеуметтік аспектіде өмір-сүруі негізімен үздіксіз байланысты институтты көреді. Дін Дюргеймнің түсінігінде адамдардың әртүрлі іс-әрекетінде ұстанатын әулие заттарды бөлуге негізделген. Адамдардың қасиетті заттарға деген қарым-қатынасы функционалды анықталған. Дін қасиетті заттарға бағытталған сенімдер мен іс-әрекеттердің зайырлы жүйесі; осы сенімдер мен әрекеттер сол сенімді ұстанатындардың «моральдық қауымдастықтығын» құрайды. Дін – адамдардың ерекше үлгімен ұйымдасқан әлеуметтік іс-әрекеттері, яғни индивидтің емес, белгілі –бір топтың жатуы.

Осылайша егер біз қасиетті заттарға бағытталған сенімдер мен әрекеттердің мәнін түсінгіміз келсе, сол сенімдерді ұстанатындарға жүгінуіміз керек. Діни өмірдің қайнар көзі – адамдардың өмір сүруінің әлеуметтік тәсіл. Әлем туралы ойлайтын индивид бар болған соң емес, қоғам өмір сүргендіктен дін де өмір сүреді. Австриялық аборигеннің қоғамдық өмірін, яғни жалған қоғамды айтқысы келе отырып, Дюргейм қарапайым индивидтер саннасына қарағанда, қоғам әлдеқайда бай және күрделі өмір сүреді. Дінді ұстанушы жеке емес, «топтардың ұжымдық санасы», әлеуметтік сана болып табылады.

Дюргеймдік анализдің басты пәні болып табылатын діни өмірдің элементті деңгейінде әлеуметтік қауымдастық, өзара байланысқан кландар жүйесінің және діни қауымдастықтың арасында құрылымдық дефференциясы жоқ. Дюргейм дінінің пікірінше «шіркеу» деп атауға болатын моральдық қауымдастық туралы айтқанда, бейбітшілік өмір және дін өмірдің бейбіт қоғам мен діни қоғамның арасында әлі ерекшелік жоқ қоғам туралы айтып отырғанын есте ұстау керек. Бұл қоғамдағы «моральдық қауымдастық» және «шіркеу» клан болып табылады, анығырақ айтқанда барлық топ емес, индивид жататын әлеуметтік өмірдің алғашқы буынын құрайтын топ. Дюргеймнің ойынша австриялық аборгендерде бұндай әлеуметтік релевантты түзілім клан пайда болды. Дін оның жоғалуын зайырлығын қаматамасыз етеді. Оның интеграциялық қызметі осыған негізделген. Дюргеймнің пікірінше салт жоралғылар әлеуметтік өмірдің қалыпты өмір сүруі үшін айтарлықтай маңызды. Азық бізге денемізді қореқтендіру үшін қаншалықты қажет болса, жоралғы да әлеуметтік өмірге соншалықты қажет.

Жоралғылар қажетті заттарға бағытталған. Жоралғылар топтардың ұжымдық іс-әрекеті. Жоралғы деген қайсібір шектеулі уақытқа ғана созылатын өмірдің қарқында бір жарқылы. Ұжымдық жоралғы қатысушылар эмульциялық қозу күйінде болады.

Дюргеймдік теорияда дін радикалды функционалистік түрде қарастырылады. Ол әлемді түсіндіруге өзінің теориялық қарсылығын қалдырып  өзінің әлеуметтік пайдалылығына есеп беру. Социологиялық міндетті дінің әлеуметтік ролін анықтау. Кез-келген діни ұғым социологты қызықтырады, өйткені діни ұғымдар  әлеуметтік шындықты символдайды. Социолог үшін дін-оның ақиқаттылығы және салғандығы тұрғысынан бағалауға жататын сенімдер жиынтығы. Әр қоғам өзінің тұтастылығын қолдауды қажет етеді. Бұған дінің көмегімен қол жетікізеді. Дін құқық және мораль сияқты адамдардың іс-әрекетіне, мінез-құлқына әсер етуші институт болып та табылады. Қоғамның ахуалын анықтаушы нақты күш. Тарихта діни сенімдер, жоралғылар, діни ұйымдар өмірі өзгерсе де діннің қоғамды интеграциялаушы қызметі сол қалпында қалды. Сонымен қатар дін, Дюргеймнің ойынша «моральдық қызметті де атқарады». Дін адамдар талпынатын идеалдардың қалыптасуына ықпал етеді. Сөйте тұрып қоғамның дамуын ынталандырады.

Дюргеймнің жасаған теориясы ескерілді. Ең алдымен оның австриялық аборигендер дінін интерпритациялауынан. Қазіргі кезде Дюргеймнің теориясын этнологтар діни сенімдердің пайда болуын түсіндіруде мойындамайды. Дегенмен этнология мен әлеуметтік антропологияға қатысты бұл теориялыр Дюргеймдегі маңыздысы емес. Ондағы маңыздысы діни өмірдің элементті формаларында сипатталған жалпы әлеуметтік қоғамның теориясы.

Діннің қызметтік анализінің дамуы Дюргеймнен кейін Б.Малиновскиймен А.Р.Рэдклифф-Браунмен байланысты. Олардың пікірінше кез-келген институт қандай да қызмет атқармаса жойылады.

Б.Малиновскийдің ойынша адамдардың қажеттеліктері және талпыныстары қоғамдағы тепе-теңдікі сақтауға мүмкіндік беретін тәсілдермен қанағаттандырылып отырылуы керек. Басқаша айтқанда инстинктермен анықталған адамдық қажеттіліктер қоғам бақылауымен орындалуы керек.

Әлеуметтік зерттеудің міндеті қандай да бір әлеуметтік институт іс-әрекетті реттеуші ретінде қандай қажеттілікті қанағаттандыратындығын анықтау.

«Магия, ғылым және дін» (1925ж. 1-ші баста) деген классикалық еңбекке жататын еңбегінде Малиновский дін барлық қоғамда ең бірінші мына қызметтерді орындайды: 1.дағдарысты жағдайларда топ мүшесінің өлімі мысал бола алады – ол топтың әр мүшесін ары қарай өмір сүру болашағын көрсете отырып, топтың құлдырау қаупі қалпына келтіреді; 2. жоралғылардың көмегімен инициоциялар индивидті қоғамның толық қанды мүшесі етеді, оған негізінде қасиетті құндылықтары мен нормаларды орындауға міндеттейді.

Дюргейм ұсынған дін анализі функциональдық әдісін алға қоймастан Малиновский Дюргеймдік дін теориясының жекелеген жағдайларын сыни бағалайды. Ол ұжымдық ұжымдарда барлық уақыттарда діни сенімдерді жүзеге асыра бермейді дегенге назар аударады. өйткені бұл ұғымдар шындығында таза скулярлы болуы мүмкін. Малиновский қарастырған Дюргеймнің қоғам тұрақтылығын сақтау мәселесі өз мақсатына жетпеді. Жеңліс тапты. Басқаша сөзбен айтқанда индивидтің жеңіліс табу кезінде сәттілікке жетуін қамтамасыз етуді қалай жүзеге асыруға болады. өйткені әр қоғам қызметінің ір саласы үшін легитимді мақсаттар мен оларға жетуге қол жетімді құрадар анықталған. Ең игілікт мақсаттарға қол жеткізу үшін барлық құралдар жақсы және қолжетімді емес. Егер құрал мен мақсаттық қалыпты байланысы арасында келіспеушілік болса, егер легитимді құралдарман қалаған нәтижелерге қол жеткізу мүмкін болмаса, онда дағдарыстық ахуал туындайды.

Малиновскийдің ойынша дағдарыстық жағдайларда (өлім, қайғы) алда қойған міндеттерге жетудің қарапайым және жеңіліске апармайтын тәсілі – іс-әрекет құрылымына магия және сиқырдық деген сияқты элементті ендіру. Ол әр жекелеген жағдайға сәтсіздіктің тиімді себебін түсіндіруді қамтамасыз етеді.

Уақыт өте келе магия және сиқырлық өзінің маңызын жоғалтты. Қазір оларды дін ұсынатын басқа құралдармен шешеді. Малиновский сәтсіздікті қаталдықты, жақын адамның көз жұмуы біздегі қауқарсыздығымызды және тұйыққа тірелген жағдайда шығар жолдың бар екендігіне үмітті тудырады дегенді алға тартты. Дін адам өзінің күші сарқылған кезде іске қосылады. Әсіресе жақын адам өлген кездегі көңіл-күйін жеңе білуге деген қажеттелік маңызды. Әртүрлі діннің өлімге деген қарым-қатынасы әртүрлі. Әртүрлі дін өлімді түсіндірумен қатар, оны жоралғы деп те санайды. өлімнің қызметі қалғандарын өлімге бой үйреткізіп, топтың реинтеграциясын қамтамасыз етіп, тынымсыздық пен қорқынышты жояды.

Функционализм шеңберінде А.Р.Рэдклифф-Браун біршама басқа жол ұсынды. Ол көптеген әлеуметтік қатынастардың қызметін жеке емес, әлеуметтік қажеттліктермен байланыстырады. Малиновскиймен салыстырғанда ол діннің негізгі қызметін индивидті эмоциональды-психологиялық жұбатудан емес, сенімдер мен жоралғылар мазасыздықты жою үшін емес, керісінше оны ушықтыру үшін қызмет ету керек еді. Діннің құрылымдық функциональдық сараптамасы мынадай қорытынды жасауға алып келеді: дін-мәдениет орнатқан нормалар мен ержелердің бұзылу қаупін тудырып, әлеуметтік бақылау құралы ретінде болады. Девианттық мінез-құлықты жою қызметін атқарып, әлеуметтік интеграциямен тұрақтылықты оңайлатады.

Діннің қызметі индивидке өзінің психолгиялық мәселелерін шешуге көмектесуге негізделген. Егер индивидтердің қоғам талабына жауап беріп қлғамды сақтау мен оңайлатуға қызмет етуіне орналған әрекетіне әрекетіне итермелесе дін өз қызметін орындағаны. Қоғамның мүддесі мен тілектерімен салыстырғанда моральдық артықшылықтарға ие; адамның қажеттелік, индивидтің мүдделері құдайдың талаптарына әрқашан жол беру керек. Басқаша айтқанда қоғамның әлеуметтік талап-тілектерін тежеуші құрал ретінде қажет етеді. Осы мақсатқа жету үшін моральдық абсолюттің беделіне сүйену керек. Жалпы мүдде жеке мүддеден жоғары тұру керек.

Д.Хоманс, Малиновский мен Рэдклифф-Брауынның теорияларын салыстыра келіп, олардың бір-бірін жоққа шығармайды, қайта бірін-бірі толықтырады дейді. Рэдклифф-Браунның өзі де екі көзқарастыда мойындаған. Магия мен дінің қызметі адам бойына сенімділік пен қауіпсіздік сезімін тудырудан көрген. Ал екінші көзқараста дін мен магия адам бойында бұрын болмаған қорқыныш пен мазасыздық сезімін туындатады.

Дінің функциональды анализі ары қарай дамуын ең бірінші Т.Парсонтың атымен байланысты, жүйелік функционализм мектебінде жалғастырды. Ол Дюргейм салған жолмен толқы келісімдегі көзқараста болды. Оның пікірінше теориялық пән ретіндегі социологияның басты мәселесі әлеуметтік жүйелердің интеграциясы болып табылады. Социология әртүрлі деңгейдегі әлеуметтік жүйелердің интегративті ахуалымен айналысуы керек. Менің түсінігімен сәйкес, деп жазады. Ол социология әлеуметтік айналысады. Дәлірек айтсақ, осы жүйелердің интеграциясына қатысты құрылымдар мен  процестерді зерттейді[1-2]. Қоғам жиынтық әлеуметтік жүйе ретінде жүйелерді де өзіне қосады. Басқаша сөзбен айтқанда әртүрлі деңгейдегі қауымдастықтың әртүрлі деңгейіндегі тұлғадан бастап, тұтас өркениетке дейінгі әлеуметтік жүйелер өмір сүреді. әр жүйе өз деңгейіне тәуелсіз, әрекеттер жүйесінде өмір сүреді, яғни ол әрекет ету керек, әйтпесе  өледі. Әр әлеуметтік жүйе негізгі қызметтер жиынтығынан тұрады бейімделу, мақсатқа жету, интегреция және үлгіні ұстау іс-әрекет үлгісі ретінде мәдени принциптерді сақтау және жетілдіру.

  Әр әлеуметтік жүйенің өмір сүру жағдай оның деңгейі мен  масштабына байланыссыз, жүйенің ішкі мәселелерін шешумен және басқа жүйелермен өзара қарым-қатынас жасаумен қамтамассыз етіледі. Барлық әлеуметтік жүйелер басқа жүйелер тарапынан қолдауға ие болатындай  ұйымдастырылғн болу керек. Осылайша жүйе ішінде де, сондай-ақ жүйелер арасында да интеграция талап етіледі.

  Осылайша, интеграция ұғымы Парсонста жүйенің тұрақтылығы, тәртіп мәселесі ұғымдарымен байланысты. Әлеуметтік тәртіп пен өзгеріс арасындағы сол әлеуметтік жүйесіндегі итенелестікті сақтау жолдары жөнінде де болып отыр. Егер қоғам үздіксіз  өзгерісті бастан кешірсе, ол  бұндай өзгерістерде қалай сақталып қалады. Парсонстың ойынша әр қоғам уақыттың әр түрлі кезеңдеріндеұқсас механизмдермен жүзеге асырылса қоғам итенелестігін сақтап қалады. Сонымен тұрақты қоғам өзгеру, икемделу қабілетіне ие.

  Қоғам интеграциясы мен тұрақтылығын сақтаудағы діннің орны мен рөлі қаншалықты.

  Парсонс қоғамды әлеуметтік жүйе  ретінде бір жағынан қатысушылардың  тұлғасымен, екінші жағынан символикалық маңызды компоненттердің айналасында  құрылатын мәдени жүйелерден бөлінеді. Осындай әлеуметтік кеңістікте басқа әлеуметтік ғылымдармен салыстырғанда әлеуметтануды әлеуметтік анылиздің басты пәні ретінде таңдап алады.

Парсонсқа сәйкес дін ұйымындағы маңыздысы мәдени элемент болып табылады.Ол үлгілерді ұстану жүйесіне кіреді, және мәдениеттің діни компонентін құрап отырып, құндылықтарды алға тартады. Парсонстың айтуынша мәдениет те  гуманитарлық ғылымдар және осы санадағы ғылыми зерттеулер арқылы құндылықтарға ықпал етеді.

Дегенмен дін функционалды әмбебаптың қызмет атқаратын мәдени жүйелерді құндылықтарымен сәйкес келушілік әлеуметтік тәртіпті әлі жетілмеген үлгіге тұрақтандырады. Бұл құндылықтар мәдениетіндегі институтталған жүйелер шеңберінен шықпайтын легитимділік. Алайда бәрібір ерте өлімнен орынсыз қайғымен байлансты мәселелер қалады. Сондықтанда лигитимдену жаңа, біршама жоғары деңгейде жетілуі керек. Ол әлеуметтік іс-әрекет шеңберіне шығып, соңғы шындық аясын құрады. әлеуметтік және мәдени шындық пен соңғы шындық саласындағы қарым-қаиынас арасындағы байланыс дінді іске асырады және бұл байланыс адам. Маңыз мәселесі брйынша келетін жауаптарда көрінеді.

Парсонста бұл «соңғы шындық» немесе «жоғарғы шындық» эмпирикалық  анықталғанды білдіреді. Оны «қасиеттінің» теологиялық ұғымдарымен қайталауға болмайды. Бұл  жағдайда «жоғарғы шындық» ұғымын «қасиеттілермен кездесу» деп анықталған көзқарастағы дінге қосылатын феноменге жатқызу міндеті емес. Шынында да «жоғарғы шындық» немесе «соңғы шындық» атауының өзі теологиялық сипаттағы бояуға енген, сондықтан бізді адасушылыққа алып баруы сүскін. Дегенмен Парсонс бұл жағдайда толығымен Дюргеймше ойланып, оның «қасиетті заттары» түсіну символдық шындық негізінде. Парсонстың айтуынша легитимдеу жүйесі «соңғы шындықпен» айқын байланыста  тұратын негізгі  тұрмыста негізі қаланып, соған тәуелді болады. Легитимдеудің осы жүйесімен бірлесетін негіздеу барлық уақытта діни болып табылатындығын білдіреді. Осылайша парсонс функционализмге тән дінді тым кең түсіндіру қаупімен бетпе-бет келеді.

  Парсонс келіп тірелген күрделі ойлар мен терминологиялардың маңызды қғамның интернацияланған жүйесі ретінде ол «соңғы шындыққа» табан тіреуінде ғана қарастырыла алады дегенге салды. Дінсіз  интерпритацияланған қоғам барлық кезде дезинтеграция қаупінің алдында тұратын еді. Ал оның қоғамдағы тәртіп пен тұрақтылықты үстап тұрушы жалғыз құралы күш болар еді.

Сонымен  «жүйелік функционализмнің» бастапқы шарты – әр қоғам заңдастырылған нормалық жүйеге сәйкес келетін әрекет үлгісін қамтамасыз ету керек екендігі діннің әлеуметтік жүйені мәдениетпен ұштастырушы ретінде болады. Дін осы тұста қоғамның тұрақтылығының, өміршеңдігінің кепілі ретінде қарастырылады.маңызы бойынша ол «үлгіні ұстануды» қамтамасыз ету қызметімен етенелеседі. өйткені бұл қызметті нормалар мен маңызды құндылықтарды сәкестендіре отырып орындайды.

Классикалық функционализмге жақын Никлас Луманның дін теориясын мына түрде қарастыруға болады[3]. Жүйе барлық уақытта мүмкін әрекеттердің шектелуін, редукциясын білдіреді, яғни, «қиындықтар редукциясының қайсыбір» оңайлануы. Егер қиындықтың осындай редукциясымен жүйелердің әрқайсысы байланысты болса, онда оның ең болмағанда кездейсоқ, «контингенді» сипаты айқын. Ол мынаған негізделген, жүйенің түзілуі іс-әрекетінің селективті үлгісін қосады. Тек қандай-да бір мүмкіндіктер ғана жүзеге асады. Осылайша осы селективтілік әрекет үлгісін негіздеу қажеттілігі туындайды. Бұл негіздеу діннің–қоғамдық құрылымдардың контингендік селективтілік қызметін құрайды. Бұл қызметті белгілі бір  институттар ұсынатын миф атқара алады, мысалы – некелік серік таңдау тәсілі тағамдық тиымдар.

Сонымен қатар дін қоғамды және оның мәдениетінде интеграцияланып өмір сүреді. Дінді әлеуметтік жүйемен «өсірген» интеграцияның  деңгейі аз немесе көп болуы мүмкін.  Византиядан Киевке әкелген христиандық дін көп уақыттар бойында  бөтенсініп ретінде қабылданды. Отаны үндістандағы будизмнің тағдыры да мысал бола алады. Ақыры соңында «идуизм» будизмді ығыстырып шықты. Онымен қоса белгілі жағдайларда  дін қоғамдағы әлеуметтік жүйеге қарама-қайшы болуы мүмкін.

Оның үстіне діннің функционалисттік моделі дінің әлеуметтік жүйеге «норма» ретінде интеграцияланғанын көрсеткен және асоциалдық діни көріністерді жеті бағаламайды. Функционализм көзқарасымен «дін – ұлт» қарым-қатынасының бірмәндес екендігін түсіндіру қиын.

Дюргейм үшін дін – қоғамдағы тұтастық, тұрақтылықың, «тәртіптің» негізі және бар нәрсені өзгертуге емес, сақтауға консервативті бағытталған. Осы бұрыштан дін антикалықтан бастап осылай қарастырылды. Мысалы, Варрон айтады: «Ең бірінші  – адамдар пайда болды, олардан құдайлық істер» діни орнатылымдар шықты.  Осы дәстүр шеңберінде дін тәуелді айналым ретінде, әлеуметтік процестердің ретіндегі сапасына куәлік ететін діни фактілерде қажетті мән берілген жоқ.

М.Вебер де осы функционализм көзқарасынан тұрақтылық негізін емес, әлеуметтік өзгеріс факторын түсінуге тырысады. Веберлік концепциядағы діннің әлеуметтік даму факторы ретінде қарастыруға Парсонстың мына тұжырымы жақсы кіріспе бола алады. «М.Вебер социологтардың ішінде жалғыз өзі ғана ұлы діни қозғалыстардың маңызын қоғамның негізгі типтерінің дифференциясы үшін де, және де өзгерістердің маңызды түрлерінің маңызды ниеттемелерін құру үшін типтегі қоғамның дамуына ықпал еткен аскетиклық  протестантизм жағдайында қатты байқалды»[4]. М.Вебердің 1904ж. жазылып, 1905ж. жарияланған «Протестанттық этика және капитализм рухы» еңбегі туралы болып отыр.

Діннің ролі жөніндегі Веберлік концепцияны түсіну үшін, оның өз зерттеулерінде басшылыққа алған шартарды ескереу керек. Бұл біріншіден, діннің социологиялық аспектінің зертеуге – адамдардың діни іс-әрекетін әлеуметтік іс-әрекет ретінде зерттеуге бағыт ұстау. Вебер барлық  қоғамдық институттар, құрылымдар, іс-әрекет формалары адамдар бөлетін мәнге реттелетін дегнеді алға тартты. Өздерінің әлеуметтік іс-әрекеттерінде адамдар белгілі-бір қоғамдық іс-әрекет үлгісін ұстанады. Егер іс-әрекет белгілі бір мәнге бағытталса, демек, «мәндер», құндылық бағыттар адамдардың әлеуметтік іс-әрекетін реттейді. Вебердің әртүрлі әрекет түрлерін «рационалдау» деп атағандығын анықтайды. Егер осылай болса, демек, әлеуметтік әрекет пен қоғам дамуының шешуші факторлары құндылықтарда нормаларда, мәдениетте терең тамырланған дегенді білдіреді. Вебер «идеялардан» қоғам дамуының факторын  этикалық принциптердің, діни сенімдердің құқықтық нормалардың арасындағы байланысты көру керектігін дәлелдеді. Осы орайда  Вебер діннің ерекшелігін оның мән қараушысы іс-әрекетінен көреді. Бұл жерден мына міндет келіп шығады: тарихи дамудағы діннің ролін түсіну, діннің әлеуметтік өзгерістермен байланысын анықтау.

Екіншіден Вебер діннің әлеуметтік аспектілеріне ден қойды, яғни қоғам дамуындағы діннің ықпалын анықтау үшін «әлемдік діндерді» зерттеуге жүгінді. Ол христиандықты ғана емес, сондай-ақ оның Батыс тарихына қосқан үлесінде зерттеді. Ол әлемдік діндер деп ұстанушылары біршама көп, тарихқа өзіндік із қалдырған діндерді атады. Вебер христианды, будизмді, исламды, иудаизмді, таоизмді және индуизмді зерттеді. Осы діндердің социомәдени процестермен байланысын анықтады. әлемдік діндерде салыстырмалық тарихи анализ жасай отырып М.Вебер «әлемге» қарым-қатынас тәсілі ретінде жалпы деген үш типті болды. Осы үш типтің әрқайсысына өмір әрекетінің бағытын, әлеуметтік іс-әрекеттің векторын анықтайтын өзінің орнатылымдары тән.

Бір тип Қытайдың діндерімен Конфуци анизммен, даоцизммен көрсетілген: бұл діндер әлемге ыңғайластырған. Екінші тип үндістанның діндері индуизм және буддизммен көрсетілген: бұл діндер әлемнен безіну, қашу діндері. Үшінші типі  иудаизммен және христианмен берілген. Таяу шығыста пайда болған бұл діндерЕурапада және Америка құрылығында дамыды. Бұл діндер әлемді игеру діндері.

Әр дін әлемге деген қарым-қатынастың бір типін береді. Әрқайсысында көптеген адамдар бұқарасының өмір үлгісі, стилі, олардың ээпосы негізделген. өйткені әлемдік діндер бұл этикалық діндер, құтқарушы діндер, мейрімге қызмететіп, қатыгездікті жоққа шығаруға қызмет ету.

Әлемге қатысты осы типтедің әрқайсысында әр дінде өздерінің рационалдық типі тән. Олар көзқарастар жүйесіне, мәдени құндылықтарға, әлеуметтік іс-әрекеттерге ары қарай рационалдануға жалпы бағыт береді. Вебердің көзқарасы бойынша діннің қызметі туралы осылай айту жөнсіз. Өйткені діннің қызмет етуінің әлеуметтік салдары әртүрлі әлеуметтік контексте әртүрлі. Мәселен әлемді қабылдамаудың бір ғана иудохристиандық дәстүрінде оны, теріске шығарудың әртүрлі тәсілдері қалыптасады: католиктіктер батыс қоғамына тән рационалдылық типі бойынша сіңірсе, протестанттық дәстүр қазіргі әлемге рационалдық формасын жөн көреді. Және протестанттық шеңберінде де өзара ерекшеленетін нұсқалар көрініс табады. Лютеранттық, кальвинистік. Католицизм – лютеранттық – кальвенизм адамның әлеуметтік іс-әрекетінің рационал даму процесімен дамуымен тереңдеу сатысын білдіреді. Және бұл процесс «әлнмді сиқырлауды» білдіреді, діншілдіктің иудеохристиандық типін теріске шығару және әлемнің діни бейнесінің діниемеске айналуы.

Иудеохристиандық дәстүрде құдай – бұл әрекет етуші құдай, жаратушы құдай. Осыған сәйкес адам құдай іс-әрекетінің қаруы ретінде қарастырылады. Осы жерден белсенді әрекетке бой түзеу, этикалық орнау, әлемнен безіну емес, әлемге әрекет етуге қызығу.

Алайда бұл дәстүр, діннің бұл типі барлық дін емес. Бұл типтен шығыстық діндер айтарлықтай ерекшеленеді. Онда құдайлық әлемммен бірге қарастырылып, адам құрал реетінде емес, құдайлық бастаудың орны, тамыры ретінде қарастырылады.

Осылайша Батыстың дамуындағы протестанттық пен капиталистік дамуының үлесін зерттеу Вебер үшін – әртүрлі діндердің экономикалық дамуға, әлеуметтік өмірге және тұтас түрлі мәдениеттерге ықпалына анализ жасауының бір бөлігі ғана. Шығыс діндерін сараптай келе М.Вебер, Үндістан және Қытай сияқты елдерде Батыстық типтегі индустриалдық дамуға дін кедерге келтірді, өйткені Еуропадағы үстемдік еткен құндылықтармен салыстырғанда, дін Шығыста  мүлдем басқа құндылықтармен негізделді деген тұжырымға келеді.

Егер барлық әлеуметтік іс-әрекеттің сипаты субъективті дамитын мән болса, онда дін әлеуметтануы «мәндердің» біршама маңызды формаларын сарапқа салғанда негізгі мәнге әрекеттің рационалдану типіне ие болады. Вебердің зерттеулері ең алдымен діни-этикалық қағидалармен экономикалық іс-әрекеттің рационалдығының қандай деңгейіне діни этика жол беретіндегін анықтады. Вебер көрсеткендей,  рационалдану деңгейі магиялық элементтің ықпал ету күшіне кері пропорцияналды магиялық элемент, Вебердің айтуынша әр дінде әртүрлі деңгейде болады. Бұл «магиялық – рационалдық» жұп «әлем діндерінің шаруашылық этикасында» анализдің негізгі құралдарының бірі боып табылады.

Үшіншіден, Вебердің дінді әлеуметтік өзгерістер факторы ретінде қарауы тағы бір мәселеге байланысты болды. Ол ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр да қарқынды жетілген капитализм еді. Вебер дінді әлеуметтік өзгерістердің факторы ретінде капитализмнің экономикалық формация ретінде қалыптасу себептері туралы сұрақтардың жауабымен байланыстырады. Бұл мәселе салсы экономикада, әлеуметтік философияда белсенді түрде жетілдірілді.

Вебер үшін бұл ең алдымен «капитализм рухының» пайда боу мәселесі еді. Бұл мәселені шешу клтін протестанттық этикадан тапты. Бұл жердегі Вебердің сіңірген еңбегі оның нақты тарихи діннің қалай ықпал еткендігі, батыс қоғамдағы жаңа социомәдени дәуірдің дамуына ықпал  етуін көрсеткендігінде еді. Вебер эмпирикалық тексеруге қол жетілді шынында да социологиялық теорияны жасады.

Дінің дербес деңгейде жекелеген адамдарды санасы мен мінез-құлқына өзгеріс тудыру қабілеті уақыт өтек келе ешқандай күмән тудырған жоқ. Бұл жағдайларда әңгіме жаппай бұқаралық құбылыстар туралы емес, Вебер атаған «діни виртуіздер» туралы болды. Діни ниеттеме қоғам масштабында әлеуметтік өзгерістер туындатуға қабілетті екндігін, көрсетіп, индивиттер өзінің бұқарасында өздеріне тән институтталған әрекет тәсілін өзгертетін жағдайды тудырту керек болды. Қандай өзгерістер туралы әңгіме болып жатыр, «капитализм рухы» нені білдіреді.

Өмір сүруге, баюға ұмтылуды Вебер адам табиғатына тән деп қарастырады. Жаулықпен ешқандай қындықсыз тез баюға ұмтылуымен тең. Және «бәлкім капитализм рухы» мен бұл ұмтылыстың арасында тура байланысы жоқ шығар.

Барлық нәрсені табысқа  айналдыру үшін өндіргенде және бұл табыс кіріп кетпей тағы табыс алу мақсатында «іске» салынған жерде капитализм басталды. Вебердің ойынша адамның мұндай шаруаашылық әрекеті табиғаттан берілген «табиғи» болып табылмайды. Бұндай әрекетке қажетті қасиеттер осы қасиетке ие қандай да бір ұлттардың санына жатпайды. Капитлистік экономикаға қажетті ойлау үлгісінің әрекетін де ұлттық ерекшеліктермен түсіндіруге болмайды.

Экономикалық зерттеулерден басқа да жұмыстар аз жасалған жоқ. Онда ХІХ ғасырдағы экономикасы бір шама дамыған елдер протестанттық елде болғаны, ал капиталистік және провославты елдердің арта қалғанына назар аударылды. Бұл реформашыл Нидерлания және Англияны, капиталистік Испания мен Италияны салыстырудан көзге ұрып тұрды.

Бұл жағдайды түсіндіру екі кезеңге салды. Қатысты толеранттылық бұл елдерде экономикалық белсенді және бай көшіп келушілерге қалып қоюға мүмкіндік берді. Олар капиталистік елдерден сенімдері үшін қуылып келегн. Тағы бір себеп, протестанттық шіркеу  біршама «арзан» болды. Руханилық шығыны аз шіркеулік мерекелер аз, жұмыссыз монахтар жоқ, ал бұл қосымша жұмыс қолдар яғни өндіріссіз шығындар мен дәстүрлі мерекелер, іссіздік аз.

Бұл түсіндірмелер бетте жатты және істің мәнін түсіндірмеді. әрине экономикалық баюдың рецептісі шіркеулерді жабу мен руханилық санын қысқарту емес, әйтпесе кеңес одағы «барлық жер шарынан» озып кетуі ойға алар еді. Бұл провословияны протестантизммен ауыстыру емес дегенге тең. Сондай-ақ елдің экономикалық өсімінің кепілі мен бастауын шіркеу салу санымен көру сендіре алмайды. Бұл «ол ұшынан бастамға керек» дегнеді білдіреді.

Ең алдымен ол зерттеу пәнін  уақытпен маңыздады. Зерттелген процесті ХVII ғасыр Реформация ғасырын, «капитализм рухының» ояну уақытына алып барды. Вебер әртүрлі құжаттарды, көптеген жазба дерек  көздерін жинақтап сарапқа салады. Оның ішінде лютеранттық және кальвенистік уағыздарда бар. Оны протестанттық теологтардың этикалық теориясы емес, практикалық және психологиялық ұстанымдарда тамыр жайған әрекетке деген практикалық импульстар қызықтырады. Оны «капиталистік табысқа рационалды ұмтылу» қызықтырады. Ол әртүрлі тарихи кезең мен әртүрлі өркениеттердің Қытайдың, Үндістанның, Вавилонның, Египетік шаруашылық іс-әрекеттерін салыстырады. Сондай-ақ жаңа ғасыр мен жаңа заман мемлекеттерінің шаруашылығын салыстырып, қорытындылай келе Батыста капитализмнің пайда болуы мен «бұрын еш жерде болмаған» нәрсе пайда болды дейді.

Вебердің айтуынша ол үшін мәдениеттің бүкіләлемдік тарихындағы өз формасын өзгертіп кележатқан капиталистік әрекет маңызды мәселе емес. Капитализм түрі бойынша авантюристі, саудалы, соғысқа бағытталған, саясатқа, басқарушылыққа және қанаушылық ретінде болуы мүмкін. Оны еркін еңбегі ретінде рационалды ұйымдасқан, буржуазиялық өнеркәсіптің пайда болуы қызықтырады, ал мәдени – тарихи аспектіде – батыстық буржуазияның пайда болуы, батыс мәдениетін сипатайтын «ерекше» рационализмнің пайда болуы қызықтырады. Вебердің болжамынша қажырлы еңбек, қорғаушылық, өзін-өзі шектеушілік, салауатты өмір салты сияқты ізгілікті бойына үйлестірген протестантизмнің шаруашлық этикасы көп жағынан рационализмді және Батыс Еуропалық кәсіпекрлікке және табысқа деген ниеттемені анықтады.

Маркс қазіргі буржуазия дамуының ұзақ процесінің өнімі болып табылатын десе, Вебер «материалдық өндіріс» деген маңызды факторды есепке ала отырпы осы процестің рухани күшін  зерттеуді алға тартады.

Маркс секілді, Вебер де капитализмнің пайда болуынан дәстүрдің жойылу процесін көреді және осының салдарынан адамзаттыңдамуына деген талпыныс шығады.

Жоғарыдағы әрекеттердің барлығын мүмкін еткенді Вебер бір сөзбен – «аскетизм» деп айтады. Бұл сөз алғашында жаттығу және дене жаттығуы деген ұғымды  білдіреді. Орта ғасырларды шіркеудің ықпалының әсерінен ол «шектеу» деген мағынада қолданыла бастады. Яғни рухтың жоғары күйіне жетуге бағытталған шектеу. Әлем діндері аскезаны өміріндегі ең маңыздысы жанын құтқарып қалуға бой түзеуге көмектесуге пайдаланады. Ал жанды құтқару бейбітшілік жолдан босануды талап етеді. «Жоғарлатылған» рух күйіне жету үшін аскетикалық іс-тәжірибе әртүрлі  шектеулерді ұсынды өмір ләззаттарынан уақытша  алыстауды ұсынды; бұл үнсіздік түсінігі немесе басқа адамдармен қарым-қатынас жасауды толығымен доғару болуы мүмкін. Алайда Вебер сипаттаған аскеза басқаша түрге бағытталған ішкі әлемдік. Бұл «әлемдік аскетизм» ішкі әлемдік аскезаның қайнар көзін Вебер протестантизмнің аскетикалық этикасынан тапты. Біршама таза және ретті түрде – кальвинизмнен, әсіресе пуританттықтан тапты.

Вебер оны басқалардың іздеуі басына келмейтін жерден тапты. Ол ішкі әлемдік аскезанның бастауын кальвенистік теологиядан көрді, оның абсолюттік анықтамалары зерттеуінен көрді.  Бұл жанды құтқару жөніндегіоқулар және олардан тамыр іздеу керек дейді Вебер. Сондай-ақ реформаланған христиандық этикалық мақсаты мен практикалық әсерлесуін іздеу керек дейді. Сөйтіп бұл мақсаттармен практикалық әрекеттер  таза діни ниеттердің сандары болып қана шықты.

Оқу және алдын-ала анықтау христиандық сенімнің негізгі  мәселелерінің біріне тоқталады: кінәсін жою, өлу және исус христің қайта тірілуі мен өмірлік жолы қалай байланысқан. Алдын-ала анықтау жөніндегі кольвинистік оқу – мына кольвинистік теолгиясының бірі: 1) Сенушінің «қайырымды істері» арқылы құтқаруға қол жеткізіледі. 2) Адам өзін ақтап қасиеттей алмайды, ол құдай игілігімен құтқарылып, сенімді ақтауға қол жеткізеді. 3) Алдын-ала анықтау туралы оқу адамдардың барлығының іс-әрекеті, алғашқы күналарына дейін құдайдың таңдауымен анықиалған бірі мәңгі қиналуға, бірі мәңгі аман қалуға таңдалған.

Діни оқулар әлеуметтік маңызды фактор болуы үшін  көптеген адамдардың әрекетінде сана қалыптастыратындай күш туындата білу керек. Сенушілердің өміріне еніп, шіркеудің қатардағы мүшелерінің артықшылығына айналуы керек. Бұл солай болды да. Вебердің пікірі бойынша бұл кольвинизмнің және адам дамып келе жатқан ағылшындық пуритандық пен болды. Дәл осы жағдай шешуші мәнге ие: алдын-ала анықтау туралы оқу барлық кольвинистердің артықшылығы болуды орнату. Осы тезистің пайдасын. Ол сол  кездегі адамдардың  догматтар, жанды құтқару деген заттарға көп мән бергендігіне назар аударады. Олардың абстрактілігі теологиялық түсініктерінде өз өміріндегі маңыздылар туралы, практикалық мүдделері туралы ойлады.

Адамзат үшін ХVІІ ғасырда мәңгі игілік туралы мәселе жербетіндегі игіліктер мәселесіне қарағанда әлдеқайда маңызды болды, егер олар алдын-ала анықтау туралы оқуды қабылдаса, олар ең алдымен «таңдалғандарға» жататындығын біліп алу керек болды.

Вебердің айтуынша, ХVII ғасырда діни-ағартушылық әдебиеттерінде осы мәселені шешудің екі жолы, екі тәсілі ұсынылды: бірінші өзінің таңдаулылығына міндетті түрде сену, өзінің парызы деп санау, екіншіден өзіңдегі күмән мен ауытқушылықты  тұншықтыруға көмектесетін еңбекпен айналысу, яғни өзіңді сондай іске арнау. Қандай әрекетке? Мейрімді істермен; діни батылдықпен құтқарылу – құтқарылу жолы ретінде кальвинистермен жоққа шығарылды. Белсенділік танытудың бір әрекет өрісі қалды. Оны әлемдік бейбітшілдік мән де шақыру, ең алдымен кәсіби әрекет. Осылайша, М.Вебер аскетизм деп – діни аскетикалық күштің арқасында болған барлық өмірлік күшті кәсіби еңбекте қолдану. Осы қажымас кәсіби еңбек осы әлемде құдайды жария ету құрамына және тұлғаның бүкіл өмірін ұйымдастырушы негізге айналды: ең маңызды іске ештеңе кедергі келтірмеу керек.  Жұмыс жасау керек және еңбегіңнің жемісін өзіңді рахатқа кенелту үшін пайдалану күнә. Қажымас еңбек байлықты көбейтті. Еңбек тағы да іске салынып, еңбек әрекетін жалғастыруға қажетті материал қызметін атқару керек.  

Вебердің «дін және әлеуметтік өзгерістер» тақырыбы бірқатар бағыттарда дамыды. Олардың бірі-экономика мен мәдени символдардың өзара қарым-қатынастарын зерттеу. Р.Беллдің зерттеулерінде діни сенімдер экономикалық дамуды ынталандырады немесе тежейді.

Екінші бағыт біршама жалпы сипатқа ие және Вебердің қойған маңызды мәселесі батыс қоғамының даму процесіндегі басты себеп құқықтық жүйедегі институтталған рационалдық дегенге негізделген «Капитализм рухының» құрылуында маңызды роль ойнаған кольвинизмнен әлемді сиқырлау процесінің кульминациялық кезеңін көрді. Оның бастауына пайғамбарлық идиазмде қойылды.

Осы  мәселені талқылау барысында Т.Порсонсының еңбектері ерекше орын алады. әсіресе 1966 жылғы «Қоғам, эволюциялық және салыстырмалы преспективалар». Бұл еңбекке Т. Парсонс «seed – bed societies» ұғымын ендіреді. Бұл ұғыммен ол мәдени жүйесі қоғамдық өмірге ерекше үлкен ықпал ететін қоғамды білдіреді. Парсонс Израиль мен Грецияны «шығыстар беруші өзгерістерге» ұқсатуға болады деп қарастырады. Дін социологиясының көзқарасы бойынша көне Израильдің дініне эволюциялық потенциялдың ауқымды күші қойылған. Б.э.д. VI ғасыр Израиль Құдайы Яге ықпалды болды. Бұл процестің салдары екі маңызды кезең болды. Біріншіден, құдайдың үстемдігін жоғарлатқан бірқұдайлық әлемді сиқырлауға алып келеді. Екіншіден, иудаизмде заңның  культтен бөлінуі орын алады.  Осы кезеңдерді иудаизм өзінен пайда болған христиандыққа да береді.

Парсонстың айтуынша, қазіргі қоғам пайда болмас бұрын христиандық өзі өсіп шыққан негіздерді сол қоғамға қойды. Ерекше маңызды болғаны, христиандық «рольдік және басты жиындық құрылымдарының дефференцияциясын» ендіреді, яғни осының арқасында бірмезгілде «христиан» және «азаматта айналды». Бұндай дефференциация – қазіргі заманғы қоғамның белгісі христиандықта бұл жағдай ерте пайда болды және  әлеуметтік мәдени динамиканың жаңа мүмкіндіктері пайда болды.

Тағы да бір маңызды кезең, христиандық өзінің дамуының бас кезінде ақ қоғамнан бөлініп, жеке әлеуметтік институт шіркеуді құрды. Нәтижесінде, ұзақ уақыт тарихи кезең барысында жаңа заманның басына дейін христиандық шіркеулер  түрінде пайда болып, әлеуметтік деференциацияның пайда болуына алып келеді, сөйтіп легитимдеуге қажеттілік пайда болады.

Парсонстың діннің әлеуметтік функциясына берген анализі дінді қоғамды тұрақтандырушы факторын әлеуметтік өзгеріс «фоторы» қызметімен бірге түсінуге мүмкіндік береді. Парсонстың еңбектері әлеуметтануындағы эволюциялық әдіске қызығушылықтың пайда болуына және дін социологиясында тағы бір теориялық  концепция – неоэволюционизмнің пайда болуына ықпал етеді.

 

 

 

 

  1.2. Дін әлеуметтануының қалыптасуы және әлеуметтік функциялары.

Ғылымда діннің мәні қалай бағаланып, қалай түсіндірілгенімен, әлеуметтану қоғамның дінге әсер ету жәйтін мойындамай тұра алмайды, жоқ дегенде теологияға қарағанда ол діннің мазмұнының және оны ұйымдастыру нысандарының өзгерісін табиғи, эмпирикалық белгіленіп отыратын күштердің, бірінші кезекте әлеуметтік күштер әрекетінің нәтижесі ретінде түсінеді. Бүл дінді психология, философия немесе тарих қалай көріп, бейнелейтінінен ерекшеленеді.

Дін әлеуметтану тұрғысынаң талдаудың нәтижесінде ең алдымен әлеуметтік феномен ретінде алға шығады. Дінді ғылыми анықтаудың қарапайым және ең кең тараған әдісі. ол индуктивті әдіске негізделеді: мүмкіндігінше қарастырылып отырған құбылысқа, қатысы бар фактілердің бәрін жинап, оларды салыстыра отырып, зерттеліп отырған феноменді сипаттаушы ретіңде ұқсас жақтарын, қайталанып отыратындарын, ортақ қасиеттерін бөліп қарастырады. Сонымен бірге әлеуметтану олар соншалықты әр түрлі болғанымен, барлық діндерге тәк қандай да бір ортақ қасиеттерін анықтау мүмкін емес екендігін көреді. Айталық, мысалы, мұсылман және христиан діни дүниетанымдарына тән дүниенің бөгде және о дүние болып екіге бөлінуі буддизм немесе индуизм дінінде жоқ.

Қандай да бір дінде адамдардың ғажайыпқа негізделген коғамдас-тықтарға ұйымдасуы еш анықтамаға келмейтін жағдайлар көп кездесетін басқа да мысалдар бар. Әлеуметтанушылар мен басқалар арасында да діннің шіркеу, кұдай, діни сенім сияқты жекелеген элементтерін анықтау кезінде үлкен пікірлестік байқалса, бірақ сонымен қатар діннің өзін тікелей анықтауда үлкен келіспеушіліктер байқалады. Діндер түрлі қоғамдарда немесе әр түрлі тарихи кезеңдерде бірдей қызмет етіп отыр ма деген сұраққа әзірге сенімді жауап жоқ. Ал егер олай болса, онда оны қандай да бір ортақ анықтамаға әкеп тіреуге болатын феномен ретіндегі дін жайлы түсініктердің өзі сенімсіздік тудырады. Әлеуметтану беретін немесе беруі мүмкін діннің анықтамасын жеткілікті және мейлінше толық деп қарастырмау керек. Өйткені дін әлеуметтік аспектімен — қоғаммен өзара әрекеттесу процестерімен, сондай-ақ дінді зерттеудегі әлеуметтанушылық әдістер шеңберімен шектелген сұрақтар түйықталмайды.

Дін әлеуметтануының ғылыми пән ретінде қалыптасуы көбінесе еуропалық   қоғамдағы   әлеуметтік,   экономикалық   және   мәдени процестерге байланысты. Бұл сұрақтарды шешуге елеулі талпыныстардың бірін О.Конт (1798-1857) жасады. Ол әлеуметтік өмірді зерттеуге жаратылыстану ғылымдары қолданып жүрген индуктивті әдісті қолдануды ұсынды. Діннің рөлі және әлеуметтік тәртіптің негізінде не нәрсе жатыр деген сұраққа О.Конт «тарихтың үш сатысы жайлы заңында» жауап берді. Бірінші саты — діни немесе теологиялық жағдай», онда адам санасында дәлелсіз ойға негізделген оқиғалар, субъективтік негізсіздіктер үстемдік етеді. Екіншісі — философиялық, «метафизикалық жағдай», онда абстракция, дөрекі дерексіздік шынайылық ретінде қабылданады. Үшінші — позитивті, онда ғылымның көмегімен қолда бар жағдайларға дұрыс баға беруге қол жеткізіледі. Осы үш «сана жағдайының» әрбірі бүкіл әлеуметтік ұйымдасудың негізін құрайды. Дін және позитивті білім, ғылым арасындағы, жанжалдың міндетті түрде болатындығын мойындай отырып, сонымен бірге оның дами түсуі діннің құлдырауына және міндетті түрде оның өліміне алып келеді дей отырып, Конт әлеуметтік байланыстардың ыдырау қаупін болжады. Ақырында Конт әлеуметтік байланыстардың рухани тірегі ретінде «екінші теологиялық синтез» керек деген қорытындыға келіп, адамзаттың бірыңғай ортақ «ұлы тірі жан» культі,’барлық өмір сүргендердің, өмірден өткендердің және болашақ ұрпақтардың үлкен әлеуметтік организмі ретінде «позитивті    дінді» жасады[5].

Дін қоғамда әлеуметтік организм өмірінің бір көрінісі ретінде өмір сүреді. Дін мен қоғам арасындағы байланыстың екі дербес шамалардың әрекеттесуі ретінде қарастырылуы дұрыс болмаған еді. Дін — одан оқшаулана алмайтын қоғамдық өмірдің бір бөлігі, ол қоғам өміріне соншалықты сіңісіп кеткен. Солай бола тұра, қоғам мен діннің мұндай байланысының сипаты мен дәрежесі оның дамуының әр түрлі кезеңінде біркелкі болмайды. Әлеуметтік жіктелудің күшеюімен қатар, қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларының тәуелсіздігі арта түседі. Қоғам мамандану және жіктелу- жолымен жылжи отырып, онда әлі оның өмір саласын құрайтын бөліктері бір жерде топтасып, оларды айыру мүмкін болмайтын тұтастық жағдайынан көп бейнеліктің бірлігін білдіретін жалпыламалыққа бірте-бірте өзгереді.

Бұл діннің атқарып отырған қызметтерін, егер мәселе дамыған қоғам жайында болса, олардың қоғамда қызмет атқарушы басқа да әлеуметтік жүйелер мен институттармен етене араласуы тұрғысынан қарастыру керек, ал егер дамушы қоғамда болса, ортағасыр кезіндегідей діннің жаппай билеп-төстеуі сияқты емес, сәйкес немесе ұқсас жолдары бойынша қарастыру керек екендігін білдіреді.

Мұндай көзқарас былай деп ұйғарады: біріншіден, діннің қызметі кез келген әлеуметтік әрекет белгілі бір құндылықтарға бағыт ұстанған субъективті ойдан өткізетін әрекет болып табылады деген негізгі фактілермен арақатынасы белгіленуі керек. «Қоғам» ұғымы қатаң әлеуметтанушылық мағынада топ мүшелері  мен топтар арасындағы көп бейнелі әлеуметтік қатынастардың етене араласып кеткенін білдіреді. Бұл қатынастардың  күрдеілігі дін мен мәдениеттің әрекеттесуінен көрінеді. Егер Вебермен келісе отырып, қоғамды жеке адамдардың әлеуметтік әрекеті ретінде қарастыратын болсақ, онда ол олардың әрекетінің аумағы мен өнімі ретінде елестетіледі. Жеке адам әрекетті бастама ретінде көреді, әрекеттілік оның тарапынан келіп шығады. Мәдениет болса, мәжбүрлі түрде әрекет етушіні реттеу нормалары ретінде өмір саласының қалыптасып қалған амалдарын белгілейді, ол жеке адамға сырттан берілгендей болады. Осы тұрғыда дін адамның әрекеті және әлеуметтік феномен болады. Яғни, қоғамның өмірлік әрекетінің туындысы, одан кейін адамға сырттан берілген және міндетті, түрдегі қарсы тұратын секілді. Дін бұл тұрғыда мәдениет түсінігінен арақатынасын белгілейді. Жоғарыда айтылғандардың негізінде «дін және қоғам» мәселесі көбінесе «дін мен мәдениеттің» бір бөлігі болып табылады.

Дін әлеуметтік-мәдени байланыстардың бір буыны, оның қызмет етуі олардың құрылымын және пайда болуын түсінуге мүмкіндік береді. Дін әлеуметтік қатынастардың пайда болуының және қалыптасуының факторы ретінде көрінеді, біріншіден, қандай да бір әлеуметтік қатынастардың белгілі бір нысандарын заңдастыру факторы ретінде, екіншіден, дін қоғамның тұрақтылығын ұстап тұруға мүмкіндік беретін және оның өзгерісін ынталандырушы фактор ретінде қарастырылуы шарт. Бұл діни белсенділіктің негізінде діннің басты қызметтерінің қатарына жататын — мағыналық пайымдау қызметі жатады, ол Вебер, Дюркгейм және басқа қазіргі заманғы діни әлеуметтанушылардың түсінігінде діннің негізгі қызметі болып табылады. Дін  — адам өмірін саналы қылатын нәрсе ол оны ең маңызды құрамдас бөлігі «мағынасымен» қамтамасыз етеді. Бұл діннің дүниенің (ғарыштың, универсумның) бейнесін беруінің арқасында болады, онда әділетсіздік, қайғы-қасірет көру, өлім «менің өмірімді» қайғылы сәтсіздікке алып келетіннің барлығы үмітті үзуші, »менің тағдырымды бұзады, ол -тіпті басқаша болуы мүмкін еді, міне, осының бәрі «соңғы немесе, түпкі нақтылық» перспективасында басым мағына мен мәнге айналады, ол жерде дін дүниені өз бейнесіңде,ұсынады. Егер қайғыру және өлім мағынаға ие болса, егер адам оның мәні неде екенін білсе, онда қайғыруды жеңе отырып адамда өмір сүруге деген жігер пайда болады. Адамның не үшін өмір сүріп отырғанын білуі оны күшті қылады. Адам егер ешнәрсесі жоқ бостықты сезініп, өзімен не болып жатқанын мағынасын түсінуден қалған кезде ол әлсіз, дәрменсіз, абыржу жағдайында болып, өзін-өзі жоғалтқан қалыпқа түседі. Сол сияқты, егер адам, оның кездейсоқ жолы болып өзінің бақытты жеребе үшін еңбегі сіңгенін сезбесе, онда  өмір мағынасыз болады. Осы жағдайда да өмір мағынасыз болады. Өйткені барлық іс соқыр кездейсоқтықтан басталады, ешнәрсе сенімді емес.

, Дін адамдарға біздің әлемімізде өмір сүретін басқа адамдар арасынан оның құрамына енетін топтың мәнін көрсете отырып, өздерінің кім екенін түсінуге көмектеседі. Діннің осы біріктіруші және адамның өзін-өзі анықтауына мүмкіндік беретін қызметі индустриалдыққа дейінгі қоғамдарда ерекше күшті әрекет етті. Мысалы, американдық дінтанушы-әлеуметанушылар плюралистік американдық қоғамда бірде-бір дәстүрлі діндер бұл мақсатты орындай алмай отырғанын айтады. Әлеуметтің сипатымен бірге өзгеруінен дін де өзінің қызметімен өзгеруде. Сондықтан діннің біріктіруші ңызметі қазіргі қоғамда ең бір маңызды болып сақталуда, бірақ ол өзінің іске асыру амалдары мен нысандарын өзгертуде.

Дін қоғамның нормалары  мен құндылықтарын насихаттай отырып, онымен бірге оның тұрақтылығына мүмкіндік жасайды. Дін сол әлеуметтік құрылымға пайдалы нормаларды орнықтыра отырып, тұрақтандырушы функция атқарады және адамның моральдық міндеттерді орындауы үшін алғышарттар жасайды. Адамдардың осы тыйым салынғандарды бұзу оқиғалары орын алғандықтан, көпшілік діндер қайта орнына келу және міндеттемелерді орындау үшін талпыныстарды қолдайтын амалдарға ие — тазалану және кінәсін жуу ырымдары, олар күнә сезімін бәсеңдетуі немесе оны арттыруы мүмкін[6].

Дінді бұлай түсіну Р.Беллдің жоғарыда келтірілген анықтама-сында көрініс береді. Ол анықтама бойынша, дін түтас әлемді қабылдау үшін символикалық жүйені және жеке адам, мен әлемкін ортақ тұтастығы ретінде байланысын қамтамасыз етеді, ол жерде өмір және әрекет белгілі бір соңғы мағынасына ие болады. Қазіргі заманғы көрнекті әлеуметтанушы П.Бергердің сезімен айтсақ, діни нышандар мен түсініктер белгілі бір мағына бере отырып, адамның өмір сүруінің     тұрақтылығы мен мықтылығын қамтамасыз етеді. Дін адам өмірінің   құндылықтары   мен   нормаларын   түсіндіре   отырып,   әлеуметтік тәртіппен әлеуметтік әлемнің тұрақтылығына кепілдік беріп, қандай да бір «қасиетті шымылдықты» көзге елестетеді.

Қоғамның тұрақтылығы төрт деңгейдегі қызметтердің орын-далуымен бейімдеуді, мақсатгы бағыт ұстануды, қоғаммен бірігуді және мінез-құлықтың институцияланған мәдени үлгілерін орындау  мен қолдауды қамтамасыз етумен орнығады. Бейімделу — ол қоғамның өмір сүру ортасына, ең әуелі табиғи ортаға үйренуі бұл міндетті қоғам ішіндегі экономикалық шағын жүйе шешеді. Мақсатты бағыт ұстану — ол жерде жеке адамның қоғам үшін қиратушы, өзінің жалпы мақсаттарымен бәсекелесуші жағдайларды жете түсінбеуін қамтамасыз ету; қоғамдық жүйе ішінде бұл қызметті орындауға отбасы да қатысқанымен, оның негізінен  саяси шағын — жүйе орындайды. Ықпалдасу — ол бір-бірінен тәуелсіз белсенді тұлғалар арасындағы келісімді қамтамасыз ететін әрекет ету құрылымын жасау арқылы жанжалдар мен шашыраңқылық қаупін болдырмауды білдіреді. Функциялар институционалды түрде жіктелетін дамыған қоғам шеңберінде бұл қызметті әлеуметтік рөлдердің нормативтік анықтамаларын белгілей отырып, құқықтық шағын жүйе қамтамасыз етеді.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           Ең алдымен, ойдан шығармайтын нәрсе — дінді функционалдық

тұрғыдан, түсіну — жеткіліксіз түрде негізделген алғышарт негізінде құрылады функционализм мықты қоғамдық ынтымықтастық пен тұрақтылық тек-рухани-мәдени факторлар, идеялар, құндылықтар, мағыналар, нышандар жүйелерінің көмегімен қамтамасыз етілуі, мүмкін дегенге сүйенеді. Дін бұл тұжырымдамада жан-жақты фактор ретінде қызмет етеді. Өйткені қоғам алдын ала діни шектеулерсіз басқаша қызмет ете алмайтын қандай да бір мәдени-рухани тұтастық ретінде түсіндіріледі. Функционализм әділетсіз, біржақты болып қалады. Ол,- мысалы, адамға табиғатынан тән және тарихи дамыған қажеттіліктер, белгілі бір мүдделерді қанағаттандыру және оны келістіру негізінде, яғни сол әлеуметтік-мәдени жүйенің механизмі арқылы қоғамның нығайып, бірігуі мен тұрақтылығы мүмкіндігін елемейді.

Тағы бір проблема дін қоғамдық ықпалдасудың факторы ретінде ғана болмай, сонымен қатар кері ықпалдасу, яғни кері ықпалдау қызметін атқаруымен байланысты болып отыр. Жалпы нысанында дін тіпті кері қызметті болуы мүмкін екенін айтуға болады, мысалы, экономика саласында еңбекті ұйымдастырудың қазіргі заманғы әдістерін, техникаларын енгізуге кедергі бола отыра, қоғамның экономикалық тоқырауын күшейтуі мүмкін. Яғни, діннің қандай түрі  болмасын атқаратьш қызметтері қоғам үшін жағымды да, жағымсыз да мәнге ие болуы мүмкін.     

Функционализмге, яғни қоғам өзімшілдік мүдделері бар және бүкіл  қоғамның  тұрақтылығы   мен  бірлігін  қамтамасыз  ететін құндылықтық сенімдері болмайтын топтардан тұрады деген көзқарасқа тікелей қарсы шығады. Қоғам жанжалдармен, күш көрсетумен, түрлі топтар арасындағы билік үшін күрестермен сипатталады. Тұрақтылық тек уақытша тепе-тендік ретінде ғана мүмкін. Әлеуметтік қатынастардың қалыптасуының шешуші факторы топтардың өзімшілдік мүдделері болып табылады. Діни топтар — бір-біріне араз топтардың мүдделері қарама-қарсы тұратын, соқтығысатын жүйенің бір тетігі. Ортақ сенімдердің болуы олардың әлеуметтік бірігуінің шартты  түрде маңызды емес жағдайы ретінде қарастырылуда болса,  ал діни айырмашылықтар тамыры терең жанжалдарды  сырттай безендіру ретінде қарастырылады. Бұған мысал ретінде христиан елдеріндегі еврейлерді қудалауды келтіруге болады, оның түбінде экономикалық фактор жатты, Ирландиядағы протестанттар мен католиктер арасындағы дау-дамай, ортодокстар мен «дін бұзарлар» арасындағы күрес және басқалар. Этникалық және топтық айырмашылықтар діни айырмашылықтармен шиеленісіп кеткен уақытта жанжалдар айрықша өткір сипат алады. Діни жанжалдар сыртқы көрінісінде этникалық немесе таптық негізде қақтығысуды бүркемелеуі мүмкін. Егер экономикалық  мүдделер және, этникалық байланыстар қоғамның бірігуіне жол  ашатын жағдайларда, діни айырмашылықтар жіктелудің жалғыз ғана  нышаны болады. Басқа діни топ өкілдерінен жауларды көру әдеті көптеген нақтылы жағдайларға байланысты күшейе түсуі немесе  әлсірей түсуі мүмкін. Дін дінаралық жанжалдармен қатар, оның сауатты қоғамда өмір сүруімен байланысты жанжалдарды да тудырады. Мысалы, діни  құндылықтар жүйесі құрметке сай жалғыз өзі секілді сауаттылардың  құндылықтар жүйесіне қарама-қарсы қойылатын жағдайлар сирек емес. Дін жолын ұстаушылық діни ережелерді сақтау мен заң арасындағы жанжалға алып келуі мүмкін. Мұндай бейнедегі мысалдарды діни  мінез-құлықтың ортақ ережеге бағынатынын көрсету үшін жанжал  теориясының жақтастары ұсынып отыр кез келген мінез-құлық  өзімшілдік мүдделерді басшылыққа алады.

Жанжалдар тек діни топтар арасында ғана болмайды, сонымен бірге олардың ішінде де болады. Топ ішіндегі әлеуметтік мінез-құлықтар көбіне жеке адамдардың өзімшілдік мүдделерін қанағаттандыруға ұмтылуының нәтижесі болып табылады және билік, артықшылық, мәртебе үшін күрес барысында жанжалдар туындайды.Мысалы, діни топтардың кепшілігінде (ортодоксальді иудаизмге қатысты, правословиеде, католик шіркеуінде, протестанттық конгрегациялардың көпшілігінде, исламда солай) ер адамға басым рөл беріледі,  әйел  адам  дін  қызметкері  бола  алмайды.  Басқа  бір қарапайым жанжал — ол клир мен миряндар арасында. Ол дін басылар көпшілік қоғамдарда, пұрсатты қоғам топтарының екішісінде болуы сияқты әлеуметтік жағдайларға байланысты.

Қазіргі заманғы қоғамда діни өмір консерватор-дәстүршілдер мен модернистер, діни жаңару мен ренысандардың жақтастары арасындағы жанжалдармен көрініс береді. Әдетте, олардың арасындағы күрес таза теологиялық пікірталас шеңберінен шығып кетеді және дін басыларының әлеуметтік саяси бағыт ұстануының біртекті еместігін керсетеді.

Дін ішіндегі жанжалдар көбінесе қоғамдағы өзгерістердің де көзі болып келді оған әулиелік діндер мысал бола алады. Көне өсиетте әулиелер, құдай әлеуметтік теңдікті көреді, оны құдай жасап берді, ал адамдар оны өз еркімен бұзды деп жария еткен. Әулиелер үлкен әділеттік үшін қоғамды өзгерістерге шақырды және көбінесе төмен, кедей таптардың мүдделерін қорғаушылар ретінде алға шықты. Германиядағы шаруалар соғысында бұқара халықтың жетекшісі реформацияның радикалды қанатының өкілі Томас Мюнцер болды. Ол жер бетіндегі тәртіптерді ортақ мүдделерге сәйкес (билеп-төстеушілердің мүддесінде ғана емес) қайта өзгертуге шақырды. Бұл жерде ол құдайдың о баста ойластырғанының орындалуын көрді. Бұл дінішілік жанжал (Мюнцер католик шіркеуін және дін қызметкерлерін сынға алады, бірқатар қатаң қағидаларды мойындамады) қалайша нағыз соғысқа әкелетін әлеуметтік жанжалға айналуының мысалы бола алады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           Дін қоғам тұрақтылығының факторы ретінде ғана емес (бұл жерде функционалистер оның негізгі қызметін жиі көреді), сонымен қатар, әлеуметтік өзгерістердің қайнар көзі болып қызмет етеді. Мысалы, Вебер протестанттық реформацияның шешуші рөлін «капитализм рухын» жасауда кальвинизмнің ерекшеліктеріне негіздеді  және нәтижесінде Еуропа тарихында жаңа дәуір мен индустриалдық өркениеттің дамуының басталуын білдірген орасан зор тарихи алға басушылықты дәлелдеді.

Басқаша түрдегі мысалдар келтіруге болады. Алайда діни тұрақтылық көбінесе бүкіл қоғам үшін сөзсіз өте үлкен игілік бола отырып, радикалды саяси қозғалыстарға өзін балама ретінде көрсетті, ал белгілі бір жағдайда функционалды түрде қоғам үшін пайдалы болатын тұрақтылықты қиратуға бағытталған қозғалысқа қосылуы мүмкін. АҚШ-тағы Мартин Лютер Кинг бастаған негрлердің азаматтық құқық үшін күш көрсетусіз түрде болған қарсылығы апартеидке қарсы болған діни қозғалыспен байланысты болды. Егер діни идеология барлық адамдар құдай алдында тең деп айтқанымен де, әлеуметтік, ұлттық теңсіздік құқығын шектеушілік болатын болса, онда жапа шегуші топ өкілдері үшін құдай алдында адамдардың бәрі тең дегені жайындағы діни оқылымдар теңдік үшін, бостандық үшін күрестің рухани себепкері ретінде қызмет етуі мүмкін.

Сонымен, егер фукнционалды теория діннің тұрақтылықты ұстап тұратын фактор ретіндегі рөліне назарын шоғырландыратын болса, жанжалдар теориясы оның өзгерістердің шығатын көзі ретіндегі рөліне назарын шоғырландырады. Жанжалдар теориясы діннің рөлі туралы түсінігін, салмақты тарихи мәліметтермен дәлелдеу мүмкіндігіне ие. Ол әлеуметтік статикаға бағыт алушы, тек функционалды байланыстарды анықтауға ғана көңіл бөліп, жанжалдарды елемеуге бейім қоғам туралы түсініктерге маңызды түзетулер енгізеді. Діни жанжалдар әлеуметтік өзгерістерге жол ашуы мүмкін және өз кезегінде әлеуметтік өзгерістер мен әлеуметтік жанжалдар діни салада өзгерістерге алып келуі мүмкін немесе алып келеді.

Сонда да жанжалдар теориясы өз назарын қарама-қарсылық пен күреске шоғырландыра отырып, оларсыз қоғам өмір сүруге қауқарсыз деп, ынтымақтастық пен кооперацияны түсіндіруде айтарлықтай қиыншылыққа тап болады. Әлеуметтік өмір теориясы екі сәтті де -үйлесім мен диссонансты есепке алуға міндетті, — алайда олардың сәйкестенуі, тепе-теңдігі нақты материалды таңдауда бірде басқасына, екіншісінде   басқасына   екпін   салуға   мүмкіндік   бере   отырып, айтарлықтай кең шектерде құбылып отырады. Нәтижесінде бұл екі көзқарас өзара жоққа шығарушы емес, өзара бірін-бірі толықтырушы болады. Діннің. қоғамдағы рөлі тек фунционалдыққа немесе тек дисфункционалдыққа келіп тірелуі мүмкін еместігі анық. Діннің кері ықпалдасудың, қиратудың, жанжалдың факторы ретінде көрініп жататын жағдайлары оны әлеуметтік патология қатарына қосу үшін негіз болмауы керек.

Қарастырылып отырған ара қатынастың маңызды жағы — белгілі бір әлеуметтік топтардың, қоғамдық стратификация мен наным-сенімдердің белгілі бір жүйелері арасындағы байланыс. «Тек-топ, таптар, дін» мәселесі Вебер тарапынан «әлемдік діндердің шаруашылық этикасы» атты жұмысында өте тамаша қарастырылған. Ол қандай да бір топтардың өмірлік мінез-құлықтары тиісті діндердің іс жүзіндегі этносына күшті әсер еткенін және оларға бір-бірінен ерекшеленіп тұратын өзіндік ерекшелігі бар белгілер бергенін көрсетуге тырысты. Айталык, конфуцишілдік пайда болған ақсүйектік ұтымды бюрократияның тектік-топтық этикасы болды. Ерте индуизм иеленушілері әдеби  тұрғыдан   ойдан   құрастырылған   мүрагерлік  касталардың өкілдері болды керісінше, ешқандай қызмет орындарында болмаған, тек ведалық білімі бар брахмандар діни дәстүрлерді  иеленуші  шынайы діни тек-топ ретінде болды. Буддизм болса, ойға шолуға берілген және дүниеден безіп қаңғырып, ел аралап жүрген монахтар тарапынан  көпшілікке  таратылды.  Ислам  алғашында  дін  үшін күресуші жауынгерлердің, басқыншылардың, рыцарьлық орденнің  діні болған. Иудаизм вавилондык тұтқыннан кейін «пария-халық» діні болды; ал христиандық әуел баста ел аралап жүрген қолөнершілердің ілімі, сипаты бойынша өзіндік ерекшелігі бар қалалық дін болды.

Тағы бір естен шығармау қажет жағдай — діни тиістілік кез келген топтарды «сейкестендіру» арқылы біріктіру құралы бола алады, мысалы, ескі дәстүршілер ресми-православиелік ортада, иудаизмнің жақтастары христиандық ортада, яғни азшылық жағдайда қызмет етуі мүмкін.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      

Діннің саясатқа қатынасы түрлі аспектілерде  зерттелген. Мемлекеттің пайда болуы мәселесі ерте кезеңдерде діни тұрғыдан қарастырылды. Алайда деректі тарихқа жүгінер болсақ, ол жерде дін мен саясат архаикалық мәдениет заманынан бері екі дербес сала ретінде көрінеді. Онымен қоса, саяси билікті заңдастыру қажеттілігі туындайды, бұл қызмет белгілі бір қатынастарда саяси элитамен бәсекелестікке түсе алатын ерекше топтың, діни кәсіпқойлармен дін басыларының қолына шоғырланды. Алайда мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамдардың көбінде саяси элитаға діни жағынан шынайы қауіп тудыру өте сирек болды. Атап айтқанда, антикалық Грекияда немесе Римде. Сонда да дін басыларының саяси кеудемсоқтықтарының белгілі бір жағдайда күшейе түсуі (былайша айтқанда. «құтқарушы діндерде» олардың нақтылы тарихи күштердің әрекет ететін саласынан тыс жататын бұл әлемдік емес мақсаттары — «құдай патшалығы» деген ұстанымдарымен) әбден мүмкін. Осындай негізде өзін шіркеуге саяси жақындығы бар зайырлы биліктен жоғары қоятын теократиялық мұрат түріндегі баламаның қалыптасуы мүмкін. Әсіресе исламда азап шегу мен қарама-қайшылықтарда рухани және зайырлы биліктің тең ұстанымдарының қалыптасуы жүреді, ол жерде о бастан діни шектеулер қатаң қағидашылық түрінде бекітілген.

Қазіргі қоғамда діни және саяси институттардың өзара қатынасы келесі екі аспектіде қарастырылады. Біріншісі — діннің сол қоғамның құндылықтарын негіздеу мен қолдау қызметін орындауымен байланысты.

Бұл құндылықтар заңға және билікке қатысты көзқарасқа әсер ете отырып, саяси әрекетке (қарсы шығу немесе қолдау) тартылған.    Екіншісі — діннің саясатпен, қандай да бір әлеуметтік топтардың ықпалының күшеюіне байланысты мүдделерін білдіруші институт ретінде қатыстығын анықтау. Діни ұйымдар, институционалды діни ұйымдарды қоса алғанда, белсенді идеологиялық әрекет арқылы саясатқа араласады,  адамдардың  ақыл-ойы  үшін  идеологиялық шайқастарға  қатысады.  Діни  топтар  қалай  болғанда  да  түрлі нысандарда және түрлі дәрежеде қоғамның саяси өміріне қатысады. Бұл  қатысу  діни   идеологиямен   немесе   оның  қызмет  етуінің объективті жағдайларымен анықталады. Қатысу саяси енжарлықтан, араласпаушылықтан халықтың белгілі бір бөлігінің биліктен жатсынғанын білдіретін бұл топтардың қатыстырылмауынан көрінуі мүмкін. Қазіргі  тарихи  кезеңнің  ерекшелігі  этикалык  өлшемдермен санасатын саясатқа қажеттілік болып табылады. Моральдық міндеттемелерге тәуелді болмайтын саясат ядролық ғасырда өте қауіпті. Осыған байланысты діннің саясатқа саяси күштердің күресінде төреші рөлін орындаушы этникалық фактор ретінде әсер етуі ұлғая түседі.

 Діннің-экономикамен ерекше байланыстары бар. Вебердің шаруашылықтың капиталиетік жүйесінің пайда болуында протеста-низмнің рөлі туралы зерттеуі дін мен экономика арасындағы әрекеттесуге көңіл бөлуді күшейте түсті. Бұл бағыттағы жұмысты Р.Белла жалғастырды. Ол жапон дінінің белгілі бір белгілері елдің жылдам экономикалық дамуында маңызды рөл атқарғанын көрсетуге ұмтылыс жасады[7].

Вебер ұсынған бағытпен қатар экономика саласында сиқыршылық әрекеттердің рөлін де зерттеу жүргізіліп жатыр, этнологтар бұл әрекеттер қажетті түрде тиімді және қоршаған әлемге бейімделуді қамтамасыз ете алушы бола алатынын көрсетті.

Жалпы діннің басқа әлеуметтік институттармен қатынасы проблемасының бүкіл жиынтығы діннің әлеуметтік-мәдени өзгерістердегі рөлі деген басты мәселелермен байланысты. Бұл мәселе діннін рөлі қоғамда болып жатқан өзгерістерді уақыт бойынша қандай да бір артта’ қалушылықта болумен шектеліп отырады ма немесе дін осы өзгерістердің қозғаушы күші — «моторы» болып табыла ма деген мәселе жөнінде. Қазіргі уақытта бұл проблеманың тәжірибелік жоспары «үшінші әлем» елдерін жаңарту процесінде пайда болатын өте өткір қарама-қайшылықтар мен қиыншылықтарға байланысты аса мол.

 

ІІ Бөлім: Қазақстан Республикасының діни проблемалары мен ұлт дүниетанымына әсері және исламның таралуы.

2.1. Қазақстан Республикасында секталардың таралуы және өзекті проблемалары.

Дін әуел баста адамдардың тек рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында қызмет етті десек, ендігі жерде оның өзге алуан түрлі жақтарынан көрсетіп бағуда. Қазіргі кезде ұрпақтың дені діни сенімді экстремизм, фанатизм, фундаментализм құбылыстарымен тығыз байланысты деп те ұғынуда. Оған басты себеп – өткен ғасырдың 90-жылдарындағы кеңестік мұсылман елдері халықтарының діни жандануымен тұспалас келген өзге  мұсылман елдері халықтарының сан түрлі қимыл-қозғалыстары мен қарулы қақтығыстарының барлығының осы «-изм»-дермен сипатталуы еді. Ал сол оқиғаларға байланысты жарияланған мақалалар мен саясаткерлердің пікір-сұхбаттарында ол сөздердің мән-мағыналары ашылып талданып жатпады. Бұған, алдымен, ақпарат құралдары мен құқық қорғау органдары өкілдері, жекелеген саясаткерлердің бір жақты берген бағалары көп әсерін тигізді. «Қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында, тіптен кейбір саясаткерлердің жұртшылық алдындағы мәлімдеулерінде жаңа мағына жамылған – «исламдық қауіп — қатер» деп аталатын жаңа сөз жиі-жиі және үздіге қаталануда»

«Фундаментализм», «фанатизм», «экстремизм» ұғымдарының ғылыми тұжырымдалған анықтамаларын қарапайым адамдар біле бермейтіндігі анық. Олардың түсінігінде, ол сөздер «қатыгездік», «бұзақы», тіпті «зұлым» және тағы басқа мағынада қабылдануы мүмкін.

Діни экстремизм құбылысымен байланысты проблемалардың зерттелуі Кеңес Үкіметі тұсында яғни 70-жылдардан бастап, қолға алына бастады. Ол еңбектерде негізінен, КСРО ішіндегі діни секталар мен ұйымдардың кейбір заңсыз бой көрсетулері қарастырылып, коммунистік-атеистік қоғамға жат құбылыс деп  дәлелденді. Сол кездері бұл проблемаға басты назар аударып, оның мән-мағынасы төңірегінде біраз еңбек жазғандар: И.И.Баражников, Э.Г.Филимонов, В.Н.Арестов, Э.И.Лисовцев, И.А.Колесникова және тағы басқа. Олар еңбектерінде діни экстремизмнің саясатпен, идеологиямен, құқықпен және әдет-ғұрыппен тығыз байланыста екендігін аша келе, дінді бүркенген мемлекет пен қоғамға қарсы бағытталған құбылыс деп көрсетті. Сол кезеңге сай діни экстремизмнің әлеуметтік бет-пердесі және оның қоғамда алатын орны пайда болу себептері мен өміршеңдігі, діни экстремистік пиғылдағы топтардың әлеуметтік құрамы мен іс-қимылдарының түрі, көрініс беруінің жолдары талданып, әрі онымен күресудің тиімді жолдары ұсынылды.

Дін мен діни экстремизм құбылыс арасындағы байланыс мәселесіне келгенде бүгінгі көптеген қазақстандық ғалымдар мен саясаткерлер, діни қайраткерлер, негізінен, атаудың өзі орынды алынбаған деген пікір айтады. Олардың ойынша, дін мен діни сенімнің негізгі мақсаты – адам баласының ішкі дүниесін, рухани  болмысын реттеуге бағытталған. Ғылыми тұжырымдама бойынша дінге адам баласы алдымен өзіне түсініксіз, ақыл-ойымен шеше алмайтын сұрақтар мен дүниедегі құбылыстарға жауап табу үшін де ұмтылады делінсе, діндарлардың түсінігінде бұл сұрақты дәл осылай қоюдың өзі – қате деп саналатындағында күмән жоқ.

Діндер мен діни ұйымдар, конфессиялардың ішінде қазіргі кезде Ислам діні төңірегінде болып жатқан оқиғалар өзіне ерекше назар аударарлық. әсіресе, олардың белсенділігі Араб елдері мен кейбір Орта Шығыс, Оңтүстік Шығыс Азия, Кавказда ерекше көзге түседі.

Діни экстремизм, негізінен, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайының нашарлауымен, халықтың тұрмыс  жағдайы құлдыраумен, адамдардың үкіметке және оның жүргізіп отырған саясатына риза болмаған жағдайларында, сонымен қатар адамдардың тіршілігіне әсер ететін моральдық-психологиялық факторлар орын алған жағдайда көрініс береді.

Сонымен қатар мемлекетіміздің, қазіргі конституциялық құрылымн өзгертіп, оның тұтастығын бұзуға негізделген, бүкіл әлемде мұсылмандардан тұратын біртұтас «Халифат» мемлекетін құру қажеттігіне үйрететін, Қазақстан Республикасының әділет органдарына тіркелмеген және еліміздің сот органдарымен діни экстремистік партия деп танылған, Қазақстан Республикасы аумағында қызметіне тыйым салынған «Хизб-ут-Тахрир», «Иоһова» және тағы басқада көптеген діни экстремистік париялар таралуда.

Осыған байланысты «Хизб-ут-Тахрир» діни жэкстремистік париясының заңсыз ілімдеріне, соның  ішінде басты мақсаттары ретінде еліміздегі қазіргі коституциялық құрылымды өзгертіп, бүкіл әлемде біркелкі мұсылмандардан тұратын «Халифат» біртұтас мемлекетін құру қажеттігіне үйреткен. Ол ұйым мүшелерінен әрдайым қатарларын көбейту мақсатында діни экстремистік парияға жаңа мүшелер тартуды талап етеді.

Сондай-ақ ұйым мүшелері бір рет айдың қорытындысы бойынша жазбаша түрде есеп тапсырады екен. Ол есепті 10 пунктен тұратын қағида бойынша қабылдаған:

1. «зиярат» – белгілі бір адамғаарнайы жағдайын сұрау мақсатымен үйіне бару;
2. «дағуат» – адамдарға ислам турасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу;
3. «сұхбат» – адамдарға ислам турасында ілім беру;
4. «таборуот» – жағдайға байланысты ақша беру, бұл ақшалар ұйым мүддесіне жұмсалады.
5. «илтизамот» – кедей мұсылмандарға көмек көрсету үшін ақша жинау;
6. «проблема» – ұйым мүшелерінің жеке проблемалары қозғалып, оларды шешу жолдары талқыланады;
7. «кітап оқима» – ұйымның әр мүшесі өзінің «Хизб-ут-Тахрир» діни экстремистік париясы ұйымына қатысты оқыған кітаптары жайлы бөліседі;
8. «халка» – әр топ басқарушыларынан «хизбиден» өз тобына неше адам тартқандығы және оларға сабақ қалай жүргізіліп жатқандығы сұралады.
9. «саяси сахна» – дүниедегі саяси өзгерістер талқыланады;:
10. «махр» – отбасылы ұйым мүшелерінен олардың отбасындағы проблемалар жөнінде айтылады.

Оларды жою мақсатында «Діни бірлестіктер мен сенім наным бостандығы мәселелері жөніндегі заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы әзірленген.

Сонымен қатар «Иеһова» партиясы олар дүниежүзінің 200 тілінде 27 миллион данамен 30 беттік журнал шығарып, 230 елде үгіт жүргізген. Нью-Йоректегі «Күзет Мұнарасы» қоғамның «Бруклин» баспаханасында 3 мың адам жұмыс істейді. Баспаханаларда айына бір тілде үлкенді-кішілі 60 мың кітап және әлемнің 120 тілінде 30 миллиондай кітап шығарған. Осылардың бәрін тарату үшін 2 миллион адам жұмыс істейтін «Эймак» тарату желісі тағы бар.

Бұл күндері жарты миллиондай қазақстандықтар түрлі секталарға кіріп кеткен. Және олар күнен-күнге көбеюде.  Солардың бірі «Иеһова» ұйымы саналады.

Бұл – Иеһова куәгерлері Қазақстандағы қазақ қауымының конгресі. «Аудандық конгресс» деп аталғанмен бүкіл Қазақстанды қамтыды. Олар дүниежүзі тарап жатқандықтан, Қазақстнадағы иеһоваларды өз ішінде бір ауданның куәгерлері деп атайды екен. Әр ауданға шифр берілген. Қазақстнадағы шифрлер 1:1:1. бірақ бұл шифрдің нені білдіретінін ашып айтпайды. Иеһова куәгерлерінің бастауыш ұйымдары – топ. Әр топта 20-25 адам бар. 6-7 топ бірігіп қауым құрады. Әр қауымда 120-150 адам бар. Қауымды ақсақалдар немесе бақылаушылар басқарады. Иеһова куәгерлерінің атаулары орысша – Иегова, ағылшынша – Жаһова, қазақша – Иеһова делінеді.

Қазақстанда Иеһова куәгерлернің қазіргі басшысы – Гиглер Вернер деген Германиядан келген 55-60 жас шамасындағы неміс азаматы. әр айда қандай тақырыпта діни баяндама жасалады, оны айдың қай күні жасау керек, қандай іс-әрекет жүргізу керек, бәрін Нью-Йорктегі орталық нұсқап отырады. Сондай-ақ 27 миллион данамен 200 тілде шығып, 230 елде таралып «Күзет мұнарасы» деген 30 беттік журналдары бар. Осы журналда әр айдың әр жетісінде қандай тақырыпта діни баяндама жасап, қандай ән айту керектігі туралы мәліметтер жариялайды.

Діни экстремизмге байланысты Атырау қаласы прокуратурасы обылыс аумағынан «Иеһова куәгерлері», «Таблиғи жамағат», «Вахабизм» атты дәстүрсіз діннің өкілдерін ұстаған.

Атап айтқанда 2007 жылдың мамыр айының 6-ші жұлдызында Авангард мөлтек ауданында орналасқан пәтерден «Иегова куәгерлері» дәстүрсіз діни ағымының әділет органдарына тіркелмей заңсыз қызметтерін атқарып, өз қатарларына  Атырау халқын қосып алғандығы анықталған. Соған байланысты әкімшілік тарапынан және жоғарғы сот органдарынан жаза қолданып барлыған толық құрықтаған.

2007 жылдың мамыр айының 11-ші жұлдызында «атырау қаласындағы Иегова куәгерлері» атты тіркелмегендіни бірлестіктің басшысына қатысты тіркелмеген діни бірлестікке басшылық жасаған үшін Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің 374-1 бабының 1 тармағымен әкімшілік өндіріс қозғалып, сәуір айының 4-ші жұлдызындағы соттың қаулысымен 109 200 теңге айыппұл салынған.

Осы діни экстремизмге байланысты Астанада алғаш «Әлемдік және дәстүрлі діндер лидері» өтті.

2003 жылғы 23-24 қырқүйекте Астанада өтіп, дінаралық үн қатысудың маңызды бастамасына әлемнің танымал діни лидерлерін тарқан бірінші съездің бастамасы мыналарды қамтыды:

— әлемдік өркениеттердің өзекті негіздерін  білдіретін әлемдік мәдениеттердің, діндердің және этностық топтардың өзара ықпалдастығына үлес қосуға тілек білдіріп, мәдени және діни айырмашылықтар негізіндегі жанжалдарға жол бермеуге ұмтыла отырып;

— дін адам өмірі мен қоғамының аса маңызды қыры ретінде жаңа мыңжылдық басында жасампаздық пен бейбітшілікті сақтауда сапалық жаңа рөлге ие боғанын негізге ала отырып;

— діни лидердің қазіргі  және болашық ұрпақтардың рухани тәрбиесі мен тәлімі үшін  қор жаупкершілігін, олардың өзара құрмет рухын орнықтырудағы, осы заманға жаңа  жинақтардың  алдында басқалардытүсіну мен қабылдаудағы маңызды рөлін түсіне отырып;

— әрбір дін мен мәдениеттің бірегей сипатын қуаттап, мәдени және діни әрқилылықты адамдар қоғамының маңызды белгісі ретінде қарастыра отырып;

— бейкүнә құрбандықтарға соқтыратын күш қолдануды ақтау үшін пайдаланылатын діни және ұлттық айырмашылықтарды саудағы салушылық туындатқан әлемдегі дінаралық және ұларалық шиеленістің өсуіне алаңдашылық білдіре отырып;

— дінді шынайы түсінушіліктің және күш қолдануды жоққа шығарып басқа  халықтарды және басқа діндерді ұстанушыларды құрметтеуге және бейбіт қатар өмірсүруге шақыратын барлық діндерді танымдық экспертизиммен және фанатизммен ешқандай қатысы жоқ екенін атап көрсете отырып;

— дінаралық және мәдениетаралық қатынастардағы қиындықтарды халықаралық саясаттағы, экономикадағы, әлеуметтік, гуманитарлық және ақпараттық ортадағы тепе-теңдіктің елеулі бұзылуы, сондай-ақ дінді  саяси мақсаттарда пайдалану туындатады деп санай отырып;

— жоғарыды аталған проблемалар бойынша Съездің «Дін, қоғам және халықаралық қауіпсіздік» атты негізгі тақырыбы аясында:

І. «Діни наным еркіндігі және басқа діндерді ұстанушыларды құрметтеу»;

ІІ. «Діни лидерлердің халықаралық қауіпсіздікті нығайтудағы рөлі».

Осы тақырыптарда пікір алмасты.                                                                          

— бүкіл діндерді  адамзаттың аман-саулығын, қадір-қасиеті мен бірлігін уағыздай отырып лаңгесшілдіктің барлық себептерін жою жолында бірлесе еңбектенуге шақырамыз.

— бір дінді ұстанушыларды екіншісіне айналдыруға бағытталған қандай да бір қысым көрсету мен күшейту әрекеттерін өзіміздің қабылдамайтынымыз туралы мәлімдейміз.

— өзара түсіністікке, ынтымақтастық пен әлеуметтік үйлесімге қол жеткізу ісіндегі білім берудің жастар саясаты мен ортақ мәдениетке тәрбиелеудің өзекті рөлін қуаттаймыз.

Біз сондай-ақ халықаралық қоғамдастыққа халықаралық және өңірлік ұйымдарға, бүкіл әлемдегі мемлекеттер мен үкіметтерге мынадай мәселелермен қайрыламыз:

— өркениеттер үнқатысуының үдерісіне белсенді қолдау білдіріп, тұрақты түрде бейбітшілік мәдениетін нығайтуға, оның қағидаларын халықаралық саясаттың және барлық адамдар өмірінің берік негізі ретінде орнықтыруға бағытталған күш-жігер қолдану.

— әділ дүниенің орнауы, халықаралық құқық пен заңдылықтың нығаюына, БҰҰ кадырлары мен халықаралық шарттардың орындалуына, сондай-ақ бүкіл әлемде бейбітшілік пен қауіпсіздіктің орнауы үшін тиімді шараларды әзірлеуге жәрдемдесу;

-жаппай қырып-жою қаруын  әзірлеуден  өндіру мен ие болудан  толық бас тартып жаппай қырып-жою қаруының таралмау режимін нығайтуға жәрдемдесу.

— діни киелі нәрселер мен нышандарды құрметтеу және қорғау, сондай-ақ  бұл үшін тиісті шаралар қолдану.

Жоғары айтылғандарды негізге ала отырып. біз әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері былай деп шештік:

— бірлескен кездесулер,семинарлар өткізу БАҚ-та материалдар жариялау, Интернетт және басқа құралдарды пайдалану жолымен дінаралық қатынастарды оң қабылдау мен көрсетуді ынталандыру бойынша бірлескен нақты шаралар қабылдау керек.

— жастар арасында дінаралық төзімділіктің таралуына және оның жалпыадамзаттық құндылықтары серпінді қабылдауына жағдай жасау.

— жас адамдар діни және мәдени айырмашылықтарды құрметтеуі мен өшпенділіксіз қабылдауына көмектесу үшін өркениеттер мен діндер арасындағы үнқатысу практикасын барлық білім беру деңгейлерінің оқу жоспарларына кіріктіру керек.

-өзіміздің рухани ықпалымызды, біздің діни бірлестіктердің билігі мен ресурстарын бейбітшілікті, қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайту, сондай-ақ түрлі діни қоғамдастықтар арасындағы проблемаларды болдырмауға және шешуге бірлескен үзілісімізді қосу үшін байланыстарды нығайту керек.

— шиеленісті бәсеңдетуге жәрдемдесу және қажет болған жағдайда олармен келіс сөздер жүргізуге бірлескен делегациялар құру үшін біздің тәжірибеміз бен күш-жігерімізді жанжалдарға тартылған үкіметтерге халықтарға, түрлі топтар мен күштерге ұсыну керек.

— осы  Деклорацияда жарияланған мақсаттарды тарату мен іске асыру үшін күш-жігер жұмсау және Съездің Хатшылығына бұл ұсыныстарды барынша тиімділікпен жүзеге асыру үшін жоспар әзірлеуді тапсыру керек.

— діни лидерлердің Форумын тұрақты негізде өткізіп, әлемдік және дәстүрлі діндер лидерінің ІІІ Съезін 2009 жылы өткізу керек.

-Съездің өркениеттер, мәдениеттер мен діндер арасындағы үнқатысуды ілгерілетуден  тұғырнамалық және практикалық рөліне және оның дінаралық өзара түсінікті жолға қоюдағы елеулі жетістіктері мен Съездің бұдан былайғы қызметіне қолдау білдіруге БҰҰ Бас Ассамблеясының назарын аудару керек.

Съезд соныңда шет елден келген дін лидерлер өз елдерінде де осындай дін проблемаларына байланысты дөңгелек үстел өткізетіндерін атап өтті.

Осымен қоса қазіргі Оңтүстік Қазақстандағы діни ахуал өте күрделі болып отыр. Оңтүстік Қазақстан облысында қазіргі кезде 17 конфессияға енетін 732 діни бірлестік тіркеуден өтіп, әрекет етеді. Оның 639 исламдық (87 %), 93 исламдық емес (13 %) бағыттағы діни бірлестіктер болып табылады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес, облыс көлеміндегі заңды тұлға белгісі жоқ, саны аз шағын діни топтар, намазханалар ОҚО ішкі саясат департаментінде тіркелуде. Бүгінге тіркелгендер саны 74. Олардың 69 исламдық, 5 исламдық емес бағыттағы саны аз діни топтар болып есептеледі.

Жергілікті халықты түрлі кереғар діни ағымдардың құрсауынан сақтандыру мақсатында ОҚО әділет және ішкі саясат департаменттерінің қызметкерлері мен дінтанушылардан және дін өкілдерінен  құрылған үгіт-насихат тобы «Діннің ішкі саяси тұрақтылыққа ықпалы» тақырыбында ағымдағы жылдың 14-16 тамыз күндері облыстың Арыс, Мақтаарал, Сарыағаш аудандарында, 20-21 қыркүйек күндері Кентау, Түркістан қалаларының елді мекендерінде халықпен кездесулер өткізіп, түсіндірме жұмыстарын жүргізді. Бұл өткізілген жиындарға жалпы саны 5500-ден аса адам тартылды.

      Облыстық «Абдул Хамид Қаттани» мешітінің жанынан құрылған діни экстремизм мен терроризм көріністерінің алдын алу бойынша үгіт – насихат тобының жұмыстары жүргізілуде. Топ мүшелері есептік мерзім ішінде жоғары және орта арнаулы оқу орындарында, мекемелерде, т.б. орындарда барлығы 21 кездесу ұйымдастырды. Онда дәстүрлі Ислам діні жөнінде түсініктер мен діннің тарихы және діни экстремизмге бой ұрушы кейбір жекелеген діни топтардың бағыттары жөнінде, т.б. көптеген әңгімелер жүргізілуде. Атап айтқанда, топ мүшелерінің қатысуымен жылдың басынан бері облыс орталығындағы  Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университетінің Шымкент институтында, Оңтүстік Қазақстан медициналық академиясында, Қазақстан Халықтар достығы университетінде, Оңтүстік Қазақстан гуманитарлық экономикалық колледжінде, Шымкент экономика және құқық колледжінде, Шымкент қаласындағы Балалар және жасөспірімдер орталығында, т.б. жерлерде студент жастармен және мектеп оқушыларымен кездесулер ұйымдастырылып, өткізілді. Қазіргі кезде жұмыстар жалғасын табуда.

 

 

 

 

 

 

2.2. Ұлттық дүиетанымның қалыптасуындағы діннің рөлі.

Дүниетаным бұл адамды және қоғамды алаңдататын қоршаған дүние туралы ойлардың жиынтығы десе болады. Әлемде адамның алатын орны қандай? Біз өмір сүріп отырған қоғам қандай? Біз қоғамнан не көреміз? Біздің қоғам болашаққа не қалдырады? деген сұрақтар кімді болса да толғандырмай қоймас.

Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі кезең де біздің қоғамдық санада төңкеріс басталды. Бұл, әрине, біздің жаңа құндылықтарға деген көзқарастарымыздың қалыптасуына жол ашты. Қазақ жері, қазақ тілі, қазақ мәдениеті, ұлтты саясат, ұлттық тәрбие, діни тәрбие өзекті мәселелерге айналды. Соңғы кезенде Республикада жарық көрген газет-журналдарға шолу жасасақ, еліміздегі діни ахуалдың ұлттық мәселеге тікелей қатысты екендігін көреміз: «біз бір ащы шындықты мойындауымыз қажет. Ол тәуелсіздікті алған жылдары елімізде дін мәселесін жете меңгерген мамандардың болмағандығы және мемлекет билігінің жоғары сатыда жүрген азаматтарының осы мәселені жете бағаламағандығы. Кейбір деректерде 100 мың, ал кейбір газет хабарламаларында 500 мыңға жуық қазақтар басқа діндерді қабылдаған делінеді» [8].

Қазақстанда ресми түрде тіркелген діндер өте көп. Ал осы саны көп діни ошақтардың сапасы қандай екені, олар қандай идеяларды уағыздайтыны және олардың идеяларын қабылдаушылар кімдер екені көбінесе назардан тыс қалуда.

Діни жағдай феноменінің негізгі ерекшелігі оның үздіксіз жаңаруы, тосын құбылыстардан көрініп отыруы. Діннің пайда болуы мен таралуының өзі әр қоғамда әр түрлі болады. Демек, бұл мәселені зерттеу де толассыз ізденісте болуы керек;

Бұрын Кеңес өкіметі тұсындағы қалыптасқан жүйелілік пен тәртіптің желісі үзілгеннен соң, әркімі өзімен-өзі болып, бейберекеттік пайдаболды. Жастарды қойып, егде тартқан адамдардың көбінде экономикадағы және мәдениеттегі тоқырауға қарсы тұруга дәрменсіздіктен көңіл күйлерінде қорқыныш пайда болды. Бұл психологиялық жағдайдағы үрей, өкініш, қасірет, торығу сияқты эмоциялық қолайсыз сәттердің басым болуы өмірдегі келеңсіз жағдайлардан туындайды. Адам әлеуметтік  дәрменсіздіктің салдары ретінде қабылданатын осындай кері эмоциялардан арылудың жолдарын іздейді және нәтижесінде дінге келеді. Сондықтан дінді зерттегенде адамдардың психологиясына; тұрмыс жағдайына, рухани дүниетанымы мен менталитетіне ерекше көңіл бөлінуі керек.

Қоғамдағы діннің орны мен қызметі  аса күрделі мәселелердің бірі. Оның бірыңғай шешімі болуы мүмкін емес. Тәуелсіздік алғаннан бергі жылдарда Қазақстан Республикасына көптеген діни ұйымдардың пайда болуына орай дін мәселесіне байланысты саясаттың бағыттары айқындала бастады. Оның Конституциялық және басқа да қоғамдық сфераларға қатысты зандық принциптері мен нормалары бекітілді.

Діни қатынастардың ерекшелігі ол қоғамдық әлеуметтік-экономикалық және мәдени, рухани сфералардан көрініс беріп отырады. Сондықтан тек бір ғана діни қатынастар мәселесімен айналысу мүмкін емес. Діни қатынастар табиғатының құпиялығы мен көп жақтылығы оның өте күрделі құбылыс екендігін дәлелдейді. Осыған орай   дін   мәселесіне  байланысы   мемлекетік

саясаттың рөлі ерекше арта түсуде. Қазакстанда бүгінде дінді тұтыну жағынан көп сипатты қоғам өмір сүреді. Дін өкілдері дәстүрлі бірлестіктерге де, дәстүрлі емес бірлестіктерге де ұйымдасқан. Дін ұстану және оны уағыздау бостандығының жүзеге асырылуы қоғамдық тәртіпті және басқа азаматтардың өмір сүру, денсаулық сақтау, имандылығын, бостандықтарын қорғау мақсатында ғана заңмен шектелуі мүмкін.

Қазақстанды мекендейтін түрлі ұлт өкілдері қоғамдық өмірдің барлық сфераларында заң жүзінде және күнделікті өмірде тең саяси, мәдени, әлеуметтік құқықтарға ие болып отыр. Мұны нығайту қажет. «Осымен бірге республикада мұсылман дінімен қатар басқа да діндердің еркін дамуына қамқорлықтар көрсету пайдалы. Жеке адамның рухани тазаруында, ізгілікті мұраттарды пір тұтатын жас ұрпақты тәрбиелеуде діннің үлкен роль атқаратынын өркениетті,елдер тәжірибесі дәлелдеп отыр. Өз мәнінде уағыздалған діни нанымдар бір халықты екінші халыққа қарсы қоюды мақсат етпейді. Керісінше, дін барлық адамзатты бейбітшілікке, сенімге,тәубаға, келісімге шақырады. Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық саясатында діннің зор рухани потенциалы қажетті орын ала бастады. Бұл құбылысқа жан-жақты қолдау көрсету республикадағы дін иелерінің ғана міндеті емес [9]

Діни қатынастарды ұлттық маңызы бар мәселе деп зерттеп, шешімін іздестіру керек. Ата-ана тәрбиесінен бастап, мектептерде, жоғарғы оқу орындарында дінтану мәселесі алға қойылғаны жөн. Себебі, тәуелсіздігін жуырда ғана алған Қазақстан мемлекетінің өтпелі кезенде тоталитарлық социалистік қоғамның зиянды мұраларынан толық құтылып, өркениетті елдерге тән қоғам құра алуы оның ұлтаралық, діни қатынастарда дұрыс бағыт ұстануына, түрлі дін өкілдерінің татулығын тұрақты ете алуына байланысты. Көп ұлтты Қазақстан қоғамындағы әр түрлі діни қауымдастықтардың арасында бірлік пен татулық болса, елдің шаруашылығын және рухани сфераларын жөндеуге, дағдарыстан шығуға мүмкіндігі болады. Сондықтан мемлекет діни қауымдастықтар арасындағы өзара байланысты және олардың қоғамның рухани өмірімен пайдалы байланысқа түсуін қамтамасыз етуі керек.

Сонымен коса, Қазақстандағы барлық діни ұйымдардың мақсат- мүдделеріне сай шаралар жүйесі жасалып және тәжірибеге асырылып отырғаны дұрыс. Сонда ғана діни қатынастар орнықты болып, діни қауымдастықтар татулығы сақталады.

Бүгінгі таңда күл талқан болған тоталитарлық жат идеологияның орны босап әр түрлі діни топтар олқыны толтыруға ұмтылды. Олардың ішінде исламның елеулі орын алуы заңды. Бұл діни «қайта өрлеу» кезінде православие, баптистік, иудаистік және басқа да дәстүрлі емес кришнаизм сияқты бағыттар өз орнын алды. Сондай-ақ республикадағы діни сананың ыдыраңқылығы бұл қозғалыстардың әлеуметтік тұрмыста басты орын алуына мүмкіндік бермеді. Осы және басқа себептердің салдарынан дін санада қоғамдық қатынастардың елеулісі бола алмады. Сондықтан да Қазақстан жаңашыл мемлекет болып келеді, солай қалады деп сенімді түрде мәлімдеп жүр [10].

Әйтсе де біз Қазақстандағы діни жағдайды назардан тыс қалдырмай, әлеуметтік қатынастардың құрамдас бір бөлігі ретінде қарастыруымыз міндет. Өтпелі кезендегі діни өзгерістер мәнін түсінбей, жалпы қоғамдық санадағы өзгерістер мәнін ұғыну қиын. Діні өзгерді екен деп өз қоғамымыздың мүшелеріне үрке қарап және басқаларды оларға қарсы қою заңға да, адамгершілікке де қайшы келеді. Қазіргі кезде еліміздегі діндер_; туралы халықта газет-журналдардан үстірт жазылған дүниелерден немесе ұзын құлақтан естіген әңгімелер арқылы көзқарас қалыптасуда. «Дұрысы әркім өзінің жақсы білетіні жайлы жазса, ғылым үшін де, білім үшін де өте-мөте пайдалы болар еді. Дін -күрделі рухани құбылыс. Оның бір көрінісін немесе бір. конфессиялық (бағыттық) түрін немесе қағидаларын әр жердең естіген әңгімелер негізінде талдаудан дінді танимын деу ағаттық» [11].                            

Қазақстан даму институтының зерттеуі бойынша, Қазақстан тұрғындарының діндарлық деңгейі мен діни бағыттарын аңықтау мақса-тында жүргізген зерттеулері бойынша тұрғындардың 56%-ының діни көзқарастары нақтылы орнықпаған. Олар дінге сену мен сенбеудің аралығында. Соңғы кезде Қазақстандағы миссионерлік жұмыстың жүгенсіз кеткендігіне алаңдаған азаматтардың ащы үні көп естілуде. Миссионерлік дін өкілдерінің арасында саяси қызмет атқаратын басқа елдің сенімді адамы болуы мүмкін. Оның түпкі төркіні басқа халықтарды отарлау саясатында жатады. Сондықтан да бүкіл Республикадағы бар діни ұйымдардың жұмысын, сырттан келетін миссионерлердің жұмысына бақылау жүргізетін заң қабылдау керек деген ұсыныстар да айтылады.

«Жаңаша ұлттық ойлаудың тұңғыш үлгілерін жасаған қазақ зиялылары ол кезде екі мәселемен айналысты: жерге иелік және халықтың мәдени, рухани жетілуі… қазақ халқының ойлау мәдениетінің түп төркіні көне түркі заманынан басталады. Сондықтан қазақтың ұлттық санасының генезисін түсіну үшін түркі ғұламаларының    еңбектерін    зерттеу    қажет. Себебі қазақ халқының қоғамдык санасы калыптасуына бұл ғұлама. ойшылдардың ықпалы өте зор болған. Яссауи арқылы түркі тілдес халықтар дүниетанымында шешуші орын алды. Түркі жүртының бұрынғы сыйынған Тәңірі еді енді Алла болды» [12].

Бір топ авторлар қазіргі қазақ халқының мәдениетінің төмендеп кеткеніне, жастар тәрбиесінің қажетті деңгейде жүргізілмейтіндігіне қатты аландаушылық білдіреді. Сондықтан осы уақытта діннің қоғамдық ролін қолдана білу керек деген ұсыныстар айтады. «Қазақ халқының бүгінгі рухани келбетіне көз салсаң, Абай ұсынған, Абай бағыштаған үш асылдың «Сүю, табыну және сенудің» тым көмескіленіп. тым даттанып кеткенін байқаймыз. Қазақ ұлтының біршама бөлшегінің мәңгүрттеніп, дүбаралануы көзі ашық, ұлттық санасы жетілген қандай азаматты болсын толғандырмай қоймайды. Мәңгүрттенуден құтылып шығудың жолы -қазақ халқын жоғалтқан Алласымен, жоғалған тәубесімен, махаббатымен жәңе әділетімен қайтадан қауыштыру» [13].

«Абай бойынша адамдардың  руханилығындағы негізгі нәрсе – дін, ол күнделікті тіршіліктегі, өтпелі әлемдегі азғындыққа қарсы тұратын Құдайдың мәңгі шындығын көрсетеді.

Абай философиялық данышпандылықпен ХХ ғасырдағы руханилықтың тоқырауын болжап береді. Бұл кезде ақыл толқ жеңіске жетті. Себебі ғасырлар бойы дін мен ақыл-ойдың егіздігі жоғалды, ғылым дінді толығымен өмірдің іргетасы мен мәніне айналды. Дүниетаным діннің орнына келіп, оны әлемдік тарихтан ысырып тастады. Осы кезеңнен бастап сенім өз мағынасын жоғалтып, тек ресми дәстүр дәрежесін қабылдады. Бұл көптеген қайшылықтардың туына әкелді: адам рухы басылып тәннің шырмауына айналды»[14].

Қазақстанда дінді жан-жақты түсіндіріп уағыздау басқа елдердегідей қойылмаған. «Радио, теледидар және баспасөз арқылы берілетін хабарлар үстірт, жастарды баурамайды» деген сындар да айтылуда. Әлеуметтік даму мен рухани жетілу кезіндегі адамзат баласы діни тағылымдарды тиімді құрал деп ойлап тапқан. Оның үстіне әлеуметтік тұрақтылық пен ұлтаралық қарым-қатынастарды жүйелеу барысында діннің күшті ықпаланың маңызын жоққа шығармау керек. Осы тұрғыдан алып қарағанда саяси әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеудің қажетті шарттарының бірі ретінде діни құндылықтарға сүйену қажет». Сонымен бірге елдің өркениетті дәстүріндегі ерекшеліктерді ескере отырып, тамыры терең діни тағылымдарға жүгінетін саяси мәдениет пен әлеуметгік идеологияны қалыптастыру керек деген ойлар айтылады.  «Саяси өмірдегі діни сананың орнын дұрыс анықтау үлкен дипло-матия. Бұл тек әлемдік деңгейде емес, көп дінді Қазақстан үшін қажет. Біздің (қазақстандық) мұсылман болып, дін жолына түсуіміз республикамызда өмір сүретін өзге халықтар тұрмысына қолайсыз жағдайлар тудырмауы керек. Саяси консенсус сияқты, діни консенсус болуы әбден орынды. Діни плюрализм діни кон-сенсусты талап етеді, бұл өркениеттің басты белгісі» [15].

Қазіргі кезде халықтың ойына жетекші болып келе жатқан зиялы қауымның дінге деген қатынасы туралы жалғастырсақ, қарама-қайшы көзқарастарға тап боламыз. Кейбір авторлар діннің маңызын жақсы сезінеді. Қоғамда адам баласын адамгершілікке тәрбиелеудегі діннің ролі ерекше, «діннен айырылған жұрт тілінен де айырылады, ол оньщ бәрі қазіргі айтып жүрген ұлттық менталитет дегенді жойды. Ондай жағдайда тәуелсіздік өзге мәнге ие болмақ». Одардың түсінігінде діннің пайдасы мен зияны деген ұғым қатар жүреді. Кейбір авторлар Ресей отаршылдарымен социалистік отарлаушылдық шеңберінен босанған қазақ елі үшін Орта Азия елдерімен тіл табысып, біртұтас өмір кешуіне себепкер болатын аса маңызды фактор мұсылман діні деп есептейді. Осындай қиын-қыстау кезеңде ислам дініне бой ұсыну дәстүрлі қазақ мәдениеті мен нанымдарының ұлттық деңгейін жоғарылатынына сенеді. Осындай ойды кейбір ағаларымыз қазақ қоғамының дінге бет бұрмауы, әсіресе ислам дініне құтқарушы ретінде қарамауы моральдық және рухани азушылыққа апарады деп күдіктенеді.Қазақстандағы діни жағдайға шолу жасасақ, шынымен де дінге адамдардың жартысынан көбі біреудің айтқан ақылымен немесе үгіттеумен келген. Қай діннің немесе діни секталардың үгіті күшті жүрсе, сол дінге адамдар көп барады. Әсіресе қазір Қазақстанда протестанттық секталардың жұмысының жақсы ұйымдастырылуына байланысты христиан дінін қабылдаушылар көбеюде. Библияны қазақ тілінде оқытып, сыйынуды қазақ тілінде жүргізетін «масихшылардың» шіркеуіне қазақтар өте көп жиналады.

Қазақстандағы секталардың жұмысы туралы мәселе дінтанушыларды да ойландыруда. «Ешкіммен, еш жерде тіркелмеген әр түрлі миссионерлік діни ұйымдардың, секталар мен діни мектептердің қызметтері бағаланудан тыс қалып жатыр. Кейбір ұйымдар діни ұйым болып тіркелмейді де, оқу орталықтары, денсаулық сақтау және сауда ұйымдары ретінде қызмет жасайды. Олардың қаржылық жағдайы есепке де, бақылауға да түспейді, бұл секталардың еліміздегі діни жағдайға әсері және адамдардың ақыл-ойына әсер етіп, үгіттеу әдістері сарапталмайды»[16].

Қазақстандағы Гуманитарлық зерттеу орталығының мәліметтері бойынша, «соңғы он жылда рухани өмірде көп жаңа құбылыстар болды: дінге сенушілер мен діни ұйымдар саны көбейді, жаңа діни ағымдар пайда болды, діни қарым-қатынастар күрделенді, дәстүрлі институттардың әлеуметтік кызметтерінің шеңбері кеңейді, тұрғындардың діни кұбылыстарға ден қоюы күшейді, діни білім беру жүйесі дамыды. Қазіргі кезендегі діни белсенділіктің ерекшелігі адамдардың ұлтымен, дінімен байланысты»[17].

Сонымен қоса Қазақстанға ислам діні VII ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны бағындыруы нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда, ислам діні Қазақстанға күштеп енгізілген жоқ. Қазақстанда сол дәуірде қалыптаса бастаған феодалдық қатынастарға ислам дінінің кері әсері болмай, қайта ол феодалдық қарым-қатынастарды жандандыра түсетінін көре білген феодалдық үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы алды. Өйткені бурыннан келе жатқан шаман діні феодалдардың талап-тілегін, мақсат-мүддесін қанағаттандыра алмады. Ал ислам діні болса халықты рухани жағынан болсын, саяси жағынан болсын мығым ұстай алатын мемлекеттік дін бола алды. Осындай тиімді жақтарына қарамастан қазақ тайпалары өзінің бұрыннан келе жатқан шаман дінін, ата-баба аруағын қастерлеуді ұстанып, ислам діні қағидаларына мән бермеді. Академик Бартольд В. В. «XIII ғасырдың басында мұсылман Хорезм билеушілері мұсылман емес Сырдариядағы және Торғай облысындағы қыпшақтармен соғысуына тура келді,» — деп жазуына қарағанда, сол кездерде қазақ тайпаларының басым көпшілігі әлі мұсылмандық жолға түсіп, ислам дінін қабылдамаған сияқты. Рузбаханның жазуына қарағанда, қажет десеңіз. ХҮІ ғасырдың өзінде де қазақтар пұтқа табынушылар деп танылып, оларға қарсы «ғазауат» соғысына шығуды талап еткен. Өйткені шариғат заңдарын араб миссионерлері үндеп, үгіттеп, насихат жүргізгендеріне қарамастан, халық ата-баба аруағына, тәңіріге, жұлдыз-айға ұзақ уақыт бойы сиынды. Ата-баба аруағына сиыну бәлекеттен сақтап, өздеріне бақыт, молшылық, жақсылықтар әкеледі, мал басының аман болуына, өсіп-өнуіне көмектеседі деп, сол үшін олар аруақты разы етуге тырысты. «Аруақ аттаған оқбас» деп аруақты ұмытпады.

Әбу Ханифа жол салған сунниттік ағым басқаларына қарағанда көнімпаз, басқа халықтардың әдет-ғұрып заңдарына бой ұсынғыш болуы себепті қазақ тайпаларына да өте тиімді болды. Сондықтан да қазақтардың әдет-ғұрпы ез кезегінде ислам діні шариғат заңдарын кері итеріп тастамай, қайта феодалдық қарым-қатынастың жандануына игі әсер ететін шариғат заңдарын қабылдап алды. Сөйтіп, екі наным ұзақ мезгіл бойы бір-біріне зиян келтірмей, қатар өмір сүрді. Сол себепті де қазақтардын, әдет-ғұрпы көбіне өзінің бұрынғы болмысын сақтап қалды. Билер қазақтардың қоғамдық маңызы зор мәселелерінің көпшілігін ежелден келе жатқан бұрынғы ата-бабалары әдет-ғұрып заңдары бойынша талқылап шешті. Ал өз кезегінде араб миссионерлері де қазақ тайпаларының тілін, әдет-ғұрпын, сенімдерін, праволық нормаларын, мәдени жетістіктерін лақтырып тастамай, санасуына тура келді. Бұлардық бәрін исламға қайшы келмейтіндей етіп, қырын жатқызуға тырысты.

Ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасында әдет-ғұрып заң нормалары қоғамның бірден-бір заң реттегіші ролін атқарды. Оның да себебі бар еді. Әуелі, қазақ қоғамы әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты басқалардан томаға-тұйық өмір сүрді. Сол себепті де тек қазақи, өзіндік идеологияны өз ішіне алды. Екіншіден, әдет-ғұрып заң нормалары тек үстем тапқа ғана емес, жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Өйткені туыс-туыстарымен ру-ру болып көшіп-қонған қазақтарда «ру намысы» күштірек еді. Бұл төменгі таптың «өз туыстастары» үстем тапқа қарсылығын тежеп отырды.

Арабтар Мауараннаһрді Әбдімәлік ибн Маруан (685 -705) тұсында ғана жаулап алуға колы жетті. Хорасан билеушісі Кутайб ибн Муслим ішкі қырқыстардан әбден әлсіреген Орта Азияға коныстанған түркі тайпаларын басып алды. Сөйтіп, 705 жылдың өзінде-ақ бүкіл Орта Азияны уысында ұстады. Балхты басып алған Кутайба ибн Муслим Бұхарға ұмтылды. Соғдылар мен түркі тайпалары арасына от салу нәтижесінде Бұхарды алды. Ауыр шайқастардан соң соғдылықтар астанасы Самарқан қолға түсті.

Наршаһидің жазуынша, Кутайбаның әскері Бұхарды бірнеше қайтара алғанымен, арабтар кете салысымен жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз ата-бабасы ұстанған дінге көше берғен. Төртінші рет Кутайба әзер дегенде қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына жуық мөлшердегі арабтарды әкеліп қоныстандырады. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп, бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған. «Кімде-кім мешітке келсе, оларға ол (Кутайба) екі дирһам береді» деп жар шақыртады. Соның өзінде де жергілікті халықтан қорыққан арабтар мешітке қару-жарағымен келуге мәжбүр болған. Дегенмен де, қоқан-лоқы, сатып алу, т. б. жолдармен Орта Азияға арабтар ислам дінін енгізді.

Міне, осыдан кейін кең далада емін-еркін кешіп-қонған қазіргі Қазақстан территориясындағы түркі тайпалары арасына ислам дінін тарату үшін миссионерлер ағылды. Олар көшпенді халыққа күштемей-ақ ислам дінін енгізу жағын қарастырды. Оларға қазіргі қазақ халқын құраған тайпалар ұстанған дін, исламға көп жағынан кереғар еместей болып керінді. Мәжаусилік шаман дінін оңай ығыстыруға болады деп санады, Сол себепті де олар бұл тайпаларды «һаза хақ» — «һазақ» (бұл арабша сөздің мағынасы — «бұлар дұрыс, жолы дұрыс») деп атады. Содан барып, «қазақ» деген термин қалыптасып кетті дей аламыз.

Әйтсе де, ұзақ дәуірлер бойы ислам діні қазақтардың ежелгі әдет-ғұрыптарын ығыстыра алмады. Қайта олармен санасуларына тура келді. Өз ата-баба дәстүрлерін кебірек ұстанған қазақтарды дінсіздер деп атады.

Оларға қарсы «ғазауат» соғысына шақырулар да сондықтан. Бұл қазақи, өзіндік сипатқа ие дәстүрдін, ұзақ дәуірді иеленген тарихы бар. Олардың гүлденген, күйзелген дәуірлері де бар. Мұндай жайт дүние жүзі халықтарының кез келгендерінің бастарында да бар.

Қазақтардың өзіндік ерекшелік пен сипатқа ие болған елді басқару формалары, экономикалық жүйесі, рухани қажеттілігін қанағаттандырарлық өнері, заңдары мен мінез-құлықтық кодекстері болған. Ұзақ дәуірлер бойы жазба мәдениеті мардымсыз дамыған қазақтардың (өйткені көшпенді тұрмыс кешу мектептер ұстауға мүмкіндік бермеді) ауызекі творчестволық дәстүрі күшті дамыған. Әсіресе жас ұрпақты тәрбиелейтін үгіт-насихат жырлары, мақал-мәтелдері қандай мол, әрі қандай терең еді десеңізші! Бұлар тек құрғақ ақыл-кедес емес, нәрлі де мазмұнды ғибраттар. Бұлар праволық нормалар мен моральдық, саяси, мінез-құлық, т. Б. тәртіптерді де өз ішіне жан-жақты қамтиды.

Қазақтардың ең бір қадірлеп-құрметтейтін дәстүрі — өлген ата-баба аруақтарына табыну. Өлген ата-баба аруаққа айналып, тірілердің зор құрметіне ие болады. Олар тірі ұрпақтарының әдет-ғұрып заңдарын, кәде-қаумет, салттарын сақтап жүрулерін талап етеді. Сол себепті де қазақтар ата-баба аруағын разы етуге тырысады, олар жолына малдарын құрбандыққа шалып, үнемі есте ұстап, оларға жалбарынып отырады.. Оның себебін біз бұл қарттар өлгендер мен тірілер арасындағы байланыстырғыш деп қарағандықтан ғой дейміз. Сондықтан да қазақтар ата-анасын өте құрмет етеді. Өлгендеріне шаң жуытпайды, аруаққа айналдырады, Әрине, мұндай құрметке кез келген қарт ие бола бермейді. Әр рудан оза шауып, ақыл-парасатымен, істеген ісімен ел құрметіне бөленгендер ғана үлкен құрметке ие болады. Мұндай дуалы ауызды адамдар көзі тірісінде ақ әулиеге, өлгеннен сон, аруаққа айналған. Мұндай адамдардың сөзін де жыр қылып айтып, қабірін де құрметтеген. Дегенмен де, әркімнің өз ата-бабасы өзіне жақын, әрбір семья, от басы-ошақ қасының өзіне қас аруақтары болып, оларға жалбарынған. Әрине, «ата-баба аруағын» құдайға теңеуге болмайды.

2.3. Социологиялық зерттеу нәтижесі.

«Діншілдік дүниетанымының деңгейі» тақырыбында өткізілген социологиялық зерттеулер нәтижелерінің есебі

Қазақстандағы қазіргі әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдай құрылымды-жүйелі өзгерістермен қатар, біршама құңдылықтардың ескісін қайта бағалап, жаңасын дайындау қажеттілігімен сипатталады. Осындай жағдайларда қазіргі қоғамның діни сана-сезімінің деңгейі аса маңызды мәселе ретінде қарастырылады, жекелеген жағдайларда түрлі конфессиялардың сандық, бағыттық ерекшеліктері айырықша мәнге ие болады. Мұндай жағдайларда конфессиялық ұқсастықтар мәдени және ұлттық тұрғыдағы өзара пара-парлығымен бір-бірімен жақындаса түседі. 

 Шымкент қаласы тұрғындарының діни ой-өрісін анықтау мақсатында 2008 жылғы 10 наурыз мен 1-сәуір аралығында  әлеуметтік зерттеу жүргізілді. Зерттеу қорытындысы бойынша мына төмендегілер анықталды:

Респонденттердің әлеуметтік – демографиялық сипаттамасы

Сұрақ — жауапқа қатысқандардың 53 пайызы әйел, 47 пайызы еркектер.

Ұлттық өкілдіктері:

Қазақтар — 46,3 %

Өзбектер — 17,8 %

Орыстар — 20,3 %

Кәрістер, татарлар, украиндар — 15,8 %

Әлеуметтік статус:

Жоғарғы сынып оқушылары – 4,5 %

Колледж оқушылары – 8,3 %

Студенттер – 20,3 %

Жұмыссыздар – 7,3 %

Кәсіпкерлер – 5,0 %

Жумысшылар – 8,8 %

Өнеркәсіптік өндіру және көлік жұмысшылары – 11,8 %

Ауыл шаруашылығы саласының жұмысшылары — 4,5 %

Банк және қаржы саласының жұмысшылары — 3,5 %

Қызмет және сауда саласының жұмысшылары — 3,5 %

Білім беру және мәдениет саласының қызметкерлері — 5,3 %

Әскери қызмет, полиция, сот қызметкерлері — 1,8 %

Мемлекеттік қызметкерлер — 6,0 %

Зейнеткерлер — 11,0 %

Үй шаруасындағы әйелдер — 7,0 %

Жалдамалы жұмысшылар — 1,8 %

Сауалнамаға қатысқандардың жас шамасы

16- мен — 25 жас арасы — 35,0 %

26 — мен — 35 жас арасы — 16,0 %

36 — мен — 45 жас арасы — 21,5 %

46 — мен — 55 жас арасы — 15,8 %

56 — мен — 65 жас арасы — 8,3 %

66 — мен — 75 жас арасы — 3,5 %

Қала тұрғындарының діни ұстанымдарының нақты түрлеріне келетін болсақ, сұралғандардың  74,8 %  ислам дінін, 18,3 % православиялық, 1,3 % католиктік, 0,8 % иегова куәгерлері, 0,5 % кришнаидтер, 0,3 % иудаистер, 1,8 % басқа діни нанымдарды (ескі дәстүрдегілер, вайшнавтар, меннониттер) ұстанатын болып шықты, 2,3 % пайызы дінге сенбейтіндер (атеистер). Сонымен, респондентердің саналы түрде діншілдікке ұмтылуы олардың конфессиялық тиесілік жөнінде берілген жауаптарынан анық байқалады.

Түрлі діни нанымдарға көзқарасы жайлы сұрақ респонденттер үшін айтарлықтай қиын болды. Өйткені сауалнамада халықтың түрлі сенім жолын ұстаушылар деңгейін талдау ғана емес, әрбір сенушінің өзге де діндерге деген сабырлылық деңгейін зерттеу мақсаты қойылды.

Жалпы,  талдау нәтижесінде респонденттердің басым көпшілігінің келесі діни нанымдарға сенімділік білдіретіндігін көрсетті: Бұл Ислам — 86,5%, православиялық шіркеу 38,5%.

Мынадай дін тұтынуға қайшылықты көзқарастар білдірілді:

Адвентистер шіркеуі 33,8%,  иегова куәгерлері 53,0%, иудаизм — 40,5%, басқа діндер — 15%.

Мынадай діни нанымдарға бейтараптық білдірілді:

 Католик шіркеуі — 42,0%, баптистер — 39,5%, буддизм- 36,5%.

Алғашқы рет естідім деген жауапқа берілген пайыздық көрсеткіш: адвентистер  шіркеуі — 27,5, иудаизм- 10,8% болды.

Діншілдік ережелері жайлы респонденттердің көзқарастары төмендегіше бөлінді:

 (Егер) Респондентердің 34,5% пайызы дін қағидаларын орындап жүргендігін айтатын болса, 19,5% пайызы оны күнделікті өмірде орындап жүргендігін, сондай-ақ, 15,8% пайызы мешіт (шіркеулерге) үнемі қатысып, сенімін күшейтіп жүретіндігін білдірген.

Сұрау салынған респонденттердің 12 % пайызы діни парыздарды қатаң түрде орындауды мүмкін емес, осыған байланысты діни шарттарды кей уақыттарда ғана орындау қазіргі заман адамына тән деп есептейді. Олармен қатысқандардың 13,8% пайызы өздерінің діни шарттарды кейде орындап, кейде  орындай алмай жүргендігімен келіседі. Ал респонденттердің 4,5% пайызы өздерінің атеистік көзқараста екендігін білдірген.

Респонденттердің өміріндегі діннің рөлі деген сұраққа әр түрлі жауаптар алынды, 38,0 % пайызы  діни сенімді өз өмірінің бір бөлшегі ретінде  санайтын болса, 21,0 % дін жолын белсенді ұстанушылар болып табылады, 27,5 % пайызы ғибадат етуге уақыт таппайтындығын айтса, 7,5 % пайызы  дінге қатысты көзқарасының бейтарап екендігін білдірген. Мұндай өзіндік «космополитизм» қоғамдағы діннің тарихы мен қазіргі жағдайының терең мағлұмат алуға ие еместігін көрсетеді. Қатысушылардың 5,5 % пайызы жауап беруге қиналатындығын жеткізсе, 0,5 % өзінің саналы түрде қарсылығын білдірді.

Дінге ену процестері респонденттер үшін бірқатар күрделілікті туындатты, олардың қоғамдағы жағдайы өзін өзі әлеуметтік идентификациялаумен белгіленді. Сұралған респонденттердің жартысынан көбі, яғни, 54,0 % діншілдікті туылғаннан ұстанатындығын білдірді, яки діни сананы отбасындағы сабақтастық, әлеуметтік қалыптылық ретінде бағалайды. Сұралған респондентердің  32 % пайызының дінді кәмелеттік жасына толғаннан кейін ұстанғандығы белгілі болды. Қазақстандық қоғамда діни сананың дәстүрлі екендігі есепке алына отырып, ал оның адам психологиясына кірігуі, әсіресе XX ғасырдың 90-жылдарынан бүгінгі күнге дейінгі діни санаға енетіндігі, сәбилік кезеңдерден бастау алатындығы қызықты жайт. 16 — 18 жас аралығындағы респонденттердің дінді ұстанатындықтарына бір жылдай ғана болған — бұл сауалнамаға қатысушылардың 7,5 % құрайды. Респоденттердің 4,0 % принципиалды атеистік бағытты ұстанса, 0,8 % пайызы дінге сенбеушіліктен  атеистікке өткен, ал 1,8 % басқа дінге өту шешіміне тоқтаған.

Сұралғандардың 61% көбі ғибадатты  өмірдегі принцип ретінде қарастырады. 20,5 % ғибадат жасауды міндетті деп есептемейді, ал 18 % ғибадатқа қатыса алмайтындығын білдірген.

 Ғибадатты жиі орындау жағынан келесі нәтижелер белгілі болды:

29,8 % күнделікті ғибадат етеді, 19,3 % аптасына бір рет, 4,5 % айына бір рет, 3,3 %  жарты жылда бір рет, 2,5 % жарты жылда бір реттен кем, 1,8 % арнайы ғибадат етпейді, 11,3 % жауап беруге қиналады. Әрине, бұл респонденттер үшін сұрақтар алғаш рет қойылған, оларға мұның алдында діни сана жайында сұраулар жүргізілмеген, сондықтан жауап бере алмағандардың саны 10 % көп болып отыр.

Діни шаттарды толыққанды ұстау респондентерді діннің құпиялары және ережелеріне бейімдеу, яғни діни теңестіру процесі болып табылады. 33,0 % діни ұстанымдарды орындауға әрекет етушілер болса, 24,3 % шарттылықты нақты орындайды. 17,3 %  дінге соншалықты мән бермейтін болса, 9,5 % мүлде орындамайды. Сонымен, сұралғандардың 57 % ораза ұстау принциптеріне белсенді  қатысады.

 Адамдар арасында діншілдік қағидаттарымен қатар  рухани сана сезімінің өзара байланысын сақтау жөніндегі сұраққа 44,0% қолдайтындығын  білдірген, сондай-ақ 31,5 % тек ережелермен ғана шектеліп қоймай, рухани ағарту жұмыстарын жүргізу — діндарлардың шынайы борышы деп санайды. 8,8 % ораза ұстаудың рухани даму үшін ғана  емес, ағзаның медициналық тазаруы үшін де ұстанатындығын алға тартады,  яғни бұлар діни дәстүрдің мағынасын жете түсіне бермейді. Бұл қағидаттың дін жолын ұстанатындарға сәйкес келмейтіндігінің дәлелі.

     15,5 % жауап беруге қиналатындығын білдірді.

Негізгі діни ережелер бойынша сұрақтарға мына көрсеткіштер дәлел:

    37,3 % —  өзінің сенім — нанымының  басты қағидаттарын хабардар;  

    27,8 % —  басты қағидаттарын ғана біледі;       

    22,0 % — бірнеше қағидаттарын біледі.

   Барлығы 87,1 % респонденттер өз сенім — нанымдарының бастапқы діни қағидаттарынан хабардар, яғни, тұрғындардың діни рухани ой — санасы жоғары деңгейде. Сонымен бірге, 8,5 %- хабардар емес, бірақ терең оқылатын діншілдік қағидаттарына  қызығушылық білдіреді. 4,5 % — дінге сенбейтіндер.

  Діни әдет — ғұрып үлгілерінің орындалуын сараптау жөніндегі сұраққа түрлі нұсқалар белгіленді:

 43,3 % — әрдайым ұстанбайды, бірақ дінін сыйлайды;         

 28,5 % — басты қағидаттарын  ұстанады;

 22,0 %- діни іс-шараларға белсенді қатысушылар;

 6,3% — қатыспайды, бірақ діншіл адамдар болып табылады.

  Басты бірқатар респонденттердің пікірлері  мына кезекті діни сенімдерді ұстанудың мынадай үлгілерін көрсетеді:

1. белсенді ұстанушылар;
2. ұстанушылар;
3. ұстанбайтындар, бірақ дінге сенушілер.

   Ақпарлардың  негізгі кемшілігі, өзекті сұрақтарға діни — танымдық тұрғыдан пікірін, діннің қазіргі қоғамдағы рөлін ұйымдастыру, дінді ұлттық тиесіліктерімен сәйкестендіру, дінбасыларының өте жағымсыз факторы және кемшіліктері болып табылады.

  5 8% пайыз сұралған респондентердің көпшілігі діни — дәстүрлерді отбасы ортасында ұстануды қолдайды.

         Діни сенім  бостандығын қолдау  немесе қолдамау қағидаттары 35,0 % респонденттер, ал сұралған респонденттердің 6,5 % діни дәстүрді қолдауға құлықсыздық танытқан.

    Қызықты жауаптар респонденттердің, діни сана — сезімі деңгейінің   әлеуметтік ортадағы  қандай да бір құрамы ретінде отбасы, туыстар, достар, қызметкерлерді атауға болады.      

Әлеуметтік ортадағы діни нанымдар

Отбасы —  айырықша бір сенімде (88,8 %),

Ортақ сенімдегі туыстар (73,3 %), әртүрлі сенімдегілер (26,3 %)

Түрлі сенімдегі достар (67,5 %), ортақ сенімдегі 30,3 %

Түрлі сенімдегі қызметкерлер (68,8%), ортақ сенімдегілер (22,5%).

 Дін мәселелеріндегі негізгі әдебиеттердің рейтингі:

1. 44,0 % — құран оқуды, библияны, көне кітаптарды, т.б  басты дін әдебиеттер ді оқуды;
2. 20,3 % — дінге қатысты барлық әдебиеттерді;
3. 9,0 % — газет-журналдардағы кезеңдік діни- нанымдар жөніндегі баптар  мен сұрақтар;
4. 7,8% — үн парақтарды оқу, дін қайраткерлерінің үндеуі;
5. дін мекемелерінің интернет- сайттарына бару 7,5% — дін тақырыбынан хабардар емес;

      Жүргізілген рейтинг діннің өзекті мәселелерін, қазіргі кездегі проблемалар бойынша қоғамдық қызығушылықтың жоғарғы деңгейін көрсетіп берді.

Діни ақпараттарды алу көздері 

1. 28,0 % — Рухани әдебиеттерді оқу
2. 23,3 % — Тәжірбиелі дінбасылар, қарт адамдардың кеңестері
3. 21,0 % — Теледидар
4. 9,5 % — Дінбасылармен пікір алмасу
5. 8,0 % — Кездейсоқ жолсеріктер
6. 3,5 % — Радиоқабылдағыштар
7. 2,5 % — Рухани жиындар
8. 2,5 % — Діни тақырыптағы диспуттарға қатысу
9. 0,8 % — Діни мекемелердегі курстарға қатысу

  Дін ұстанымын бағалау төмендегідей болды:

35,8 % — ұстанушылар

24,8 % — белсенді ізбасарлары

16,0 % — діннің нормаларына сай салттарды орындаушылар

3,5 % — атейстер

3,0 % — дінге жаңадан бет бұрғандар

2,3 % — басқа дінге өткендер

  Құран  қағидаттары бойынша  өзге дінді  ұстанушылар немесе жолдан тайғандармен  күрес туралы пікірлер төмендегідей болды:

30 % қолдайды, 15,5 % аздап келіседі, 27,8 % пайызы құранда мұндай қағидаттар жоқ деп санайды, 26,8 % жауап беруге қиналады. Құранның негіздерін түрлі деңгейде талдау көбіне қате түсініктер тудырады, бұл қоғамға қауіпті фактор болып есептеледі, азаматтарды ұлттық және діни топтарға жіктелуге әкеліп соқтырады.

          Экстремистік ұйымдардың елді исламдық мемлекетке айналдыру туралы таратып жүрген үнпарақтарын қалай бағалайсыз? деген сұраққа респонденттердің 33,0 % бұл процестердің алдын алу керектігін, жастармен және түрлі әлеуметтік салалар бойынша жұмыстар жүргізу керектігін айтса, 12,5 % мұндай көріністердің мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне өте қауіпті екендігін білдірді. Сондай — ақ, 45,5 % бұл көріністі жағымсыз деп бағалаған. 23,5 % мұндай көріністерге барлық адамдар жауапкершілікпен қарамайтындығын торығушылықпен айтады. 6,3 % жастар мұндай мәселелерге аса мән бермейтіндігін білдірсе, 14,0 % жауап беруге қиналды. 5,3 % мұсылман емес, өзге дін өкілдерімен күресу керек деп есептейді.

    Әлеуметтік зерттеулерге облыста тұратын барлық ұлт өкілдерінің қатысқандығын есепке ала отырып, орын алып тұрған мұндай өзекті мәселелердің қоғам үшін, әсіресе жастар үшін қауіпті, теріс фактор екендігін білуге болады.

  Соңғы кездерде көбінесе мазмұны сапасыз миссионерлік әдебиеттердің таралуы орын алуда. Мұндай әдебиет, қоғамыздың ерекше мінезіне бейімделіп құрастырылған. Адам санасына кері әсерін тигізетін мұндай әдебиеттерге  шетелдерден  қоныс аударып келген оралмандардың бейім екендігін көрсетеді. Оралмандардың қазақстандық қоғамда әлеуметтік теңестіру  процестерінен өтіп жатқаны белгілі.

     Қазіргі жастарды адамгершілік және өнегелік тұрғыдан тәрбиелеу мәселесіне келер болсақ, қатысушылардың 21,0 % рухани әдебиеттерді оқу керек деп есептейді, 20,8 % сенім мәселесінде тәжірбиелі дін адамдары, қариялардың насихаттары, адамның сенім тұрғысынан позицияларын анықтауға септігін тигізеді деп сенеді. 19,0 % бүгінгі қоғамда адамгершілік пен құлықты адамдардың жеке тұлғасы  белгілейді деп есептесе, респонденттердің 15,0 % пікір — сайыстар мен диспуттарға қатысу,  рухани лидерлермен кездесулерді жиі өткізу керек деген стратегияны  алға тартады. 15,1 % рухани жиындарға қатысуды, дінбасылардың рухани  нағыз үнін тыңдауға болатын жиындарға жиі бару қажеттігін айтады. 2,3 % мемлекет және дін қайраткерлерінің өзара бірлесіп атқарған іс-шаралары — экуменизм, яғни қоғамда төзімділікті арттыру — белсенді фактор болады деп есептейді.

Социологиялық зерттеулер нәтижелері бойынша

негізгі қорытындылар.

1. Қазіргі Қазақстанда діни сенімдерді күшейтудің негізгі факторларының бірі діншілдікті көтеру, қоғамда орын алған рухсыздықтың алдын алу, санадағы тоқырауды жеңу үшін алға ұмтылу.
2. Социологиялық зерттеулер облыстағы түрлі сенім — нанымдағы діндарлардың мынадай бірнеше мінездемелерін ашып көрсетті: дінге сенушілер «жасарған», көпшілігі білімді, әлеуметтік енжарлық пен саяси бойкүйездіктен арылып, қазіргі таңдағы білім мен техниканы, соңғы ақпараттық құралдарды пайдаланып, өз білімдерін жетілдіруге тырысады. Діндар адамдардың бірқатары дінді  салт-дәстүрмен, тарихи түп-тамырмен байланыстырады.
3. Зерттеулердің бірден бір қорытындыларын, діннің маңызы мен рөлін оған қатысушы діндарлардың  санымен ғана анықтауға, өлшеуге болмайды.
4. Дінге сенбейтіндердің көпшілігі дінді жалпыұлттық өнегелі тірек ретінде қарастырады, оны әлеуметтік бедел ретінде қабылдайды, олардың санасында дін ұлттық дәстүрмен сәйкестендіріледі.
5. Тұрғын халықтың діни сенімдерінің өсуі, сонымен бірге қазіргі дін қызметкерлерінің санасында электикалық қайшылық процестер орын алуда.
6. Исламда, дінді үйрету мен ағарту үшін арнайы әдістердің аз екендігі байқалады, дегенмен (діни оқу орындарынан тыс) талдау жұмыстары көрсеткендей, сауалнама барысында ислам дінін тұтынатын респонденттердің едәуір көп шоғырланғандығын көрсетеді.
7. Қоғамның санасында елде жасалынып жатқан конфессиялық ұйымдардың беделінің бірден өсуі, діни — саяси қозғалыстардың пайда болуы, дінге селсоқ қарайтындардың дінге ұмтылуы. Екінші жағынан дінді мәдениеттің элементі ретінде түсіну процесі басым.
8. Діндарлардың бір бөлігінде діни дүниетанымы, әсіресе өзіндік «сәнге» еруі, сырт көзге көріну діндарлығы, белгісіздік пен мазмұнсыздығымен ерекшеленеді.
9. Кейбір респонденттер өзін діндар деп есептемейді, сонымен қатар, басқа да жауаптарында өздерінің белігілі бір дінге, көбінесе дәстүрлі дінге тиесілігін көрсетеді. Мұндай көрініс олардың «исламды» немесе «православияны» ұлттық өмір салтымен, мәдениет пен өркениет түрімен теңестіруі деуге болады.
10. Қоғамда орын алған ой- саналық қысым,  халықтың сол мұраттары мен құндылықтарынан бас тартуға мүмкіндігі болмай,  қаншалықты тұтас жүйені,  құндылықтарды, зайырлы мінез түсінігін халықтың қабылдауы, еліктеуі, үміттендіру шарттарының көпшілігі   өз үміттерін  дәстүрлі діни мекемелермен байланыстырып, олардың күшін  біріктіріп, сәйкестендіруі арқылы патриоттық рухта  тәрбиелеуді мақсат қояды.                
11. Әртүрлі діни ағымдардың, оның ішінде жаңа ағымдарға табынушылардың қозғалысы, түрлі пікірлері, таралуы мен басым жақтары қазақстандыққоғамның бір мезгілдегі қолдауы мен төзімділіктің тенденциялары болып табылады.

Діннің іс-әрекетінің жағымды жақтары.

1.Дін әлеуметтік сезімдерге ықпалды 

2. Көпұлтты қоғамда әлеуметтік ынтымақтастықты насихаттап, бекіту.

 Діншілдіктің жағымсыз факторлары. 

1. Үлкендер мен балалар және жастардың наным — сенім жағынан бөлінуі
2. Түрлі секталардың қоғамнан салттық — әлеуметтік тұйықтануы, оқшаулануы
3. Балаларды, жеке тұлға ретінде қалыптаспаған жас жеткіншектерді күштеп отырғызу
4. Діншілдіктің рухани мәдениет пен идеологияға айналуы
5. Діншіл фанат экстремистердің «Барлық адамдардың бір дінде болуы» деген қағидамен қоғамымызға енуі

Қорытынды.

          Қорыта айта бірінші бөлімде классикалық және ресейлік ғалымдарының діни интеграция және діннің әлеуметтік өзгеруі жайлы толық айтып өткен. Э.Дюргейм, М.Вебер, Б.Малиновский, К.Маркс және тағы басқада ғалымдар дінді жан-жағынан талдап зерттеген.

          Дюргейм діннің қоғамдық интеграциясын социологиялық теорияны жасаудағы басты еңбегі «Діни өмірдің элементті факторларынан» ол діннің  пайда болуы мен дамуының эволюциялық теориясын жасайды. Дюргеймнің еңбегін сыни бағалағандардың бірі Малиновский болды. Малиновский Дюргеймнің қоғам тұрақтылығын сақтау мәселесі өз мақсатына жетпеді.

          Малиновскийдің ойынша адам қажеттілігі және талпыныстары қоғамдағы тепе-теңдік сақтауға мүмкіндік беретін тәсілдірмен қанғаттандырылып отыруы керек  дейді. Д.Хоманста Малиновский мен Рэдклифф-Брауынның теориларын салыстыра келіп, олардың бір-бірін жоққа шығармайды, қайта бірін-бірі толықтырады дейді. Осылайша, интеграция ұғымы Парсонсқа жүйенің тұрақтылығы, тәртіп мәселесі ұғымдармен байланысты. Парсонсқа сәйкес дін ұйымындағы маңыздысы мәдени элемент болып табылады.

Классикалық функционализмге жақын Никлас Луманның дін теориясын мына түрде қарастыруға болады: жүйе барлық уақытта мүмкін әрекеттердің шектелуін, редукциясын білдіреді, яғни, «қиындықтар редукциясының қайсыбір» оңтайлануы. Сонымен қоса М. Вебер да осы функционализм көзқарасынан тұрақтылық негізін емес, әлеуметтік өзгеріс факторын түсінуге тырысады. Вебер өзінің діни концепциясында Парсонстың тұжырымдамаларын қолданған.

Ал екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы діни экстремиз мен діни ахуал, оның ұлттық дүниетанымына әсері және қазақ жерінде исламның таралуы жайлы талқыланған

Қазіргі Қазақстандағы діни экстремизмнің негізгі проблемалары олардың заңсыз өз істерін жүргізу болып отыр.

Қазір алматының өзінде ғана 42 конфессия, 275 діни бірлестік жұмыс істейді. Ал бүкіл Қазақстан бойынша 3340 діни бірлестік бар екен. 1991 жылдары  бұл сан он еседей аз еді. Бұлардың үгіт-насихат құралы да, материалдық-техникалық базалары да мықты.

Діни экстремизм төңірегінде жазылған зерттеулерді қорытындылай келе, оның пайда болуы мен бой көрсетулеріне басты себепкер болатын факторлар төмендегідей:

• халықтың әлеуметтік жағдайының нашарлауы;
• елде діни сенім мәселесінің дұрыс жолға қойылмауы.
• өзін тіркеуге талап қылған діни ұйымдар мен кофессиялардың құжаттары мен олар жөніндегі мәліметтердің мұқиятта тыңғылықты зерттелмеуі;
• діни «оппозиция» немесе «оқыс» ойдағы діни ұйымдардың болуы және олармен жан-жақты жұмыстардың жүргізілуі;
• ішкі саясатта діни немесе этникалық азшылыққа үкімет тарапынан қысымшылық көрсетілуі;
• елдің болашағы айқындайтын белгілі бр идеология мен стратегиялық бағдардың болмауы;

Әрине бұл келтірілген факторлар діни экстремизмнің бой көрсетуінің толық бет пердесін ашып береді.

Сонымен қоса өзімнің қосқан үлесім  Оңтүстік Қазақстандағы «Діншілдік дүниетанымының деңгейі» тақырыбында зерттеу жүргіздім. Ондв барлық Шымкент қаласындағы діни проблемалар анықталды.      

Әлеуметтік зерттеу қорытындылары бойынша ұсыныстар

1. Облыстық деңгейде конфессияаралық үндестік бойынша дінбасылардың қатысуымен іс-шараларға бастамашылық ету;
2. Облыс орталығындағы жастарды рухани ағарту жағын қарастыру;
3. Облыстағы жастар арасында діни төзімділік тақырыбында ең үздік іс-шаралар жариялау. Сонымен қатар, пікір сайыстар ұйымдастыру;
4. Жергілікті БАҚ-тарда діни төзімділік тақырыбында ақпараттық айдарлар ұйымдастыру.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.В.И. Гараджа. Социология религии: Учебник для вуза. –М.,1996.

2.В.И. Гараджа. Религиеведение. М., 1995. 2-е изд.

3.Б.С. Ерасов. Социальная культурология. М., 1994. Ч. І-ІІ.

4.Р. Арон. Этапы развития социологической мысли. М., 1993.

5.Белл Д. Культурные противоречия капитализма // Религия и общество. Ч. ІІ.

6.Белла Р. Социология религии // Американская социология. Перспективы, проблемы, методы; под ред. Т. Парсонса. М., 1972.

7.Малиновский Б. Магия, наука и религия// Магический кристал. М., 1982.

8.www.google.kz.

9.Жақсыбай С. Тұрапбайұлы А. «Қазақстан діндер арасындағы татулықтың үлгісін көрсете алады». // Егемен Қазақстан 2007ж. 19 қырқүйек.

10.Мекежанов.Б.У. «Діни экстермизм құбылысының мәні және оның зерттелуі»/ ҚазҰУ Хабаршысы. Саясаттану. Философия. Мәдениеттану сериясы №1 (23) 2005.

11. Иірқамшылаған Иеһова иек астына келді // Жас Қазақ №34(86) 1.09.2006.

12.Бесбоғда А. «Секталар қашанғы секеңдей береді?»// Заң газеті 2008 30.04

13.Энциклопедия «Ислам»/ Бас редакторы Р.Нұрғалиев. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы. 2001 321-б.

14.Токарев С.А. Религия в истории народов мира. М., 1964

15.Көбеева О. Дінтану негіздері. Алматы 1998.

16.Вебер М. Социология религии (типы религиозных сообщества) // Работы М.Вебера по социологии религии и идеологии. – Москва ИНИОН РАН 1985.

17.Вебер М. Хозяйственная этика мировых религии. Введение //Работы М.Вебера по социологии религии и идеологии. Москва ИНИОН РАН 1985 С.40-75.

18.Н.Өсеров, Ж.Естаев. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. Алматы, Қазақстан. 1992. 149-беттік. 135-149 б.

19.Вебер М. Протестанская этика и дух капитализма // Избр.произв. – Москва 1990.

20.Қ.М.Борбасов «Ұлттық дүниетанымның қалыптасуындағы діннің рөлі»/ ҚазҰУ Хабаршы. Философия, Мәдениеттану, Саясаттану сериялары №2(28) 2007.

21.Арестов В.И. Религиозный экстремизм. – Харковь: Вища школа. 1987.-С-4.

22.Коровиков А.В. Исламскай экстремизм в арабских странах. – М., Наука. Главная редакция восточной литературы. 1990. – 170,70.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сілтемелер

1-2. Парсонс Т. Общий обзор // Американская социология.                                          М., 1972. с.      364. 

3.Luhman N7 Fuhktion der Religion Frankfurt. a/M:, 1977.

4. Парсонс Т. Общий обзор // Американская социология. С. 376.
5. Белла Р. Социология религии // Американская социология. Перспективы, проблемы, методы. – М., 1972. – С.265-281.
6. Белл Д. Культурные противоречия капитализма // Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии / Сост. В.И.Гараджа, Е.Д.Руткевич. –М., 1996. С.699-703.
7. Вебер М. Протестанская этика и «дух капитализма» // Избр. Призв. – М. 1990.
8. Бұлұтай М. Дала мен қала- Ақпан. -2005.№5.
9. Борбасов С. Қазақстандағы ұлттық процестер және ұлт саясаты. – Семей 1995ж.
10. Орынбеков м. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. – Алматы 1996.
11. шүлембаев Қ. Адамгершіліктің қайнар бұлағы тек дінде ме? // Ақиқат. – 1996. — №5
12. Ғарифолла Е. Сана болмысы. – 1 кітап – алматы 1994.
13. Борбасов с. Абай тәлімі және ұлттық мәдениет // Ақиқат – 1995. — №1.
14. Орынбеков М. Духовные основы консолдации казахов. – Алматы. 2001.
15. Ғарифолла Е. Сана болмысы. -2 кітпа – Алматы 1994-54б.
16. Сапар Али Бейбіт, Мұхаммед-Канафия Борбасов. Казахстан: религии и межконфессиональные отношения // Центральная Азия и Кавказ. – 2002. — №2.
17. В.Курганская. Новые тенденции в духовной жизни казахстанского общество // Центральная Азия и кавказ. – 2002. №3.