Анықтамалар, белгілер және қысқартулар

г – грамм

кг – килограмм

мг/кг – миллиграмм килограмға

см – сантиметр

мм – миллиметр

% — пайыз

⁰С – градус Цельсий бойынша

ж., жж. – жыл, жылдар

а/ш – ауылшаруашылығы

Синклинорий— жалпылама құрылысы синклиндік пішінге сәйкес келетін, ұсақ қатпарлардың күрделі жүйесінен тұратын біршама ірі тектоникалық құрылым

Антиклинорий — геосинклиндер жүйесінің әр түрлі қатпарлы бірлестіктер қалыптастырып көтерілуі нәтижесінде түзілетін, қүрылысы өте күрделі, ауқымы біршама ірі (жүздеген км-ге созылады), жалпы пішіні антиклинді болып келетін тектоникалық қүрылым атауы.

Антеклиза — платформа ауқымындағы ірі (ауданы 100 км²-ден астам) тектоникалық көтерілме құрылым

Синеклиза — антиклизаға қарама-қарсы орналасатын платформаның кең көлемді ойысы.

Мазмұны

Кіріспе	8
1 Есіл өзен бассейнінің табиғи экологиялық жағдайының жалпы сипаттамасы	11
1.1Географиялық орналасуы және рельеф	11
1.2 Геологиялық құрылым	11
2 Қазақстан Республикасы аймағындағы Есіл өзені торабының су шаруашылықтың экологиялық жағдайы	13
2.1 Есіл өзенінің суын пайдалану	13
2.1.1 Ауыз сумен қамту	15
2.1.2 Лас суды әкету.	19
2.1. 3 Өндірісті сумен жабдықтау	25
2.1. 4 Жылу энергетикасы	25
3. Есіл торабындағы су қорғаудың қазіргі жағдайы	30
3.1 Су объектілерін қорғау	30
3.1.1 Есіл ТСБ орнында жүргізілетін іс-шаралар	30
3.1.2 Жобалық өңдеулер	31
3.2 Өзендегі лас суларға бақылау қызметін ұйымдастыру	38
3.2.1 Мемлекеттік бақылау	38
4. Есіл өзенінің су қорғау аймақтары мен жолақтары	42
4.1 Су қорғау аймағы мен жолақтарының өлшемін анықтаудың әдістемелік негізін өңдеу	43
4.1.1 Су қорғау аймағы	46
4.1.2 Су қорғау жолақтары	46
4.1.3 Жер үстін сумен жабдықтау көздерінің санитарлы қорғау аймағы	47
4.2 Есіл өзенінің су қорғау шекарасын анықтау	48
4.3 Есіл өзенінің су қорғау аймағының жолақтарының шекарасын анықтау	50
4.3.1 Су сақтағыштара үшін жағалаудағы су қорғау жолақтарының шекарасын анықтау	50
4.3.2 Астана қаласы ауданының Есіл өзені жағалауындағы су қорғау жолағының шекарасын анықтау	51
4.4 Су қорғау аймақтары мен жолақтарын ұйымдастыру шаралары	51
4.5 Өзен экологиялық жағдайының су қорғау аймақтарын құру әсерін бағалау	53
5. Су қорғау белгілеріне сипаттама	55
5.1 Су қорғау белгілерінің тораптары	55
5.2.1 «Су қорғау аймағының жағалау жолағының» белгісі	55
5.2.2 Санитарлы қорғау аймағының белгісі	56
6. Су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобасы	57
6.1 Пайдалану шаралары	57
Қорытынды	60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі	61

КІРІСПЕ

Биосферадағы тіршілік иелерінің бәрі де табиғаттағы ен асыл да бағалы зат – судың қатынасыуымен өтіп отырады. Су барлық тірі ағзалардың құрамдас бөлігі бола отырып, тұрмыста алуан түрлі үрдістерге қатысады.

Су қорғау аймағы өзен, көл, су қойма және тағы басқа жер беті су көздер акваториясына қосылатын ауданға арнайы шаруашылық режим немесе басқа қызмет түрлері белгіленеді. Соған байланысты су қорғау аймағы бөлінеді. Ені 20-ден кем емес бұл аймақ су нысанына және су шаруашылық құралымына шектеулі шаруашылық қызмет режимі орнатылады.

Су қорғау аумағындағы арнайы режимді сақтау табиғатты қорғау кешенінің құрама бөлігі су нысанының және жағалық аймағының абаттану жағдайы гидрологиялық, гидрохимиялық, гидробиологиялық, санитарлық және экологиялық шараларын жақсартады. Сонымен қатар су қорғау аймағы және жолақтары Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысы 19.03.04 ж. №451 шараларының бірі «республика аумағындағы апат жағдайларынын алдын алу шаралары» су қорғау аймақтарында нысандар тұрғызуға тыйым салу салалары [1].

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының облыстарының қатарында өзендерге су қорғау аймағы және жолақтары, бірақ бұл қаулы есепке алмайды:

-су жайылу шекаралары;

-бассейннің физико-географиялық жағдайлары;

-бар елді мекен және инфражүйе.

Су қорғау аймақтарының және жолақтарының нақты өлшем құру үшін әр өзенге сәйкес жобалық жұмыстар өткізу қажет.

Су қорғау аймақтарын және жолақтарын құру келесі қызметтерді бақылауға мүмкіндік береді:

судың сапасын жақсарту;
су тасқындарынан қорғау;
ағынды қорғау

Су қорғау аймақтарын және жолақтарын құру Есіл өзені бассейнінің физико-географиялық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін пайдаланып қарастырыды.

Судың сапасын жақсарту. «Есіл өзен бассейні Қазақстан Республикасы территориясының 245 мың км. (215 мың км.) алып жатыр. Елді-мекен 1.9 млн. адамнан құралған, олардың 1.09 млн. (57%)-қала тұрғындары. Бұл су ресурстарымен аз қамтамсыз етілген бассейндердің бірі. Су қоры 5.34 км құрайды. Су қорының көп бөлігі көлдерде шоғырланған-55%, өзен ағыны 34% құрайды, су қоймаларда 7% шоғырланған. Қазақстан бойынша жер асты суларының қоры-0.19 км(Балқаш-Алакөл бассейнінің қорынан 30 еседей кем) және бассейндегі су балансының барлығы 4% құрайды[2].

Есіл өзенінің негізгі су артериясы болып солтүстік Көкшетау биіктігінен, ал оңтүстігінде-Ұлытау тау беткейінен бастау алатын бірнеше ірі салалары бар. Қарағанды облысында (Қазақстан солтүстік қиыры). Оның ұзындығы 2450 км. құрайды, сонымен қатар 1717 км. Қазақстан аумағының Ақмола және солтүстік Қазақстан облыстарының аймақтарында созылып жатыр. Колутон, Жабай, Терісаққан, Акан-Бурлук және Иман-БурлукД өзендері сулылығы және тармақтарының созылуымен ең маңызды болып келеді.

Өзен бассейндерінің ерекшеліктері ағысты бөлістіру жыл мезгілінде ғана емес, сонымен қатар жылдарда да бірқалыпсызболып табылады. Әр жылда су шығыны жүз рет өзгеруі мүмкін, бұл осы өзендердің ресурстарын шаруашылық пайдалануын біршама қиындатады. Сол себептен ылғи да су тапшылығы болып тұрады, бұл суды ластаушы заттар санының күрт көтерілуіне, су сапасының төмендеуіне әкеліп соғады.

Бассейн шектерінде 2.2 км су қалыптасады, оның 0.5 км сүзілу және булану есебінен жоғалады, ал 0.8 км санитарлық, табиғатты қорғау және реттелмеген арынды ұсынады.

Су тасқынынан қорғау. Су тасқыны ең жиі және зиянды табиғи апат болып табылады. Олар тікелей және жанама түрде зиян келтіреді. Бірінші кезекте-бұл нысандардың қирауы, адамдардың қаза болуы, үй жануарлары мен ауыл шаруашылық дақылдарының егісі, ландшафтың бұзылуы. Екіншіден осы апатқа байланысты өндірістің тоқтауы, көлік қатынасының бұзылуы, ортаның, оның ішінде судың ластануы, эпидемияның пайда болуы және тағы басқалар.

Есіл өзені бассейнінде су тасқынының басты себебі қатты және ұзақ жауын, қар қабатының қарқынды еруі, су қоймаларының бұзылуы, өзендегі мұздың қатталуы мен кептелуі.

Қазақстанда су тасқынының 70% көктемгі су толуына, 30% жаңбыр жауға және 10% басқа себептерге байланысты болады.

Су тасқынының жойқын күшінен толық қорғау мәселесі Қазақстанда әлі күнге шешімін таппай отыр. Осыған байланысты республика деңгейінде су тасқынынан қорғау бойынша ұзақ мерзімді бағдарлама жасау, сонымен қатар су басу аймақтар үшін тәуекелдік картасы мен қауіпсіздік құрылыстың жаңа нормативін жасау ең актуальді мәселе болып отыр. Бұл мәселелерді шешу су басу процестерінің космостық мониторинг құжаттарына және олардың потенциалдық сценарийлерінің ГИС-технологиясы негізінде негізделуі тиіс. Бұл әдістемелік жол алдағы уақытта су тасқынына байланысты үлкен шығындарды болдырмауға мүмкіндік жасайды. Мысалы Астана қаласында Есіл өзенінің сол жақ жағалауында нысандар салынып жатыр. Алдын ала жүргізілген гидрологиялық есептеулер бұл аймақта аз қайталанатын судың өте жоғары деңгейі болуы мүмкін.

Солтүстік және Орталық Қазақстанда ауыз су мәселесі ең актуалды болып табылады. Минералды жер асты сулары мен мұздақтардың болмауы, көлдердегі сулардың аздығы халық үшін өзен суын ауыз судың жалғыз ғана көзі етеді. Егер Ақмола облысында Есіл өзенінен басқа бірнеше орта және кіші өзендер болса, Солтүстік Қазақстан облысы үшін Есіл өзені ауыз су үшін жалғыз ғана су көзі болып табылады. Сондықтан да суды сақтау ең актуальді мәселе болып табылады. Ақмола облысының сумен жабдықтаудағы ең өзекті мәселесі Астана қаласының сумен қамтылуының артуы Ертіс-Қарағанды каналымен Есіл өзеніне су тастау су құбырымен құрылысының құрылысы аяқталды. Вячеслов су қоймасынан қалаға су беретін су құбырының 3 желісі аяқталды. Облыс халқын су құбырымен қамтамасыз ету 70.6%. Облыстың 727 елді мекенінің 311-і орталықтандырылған су құбырымен қамтылған, 361-і жергілікті су көздерінің 55-ісырттан алып келетін суды пайдаланады. Соңғы жылдарда облыста ашық су көздерін пайдаланатын халық үлесі 2-есеге көбейді. Еңбекшілдер (11.8%), Жақсы (57%), Жарқайың (46%), Зеренді (48%) аудандарының халқы жергілікті су көздері мен тасып әкелінетін су пайдаланады[3].

Бұл тақырыптың өзектілігі: Су ресурстарының “мұхит-атмосфера-жер-мұхит” системасындағы айналым процестерінде тамаша бір қасиеті — өздігінен қайта қалпына келу қабілеті. Сондықтан табиғатты қорғаудың аса маңызды міндеттерінің бірі табиғи сулардың осы қасиетін сақтап қалуға барынша мүмкіндік.

Су жетіспеушілігі салдарынан халықаралық жанжал, дау-дамай өріс алуы ықтимал.Бұл жұртшылықты кәдімгідей алаңдатып отыр. Трансшекаралық өзен-көл аумағында отырған елдер арасындағы дау-шар жиі болып тұрады. Демек, болашақ қақтығыстардың негізі салынып жатыр. Сондықтан Есіл өзенінің экологиялық жағдайын білу үшін табиғи — географиялық және климаттық орналасуын зерттеу тақырыптың мақсаты болып табылады

Есіл өзен бассейнінің табиғи экологиялық жағдайының жалпы сипаттамасы

Су тапшылығы төңірегіндегі өткір мәселе өзектілігімен халықаралық қауіпсіздікті тығырыққа тіреді. Су жетіспеушілігі салдарынан халықаралық жанжал, дау-дамай өріс алуы ықтимал.Бұл жұртшылықты кәдімгідей алаңдатып отыр. Трансшекаралық өзен-көл аумағында отырған елдер арасындағы дау-шар жиі болып тұрады. Демек, болашақ қақтығыстардың негізі салынып жатыр.
БҰҰ-ның мәліметі бойынша, халықтың демографиялық өсімі, белгілі бір жерге шоғырлануы, қуат көзіне деген сұраныстың молаюы және жаһандық климаттың өзгеруі ауызсуды тұтынуды ұлғайтты. Сондықтан тек таза, тұщы сумен бірге, жалпы су қорының жетіспеушілігі туды. БҰҰ әр үш жыл сайын әлемдік су қорының жай-күйі туралы баяндама жариялап тұрады. Республикамызда бүгінгі күні 2174 үлкенді-кішілі өзеннен жылына 120 миллиард текше метр су ағады. Бұлар суын 65 оңаша алқаптарға құйып жатады. Мұның ішінде Есіл өзені т.б.

Республика халқының жан басына шақсақ, күніне әр адамға 20 литрден келеді. Бұл өте көп мөлшер. Алайда осының бәрі колда болғанда республикада су мәселесі бүгінгідей алаңдатпас еді. Өйткені дүние жүзінде суға ең бай деген Нью-Иорк қаласының әр тұрғынына бір тәулікте келетін судан үш еседен де асады екен. Ал, көріп жүргеніміз кері құбылыс, себебі, даламыз шөлейт аймаққа жатады. Халқымыздың жан басына тәулігіне 100—120 литрден артық су келмейді (бір техника мұқтажына, тұрмыс қажетін өтеуге, егістікті суландыруға, қалаларды көгалдандыруға және ішуге арналған судың бәрі осы санның ішінде).

Қазіргі дүние жүзілік ғылыми-техникалық прогрес пен адам әрекеті табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып, болашақ ұрпақтың алдына ғаламдық экологиялық проблемаларды тудыруда. Табиғаттың байлығын қажжеттілігімізге жүйелі жаратудың орнына, кейінгі жылдары оған жаппай үлкен қауіп тудыратын, ядролық, экологиялық, биологиялық қарулардың сыналуы, ормандардың аталуы, аң мен құстардың есепсіз жойылуы, адамның ақыл-ойын аздыратын арақ пен есерткінің таралуы осы экологиялық апаттың көзі болып табылады.

Су қорына аса қауіп-қатер туғызатын ластаушы көздерін топқа бөлеміз:

Физикалық ластану – радиактивті заттар, электрмагнитті толқындар, жылу, шулар және тербелістер.
Химиялық ластану – көміртегі өнімдері, күкірт, көмірсулар, шайынды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.
Биологиялық ластану – ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар, қарапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.
Эстетикалық зиян – табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бүлінуі, өзен, көлдердің жойылуы, т.б.

Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы өндіріс орындарының су қорына тигізетін әсері де молшылық. Ал лас суларды ауыл шаруашылығына пайдаланудыңда зияны өте көп. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарын ластаған сулармен суару, біріншіден олардың шығымдылығы өте төмен, ал екіншіден адам денсаулығына қауіпті болады. Сонымен қатар топырақтың тұздылығы көтеріледі, топыраққа биохимиялық процестердің жүруі төмендейді. Ауылшаруашылық саласы – бұл су қорларының негізгі су көлемін (ауыл шаруашылығының мұқтаждығында 70-90% барлық тұтынылатын суға дейiн қолданылады) пайдаланатын сектор. Бұл жерде су тұтынудың дара салмақтары суармалы егiн шаруашылығына, одан кейін малдың жем-шөбін даярлау үшін жайылымды суландыру, сонымен бiрге жайылма суландыруға және ауыл тұрғындары мен малды сумен қамтуға жұмсалады. Жайылма суландыру негiзiнен, солтүстiк және батыс Қазақстанда көктемгі суды пайдалану арқылы жүзеге асырылады, ол Есiл, Торғай, Тобыл, Жайық, тағы басқа өзендер.

Сулардың ластануы әсіресе балық қорына тікелей зиян келтіреді.

Су ағуы балықтарға келтіретін зияндығы:

Судың қозғалыста болуы. Судың үздіксіз козғалуы, өзен мен теңіздің ұдайы ағуынан және тайыз, тұйық су қоймаларының өзінде де өзіндік ағыстардың болуынан.
Су температурасының өзгергіштігі. Сонымен қатар, жылудың әсерінен су қабаттары төменнен жоғары, жоғарыдан төмен қарай қозғалып тұрады
Газдарды еріту қасиеттері. Судың қозғалысы механикалық фактор ретінде балықтардыд сыртқы пішініне, қанаттарының дамуына, дене жабындыларының сипатына әсерін тигізеді.
Мұз қабатының пайда болуы (судың қатуы).
- Географиялық орналасуы және рельеф

Бассейн үшін оңтүстіктен солтүстікке қарай жалпы төмендеу сипатталады. Бассейннің солтүстік бөлігінде Батыс-Сібір мен Солтүтік Қазақстан жазықтары бассейн территориясының біршама бөлігін Қазақстанның Сарыарқасы алып жатыр.

Солтүстік Қазақстан жазағының орташа 200 км. Есіл өзенінің бойлай созылып жатыр.

Бассейннің көп бөлігін жазық ландшафт алып жатыр. Орман-далалық ландшафтық зона қалыпты-континентальды климатпен сипатталады. Жауын-шашынның орташа мөлшері 300-350 мм, ылғалдылық коэффициенті 0.77-0.56 құрғақшылық жылдардың қайталануы 20-30%.

Ылғалдылық коэффициентінің әртүрлілігіне байланысты екі аймаққа бөлінеді. Қалыпты ылғал аймақ Петропавл қаласынан солтүстікке қарай орналасады, ылғал коэффициенті 0.77-0.63. ландшафты әртүрлі.

Петропавл қаласынан оңға қарай типтік емес ормандала аймағы орналасқан, ылғал коэффициенті 0.63-0.56. Ормандалалық ландшафтық аймақтың жерлері шабындық пен жайылымға пайдаланылады. Далалық ландшафтық аймақ Есіл бассейнінде өзенағысымен жоғары Сергеевка қаласынан басталады. Ландшафтың зоналық түрлері құрғақ және қуаң климаттық жағдайларда қалыптасқан. Жылдық жауын-шашын мөлшері 310-220 мм, ылғалдық коэффициент 0.57-0.27, қуаңшылық жиі болады[3].

Есіл өзенінің бассейні геолого-географиялық және геолого-құрылымдық аудандауға сәйкес Орталық Қазақстанның Солтүстік-шығысында-Ерементау антиклинорийі, Селеті синклинорийі және Ешкіөлмес антиклинорийі; Орталық Қазақстанның шығысында-Теңіз ойпаты және Байқоңыр-Есіл мегасинклинорийі Орталық Қазақстанның Солтүстігінде-Марьев синклинорийі және Қазақстанның Солтүстігінде Омбы синеклизасының Қазақстандық қанаты орналасқан.

Орталық Қазақстанның Солтүстік-шығысы Есіл өзенінің оң жақтағы негізгі саласы Мойылды өзені басынан бастап Астана қаласының Киров елді мекеніне дейінгі аралығын қамтиды. Өзен бассейнінің ені 30-км ден 75-км-ге дейін жайылып жатыр[2].

Ерементау антиклинорийінің Есіл өзені тұсындағы ені 60-75 км батыс жағынан Селеті синклинорийі қосылады.

Селеті синклинорийі оңтүстік бөлігінде ені 30-45 км болатын жіңішке сызықтық құрылым. Есіл өзенінің жоғарғы ағысындағы аймақ пайдалы қазбаларға кедей.

Астана қаласынан оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа қарай Есіл өзенінің аумағында орта және кіші құрылыстық құм мен топырақтың карьерлік орындары бар.

Орталық Қазақстанның Батысы Астана қаласының Есіл жебесіне дейінгі аралықты қамтиды. Бұл жердің негізгі геолого-құрылымдық элементі болып теңіз ойпатының солтүстік бөлігі, сонымен қатар Жарқайнағыш антиклинорийі мен Қалмақкөл синклинорийі.

Келесі сурет1. Совет Өдағы болған кездегі Есіл өзеннің ағу жолы көрсетілген

Теңіз ойпаты солтүстігінде Степняк синклинорийімен және Көкшетау биіктігімен шектеледі.

Қазақстан Республикасы аймағындағы Есіл өзені торабының су шаруашылықтың экологиялық жағдайы
- Есіл өзені суын пайдалану

Есіл өзені Қазақстан Республикасындағы Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарын негізгі сумен жабдықтау көздері болып тадылады. Есілдің суы Астана, Петропавл және де көптеген елді-мекендерді сумен жабдықтауға пайдаланылады. Есіл өзені торабында жалпы шамамен 1000000 адам мекен етеді.

Есіл өзенінің суы

ауыз сумен жабдықтауға;
ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауға;
өндірістік сумен жабдықтауға;
жылу энергетикасына;
балық шаруашылығына пайдаланылады.

1998 жылдан бастап ауыл шаруашылығына су алу төмендеп, ал тұрмыстық және ауыз сумен жабдықтау үлесі өсті. Бұл бір жағынан ауыл шаруашылығындағы дағдарысқа және де жерді суландыру алаңының төмендеуіне байланысты, ал екінші жағынан Астана қаласы халқының күннен –күнге өсуіне де байланысты болып отыр [4].

Өзен көлігі – ішкі су жолдарында қатынайтын көлік түрі. Республика аумағында қазіргі жағдайда кеме қатынауға болатын 7-ге жуық су алабы бар. Қазақстан аумағындағы кеме қатынайтын өзендер тым әркелкі орналасқан. Солтүстікте Есіл өзенінде кеме қатынай алатын су жолдары жоқ.

Экологиялық жағдайы

Жауын-шашын мол жылдары, көктемде қар ерігенде, күзгі көп жауын кезінде судың деңгейі едәуір жоғары көтеріледі, ал құрғақшылық жылдары, қыс пен жаз айларында оның деңгейі төмендеп, тереңдеп кетеді. Грунт суы неғұрлым тайызда жатса, оның көтеріліп-төмендеу мөлшері де соғұрлым көп болады. Тайыз жердегі грунт суының деңгейі бір жыл ішінде 1,5 – 2 метр және одан да көп мөлшерде өзгеріп отыратын болса, тереңдегі сулардың деңгейі тек бірнеше см-ге ғана өзгереді. Су деңгейінің өзгерісіне, жыл маусымдарының ауысуына байланысты бұл сулардың минералдылығы, химиялық құрамы мен температурасы да өзгеріп отырады. Артезиан суы – тереңде (75 – 100 м-ден астам) жатқан шөгінді (құм, құмтас, әктас) тау жыныстарында шоғырланған арынды жер асты суы. Ол өткізбейтін жыныс қабаттарының арасында жатқандықтан, арын күші едәуір болады, бұрғыланған ұңғылар арқылы жоғары көтеріліп (кейде шапшып), Жер бетіне шығады. Артезиан суының қоры, минералдылығы, химиялық құрамы, температурасы ұзақ жылдар бойы пайдалану нәтижесінде ғана өзгерістерге ұшырайды. Жер асты суының негізгі қоры өзен, көл, теңіз суларының және қар мен жауын суларының Жерге сіңуі нәтижесінде қалыптасады. Кестеде Есіл өзеннің гидрографиялық бассейнінің жылдық ағыны көрсетілген.

кесте 2.1

Есіл гидрографиялық бассейнінің қамтамасыздығы бойынша өзендерінің жылдық ағыны

№	Өзен және гидрометриялық бекет аталуы	Су бекетінің №	Сағадан қашықтық, км	Су жинау алабы, мың км²	Жылдық ағын көлемі, км²
					орта жылдық	суы аз жылдар		суы мол жылдар
					орта жылдық	75%	95%	5%
1.	ө.Есіл-жалпы бассейн			155,0	2,23	0,971	0,252	6,08
	ө. Есіл-а.Тургеневка	136	2367	3,24	0,085	0,041	0,015	0,198
	ө.Есіл-а.Волгодоновка	137	2299	5,4	0,20	0,10	0,03	0,48
	ө. Есіл-а.Западное	142	1302	90,0	1,17	0,41	0,08	2,5
	ө. Есіл-а.Сергеевка	145	1079	109,0	1,86	0,76	0,18	4,6
	ө. Есіл-қ.Петропавл	148	877	118,0	2,11	0,88	0,215	5,17
	ө. Есіл-а.Долматова	—		142,0	2,23	0,971	0,252	6,08
	ө.Мойылды-а.Николаевка	151	22	0,47	0,023	0,011	0,004	0,054
	ө.Колутон-а.Колутон	153	44	16,5	0,168	0,046	0,011	0,787
	ө.Жабай-қ.Атбасар	157	16	8,53	0,199	0,104	0,042	0,485
	ө.Терісаққан-а.Гагарина	160	90	11,0	0,15	0,058	0,007	0,49
	ө.АққанБұрлық-а.Григорьевка	162	12	6,52	0,139	0,083	0,014	0,28
	ө.ИманБұрлық-а.Соколовка	166	31	4,07	0,07	0,01	0,002	0,123
2.	ө.Чаглинка-саласы	—		9,2	0,05	0,04	0,004	0,154
	ө.Чаглинка-а.Павловка	133	185	1,75	0,023	0,002	0,001	0,078
3.	Есіл-Ертіс аралығы			16,7	0,2	—	—	—
	ө.Селет-а.Изобильное	129	134	14,6	0,091	0,045	0,06	0,718
	Селет-Есіл бассейнінің қорытындысы			180,9	2,48	1,01	0,26	6,23

Ауыз сумен қамту

Табиғи сулардың құрамына тұщы (жер үсті, жер асты, су түбі және т. б.) және теңіз сулар кіреді. Ауыз сулар алдын ала тазартылған және залалсызданған табиғи (өзен және жер асты) сулардың туындысы болып табылады. Ауыз сумен жабдықтау жалпы су тұтынудың 60%-ын құрайды. Ауыз су қажеттілігінің негізгі көзі болып жер үсті суы саналады (90%). Ауыз су, содан кейін ақаба суларды алудың көздері тұщы (жер асты және жер беті) табиғи сулар болып табылады. Ауыз сулар алдын ала тазарту процесі кезінде, элементтік құрамы өзгермей, тотықтырылған өнімдермен элементарлы хлормен, озонмен немесе фторлы агенттерімен байытылуы мүмкін.

Ауыз су – азық-түлік өнімдерінің өндірісінде пайдалану үшін және (немесе) адамның ауыз су және тұрмыстық қажеттіліктері үшін жарамды және нормативтік талаптарға өңдеуден кейін (тазалау, зарарсыздандыру, құрамына жетпейтін заттарды қосу) немесе табиғи жағдайда өзінің сапасы бойынша жауап беретін су.

Ауыз су сапасының нормативтері (нормативтік талаптар) – ғылыми-іздестіру әдістерімен белгіленген және адамның денсаулығы үшін зиянсыздығы мен оның қауіпсіздігіне кепілдік беретін ауыз судың органикалық қасиеттері мен химиялық және микробиологиялық (биологиялық) құрамының мүмкін көрсеткіштерінің санитарлық ережелермен реттелген жиынтығы.

Елдi сумен қамтамасыз етудiң негізгі мәселері

Сумен жабдықтау су беруді қамтамасыз ету және ауыз су сапасының талаптарына сай емесТұрғындарды сапалы ауыз сумен жабдықтау мәселелерi еліміздің барлық облыстары және қалалары, Астананы қоса қамтиды. Республика бойынша орташа қала халқының 70-75% су құбырлары суымен, 15-18 % — орталықтандырылған су бастауларының суымен, қалған бөлiгi ашық суаттардан және басқа жақтан әкелiнген тасымал (500 мыңнан астам адам) сумен қамтамасыз етіледі.
Су құбырларының көпшiлiгi 20-25 жыл, Қазақстанның солтүстiгiнде 30 жылдан астам бұрын пайдалануға берілген немесе күрделі жөндеуден өткізілген.
2. Айналмалы қолданудың және қайтадан сумен жабдықтаудың деңгейі төмен.
Өнеркәсiптiк өндiрiс салалары және бөлек алған кәсiпорындарда су пайдалану көпшiлiгiнде жоғары шығынды болып қалуда және оны қайта пайдалану тәсілдері қолданылмайды.
        3. Су шарушылық объектілері және жүйелердiң техникалық күйi өте төмен деңгейде.
Күрделі жөндеу жұмыстарына бөлінетін қаражаттың жетіспеушілігінен каналдар мен гидротехникалық құрылыстардың су жоғалту көрсеткіштері жоғары болуда.
      4. Шекарааралық мәселелер.
Бүгінгі күні мемлекетаралық су қатынастарын реттеу бұрынғы одақ кезінде игерiлген су қорларын кешенді пайдалану мен қорғаудың бассейнді схемасы негiзінде іске асырылады. Сондықтан кез келген шекараға шектес елдер су бөлісу, яғни су қорларының көлемдерi шарттарының қайта қаралуы туралы ұсыныстар енгізе алады. Бұл әсіресе Арал теңiзi бассейнінде орналасқан елдер үшiн көкейкестi мәселе.
           5. Су қорларының ластануы.
Түгелдей дерлiк iрi өзендердiң суы сапа жағынан қазiргi талаптарға сәйкес келмейдi. Су қорларының ластануы елді мекендердегі сарқынды, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың, суармалы жерлердегі коллекторлы — құрғату сулардың тасталуына байланысты. Көп қалаларда канализациялық суды тазартатын арнайы құрылыстар жоқ. Сарқынды суларды жинақтағыштар шектi белгiлерге дейiн толтырылып, бөгеттерде жұлып кету қаупін тудырады.
Астана мен Көкшетау қалаларын қосқандағы ірі және майда қалалардағы су қабылдағыштардың көрсеткіштерінің өзгерісі талданды.

Тораптардағы халқының санына байланысты барынша ірі қалаларға жататындар (50000 адамнан жоғары): Есіл өзені – Астан, Петропавловск; Чаглинка өзені – Көкшетау және Селеті өзені –Степногроск.

Сумен қамтамасыз етілуі жағынан Қазақстан Еуразия елдерінің арасындағы сутапшылықты елдердің бірі болып табылады. Қауіпсіз сумен қамтамасыз етуде және қалдықтарды басқару жүйелеріне қол жеткізуді қамтамасыз етуде проблемалар орын алуда, бұның халықтың денсаулығын қамтамасыз етуде аса зор маңызы бар. Қазіргі таңда үй шаруашылықтарының кем дегенде 10 пайызының жеке үйлерінде су жүргізу құбырлары жоқ, халықтың шамамен алғанда төрттен бірінің лайықты канализация жағдайларына қолдары жетпей отыр. Жағдайды жақсарту үшін сумен жабдықтау жүйелерін жобалауға тапсырыс беру сатысында техникалық талаптары келісуді ҚР АШМ-ның Су қорлары жөніндегі Комитетіне беру қажет. Елдегі су қорларын бір орталықтан басқару жөніндегі Ұлттық бағдарлама қабылдау туралы мәселе де өз шешімін күтуде. Сумен жабдықтау жүйелерінің сапасы қазіргі замандық энергия-қор үнемдеушілік технологияларды, құрал-жабдықтарды, материалдарды, су шығынын есептеу жүйелерін қолдану есебінен жақсартыла алады. Қала және ауыл тұрғындарының су пайдалануының үлестік нормаларын азайту мәселесін қарастыру қажет. Ауыз сумен қамтамасыз етуді қаржыландыру механизмдерін жетілдіре түсу керек. МК «Астана Су арнасы» ұсынымы көрсеткендей тек қана Астана қаласының өзінде соңғы бес жыл көлемінде 2-ТП (су шаруашылығы) түрінде суды пайдаланудың есептік берінділерінің талдауы көрсеткендей суды пайдаға асыру көлемі жылына 33 млн.м³ –ден (1997 ж.халық саны бойынша 300000 мың адамнан төмен) 29,2 млн.м³-ге дейін төмендеген (саны бойынша 490000 адам), осы уақытта су жоғалу14 млн.м³–ден (орташа төрт жыл үшін) 26 млн.м³–ге дейін жоғарылаған.

Бүгінгі күні елорданың барлық су сүзгіш станциялары «цеолит» атты химиялық элементтің көмегі арқылы судың сапасы мен түсін жақсартуға мүмкіндік алады. Шынтуайтқа келгенде бұл өродаланған мәселенің бірі ғана. Сонау тың игеру жылдары мен кеңес дәуірінен қалған канализациялық құбырлар мен ауыз суды жеткізетін магистраль жүйелердің әбден ескіргені белгілі. Бола құбырлардың ең жоғарғы пайдалану мерзімі 10 жыл екенін ескерсек, қала су жүйесіндегі қиыншылықтардың беті ашылатыны рас.

Қалада жыл сайын ішкі жүйедегі үзілген құбырлар бойынша 950-ге жуық жөндеулер жүзеге асырылады. Уақыты өткен, қолданыстан шығаруды күтіп тұрған осындай құбырлардың жайы негізгі мәселенің бірі. Жыл сайын он шақты километрдегі жүйелер жаңартылады, одан кейін оң жағалаудағы бұрынғы үйлердің су құбырлары жолдарын жөндеу мен қала аумағына кіретін жаңа поселкелерге канализациялық құбырлар жүргізу мәселесі кезекте тұр.

Вячеслав су бөгендері Астана қаласын сумен жабдықтаудың жалғыз су көздері болып табылады. 1969 жылы Мәскеу ғылыми-зерттеу институтының жобасы арқылы жүзеге асқан су қоймасынан келетін су жалпы ұзындығы 1000 шақырымдық, екі бөлікке бөлетін торап арқылы қалаға жеткізіледі. Қажет болған кезде Ертіс-Қарағанды каналы арқылы су тартатын құрамында екі су сорғыш станциясы бар қосымша су жинағын пайдалануға болады. Соңғы екі жылда Вячеславск су қоймасында су жинау 20 пайызға артты, бқл қаланың су тұтынуға деген сұранысы екі есеге артқанын айғақтайды. Су тапшылығы жылдары басталғанда барлық тұтынушыларды қамтамасыз етуді есептегенде, түгелдей пайдалы қайтарылым көлемі тек қана қала қажеттілігіне жұмсалады[5].

Ауыл халқын ауыз сумен қамтамасыз етуде күрделі мәселе туындайды. Уақытында су ақысының төленбеуі, жиі электр энергиясының өшірілуі Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарындағы топталған су құбырларының тұрақсыз жұмыс жасауын тудырады.

Жер асты сулары минералдануының жоғарылығының салдарынан, негізінен шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін жарамсыз, сондықтан ауыз суының қаттығы жағдайында ауылдық елді мекендерге ұзындығы ауқымды топтық су құбырлары арқылы өзен суын беру нұсқасы қабылданды.

Топтық су құбырларын пайдалануға берген уақыттан бастап, 1 текше метр ауыз судың өзіндік құнынан 50 % шегінде бюджеттен демеу қаржы алынды. Сондай-ақ, жыл сайын 1981 жылдан бастап, су құбырларын қайта жаңартуға және күтіп ұстауға бюджеттен едәуір қаржы бөлініп отырды, ол қосылған елді мекендерді кепілдік сумен жабдықтауды сақтауға мүмкіндік берді.

Кентішілік су құбырлары тарату желісінің жалпы ұзындығы 1,8 мың

км-ді құрайды, олардың 888 км-і жұмыс істейді. Оларды пайдалану мерзімі өткен, апат үнемі туындайды. Жоғары апаттылық қайтара ластануға, су берудегі ұзақ бөгеліске, жекелеген жағдайларда 30 не одан да көп пайызға жететін желідегі үлкен ысырапқа, ең соңында электр энергиясын асыра шығындауға әкелетін еріксіз су жоғалтуға және 1 текше м судың өзіндік құнының өсуіне әкеледі. Облыстың кентішілік тарату желісінің жалпы ұзындығы 600 км, оның 126 км-і қирап, істен шыққан, оларды қалпына келтірсе, халық қажетті мөлшерде сапалы суға қол жеткізер еді. Облыстың жер үсті суларының ресурстары тұрақты және уақытша құйылумен және тұрақсыз режимдегі шағын ағын сумен Есіл өзенінен келеді. Ол тек қармен қоректенетін өзен типіне жатады, сондықтан да өзен режимі су кемері Петропавл бөген плотинасының төменгі бьефіндегі кесте нөлінен 10-11 метр түскен шұғыл жағдайларда көтерілуі мүмкін көктемгі су тасумен айқындалады. Жазғы-күзгі-қысқы саба өзен жер асты сулары есебінен қоректенгенде, судың төмен деңгейімен айқындалады.

Халықтың ауыз су мұқтаждығына пайдаланатын суының сапасы мен

қол жетімділігін төмендетуге келесі факторлар ықпал етеді:

— су көздерінің, әсіресе жер үсті суларының өнеркәсіптік, ауылшаруашылығы және шаруашылық-тұрмыстық қашыртқылармен жалпы техногендік ластануы;

— тиісті су дайындығын және лақтырылған судың тазалануын қамтамасыз етпейтін су құбыры мен кәріздік жүйелердің және құрылыстардың тозуы;

— ауыз судың құбырдың үстіңгі қабатының коррозияға қарсы жабынын

бұзатын бактериялық қызмет өнімдерімен екінші қайтара ластануы;

— ауыз суға төлем бойынша баға саясаты, тарифтер тетігінің жетілмеуі, пайдаланудағы коммуналдық-тұрмыстық сектор мен ауыл шаруашылығын

сумен жабдықтауды басқарудың жеткіліксіздігі;

— халықтың төлеу қабілетінің және сапалы ауыз суға қол жетімділігінің

төмендігі;

— сумен жабдықтаудың жаңа жүйелерін салуға, қолда бар жүйені

жөндеу-қалпына келтіру жұмысына мемлекеттік инвестицияның

жеткіліксіздігі;

— кенорындарын шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін арнайы

барланған жер асты суларын жеткіліксіз пайдалану;

— облыстың жекелеген аудандарында ауыз сумен жабдықтаудың

жергілікті көздерінің болмауы.

Халықты ауыз судың сапалылығы мен қол жетімділігімен қамтамасыз етумен байланысты туындаған жағдайдың себебін жою жөніндегі нысаналы шараларды қабылдамау келесі теріс салдарға әкеледі:

— облыс халқы денсаулығының нашарлауына;

— аудандардағы медициналық-экологиялық ортаның нашарлауымен

байланысты халықтың реттеусіз көшіп-қонуына;

— коммуналдық сектор кәсіпорындарындағы ескірген өндіріс қорлары

көлемінің өсуіне;

— пайдалану шығындарының өсуімен қатар коммуналдық қызмет көрсетудің сапасы мен кідіріссіздігінің төмендеуіне;

— жер асты сулары кенорындары мен ашық су тоғандарының ауыз су

маңызының жоғалуына;

— су тазалауға және су дайындауға шығынның артуына.

Топталған су құбырларының жобалық қуаты: Есіл-50000 м³/тәу, Персновск 78000 м³/тәу, Соколовск -9600 м³/тәу, Нұра -27300 м³/тәу, Селеті-22000 м³/тәу және Көкшетау -44000 м³/тәу.

Топталған су құбыры тораптарының ұзындығы алғашқы ұзындығымен салыстырғанда ұзындығының төмендеуіне байланысты жекелеген тармақтары толықтай жарамсыз болды.

Ауыз су, тіршілік көзі, ол Жер шарының 3 / 4 бөлігін алады, тірі ағзалардың 60-70 %-ы , ал өсімдіктердің 90 % -ы судан тұрады. Есіл өзені ауыз сумен қамтитын қалалары келесі кестеде көрсетілген.

кесте 2.2

Есіл өзен бассейнніндегі ауыз сумен қамтамасыз етілу сипаттамасы

Көрсеткіштер	Өлшем бірліктер	Қала атаулары
Көрсеткіштер	Өлшем бірліктер	Астана	Петропавл	Көкшетау	Степногорск
Халық саны	мың адам	500,0	195,6	125,8	50,0
Су өткізгіш желілердің ұзындықтары	км	525,5	288,0	280,0	350,0
Су қабылдағыш құрылымдардың өнімділігі	мың м³/тәул	363,0	120,0	40,0	164,0
2001 жылғы жалпы су пайдалану : жер беті су көздерінен жер асты су көздерінен	млн. м³	62,3 62,0 0,3	22,4 22,4 —	10,6 8,2 2,4	3,5 3,5
1 адамға кететін меншікті су тұтыну: есепке тек халық тұтынуы жалпы су жйналымынан	л/тәул
Барлық бөлінген су	млн. м³	40,1	19,5	10,4	3,2
Канализациялардан 1м³суға кететін тариф	теңге	40,54	25,3	39,43	н/с
Су-канализациялық қызметтерге кететін болжамдалған шығындар	млн. теңге	762,0	н/с	н/с	н/с

2.1.2 Лас суды әкету

Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) Экономикаклық және әлеуметтік Кеңесімен европалық статистиктер конференциясының 37 пленарлық сессиясында қабылданған (Женева, 12-16 маусым 1989 жыл) тұщы судың экологиялық сапасының стандартты статистикалық жіктемесіне сәйкес су объектілерінің жағдайларына әртүрлі әсер етуіне байланысты судың сапасы көрсеткіштердің 7 тобы бойынша анықталады, одан кейін судың жіктемелік класын анықтайды.

Қазақстан республикасының экономикалық дамуы негiзiнен, территориялық — өнеркәсiптiк кешендерде, облыстар және жеке қалаларда болсын, көпшiлiгiнде елдiң су қорларымен қамтамасыздығына тәуелдi болады. Қазақстанның жер бетіндегі су қоры орташа сулылықта 100, 5 км3 құрайды, оның 56,5 км3 республиканың аумағында қалыптасады. Қалған 44, 0 км3 су көршілес мемлекеттерден түседi: Қытайдан — 18, 9 Өзбекстаннан — 14, 6 Қырғызстаннан — 3, 0 Ресейден — 7, 5 км3.
Қазақстан сумен қамтамасыздандыруда ТМД елдердi арасында соңғы орынды алады. Меншiктi сумен қамтамасыздандыру 1 км2жерге 37 мың м3 және бiр кiсiге 6, 0 мың м3-ке тең.
Республиканың әр түрлi аймақтарында климаттық ерекшелiктерiне қарай, су қорының 90% көктемдегi мерзiмде өтеді. Сонымен қатар, жер беті сулары аумақ бойынша бір келкі орналаспаған, жылдар бойында және жылдың ішінде өзгеріп отырады, осыған байланысты әр түрлi облыстарда және экономика салаларында сумен қамту әртүрлі. Сумен жақсы қамтамасыз етілген Шығыс — Қазақстан облысы 1 км2 жерге — 290 мың м3. Сонымен бiрге судағы дефицит Атырау, Қызылорда облысында болса, Манғыстау облысында iс жүзiнде тұщы сужоқтың қасы.

Осыдан ондаған жыл бұрын тасып-тулап жататын қарт Есілдің қазіргі жағдайы, өкінішке қарай, алаңдатарлық-ақ сурет 2.

Сурет 2. Есіл өзеннің казіргі көрінісі

Ауыз су, содан кейін ақаба суларды алудың көздері тұщы (жер асты және жер беті) табиғи сулар болып табылады. Ауыз сулар алдын ала тазарту процесі кезінде, элементтік құрамы өзгермей, тотықтырылған өнімдермен элементарлы хлормен, озонмен немесе фторлы агенттерімен байытылуы мүмкін.

Ақаба сулардың құрамын сапалық деңгейде болжауға қиын, элементтік және заттық құрамы жағынан өте күрделі жүйені құрайды. Олар шаруашылық түрлерінің әрекетіне тәуелді, спецификалық қасиеттерге ие, табиғаты органикалық және бейорганикалық компоненттермен ластанады.

Табиғи сулардың негізгі қасиеттерінің бірі элементтердің көптүрлілігі болып табылады. Табиғи сулардағы элементтердің жағдайы – органикалық және бейорганикалық заттардың күрделі өзара әрекетінің нәтижесіне байланысты.

Табиғи, ауыз су, ақаба суларының бірден бір анализ мәселесі іріктеу техникасына, консервациясына, үлгілердің сақталуына және тасымалдануына ерекше талаптар қойылатын құрамның динамикалық сипаты болып табылады.

2003 жылы Есіл бассейіні бойынша лас және шахталы суды тастау көлемі 86,14 млн.м³, соның ішінде Ақмола облысы бойынша -64,44 млн.м³ және Солтүстік Қазақстан облысы -21,6 млн.м³–ді құрайды. Бұл көрсеткіштер пайыздық шамамен бас тоғанның жалпы өлшемі бойынша 42-44 %-ды құрайды.

Жер асты және жер үсті судың ірі ластану жинақтағышы деп Талды –Көл өзені болып табылады, мұнда Астана қаласының лас сулары толықтай механикалық және биологиялық тазалаудан кейін тасталынады.

Канализациялық шаруашылық бассейіндерінің талдамы көрсеткендей, тек қана 6 қалада канализациялық торап бар.

Солтүстік Қазақстан облысын сумен жабдықтау толығымен қайта жөнделуде, үш жыл бұрын қабылданған бағдарламаға сәйкес, жыл сайын ондаған шақырым желі қайта жөндеуден өтіп жатыр. Келесі жоспарда тұрған жұмыстар – ескі қаладағы су құбыры желісін және қала құрамына кіретін жаңа елді-мекендерде құрылыс жүргізу. Сумен жабдықтау туралы айта отырып, канализация мәселесін көтермеу мүмкін емес. Бұл екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты, жарты миллион тұрғыны бар қала тек қана суды пайдаланбайды, сонымен қатар, оны төгіп те жатады. Коллекторларда жиналып қалған шаруашылық-тұрмыстық ағындар табиғи айналымға қайтып оралу үшін, әбден тазартуды қажет етеді. Бірнеше ондаған жылдар бойы, тазарту қызметін қаладан алты шақырым жерде орналасқан «Талдыкөл» атқарып келген. Алайда, соңғы жылдары ескі жинауышқа толып кету қаупі төніп тұр. Үлкен қарқында өсіп келе жатқан қаланың қалдықтарын сіңіріп үлгермей жатыр.

Тұрмыстық қолданысқа бағытталған су алдын-ала тазалығыш қондырғыштарда улансыз-дандырылып, тазаланады. Бұндай сулар негізінен беткей қорлардан алынады. Тазалану барысында су сақтау қоймаларына жеткен кезде СанПиНа ең жоғарғы нормаларына сәйкес келді Бірақ көп киллометрлі коррозияға ұшыраған трубалармен жылжыған кезде, оның сапасы күрт төмендейді, мөлдірлігі азайып, иісі пайда болады, құрамында темір, мыс, мырыш және тағы басқа ауыр металдардың мөлшері жоғарылап, суға әр түрлі улы компоненттермен қоса конструкциялық және герметизделген материалдардан бактериялар түседі. Ал бұндай ластанған су адам организімне түсіп әр түрлі аллергияның және қан ауруларының тууына алып келуі мүмкін.

Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) Экономикаклық және әлеуметтік Кеңесімен европалық статистиктер конференциясының 37 пленарлық сессиясында қабылданған (Женева, 12-16 маусым 1989 жыл) тұщы судың экологиялық сапасының стандартты. Қазақстан республикасының жер үсті суларын қорғау ережелері» құжатының 2.2 пунктіне сәйкес, елді мекендерінің шегінде орналасқан суаттардағы су сапасын бағалауда тұрмыстық-мәдени мақсатындағы суаттар үшін бекітілген шекті–рауалы концентрацияны (ары қарай ШРК) қолдану керек.

Су мониторингі жүйесінің шегінде жер үсті су көздерінің сапасын бақылаудың төмендегі түрлерін келтіруге болады:

жер үсті суларының ластану деңгейін физикалық, химиялық, гидрологиялық және гидробиологиялық көрсеткіштері бойынша бақылау;
арнайы міндеттерді шешу үшін арналған бақылау;

Статистикалық жіктемесіне сәйкес су объектілерінің жағдайларына әртүрлі әсер етуіне байланысты судың сапасы көрсеткіштердің 7 тобы бойынша анықталады (2.4 кесте), одан кейін судың жіктемелік класын анықтайды.

кесте 2. 4

Су сапасының класын анықтау критериялары

Су ластануының класы	Сипаттама	Су ластануының индексі
1	өте таза
2	таза	> 0,3 – 1
3	қалыпты ластанған	> 1- 2,5
4	ластанған	> 2,5 – 4
5	лас	4 – 6
6	өте лас	> 6 – 10
7	шамадан тыс лас	>10

Осы бақылаулардың әрқайсысы келесі қызметтердің нәтижесінде жүсеге асады:

су нысандарында немесе олардың бөліктерінде алдын-ала бақылау және зерттеу жүргізу;
алдын-ала таңдалып алынған пункттердегі су объектілеріне жүйелі түрде бақылау жүргізу, яғни:су сапасы туралы мәліметтерді жекелеген бөліктерден жүйелі алу және белгілі бір мезгіл немесе кеңістікте алынған мәлімет; шаруашылық ұйымдарды, сонымен қатар, қызығушылығы бар мекемелерді жүйелі ақпараттармен және су көздеріндегі немесе суаттардағы су сапасы, гидрохимиялық режимнің өзгеріс болжамымен таныстырып, су ластануының тез өзгерісі туралы төтенше ақпараттармен қамтамасыз ету.

Әрбір нақты жағдайда анықталатын арнайы заңдылықтармен зерттеулердің міндеттерін құрайтындар мыналар:

өзін-өзі тазарту процессінің негізгі заңдылықтарын бекіту;
су түбінде жиналған ластаушы заттардың су сапасына тигізетін

әсерін анықтау;

суаттардағы химиялық заттардың балансын құрастыру;
коллекторлы –дренажды сулар арқылы химиялық заттардың

ығарылуын бағалау және т.б.

Су сапасын бақылау құрал-жабдықты база және бақылау жүргізу үшін участок таңдаудан басталады. Су сапасын бақылаудың мақсаты — біріншілік мәліметтердің аса жоғары стандартын қамтамасыз ету. Бақылаудың жақсы сапасын қамтамасыз ету үшін суды жинау немесе су үлгісін алу бойынша жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру қажет.

Гидроэкожүйелер сапасының мониторингі мақсатқа сай басқарудың бұрынғы Жалпы мемлекеттік жүйеде, адам үшін, сонымен қатар биота үшін қауіп тудыратын суды тұтыну орындарындағы бақылау пунктерінде жүргізіледі.

Бақылаудың негізін кешенділік, жүйелілік, гидрологиялық жағдайлардың сипаттарымен келісе оларды жүргізу мерзімін анықтау құрайды.

Жер үсті су сапасын бақылауды жүргізу және ұйымдастырудың негізгі принциптері 17.1.5.05-85 Мемлекеттік стандартпен және ИСО 5667-1:1980; 5667-6:1990; 5667-4: 1987 стандарттарымен анықталады.

Қазақстан аймағында ауыл халқының қалаға қоныс аударуы әсерінен қоғамдық мал шаруашылығында мал басы тез арада азйып кетті, барлық ауылдық өндіріс орындары және кәсіпорындар тоқтап қалды. Осының нәтижесінде жайылымдарды суландыру мен ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауға су тұтыну төмендеп кетті.

Егістікті суармалаудағы жерді суғару көлемі келешекте мүлдем төмендеп кету қаупі бар. Бұл дегеніміз ауылдық жердегі электр энергиясының жоқтығы, өнімге сұраныстың төмендеуі, егістік жердегі өсірілген өнімнің өзіндік құнының жоғарылауы, сонымен қатар мал басының төмендеуі мен егістік жерлерде өсірілген өнімге сұраныстың төмендеуімен байланысты.

Есіл, Нұра өзендері мен Нұра-Есіл каналының жер беті суларының сапасы кестеде көрсетілген.

кесте 2.5

Есіл, Нұра өзендері мен Нұра-Есіл каналының жер беті суларының сапасы

Су нысаны	ШРЕК орташа еселігі						ШРЕК-тің орташа еселігінің суммасы	Ластағыш заттар индексінің мөлшері		Су сапасының класы
Су нысаны	Еріген оттегі О²	БПК5	Сульфаттар SO₄	Мұнай өнімдері	Ұшатын фенол	Сынап Hg	ШРЕК-тің орташа еселігінің суммасы	Ластағыш заттар индексінің мөлшері		Су сапасының класы
Есіл өзені
Вячеслав су қоймасы	0,61	0,73	1,24	<0,6	<1,0	1,5	5,68	095		IIкласс-таза
а.Волгодоновка	0,53	0,97	1,51	0,6	<1>0	1,5	6,04	1,0		IIкласс-таза
а.Тельмана	0,58	0,87	2,13	0,6	1,7	1,5	7,38	1,23		IIIкласс бірқалыпты ластан-н
а.Кирово	0,58	1,7	3,43	0,8	1,7	1,5	9,71	1,62		IIIкласс бірқалыпты ластанған
Есіл өзенінің салалары
Ақбұлақ өзені (орташа)	0,8	0,34	3,3	1,0	—	1,5	6,94	1,39	IIIкласс-бірқалыпты ластанған

Сарыбұлақ өзені (орташа)	1,2	0,54	5,5	1,4	1,42	4,6	14,64	2,44	IIIкласс-бірқалыпты ластанған

Көлдете суғару аймағына су құюдағы су тұтыну көлемінің төмендеуі, біріншіден су тапшылығы жылдары, екіншіден ғимараттардың техникалық жағдайы, көлдете суғару жүйесі және аймағы пайдаланылмайды, оларға жөндеу жұмыстары жүргізілмейді. Суландыруды реттеу учаскелеріне, гидротехникалық ғимараттарға, жөндеу, қайта құру жұмыстары соңғы жылдары мүлдем жүргізілген жоқ.

Негізінен көлдете және тұрақты суғаруды есептегенде 1990 жылдан бастап ауыл шаруашылығында су тұтыну төмендеп кеткен.

Ауыл шаруашылығын сумен қамтыған Есіл өзеннің схематикалық картасы келесі кестеде көрсетілген.

Сурет 3.Есіл су шаруашылық бассейнінң схематикалық картасы

Көлдете суармалау мен шабындықты суға толтырудың нақты ауданы екі облыс бойынша жер балансы -86,300 га-ды құрайды, пайыздық өлшеммен 33 есеге қысқарған. 1998 жылдан бастап су тапшылығы нәтижесінде Есіл, Селеті өзен тораптарында көлдете суғару жүйесі мүлде жүргізілген жоқ.

Шаруашалықтың барлық категорияларында кенеттен мал шаруашылық деңгейі төмендеп кетті.

Негізгі ғимараттар мен суландыру көзі болып тоғандар, қазу жұмыстары, құбырлы құдықтарт және өзендер мен көлдер болып табылады.

Келесі кестеде көрсетілген қандай салаларға су жиналады және олардың өзгерістері.

кесте 2.6

Ауыл шаруашылығына су жинау

Салалар	2007	2008	2009	2010
Ауылшаруашылығы	510,3	315,8	41,4	57,1
Реттік суғару	134,0	55,2	11,7	18,3
Лиманды суғару	256,5	165,5	0,6	6,57
Ауылшаруашылығын сумен қамту	96,0	77,5	24,0	27,17
Жайылымдарды суландыру	24,0	17,6	5,1	5,05

2.1.4 Өндірісті сумен жабдықтау

Өндірістік қажеттіліктерге арналған су тұтыну көлемінің төмендеуі бәрінен бұрын өндірістің төмендеуіне өндірістік кәсіпорындардың тұрақсыз жұмыс жасауына, банкротқа ұшыраған кәсіпорындардың жабылуына байланысты болды.

Барлық өндірістік кәсіпорындар, жылу энергетика өндірісі, «КазСабтон» ЖАҚ және де ірілі-ұсақты өндірістер тоқтаған. Жалпы су тұтынудан 2003 ж. өндіріс-26,58 млн.м³, жылу энергетика сұраныстарына-36% шамасында, «КазСабтон» ЖАҚ-48% және де басқа қажеттіліктер үшін 16%алынады.

Суды айналма және қайта пайдалану көлемі Есіл БСБ жалпы алғанда өткен жылғымен салыстырғанда 65,5 млн.м³ төмендеген және қазіргі есебі 384,3 млн.м³ құрайды.

2.1.5 Жылу энергетикасы

Жылу энергетика – кез-келген елдің экономикасының фундаментінің бірі. Біздің мемлекет өзінің жылу энергетикалық инфрақұрылымы мен адекваттықтың қазіргі талаптарына қамқорлық жасайды. Қазақстан жылу және электр энергиясының көлемін көбейтуді жоспарлап отыр және 2015 жылына энергияның жалпы өндіру көлемін 86 млрд.кВт-сағатқа дейін жеткізуді ұйғарып отыр, бүгінгі күндегі өндірілетін энергияның деңгейін 50% дейін арттыру. Бұл үшін әр түрлі мемлекеттік жобалар мен жылу энергетикалық бағдарламаларды жүзеге асыру қажет, мысалы: Ұлттық энергетикалық торап модернизациясын жобалау ядролық энергетика қарсаңында Ресеймен екі жақты келісім жасауда. Ұлттық жылу энергетиаксын модернизациялау бағдарламасы және т.б. Қазақстан аймағындағы барлық жерлерінде жылу энергиямен жабдықтаудың сенімді стратегиялық мағынасы бар бағдарлама жасалынды. Бұлар әсіресе оңтүстік областарында жылу энерия жетіспеушілігі қатты сезілуде. Бүгінгі күнде жылу және энергетикалық энергия өндіру тұрақты дамуда.

Есіл өзені торабындағы тұтынушыларды электрмен жабдықтау Петропавл ЖЭС-2, Ақмола ЖЭС-1 және де ЖЭС-2 сияқты электр станциялары арқылы қамтамасыз етіледі. Төменде кәсіпорындардың қысқаша негізгі сипаттамалары келтіріледі.

1990 жылдармен салыстырғанда экономиканың барлық салаларында ЖЭС өндірістерінің жұмыс қуатының төмендегені бақыланып отыр.

Су қорларын пайдалану технологиясын жетілдірудің негізгі бағыты энергетикалық мақсатта су тұтыну технологиясын ендіру (су тұтыну технологиясын жоғары деңгейде ендіру т.б).

Жылу электрстанция атаулары, ТЭЦ орналасқан мекемелер келесі кестеде көрсетілген.

кесте 2.7

Жылу энергетикасына қажетті су жиыны

№	Жылу электр станция атаулары	ТЭЦ орналасқан мекеме	ЖЭЦ қуат		Жұмысшылар саны	Су жиналым 2001 жылы, млн. м³	Айналым
№	Жылу электр станция атаулары	ТЭЦ орналасқан мекеме	Электрлік Мвт/сағ.	Жылулық Гкал/сағ.	Жұмысшылар саны	Су жиналым 2001 жылы, млн. м³	Айналым
1.	Ақмола ЖЭЦ-1	ЖШС «Астана-Энергосервиз»	15,7	293,8	460	1,7	0,47
2.	Ақмола ЖЭЦ-2	— —	240,0	540,0	800	6,4	139,8
3.	Петропавл ЖЭЦ-2	ТОО «Аксесс Энерго»	380,0	1258,6	1712	9,2	217,5

Балық шаруашылығы және де басқа тұтынушылар

Қазақстан республикасының балық шаруашылығының негізгі мақсаты балық өсіру, балық қорларын тиімді пайдалану, балық ресурстарын қорғау, жасанды жем базаларын сақтау, мелиоративті жұмыстар жүргізу болып табылады.

Қазіргі экономикалық жағдайда балық тауарларының тұтыну нарығы айтарлықтай қиыншылықтарды өткеруде: саланың дамуы балық қоры деңгейіне сәйкес келмейді, коперативті өндірістердің деңгейі төмен, инвестициялық проблеманың күрделілігін көрсетеді.

Балық шаруашылығын дамытудағы негізгі мақсат – балық шаруашылығы комплекстерін сақтау негізінде өндіріс орындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру, жасанды су қоймаларының биоресурстарын пайдалану, тауарлы балық өсіруге жағдай жасау. Балық өсіру аймақтарында балықтарды көбейту үлкен проблема болып тұр.

Балық шаруашылығы экономика саласында екінші дәрежелі шаруашылықтың бірі болып саналады. Балық шаруашылығына су тұтыну жылына бар болғаны 2%-ды ғана құрады.

Көп жылғы тәжірибе балық шаруашылығында судың көлемі мен сапасына өте жоғары талап қоятынын көрсетті. Сондықтан бұл сала су кешеніне қатысушыларының бірі болып есептеледі. Оның талаптары көптеген халықшаруашылық салаларының талаптарына, қарама-қайшы келіп жатады. Балық шаруашылығының талаптары су көзінде жеткілікті көлемде оттегінің болуы және залалды заттардың болмауы, керекті тереңдік пен су жылулығын сақтау. Оның сыртында жеткілікті тамақ қоры және басқа балықты сақтау шаралары болу керек:

— Балық шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізетін жағдайлар;

— Табиғи сулардың тұрмыс, өндіріс лас суларымен, тынайтқыш, пестицидпен ластануы;

— Су көздерінің деңгейінің жиі өзгеруі және сапасының төмендеуі (Арал және Каспий теңіздері);

— Гидроқұрылыстардың өзен арнасына салынуына байланысты, балықтардың уылдырық шашу мүмкіндігінің азаюы;

— Суқоймаларының салынуына байланысты судың гидрологиялық, гидрохимиялық және гидробиологиялық кестесінің өзгеруі;

Бөгеттің жоғарғы жағында судың температурасының өсуі, сутегінің өзгеруі, судың көк-балдырға айналуы. Бөгеттің төменгі жағында – балық шығуының тарылуы.

— Салынған насос станцияларының және басқа су алатын қондырғылардың балық қорғайтын арнайы торлардың және басқа құралдардың болмауынан шабақтардың қырылуы;

— Балық аулау тәртібінің бұзылуы.

Есіл өзенінің су шаруашылық балансы

Су шаруашылық балансы қаралып отырған өзен торабының жер беті мен жер асты сулары мен жер бетінен булану және өсімдік арқылы ауаға тарау , жауын-шашын қарым-қатынасын білуге жасалады. Сонымен қатар қолда бар су ресурстарымен оған халықшаруашылығына сұраныс пен экологиялық сұраныстарды салыстыру керек.

Есіл өзенінің жоғарғы бөлігі бойынша су тапшылығының нақты балансын соңғы жылдары ғана көрсетті.

Есіл өзен торабының жылдық ағынының орташа сулылығы 2,23 км³-ты құрайды. Соның салдарынан міндетті шығындар жылдың орташа сулылығы шамамен 0,8 км³ суды құрайды, жоғарғы су сақтағыштан, өзен арнасынан, сүзгілеуден буланудағы ағын жоғалу -0,5 км³.

Су қорларының орналасуының жоғарылауна байланысты су шаруашылық шаралары кешеніне кіретіндер: өзен ағындарының реттелуі, тиімді және әсерлі пайдалану, қосымша су көлемін басқа бассейіндерден әкелу.

Ертіс-Қарағанды каналынан Есіл өзеніндегі кешенді ғимараттардың техникалық сипаттамалары:

— су тартқыш трассаның жалпы ұзындығы 20км, соның ішінде ағынды бөлігі-болат құбыр, диаметрі 1400мм -9,7км, ағынсыз бөлігі –темір бетон құбыр, диаметрі 1200 мм,-3,0км және диаметрі 1000мм-3,8км және темір бетон канал-3,2км;

— басты су қабылдағыш – есептік шығын 1-ші кезек-3,6 м³/с, екінші кезек-7,2 м³/с;

— сорғыш станциялары және де басқа көмекші ғимараттар.

Ертіс-Қарағанды канал су қабылдағышының су көлемі -90 млн.м³/жыл, соның ішінде Вячеслав су сақтағышына келетін судың көлемі -63 млн.м³/жыл.

Нұра-Есіл каналы Нұра өзенінен Есіл өзеніне су беру арқылы Астана қаласының техникалық су тапшылығын қамтуға арналған. Нұра өзенінің ағын суларының және Нұра-Есіл каналының лас сулармен ластануына байланысты Қарағанды және Теміртау қалаларындағы өндірістік аудандарында пайдаланатын жеке техникалық су құбырларының болмауы қазіргі уақытта мүмкін болмай отыр.

Сонымен қатар қосымша су тапшылығын жою барысында қашыртқы, айналма, жер асты және де лас суларды пайдалану көлемін ұлғайту қарастырылуда.

Есіл өзенінің су шаруашылық балансы құрайтын және шығындары келесі кестеде көрсетілген.

кесте 2.8

Есіл өзенінің су шаруашылық балансы

№	Баланс баптары	млн. м³
1.	Табиғи өзен ағыны	1246,40
2.	Жер асты суларын пайдалану	19,62
3.	Қайтарылатын сулардың су көзіне түсуі	10,53
4.	Су қоймаларын жөндеу	121,59
	Барлық келіп түсетіні	1398,14
1.	Жер беті су көздерінің жиналуы	121,06
2.	Жер асты су көздерінің жиналуы	19,62
кесте 2.8 жалғасы
3.	Су қоймалар мен өзен арналарындағы шығындар	303,49
4.	Атыраулық көлдердің толуы	16,96
5.	Ресейге құйылулар	937,0
	Барлық келіп түсетіні	1398,14

3 Есіл торабындағы су қорғаудың қазіргі экологиялық жағдайы

3.1 Су объектілерін көрсеткіштері және қорғау

Қазіргі уақытта Есіл өзені бойынша жүргізілетін су қорғау шараларының кешені төмендегідей:

Жағалауды қорғайтын оман жолақты құру;
Есіл өзенінің суын тартылудан, ластанудан қорғау;
жерді рекультивациялау кезіндегі жұмыстар жасау;

Су қорғау шараларын сақтауда бақылау Есіл ТСБ (торап суын бақылау), облыстық және аудандық әкіматтармен, сонымен қатар қоршаған ортаны министрлігінің аймақтық бақылау органдарымен, орман, балық шаруашылығы, Есіл өзен торабының су қорларын тартылудан және ластанудан қорғайтын СЭС орталығы арқылы жүзеге асырылады.

Өзендегі және бөгендердегі судың сапалық көрсеткіштері бірдей, судың сапасын бақылау белгіленген тұстамалар бойынша жүйелі түрде жүргізіледі. Соңғы жылдары өзеннің ұзына бойына суда мыстың (15 ШРК) және темірдің (5-6 ШРК) жоғары шоғырлануы белгіленген, бұл көрші Ақмола облысынан трансшекаралық тасымалмен байланысты. Айқындалатын басқа да көптеген ингредиенттердің шоғырлануы ШРК-ға сәйкес.

3.1.1 Есіл өзені бассейнінде жүргізілетін іс-шаралар

Есіл өзені бассейніндегі өзендерге тексеру қалалық санитарлық эпидемиялық бақылау мен қоршаған ортаны қорғаудың қалалық және аймақтық басқармасымен бірлесіп жүргізіледі.

Астана қаласында сонымен қатар облыс аймағының санэпиднадзор және қоршаған ортаны қорғау бөлімінің зертханаларында талданып, сынамаларға бірігіп таңдау жасайды. Жылдың жылы мезгілінде мемлекеттік автоинспекиця, санэпиднадзор және қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық полицей қызметкерлері бірлесіп өзенді ластаудан қорғауға қарсы жиі кезекшілікке шығады. Астана қаласының тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік санэпиднадзор департаменті мен Есіл су шаруашылық инспекциясы мекемесімен бірлесіп Астана қаласының сумен жабдықтау және канализация объектілеріне тексеру жүргізілді, соның нәтижесінде дренажды және сүзгілі сорғыш станция жабдықтарына жөндеу жұмыстары жүргізілді. Істен шыққан су тартқыш шүмектер ауыстырылып, бақылау құдығы тазартылды. Көктал, Көктал-2, Молодежный, Интернациональное, Мичурин, Пригородный, Тельман, Күйгенжар елді-мекендерінің сумен жабдықтау жүйелеріне тексеру жүргізілді.

Келесі кестеде «Казгидромет» РМК мәліметтері бойынша Есіл өзеннің ластанған көрсеткіштері көрсетілген

кесте 3

«Казгидромет» РМК мәліметтері бойынша көрсеткіштері

№ р / с	Сұрыптау орны	Көрсеткіш	Жылдық орташа шоғырлану мкг/дм³	ШРК асыру еселігі	Көрсеткіш	Жылдық орташа шоғырлану мкг/дм³	ШРК асыру еселігі
		2009			2010
1	Есіл өз. – Сергеевка қ-сы.	Мырыш	11,1	1,11	Мырыш	15,4	1,54
		Мыс	2,3	2,3	Мыс	3,6	3,6
		Никель	—	—	Никель	17	1,7
2	Есіл өз. – Покровка к.	Мыс	3,1	3,1	Мырыш	10	1
			—	—	Мыс	4,4	4,4
			—	—	Никель	14,7	1,47
3	Есіл өз. – Долматово с.	Мыс	5	5	Мырыш	5,4	5,4
3	Есіл өз. – Долматово с.		—	—	Никель	15,5	1,55
4	Есіл өз. – Петропавл қ-сы. ( қаладан 0,2 км жоғары )	Мыс	2	2	Мыс	2,6	2,6
4	Есіл өз. – Петропавл қ-сы. ( қаладан 0,2 км жоғары )		—	—	Никель	13,1	1,31
5	Есіл өз. – Петропавл қ-сы ( қаладан 4,8 км төмен )	Мыс	2,6	2,6	Мыс	3,4	3,4
5	Есіл өз. – Петропавл қ-сы ( қаладан 4,8 км төмен )		—	—	Никель	14,8	1,48
6	Сергеев ка бөгені	Мырыш	14,5	1,45	Мырыш	12,9	1,29
		Мыс	3	3	Мыс	3,4	3,4
			—	—	Никель	15,5	1,55

Астана қаласының лас суларын тастайтын ең ірі жер асты және жер үсті суларының ластаушысы болып Талдыкөл жинақтағышы болып табылады. Астана қаласының ауалану станциясы жақсы жұмыс жасаса да, лас суды тастау қалаға керін әсерін тигізуде, соның салдарынан жел кестесі арқылы жағымсыз иістер Астана қаласының орталығына дейін жетеді.

Булану станциясының тұнба алаңынан жағымсыз иістер жел кестесі арқылы жетеді. Тұнбаның өзі табиғи органикалық түрінде массаның шіру мен құрғау кезінде газ бөлінеді. Бұл мәселені тұнбаны сузыздандыру немесе Талдыкөлге ауыстыру арқылы шешуге болады.

3.1.2 Жобалық өңдеулер

Астана қаласы мен аудандары Есіл өзенінің су сапасын жақсартуды қамтамасыз ететін су қорғау объектілеріне қатысты ұзақ мерзімді сипаттағы жұмыс жобалары құрайды.

— Астана қаласының сол жағалауының жаңа бөлігінің топырақ суының деңгейін төмендету;

— лас суды тереңдете тазалауға арналған Астана қаласының КОС қайта қалпына келтіру.

— табиғатты және суды қорғау шараларын жүзеге асыру барысындағы «Астана қаласындағы Ақбұлақ және Сарыбұлақ шағын өзендерін қорғау схемасын» өңдеу. Қарағанды қаласының Үлкен Бұқпа өзенін қорғау схемасын өңдеудегі аналогтік жұмыс тәжірибесі оң нәтиже берді.

— Өзеннің ластану көздерінің қосымша тексеру жолақтарын және су қорғау аймақтарына белгілерді орнату процесстерін жүргізу.

Су көп жылдары Есіл өзенінінде су тасқыны кезінде Астана қаласының көптеген аймағын, соның ішінде қаланың қазіргі заманға сай салынған бөліктерін су басып қалады.

Су басу кезінде флора мен фаунаға әсер етеді және топырақ су эрозиясына ұшырайды. Биогеоценоздың экологиялық жағдайы қалпына келуіне біраз ұақыт керек. Апатты алдын алу үшін сәйкес Астана қаласы Қазақстан Республикасының астанасы үшін ҚНжЕ ҚР 2.03.-10-2002 «Су басудан және су тасқынынан аймақты инженерлік қорғау» жұмыс жүргізіледі.

Есіл өзенінің санитарлық жағдайын жақсарту мен астананың әсерлі ландшафтын құру болып табылады.

Берілген ережелер: Су тасу көлемі 0,1% , жедел максималды шығын-2330 м³/с; Ағынның тасқын бөлігі -830 м³/с- қала арқылы Есіл өзенінің арнасы арқылы өтеді. Астана қаласының ішінде жағалауды бекіту және де басқа арнаны қайта қалпына келтіру жұмыстары қарастырылған; Ағын шығындарының басқа бөлігі 1500 м³/с дейін су жинақтағыш каналға бағытталады.

Каналдың мүмкін болған бірнеше бағыты қарастырылған:

1) Есіл өзені, Интернациональное-Майбалық көлі-Сарқырама өзені-Қозғош өзені- Есіл өзені;

2) Есіл өзенінен трасса аэропорт және өзен арқылы өтеді; содан канал батысқа қарай Сарқырама бастауына дейін және одан арқы қарай бірінші вариант бойынша жүреді;

3) Есіл өзенінен трасса Майбалық көлі арқылы жүреді, одан ары қарай Нұра-Есіл каналындағы төменгі Преображенский гидротүйініне дейін.

Жоғарыда жүргізілген талдау бойынша тиімді болып бірінші вариант таңдалынды.

Өтпелі каналдың негізгі ғимараттары:

Жер бөгет Алматы –Екатеринбург автожолынан бастап жобаланған өтпелі автожолдармен бірлесіп және Есіл өзенінің көпірі арқылы аяқталады. Көпір таңдалынған өтпелі канал құрылысынан, жергілікті топырақ арқылы тұрғызылады. Ол Есіл өзенін жауып тұрады.

Су жинақтағыш Өтпелі каналдың басты гидротүйін құрамына су жинақтағыштың ашық түрі кіреді. Осының салдарынан өзен арнасының жалпы ағынынан 2330 м³/с, 830 м³/с бағытталады, ал қалғаны 1500 м³/с-өтпелі су жинақтағыш каналға жіберіледі. Өзендегі су шығыны 4 м³/с-тан төмен, бүкіл ағын Есіл өзеніне бағытталады. Осы шығынның жоғарылауынан су деңгейі абсолютті биіктіктен 353,0 м-ге дейін жоғарылайды.

Бас тоған ғимараты Бас тоғанның өтпелі су жинақтаушы каналы кең табалдырықты суағар түрінде болады. Табалдырық отметкасы 353,0м. Шығыс бөлігінің ені 200м, ұзындығымен өтпелі каналдың кеңдігі 280 м-ге дейін созылады.

Өтпелі су жинақтағыш канал. Майбалық өзенінің өтпелі су жинақтағыш канал трассасы жалпы ұзындығы 52740 м болатын екі учаскеге бөлінеді.

Трапециалы канал қимасы каналды қазу және көму жұмыстары кезінде скрепарлармен және де негізгі жер жұмыстарының механизмдерімен жұмыс жасауға ыңғайлы әрі қарапайым. Канал түбінің еңістігі барлық жерде бірдей қабылданады-0,00006. Бұл дегеніміз барлық трасса бойында жылдамдық шамамен 1м/с және шығын 1500 м³/с.

Майбалық көлін қоршайтын бөген. Майбалық өзенін қоршау мен Астана қаласының аэропортын су басып қалу қаупінен сақтау үшін қоршайтын бөген құрылысы қарастырылған. Бөген жер бөгетінен максималды биіктігі 3,9м және ені 4,6 м. Бөгеннің ұзындығы 2060м.

Майбалық көлінен өтетін өтпелі каналдың бас тоған ғимараты. Түбінің кеңдігі 335м және қабырға биіктігі 3 м болатын тік бұрышты темірбетон канал түріндегі бас тоған.

Астанадан жоғары көлемдегі суды әкету өтпелі су қашыртқы каналының негізгі мәселелерін шешеді. Сонымен қатар көп мөлшердегі су шығынынан трасса бойындағы қоршалған бөгендердің құлау қаупі туындайды. Одан басқа Талапкер ауданындағы жайылманың таралуын тексеру барысында Астананың оңтүстік батыс бөлігіндегі су басу мәселесі шешілмейді.

Басты жетіспеушілік каналды пайдаланумен байланысты. Егерде ол әрдайым 100 жылда 1-2 рет толтырылып тұрса оны жұмыс жағдайында сақтап тұру қиын.

Есіл өзен торабынан Астана қаласына дейінгі жаңа және қайта құрылатын шағын су сақтағыштарындағы тасқын көлемінің бөлігін ұстау. Қосымша аккумуляциялы ағынның нақты кесу шегі 300 м³/с-қа тең болады.

Вячеслав су сақтағышындағы қашыртқы суды реттеу мүмкіндігіндегі резервті сыйымдылық құрылысы үшін табиғи төменгі жайылымда пайдалану. Бұл қалаға жіберілетін максималды шығынды 750 м³/с-қа дейін төмендетуге мүмкіндік береді. Вячеслав су сақтағышындағы жоғарғы су тасуды реттеу.

Есіл өзені торабындағы Вячеслав және де басқа су сақтағыштардағы жоғары деңгейдегі тасқанды тереңдете реттеу Астана қаласын су басудан өорғаудың барынша тиімді себептері болып табылады.

Жоба бойынша (Гидрожоба, Москва 1965-1970) және «Целиноград облысындағы Есіл өзенінің Вячеслав су сақтағышын пайдалану ережесі» (Центрказгипроводхоз, Қарағанды, 1980) тасқан уақытында алдымен НПУ-ға дейін толтырылады, содан соң өздігінен ағады. Соның салдарынан су қоймалар толтырылады. 31 жыл пайдаланылғанда 17 жылында қалыпты деңгейден жоғарылаған байқалған. 1996 жылдың 4 мамырында су сақтағыш деңгейі 403,65 метрге жеткен, су көлемі 452,51 млн. м³-қа сәйкес келеді.

Тасқын алдындағы су сақтағыштың тасқын алдындағы толтырылуы 270 млн. м³ болғандағы трансформациялық су тасқынын 0,1% -ды қамтамасыз етудің бағдарлы есебі жүргізілді. Жетінші тәулікте су қоймасы арнасынан асып тасыды (450 млн. м³) және толу шегінде орташа тәуліктік шығынды тастау 1940 м/с-қа дейін болуы тиіс, сонымен қатар жедел шегі 2100 млн. м³. Егерде су қоймасының бастапқы толтырылуы 35 млн. м³-қа тең, соған байланысты 1685 және 1800 м³/с-қа сәйкес тастауға тура келеді.

Соның салдарынан жобаны және «Ережені» нақты тексеру барысында жоғары деңгейдегі су тасқыны көп мөлшердегі қашыртқы сумен Вячеслав су сақтағышынан және төменгі бъефтегі өте үлкен территорияны, соның ішінде Астана қаласының сол жағалауындағы құрылысты су басуға алып келеді.

Гидротүйін жобасында максималды жедел шығыны 1920 м³/с-қа тең болатын, қамтамасыздығы 0,2% тасқынды жәберуге арналған қашыртық ғимараттар қарастырылған. Астана қаласының бас жобасында қамтамасыздығы 0,1% (2100 м³/с) максимумнан қаланы қорғау қажеттілігі орнатылған. Артық 180 м³/с бөгендер үшін қиын жағдайларға әкелуі мүмкін. Гидроғимараттар мен жоғарылаған НПУ деңгейінің ұзақ тұруы тіпті де қауіпсіз емес. Сондықтан су сақтағыштың пайдалы сыйымдылығы есебінен тасқынның кесу шегінің максималды мүмкіндігін дұрыс қамтамасыз ету керек.

Есеп бойынша қашыртқы су алдымен күтілетін апатты су тасқыны Р=0,1% су сақтағыштың төменгі бъефіндегі шығынды төмендетеді. Су қойманы бастапқы толтыруда 35 млн. м³ қашыртқы шығын 615 м³/с құрайды, 135 млн. м³ болғанда -810 м³/с, 200 млн. м³ болғанда-810 млн. м³ болады. Бастапқы көлемде 270 млн. м³ болғанда максималды қашыртқы шығын 1050 м³/с-қа тең болады.

Вячеслав су сақтағышының пайдалы сыйымдылығын тиімді пайдалану жеткілікті мониторинг ұйымдастыруды қажет етеді.

Гидрометерологиялық бағдарлама:

— Есіл өзенінен Астана қаласына дейін, жұмыс жаспа тұрған екеуден басқа (Аршалы және Астан) тағы да бір метеостанция (мүмкін Оскаровкада) ұйымдастыру;

— тасқан алдында өзен тораптары бойынша қосымша маршрутты қар түсірілім жүргізу;

— жұмыс жасап тұрған гидрологиялық орандарды (Тургеневка, Вологдоновка, Астана, Николаевка, Романовский және де Вячеслав су сақтағышы) қазіргі заманға сай жабдықтармен жаңарту;

— Астана орталығында тасқан кезеңінде тасуды үнемі талдап дамыту мен болжамды реттеудегі гидроболжамның гидрометерологиялық тобын ұйымдастыру.

Арнаны реттеу мен инженерлік қорғау шаралары. Максималды шығын 0,1% Вячеслав бөгенінің тұстамасының қамтамасыздығы 2100м/с. Төменгі бьефке тасталынған (су сақтағыштағы тереңдете реттеудің жоқтығынан) бұл шығын жол бойында қалаға дейін 2330 м³/с-қа дейін көтеріледі.

Дұрыс реттеу кезінде қашыртық су 1050 м³/с жоғарыламайды. Ауданды су басу байқаусыз төмендейді. Александровка селеосына дейін ағын негізінен арна бойынша жүреді. Белгісіз жайылманың кеңдігі ауданның Қойкелі және Мартыновка селолары арқылы бақыланады. Осы учаскеде ешқандай инженерлік шаралар қарастырылмаған.

Бірінші қайта қалпына келтірілетін объект-жұмыс жасайтын шлю-реттегіш Александровск көлтабанында. Оны су шығыны 12 м³/с болатын құбырлы су жібергішпен ауыстыру керек. Көлтабанның таңдамалы бөгені қажетті белгіге дейін жеткізіледі.

Александровка селосынан басталып Есіл өзенінің сол жағалауында Вячеслав –Рождественка өтпелі жолынан қиылысына дейін резервті су қоймасының қоршаулы бөгені қарастырылған. Арнада 12 м³/с жапқышты су өткізгіш құбыр орнатылады.

Есіл өзеніндегі бас тоғанның техникалық суының жағдайын тиімді қамтамасыз етіп, су реттегіш бөгетті ауыстырып, Тельман елді-мекенінің жер бөгенін жаңарту қарастырылған.

Қала территориясында Қараөткел шағын ауданына дейінгі 8,3 км болатын участокте арнаның түбін тереңдету мен кеңейту, барлық жағаға да қорғаныс бөгенін салу қарастырылған. Түбі бойынша арнаның есептік ені 140м –дң құрайды. Еңістігі 0,00032. Бөгеннің ені биіктігі бойынша 6м.

Қараөткел шағын ауданынан Көктал шағын ауданына дейін арнаның өткізу қабілеттілігінің жоғарылауы мен бөгендерді қоршау шаралары қарастырылған. Одан басқа аталған екі арнадағы газды аппаратура заводында су реттегіш бөгеттер қарастырылған.

Жобалық белгілер жел толқыны әсерін ескергендегі қорғау бөгендерін қарастырған. Жұмыс жобасы кезіндегі жағалауды сәулеттік безендірумен және өзен арнасын қайта қрнатудағы есептік деңгей нақтылануы қажет.

Резервті су қоймалар

Қала маңында Есіл өзені бойынша өтетін шығынды төмендету үшін Александровск селосында сол жағалауды табиғи төмендетуде резервті су сақтағышты құру қарастырылған. Резервті су қоймалар 400-750 мЧс-ке дейінгі Астанаға келетін максималды шығынды төмендетеді.

Су қоймасы тасқыннан кейін кез-келген кесте бойынша су қорынан босатылуы мүмкін.

Жұмыс жобасының процесі кезінде екінші резервті су қоймасының құрылысы дұрыс анықталуы қажет.

Бірінші резервті су қоймасының РВ-1 гидротехникалық ғимараттар құрамына кіретіндер: сеппелі тежегіш бөген, Есіл өзеніне жіберуге арналған су қашыртқы ғимараттар 750 м³/с, тармақтар және өзбойлар, Мичурин, Күйгенжар және Александровск селоларын су тасқынынан қорғауға арналған қоршау бөгені.

Нұра бөгені.

Нұра мен Есіл өзендері арасындағы участоктегі су бөлудің өте жақын орналасқаны түсініксіздік тудырады. Су бөлу сызығының төменгі нүктесі Нұра өзенінің оң жағалауынан алыс емес жерде орналсқан. Осы нүктенің белгісі 1,5-2,0 м өзеннің межеленген деңгейінен көтеріледі. Сондықтан көктемгі су деңгейінің көтерілуі кезінде Есіл өзен торабындағы Нұра суының кезеңді қашыртқысы бақыланады.

Нұра бөгеніндегі ғимараттар саны: жер тежеу бөгені жалпы ұзындығы 184,5 км, соның ішінде 5,9 км қайта құруға. Бөгеннің орташа биіктігі шамамен 4 км.

Есіл өзеніне құйылатын су сақтағыш.

Есіл өзен торабында Астана қаласына дейін қазіргі уақытта 6 су сақтағыш жұмыс істеп жатыр. Соның ішінде Вячеслав су сақтағышы Қарағанды облысы аймағында 1958 жылдан бастап Есіл су сақтағышының ағындысын реттейді. Есіл өзеніне құйылатын Шортанды, Бурыұтал және Ақтасты тұрғызылған. 1939 жылы Токсумак көлінен (Қарағанды облысы) солтүстік бағыттан су келу тоқтатылды және гидротехникалық түсінікпен ол су сақтағыш болып қалды.

Жұмыс жасап тұрған су сақтағышты қайта құру сыйымдылығын реттеу мен жоғарылату өте қиын.

Қазіргі уақытта Есіл су сақтағышы практикалық түрде жүмыс жасамайды. Оның еркін сыйымдылығының қию шегі 100м/с шамасында болуға ғана мүмкіндік береді. Бөгендерді қайта құру әсерінен сыйымдылықтың жоғарылауы өте қымбатқа түседі.

Берсуат су сақтағышы Актасты өзенінің бас жағында үлкен пайдалы көлемді емес, әсіресе Актастыи өзені бассейнде су тасу барынша толығымен маңызды әсер ете алмайды, сондықтан Есіл өзені су қоймасы ағынының 1% -ын ғана қамтамасыз ете алады. Өзен ағынының негізгі бөлігі су қоймасынан төмен шоғырланған.

Анаркөл су сақтағышы Анар станциясының темір жолын сумен жабдықтау үшін тұрғызылған. Су қоймасының еркін көлемі 2 млн.м³-ты құрайды.

Токсумак су қоймасы қазіргі уақытта тек қана балық шаруашылық су қоймаларында ғана қолданылады, сондықтан өлген көлемге дейін өңдеу мүмкін емес. Сонымен қатар, су тастау құрылғыларының қуаттылығы бойынша суатта жеткілікті қажеттілік жоқ.

Су қоймаларының бастапқы толтырылуы өлген көлем деңгейінде қабылданған. Белгіленген суаттардың тағайындауынан, пайдалы көлемі жыл сайын дерлік болжанады. Өткір қажеттілік болмаған жағдайда су қорлары попускасы кейінірек және келесі көктемде жүзеге асырылады. Егерде су тапшылығы жылдары болжанатын болса су көлемі келесі жылдарға резервке қалдырылады. Орта және биік су тасуды күту Вячеслав су сақтағышынан қашыртқы суларды ескере отырып, жаңа су тасудың басталуына дейін істелген болу қажет. Мақсатқа лайықты толық емес — тек қана ӨКД-іне дейін экологиялықтардың және балық шаруашылық назарларында. Жаңа су қоймалары басқа да шаруашылық мақсаттарында пайдаланылмаулары тиіс.

Вячеслав су сақтағышынан апатты су жібергіш

Су тасу 0,1% қамтамасыз етуде су тасудың алдында су қоймасының салыстырмалы биік көлемі жанында суат шектен шыға толуы мүмкін. Тежегіш деңгейдің құйылуы жетістігінен кейін құйылу1950-2100 м3/с-қа дейін жетеді, су қашыртықының өткізу қабілеттілігін шамадан асырады. 2002 жылдан Вячеслав су сақтағышында жыл сайын су тартқыш жобасында » Ертіс -Қарағанды каналы- Есіл — өзені » қысқы су беру қарастырылған.

Сонымен қатар, қамтамасыз етуге арналған көбірек гидротүйін салуларының қорғанушылық биік дәрежелері керек және су ағытқыш затворларымен апаттық жағдайды ескеру қажет. Сондықтан мақсатқа лайықты 300 м3/с-қа сәйкес автоматты су ағытқышты Вячеслав су сақтағышындағы апатты су шығарғыш ғимараттар.

Пертропавловск қаласының территориясын қорғау шаралары зерттеу негізінде жергілікті су шаруашылық, гидрологиялық және алдыңғы жобалы талқылаулардың , Петропавловск қаласының бас жоспары жобасымен жағалауды қорғау ғимараттарды салулардың түрлері ұсынылған:

құрама темірбетоннан беткейге бекіту;

таңдамалы шпунтты — қабырғамен құлама жерді бекітуі.

Жағалауды бекітудің жалпы ұзындығы картографиляқ материал бойынша М1:15000, 13420 метрді құрайды.

Ескі аудандағы қалалық салуда оң жағасымен өзен арналарының жағалауын қорғау ғимараттары белгіленген, Петропавловск бөгетінің гидротүйінінен жоғарырақ учаскеге дейін айқындалған жаңа құрылыстың бас жобасы айқындалған, соның нәтижесіндегі орындалатын алғы-шарттар мынадай:

Петропавловск қаласының азаматтық құрылыс концепциясын дамыту;

— Есіл өзенінің максималды шығынды су басу кезеңіндегі қаланы тұрғызу барысында су тасқынын болдырмау.

Шпунтты таңдамалы қабырға көмегімен Учаскелерде және орындарда тік жер құламамен жағалауды бекіту қолданылған. Шпунтты бекітудің жалпы ұзындығы 1800 метрді құрайды.

Петропавловск қаласының территориясындағы жағымсыз физико-геологических процестердің бірі ол жыра типті болып табылады.

Жыра тораптары Есіл өзенінің оң жағалауы мен қаланың оңтүстік беті ұштастырылған. Қалалық территорияның бар бөлігінде 6-8 жырадан бар. Қаланың тұрғызылып жатқан учаскелеріндегі бірнеше әсерлі жыралар бақыланады. Әсерлі жыралардың үлкен бөлігі Есіл өзенінің оң жағалауында орналасқан.

Өзендегі лас суларға бақылау қызметін ұйымдастыру

3.2.1 Мемлекеттік бақылау

Мемлекеттік бақылаудың негізгі мақсаты аймақтық деңгейдегі судың ластану объектісі болып табылады:

Мемлекеттік өкілеттік органдарды, табиғи қорларының административті –басқару және қоршаған ортаны қорғау органдарын, денсаулық сақтау басқармасын, төтенше жағдай бойынша комиссиясын, өндірістік кешен басшыларын, қоғамдық ұйымдар мен тұрғындарды ластанудан қорғау көздерімен қамтамасыз ету.

Табиғатты қорғау шараларын, күнделікті санитарлы тексеру мен ескертпелерді жүргізу үшін қоршаған ортаны қорғау жағдайының аналитикалық бақылау нәтижелерін саралау мен нақтылау;

Заң шығарушы өндірістік су тұтынушылармен мен мөлшерлі құжаттарды бақылау үшін муниципалды зертханаларды жұмысты бақылап тексеру қажет;

Экологиялық болжамды жүзеге асыру;

Денсаулық сақтау мен санитарияға қатысты сапасын анықтау;

Пайдалану мақсаттары (тасталынуға берілген рұқсаттың сәйкестілігіне бағалау жүргізу);

Есіл өзені балық шаруашылығының су объектісіне қатысты жер үсті суының ластану деңгейі ПӘК_бш бойынша бағаланады.

Су сапасын бақылау 11 гидрохимиялық орындарда жүргізілді. Су шаруашылығын пайдалану үшін Есіл суы сапасының бағасы интегерал көрсеткіштері арқылы келесі класстар бойынша жүргізіледі: I класс (өте таза)-<0,3; Iiкласс (таза) -0,3-1,0; III класс (лас)-1,0-2,5; IV класс (ластанған) -2,5-4,8; Vкласс (өте лас)-4,0-6,0.

Казгидромет орталығы өздерінің қарапайым құрал-жабдықтармен жабдықталған жеке зертханасы бар. Казгидромет бюджеті жалпы экологиялық мониторинг (бақылау) жүргізуге жетпейді.Казгидромет орталығы Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің құрамына кірсе де, ұйым бақылау өздерінің ақпараттарын мемлекеттік және ведомствалық ұйымдарға сату жолымен өзін-өзі қаржыландырады. Мысалға: Өндірістік ұйымдар немесе басқа да мемлекеттік органдар Казгидрометпен белгіленген бақылау мен зерттеу жүргізуге келісім-шартқа отыруы мүмкін.

Казгидромет ай сайын өзеннің су сапасына бақылау жүргізеді, әсіресе көктемгі су тасқыны уақытында әрбір учаскеден көруге үш таңдалым алынады. Есіл өзенінің жер үсті суының сапасын бақылау үшін гидрохимиялық берінділердің саны жеткіліксіз.

б) Жер үсті суының саны

РМК Казгидромет орталығы өзен суының шығыны мен деңгейіне бақылау жүргізеді. Метеостанцияда жауын-шашын, булану, ауа температурасы, жер қыртысы мен топырақ тереңдігі, ауа ылғалдылығы, жел жылдамдығы, сәулелі радиация тағы да басқа әсерлері анықталады.

Су сақтағыштардың құтқару қызметі деңгейлер мен су жібергіш пен су тастау арқылы су шығындарына бақылау жүргізіледі. Бұл берінділер Казгидромет пен тораптық су шаруашылық басқаруға келіп түседі.

в) Есіл өзенінің гидрометриялық торабы

Нура – Есіл, Романовка өзендерінің бассейніне арналған алғашқы жазу 1961 жылы істелінген болатын, өзен ағынын өлшеу және деңгейі дүниежүзілік стандарттармен жасалған.

Кеңестік дәуірде станциялардың саны бірте-бірте өсті, 1980 жылдардың ортасында барынша максимумға жетті.

Содан бері тораптардың жағдайы бірте-бірте төмендеді.

Қоршаған орта қорғаудың аймақтық басқару.

Қоршаған ортаны қорғауды аймақтық басқару және зертханалық талдау бөлімдері қоршаған орта компоненттері мен ластану көздерінің жағдайын бақылайтын орындаушы структуралар болып табылады.

Су қорларын қорғауда келесідей функциялар орындалады:

Кәсіпорындар мен су пайдаланушылардың заңнамаларын, мөлшерлі құжаттарды және де табиғатты қорғау шараларын сақтауды бақылау;

Суды әкету бойынша:

Суаттарға тасталынатын лас заттардың мөлшерлерін бекіту және қарау, олардың жетістіктерінің шаралары, лас суларды тастауға берілген рұқсаттардың есебі;

тазалау ғимараттары мен айналма жүйесінің жұмысына талдау жасау;
апатты жағдай кезіндегі жер асты суының төменгі сапасы мен ластану көздерін орнату;
мөлшерлерді бұзу кезінде (ПДС және ВВС) рұқсатсыз тастағандарға кінә тағып, жауапқа тартады, айыппұл төлейді, материалдарды құқық қрғау органдарына тапсырады.

Зертханалық талдау бөлімі айына 1 рет жүзеге асырылады – кәсіпорын су тұтынушыларының химиялық зертханасының қызметін бақылап, бекітілген мөлшер сәйкестігін бағалап және канализациялық тазалау ғимараттарындағы лас судың химиялық құрамына аналитикалық бақылау жасау қажет. Зертханалық талдау бөлімінің жұмысшыларымен су тұтыну зертханасының өкілдерімен бірігіп ағынды лас сулар мен жер үсті суларына сынама жүргізіледі, содан соң алынған сынама нәтижелерін салыстыруға рұқсат етіледі. Соның әсерінен қоршаған ортада үнемі ластану көздеріндегі ластанған заттардың барлық түрлері анықталады, тастанды заттардың саны, сапасы және жер үсті суы (өзендер, биотоғандар және т.б) жеткіліксіз талданады.

Зертханалық талдау бөлімін қаржыландыру соңғы жылдары үнемі және толық көлемде жүргізілген жоқ. Нәтижесінде сынамаларды талдау негізінде кестелер реті бұзылды, анықталған ингредиенттер саны қысқарды. Зертханалық жабдықтар және құралдар көптен бері жаңартылмаған, қажетті химиялық реактивтер саны жоқтың қасы.

Зертхананың қалыпты қызметі үшін қазіргі заманға сай зертханалық жабдықтар мен құралдарды алу үшін жұмысқа инвестиция бөліп, бірқалыпты қаржыландыру мәселесін шешу қажет.

Экономиканың дамуы бойынша электр энергиясына сұраныс көп. Қазіргі таңда оны өндіру сұраныстан қалып отыр, бұл жәйт жақын арада экономиканың дамуына кедергі келтіреді. Қазақстанда соңғы 10-20 жыл ішінде (2018 жылға дейін) энергияға сұраныс 50% артады деп болжанып отыр. Қазіргі таңда дағдарысқа байланысты энергияны тұтынудың төмендегені байқалады. Алайды, бұл процесс уақытша ғана.

Геология комитетін аймақтық басқару жер асты суын пайдалану үшін өндірістік су тұтынушыларға рұқсат береді. Бақылау режимінің негізгі мақсаты табиғи жер асты суы режимінің өзгеру сипаттамасы мен антропогенді әсердің есебінен жер асты суының ластануды үйрену болып табылады. Бұл жұмыстар мемлекеттік бюджет есебінен жүргізіледі. Жер асты және жер үсті сынамаларына талдау жасау бұрынғы геологиялық басқармасының тексеру зертханаларында жүргізіледі. Жер асты суына жасалған гидрохимиялық және режимдік бақылау берінділері аймақтық Есіл бассейіндік басқару бөліміне беріледі.

Су қорлары комитеті мен Есіл бассейіндік су шаруашылығын басқару, сонымен қатар аймақтық су шаруашылығы негізгі мемлекеттік құрылым болып табылады.

Бассейіндік суды басқару құрамында меншікті зертханасы жоқ. Есіл өзен торабындағы су қорларының сапасы мен деңгейі 2ТП-су шаруашылығы есебіндегі су тұтынушылар мен басқа да бақылау органдарының ақпараттарына сүйене отырып жүзеге асырылады.

Бассейіндік су басқару негізінен Вячеслав су қоймасы мен басқа да су сақтағыштарды, су қабылдағыш түйіндерді, сонымен қатар өндірістік және ауылшаруашылық кәсіпорындарына, жер үсті суын пайдалануға рұқсат береді, соған қоса аймақтық геологиялық басқарудағы жер астын суын пайдалануды бекітеді.

Бассейіндік су басқарудың ведомствалық бақылау функциясын ластану мен тартылудан қорғау және де су қорларын тиімді пайдалану Су кодексінің келісімімен жүзеге асырылады.

Өкінішке орай су қорлары комитеті мен Бассейіндік су басқару орнында су қорларының сапасына арналған мониторингтік бөлім жоқ.

Ауыз су сапасының және оның денсаулыққа зиянсыздығы, сонымен қатар қала аудандарында, елді-мекендердегі мәдени-тұрмыстық су тұтыну;

Тазаланған лас су сапасының ауыз суға пайдаланылатын жер үсті су сапасына әсері су объектісінен алынатын коммуналды-тұрмыстық жабдықтаудың су сапасы стандарттан төмен болады.

Тазаланған лас сулардың сапасы шомылуға және адам денсаулығын қорғауға арналған.

Су объектілеріндегі радиологиялық мониторинг.

Ауыз сумен жабдықтауға арналған су тазалауға дейінгі жергілікті су сапасы стандарттарынан, содан кейін басқа да стандарттар көмегімен, оның ішінде қосымша санитарлы-биологиялық және радиологиялық ингредиенттерден өтеді.

4 Есіл өзенінің су қорғау аймақтары мен жолақтары

Бағыт су ресурстарын пайдалану, қалпына келтіру және қорғау процестерінің теңгерімділігін қамтамсыз етудің негізін қалайтын іс-шаралар кешенін қамтиды.

Су объектілерінің экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық жай-күйін жақсарту жөніндегі негізгі шаралар мыналар болып табылады:

1) ауыз сумен жабдықтау көздері мен құрылыстарының су қорғау аймақтарын, жолақтар мен санитарлық қорғау аймақтарын орнату;

2) ауыз су мұқтаждарына пайдаланылатын су қоймаларының санитарлық — қорғаныштық су қорғау аймағында екпе ағаштарын қайта жаңарту және

жаңаларын отырғызу.

Жер асты суының жер беті суымен ластанбауын болдырмау үшін бас тоғандар айналасында санитарлық қорғау аймағы ұйымдастырылады, ұңғымалар бастарымен жабдықталады және олардың сағасына цементтеу жүргізіледі.

Су объектілерінде — ауыз сумен жабдықтау көздерінде су қорғау

аймағы орнатылған. Ауыз су пайдалану қажеттілігі үшін санитарлық- қорғаныш су қорғау аймағындағы бөгендерде жаңа екпе ағаштар құру және кайта жаңғырту.

Қазіргі уақытта облыстағы шаруалар пайдаланатын көлдер және 45 үлкен көл мен Есіл өзенінде су қорғау аймағы және жолақтары бар. Осы су объектілерінде объектілердің ластануы мен қоқыстануын болдырмау үшін су

пайдалану тәртібі белгіленген. Жабдықпен қамтамасыз етілмеген объектілерді, су қорғау аймақтары мен жолақтарын және су объектілерін ластануға әкелетін әр түрлі шаруашылық қызметін жүргізетін объектілерді салу және қайта жаңартуға тыйым салынған. Бұл жұмысты одан әрі қалған су объектілерінде жалғастыру жоспарланып отыр.

«Есіл өзеніндегі су қорғау аймақтарының жолақтары» жобасын дайындауды кеңесшілер келесідей құжаттарға сүйене отырып жасайды:

Қазақстан Республикасының Су Кодексі 9 шілде 2003ж. №481-11;
Қазақстан Республикасының Жер Кодексі 20 маусым 2003ж. №442-II;

«Су қорғау аймағы мен жолақтарын орнату ережелері» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 16 қаңтар 2004ж. №42 жарғысымен бекітілген;

Қазақстан Республикасының жер үсті суын қорғау ережелері (Қазақстан Республикасының экология және биоқорлар министрлігі, хаттама №13, 14 маусым 1994ж).

СанЕжМ 2.1.4.027-95 «Сумен жабдықтау көздері мен ауыз-су қажеттілігінің су құбырларының санитарлы қорғау аймағы»;

Есіл өзеніндегі Вячеслав, Сергеев және басқа да су сақтағыштардың жұмыстарын пайдалану ережелері.

4.1 Су қорғау аймағы мен жолақтарының өлшемін анықтаудың әдістемелік негізін өңдеу

Су қорғау аймағым мен жолақтарының өлшемін анықтаудың негізгі құжаттары болып «Су қорғау аймағы мен жолағын орнатудың ережесі» табылады.

Қорғаныш жолақтары су қорғау аймағының ара қашықтығы мен өлшемі, сонымен қатар территорияда орнатылған режим келесі факторлар бойынша қабылданады:

— Физико-географиялық (территория ландшафты-орман, тегіс немесе биік еңістер);

өзен арнасының топырақты жағдайы;
су объектілеріндегі жағалау сызығы болжамының өзгерісін ескергендегі гидрологиялыө жағдайы

экономикалық жағдайы (балық шаруашылығы жағдайы, ауыл шаруашылығы, ірі елді-мекендер) және тағы басқалар;

Су қорғау аймағы мен жолағының ені:

— өзендер, өзбойы және көлдер үшін- жаз мезгіліндегі орташа көп жылды су кемері;

— су сақтағыштар үшін – қалыпты деңгейдегі су кемері;

— батпақтар үшін – оның шекарасынан.

Су қорғау аймағының минималды ені өзеннің әрбір жағалауына орташа көп жылды межеленген деңгей кезіндегі су кемерінен су тасқыны кезеңіндегі орташа көп жылды деңгейдің су кемеріне дейін қабылданады және оған қоса қосымша қашықтықтар келесідей болады:

— шағын өзендер үшін (ұзындығы 200 км-ге дейін)-500м.

Басқа өзендер үшін:

— қарапайым шаруашылық пайдалану жағдайы және су жинақтағыштағы қарапайым экологиялық жасауы -500м;

— шаруашылық пайдаланудың күрделі жағдайы мен су жинақтағыштағышиеленіскен экологиялық жағдай -1000м.

Өзен бастауы мен бұлақ көзі үшін су қорғау аймағының минималды ені 50 м төмен болмауы керек.

Су қорғау аймағының минималды ені:

— көлдер мен су сақтағыштар үшін акватории ауданына 2км²-300м-ге дейін, 2км² және одан да көп болса -500м шамасында қабылданады.

— батпақ үшін -300м;

— теңіз үшін-500м.

Ормандардың тиым салынған жолақтар мен балықтардың бағалы кәсіпшілік түрлерінің уылдырық шашатын орнын қорғау үшін үстіңгі су объектілерінің су қорғау аймағының минималды ені белгіленген мөлшерден кем болмауы керек.

Кесте 4.1- Есіл өзенінің су қорғау аймақтарының мөлшерлерін анықтау

Аудан	Халық саны мың адам	Өзен жағасындағы елді-мекендер саны	Өзенге жақын елді-мекендерді сумен қамту	Шаруашылық жерлерді пайдалану қарқындылығы	Экологиялық жағдай	Су қорғау аймағының ені, м
Осакаровск	38,4	3	Ұңғымалардан	Орташа	Жағымды	1000
Аршалы	29,87	6	Ұңғымалардан	Жоғары	Қысыммен	1000
Целиноград (Астана қаласымен қоса)	561,52	9	Ұңғымалардан	Жоғары	Қысыммен	1000
Астраханск	31,81	4	Ұңғымалардан	Орташа	Жағымды	500
Атбасарск	60,02	6	Ұңғымалардан	Орташа	Жағымды	500
Жақсы	30,32	4	Ұңғымалардан	Орташа	Жағымды	500
Жарқайын	23,92	5	Ұңғымалардан	Орташа	Жағымды	500
Есіл	36,70	6	Өзеннен/ ұңғымалардан	Жоғары	Жағымды	500
Мүсрепов қ.	51,02	5	Өзеннен	Жоғары	Қысыммен	1000
Шал ақын	29,57	5	Өзеннен	Жоғары	Қысыммен	1000
Есіл	35,92	2	Өзеннен	Жоғары	Қысыммен	1000
Қызылжар (Петропавл қаласымен қоса)	242,2	8	Өзеннен	Жоғары	Қысыммен	1000

Технологиялық жолдар, өтпелер және орман отырғызуларын қорғауды қосқандағы каналдар арқылы өтетін жерді әкетуге шаруа арлық каналдар мен су қорғаудың магистралды аймағына шекараларды орнатады.

Жер үсті суының объектісін су қорғау аймағы мен жолақтарын орнату жобасын өңдеуде келесідей ережелер орындалады:

— өзендердің қайнар көзі жанында су қорғау аймақтары мен жағалауды қорғау жолақтары орналастырады;

— су сақтағыштар үшін — санитарлық қорғау аймақтарымен бас тоған орындарындағы ауыз сумен жабдықтау көздерінің ені 1000 метрден кем болмауы шарт.

— Жерді ауыл шаруашылығына пайдалану үшін су шаруашылығы аймағын кеңейту қажет.

— Су қорғау аймақтары табиғи және жасанды шекаралармен немесе кедергілермен біріктірілуді қамтамасыз етеді.

Жағалаудағы аймақ шекаралары мен жолақтарды жергілікті арнайы белгілермен бекітілуі қажет. Қолданылатын белгілер 7 бөлімде «Су қорғау белгілерінің сипаттамасы» кеңірек суреттелген.

Суды қорғау аймақтарының шекарасында су заңнамаларына және қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнамаларға сәйкес ластанудан, қоқыстанудан және сарқылудан су объектілерін қорғауды қамтамасыз ететін имараттармен шаруашылық және басқа да объектілерді жобалау, орналастыру, салу, қайта жаңарту, пайдалануға енгізу, пайдалану рұқсат етіледі.
Белгіленгенмен қатар жағалаудағы қорғаныс белдіктері шекарасында шектеуліктермен тыйым салынады: 1) жерлерді қопару;
2) шайылған топырақ үйіндісін орналастыру;
3) ауыл шаруашылығы жануарларын бағу және олар үшін жазғы лагерлерді, суға түсіру орындарын ұйымдастыру. Жағалаудағы қорғаныс жолақтары мен су қорғау аймақтары туралы елді-мекен тұрғындары хабардар болуы тиіс.

Су объектілерінде экологиялық зілзала аймақтары, төтенше жағдайлар аймақтары, суға жағымсыз әсер етуді болдырмау және оның салдарын жою.

4.1.1 Су қорғау аймағы

Есіл өзенінің үшін су қорғау аймағының минималды ені «Ережесіне»…. сәйкес төмендегідей болып анықталады:

— жаз мезгіліндегі орташа көп жылды су кемерінен су тасқыны кезеңіндегі орташа көп жылды су кемеріне дейінгі ара қашықтық;

— су жинаудағы шаруашылық қызмет жағдайының қосымша ара қашықтығы -500-1000м;

— су сақтағыш үшін су қорғау аймағының минималды ені өзен үшін де олардың орналасу орнына байланысты қабылданады;

Учаскелердегі су қорғау аймақтарының минималды ені ормандардың тиым салынған жолақтарына, балықтардың бағалы кәсіп түрін қорғаушы уылдырық шашатын орындарға жолақтардың енін тең деп қабылдайды.

Магистральді су қорғау аймақтарының шекаралары мен каналдардың шаруашылық аралық жерлердің бұру жолақтары шекараларымен біріктіріледі.

Қалалардың аумақтарындағы басқа елді –мекендердің мөлшерлік және су қорғайтын аймақ шекараларын жоспарлаудың нақтылы шарттарымен орналастырды, бас жоспарлармен және нөсерлі канализация барысын тәуелділікке жағалауды салу сәйкестігіне бекітеді.

Учаскелердегі санитарлық ережелермен су қорғау аймақтарының ең аз мөлшерлері және шаруашылық қызмет тәртібін орталықтандырылған шаруашылық – ауыз сумен жабдықтау көздеріне арналған санитарлық қорғау аймақтарының мөлшерлері анықталған.

Өзен учаскелері үшін жабық коллекторларда қорытындыланған су қорғау аймақтары орналастырылмады.

4.1.2 Су қорғау жолақтары

Су қорғау жолақтары ереже бойынша бұталы өсімдікпен бос болмауы керек.

Су қоймаларындағы балық шаруашылығы учаскелеріне арналған су қорғау жолақтардың ені 100 метрден кем болмауы керек.

Теңіздерге арналған және таулы өзендерді су қорғау жолақтардың ені әрбір нақтылы оқиғада анықталады.

Қалаларда және басқа қоныстанған пунктілерде нөсерлі канализация барысы жанында және жағалаулықпен су қорғайтын жолақтардың шекарасын жағалау жақтауымен біріктіруге рұқсат етіледі .

Бағалы ауылшаруашылықтардағы ағаш — бұталы жолақтардың жағаларын бойлай пайдаланылатын жерлерде су қорғайтын жолақтардың енінің азаюы рұқсат етіледі немесе қорғаулардың және салулардың жағалауы бекітіледі.

4.1.3 Жер үстін сумен жабдықтау көздерінің санитарлы қорғау аймағы

Санитарлы қорғау аймағының негізгі мақсаты қоршаған территориядағы сумен жабдықтау көздерін ластаудан қорғау болып табылады.

Бірінші жолақ (қатал режимдегі жолақ)- қорғалған және қоршаған барлық су құбырлы ғимараттарының орналасу ауданы мен мулы акватория территориясы кіреді. Оның негізгі белгісі –бас тоған мен бас тоған ғимаратарының оқыстан немесе әдейі жасалынған ластанулар мен зияндықтардан қорғау болып саналады.

Екінші және үшінші жолақтың санитарлы қорғау аймағы –сумен жабдықтау көздеріндегі ластанған суды ескерту үшін белгіленген территориялар кіреді. Бұл жолақтардың негізгі мақсаты сумен жабдықтау көздеріндегі судың сапасы мен саны жағымсыз әсерлерден сақтайтын басты шаралар болып табылады.

Санитарлы қорғау аймағының шекарасын анықтау мен сумен жабдықтау көзінің түрлеріне қатысты организациялы, техникалық, гигиеналық және эпидемияға қарсы қажетті кешендерді өңдеу. Сондай –ақ санитарлы қорғау аймағы жолақтарының өлшемін анықтауда микроорганизмдердің сығылу уақытын (2 жолақ) ал химиялық ластану үшін сулы ортада оның құрамы мен тұрақтылығын қабылдай отырып, таралу (3 жолақ) ұзақтығын ескеру қажет.

Ағын сулар үшін:

— ағынмен жоғары қарай — бас тоғаннан 200 метрден кем емес.

— ағын бойынша төмен қарай- бас тоғаннан 100 метрден кем емес.

Бас тоғаннан жоғалуға дейін- жазғы – күзгі кезеңдегі су кемерінің сызығы 100 метрден кем емес.

Бірінші жолақ шекарасының су сақтағышы үшін жергілікті санитарлық және гидрологиялық жағдайына байланысты анықталады.

Су сақтағыштардағы санитарлы қорғау аймағының екінші жолағы акваторидің барлық жағының бас тоғанынан 3 км қашықтыққа дейін жойылуы тиіс.

Санитарлы қорғау аймағының екінші жолағының жаны жазғы-күзгі су деңгейінің кемері орналасу орнының ара қашықтығы 500 метрден кем болмауы керек.

Санитарлы қорғау аймағы үшінші жолағының жер үсті сумен жабдықтау көздерінің жоғары және төмен ағындары екінші жолақтың шекарасымен сәйкес келеді. Жанама шекаралары тармақтарын қосқандағы су айрық сызықтары 3-5 км шамасында жүруі қажет.

Су қоймасындағы жер үсті көзерінің үшінші жолақ шекарасы толықтай екінші жолақ шекарасымен сәйкес келеді.

4.2 Есіл өзенінің су қорғау шекарасын анықтау

Су қорғау аймағында іс-шараларды жүргізу административті аудан деңгейінде, сондай –ақ су қорғау аймақтарының шекаралары да аудан бойынша жүреді.

Есіл өзені үшін су қорғау аймағының енінің ара қашықтығы орташа көп жылды төменгі деңгейдегі су кемерінен келесі қосымша қашықтықтарды қосқандағы су тасқыны кезіндегі орташа көп жылды деңгейдегі су кемеріне дейін құрылады:

— су жинақтаудың қолайлы экологиялық жағдайлар мен қарапайым шаруашылық пайдаланушы аудандар үшін -500м;

— су жинақтаудың шиеленіскен экологиялық жағдайы кезіндегі және күрделі шаруашылық пайдаланушы аудандар үшін-1000м;

Есіл өзені су қорғау аймағының екі тармағы 500 метрді құрайды.

Су қорғау аймақтары мен жолақтары ArcGis 9.0 космостық түсірілім бағдарламасы негізінде геоақпараттық жүйелерді қолдану барысында ерекшеленеді.

Жұмыс тәжірибесі көрсеткендей 1:500000 және 1: 100000 масштабты картаның гидрографиялық торабында дұрыс көрсетілмеген, өзен ирелеңі, иіндер және де көптеген бөліктері жоқ.

Сондықтан топографиялық картаны жасау үшін негізі етіп жедел космостық түсірілімді дайындады. 26 — 15 метрді және геоақпараттық жүйелерді жедел космостық түсірілімде қолдану:

— соңғы өзендік тораптар, елді-мекендер шекарасы, жерді пайдалану жайлы берінділерді алу;

— су сақтағыштарды, егістіктің, су басу аймағының, елді-мекендердің ауданын алу;

— кестелік берінділер мен сандық суреттерін қосқандағы өзен торабы берінділерін жүйелендіру.

Су тасқыны түсірілімінен кейін су басу аймағы белгіленді. Сонымен қатар бөлінген аймақта зерттеу алаңдары мен рельеф картасының берінділері пайдаланылды.

Су басу аймағы бөлінгеннен кейін мамандандырылған бағдарламаны қолдану жолымен 500-1000 метрлі буферлі аймақтар бөлінді. Содан соң осы буферлік аймақтарды корректировка жасау жолымен су қорғау аймақтарының шекаралары анықталады. Осының әсерінен су қорғау жолақтары бөлінеді.

500-1000 метрлі өосымша қашықтықтардың өлшемін анықтау үшін әрбір қарастырылған аудандардан талдау жасалынады. Көрсеткіштер түрінде пайдаланылғандар:

— тұрғындар саны;

— Есіл өзенінің су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобасы;

— өзен жағасында орналасқан елді-мекендердің саны;

— елді-мекендерді сумен қамтамасыз ету;

— жерді шаруашылыққа пайдалану қарқындылығы (аудан территориясындағы ауылшаруашылық жердің үлесі);

— экологиялық жағдайы (интегралды көрсеткіш, кәсіпорындар саны т.б);

Берілген көрсеткіштерді талдау жолымен су қорғау аймағының ені анықталады.

Су сақтағыштар үшін су қорғау аймағының шекарасын анықтау

Есіл өзені үш ірі су сақтағыштармен реттлеген – олар Вячеславск (4109 млн.м³), Сергеевск (693 млн.м³) және Петропавловск (19,2 млн.м³).

Участок үшін Қарағанды облысындағы Есіл өзенінің бастауынан Вячеславск су сақтағышы бөгетіне дейінгі, су сақтағыштың периметрі бойынша территориясын қосқандағы 2001 жылы «Астанагорпроект» ҚКК-да өңделген, «Вячеслав су сақтағышындағы су қорғаужәне санитарлы аймақ» жұмыс жобасында ұсынылған су сақтау аймағының ені қабылданады.

Өзен бойы-әрбір жағалау бойынша өзеннің жайылмасын, жағалаудың байырғы құлама беткейін, жыралар мен арқалықты қоса есептегендегі орташа көп жылды кемеріндегі судың төменгі деңгейі-1000м;

Вячеслав су сақтағышы –НПУ кезіндегі су кемері өзен үшін 1000м;

— Гидротүйін бөгетінен бұрын құлама беткейдің оң жағалауының ара қашықтығы 5 км-ге дейін жетеді – шекара рельеф нүктесін көтеруге белгіленген. Аймақ ені -1000-2500м;

— Сол жағалау бұрынғы пионер лагерінен жоғары қарай 2 км. Аймақ ені – 1000-1650м.

Михайловка –Аршалы участогінің шекарасы автогрейдер бойынша жеке участокты кеңейті үшін белгіленген. Аймақ ені – 1000-1500м.

Участок «Ижевсое» ПТФ-тан Аршалыны қоса есептегенде «Аршалы» поселкесіне дейін алып жатыр.

Су қорғау аймағына Астана-Қарағанды темір жол бойындағы Аршалы мен Ижевск поселкасының барлық өндірістік және тұрғын аймақтары енгізілген.Аршалы поселкасынан жоғары Қарағанды облысының шекарасына дейін бүкіл Тургеневка поселкасын қосқандағы өзеннің екі жағының да енін 1000 метр деп қабылдайды.

Сергеевск су сақтағышы мен осы өзенге келіп құйылатын шағын өзендердің су қорғау аймақтарының енін анықтау өлшемі «Қазақ ССР-інің Солтүстік Қазақстан облысының Сергеевск және Целинный аудандарындағы жер тұтыну территорияларындағы Сергевск су сақтағышы мен шағын өзендердің су қорғау шараларының өңделген схемаларымен су қорғау аймақтарын және жағалаудағы су қорғау жолақтарын орнату» жобасы негізінде қабылданған.

Жобада су қорғау аймақтарының өлшемі келесідей қабылданған:

Орташа көп жылды төменгі су деңгейінен келіп құйылатын Сергеевск су сақтағышы мен шағын өзендер жағасының бойы 500м.

«Су қорғау аймағы мен жолақтарын орнату ережесі бойынша» Сергеевск су сақтағышының су қорғау аймағының өлшемі жобамен салыстырғанда 1000 м-ге дейін ұлғаюы тиіс. Су сақтағыш жағалауында ересектер мен балалар үшін ұзақ демалыс орны, ересектер мен жастар үшін қысқа мерзімді демаслыс аймағы, сонымен қатар шағын қорықтар да бар.

Дәл осындай аймақ су сақтағышымен бірге Иманбұрақ өзенінде де ұйымдастырылған. Өзеннің солтүстік жағалауына су сақтағыштан жазғы алаңқай, туристік-спорттық база, ал оңтүстік жағалауына геологиялық тапсырыстар мен жазғы демалыс қалашығын орналастырған. Иманбұрақ үшін де су сақтағыш аймағының еніін 1000 метрге дейін орнату қажет. Өзен жағалауы рекреация үшін кеңінен пайдаланылады. Өзен ауыз-су шаруашылығы мен балық шаруашылығы су қоймасы болып табылады.

Петропавловск су сақтағышы Сергеевск сияқты ауыз –су шаруашылығы мақсатына, саяжайлар участогін суландыруға, балық шаруашылығы мен рекреацияға пайдаланылады. Петропавловск су сақтағышы Есіл өзенінде қаладан шеткері орналастырылған. Арналық типті су сақтағыш, оның ауданы 970га, орташа тереңдігі 4-5м.

«Су қорғау аймағы мен жолақтарын орнату ережесі бойынша» су қоймасының жағалауына ені 1000м болатын су қорғау аймағы орнатылады.

4.3 Есіл өзенінің су қорғау аймағының жолақтарының шекарасын анықтау

4.3.1 Су сақтағыштара үшін жағалаудағы су қорғау жолақтарының шекарасын анықтау

Су қорғау аймақтарының ені, су қорғау жолақтарының өлшеміның анықталуы участок үшін Қарағанды облысындағы Есіл өзенінің бастауынан Вячеславск су сақтағышы бөгетіне дейінгі, су сақтағыштың периметрі бойынша территориясын қосқандағы 2001 жылы «Астанагорпроект» ҚКК-да өңделген, «Вячеслав су сақтағышындағы су қорғау және санитарлы аймақ» жұмыс жобасында ұсынылған су сақтау аймағының ені қабылданады. Су қорғау жолақтарының ені келесідей болып анықыталады:

Су кемерінен Аршалы поселкесіне дейін-50-75 м;

Ижевский поселкасы (тұрғын сектор)-50м;

Ижевский поселкасы (өндірістік база)-50м;

Михайловка поселкасы – 50м;

«Шағалы» ЖШС (демалыс аймағының кешенді ғимараттары)-75м;

Тургеневка поселкасы -50м.

Аршалы поселкасының сол жағалауы үшін су қорғау жолақтарының ені жайылма асымен жарлы беткейден су кемеріне дейін -50 метрден 120 метрге аралығында болады. Оң жағалауы үшін -50м. Қазіргі уақытта Есіл өзенінің сол жағалауындағы жайылма мен оң жағалаудың бір бөлігі бау-бақша егілген. Жоғары су тасқыны кезіндегі топырақтың шайылуы өзен суының ластануына алып келеді.

Сергеевск су сақтағышы үшін су қорғау жолақтарының ені «Қазақ ССР-інің Солтүстік Қазақстан облысының Сергеевск және Целинный аудандарындағы жер тұтыну территорияларындағы Сергевск су сақтағышы мен шағын өзендердің су қорғау шараларының өңделген схемаларымен су қорғау аймақтарын және жағалаудағы су қорғау жолақтарын орнату» жобасы негізінде қабылданған.

Жобада су қорғау аймағының өлшемдері келесідей болып қабылданған:

Сергеевск су сақтағышы – орташа көп жылды төменгі су деңгейінен перметрі бойынша -100м;

Иманбурлук өзені – төменгі су деңгейі кемерінен 100м;

Сарыөзек өзені- 50м;

Боганаты өзені -20м;

Шудасай өзені -20м.

Сергеевск су сақтағышы үшін су қорғау жолақтарының өлшемі 1965 жылы Целинный өлкелік исполком шешімімен және санитарлы қорғау аймағының 100-метрлі шекарасы арқылы анықталады. Бұл аймақта ағаш ағызу орналастырылған. Су сақтағыштың тығыз құрылымды ағаш ағызудағы топырақты шаюдан қорғау үшін 1963 жылы «Агролеспроектом» ормандандыру жобасы орындалды. Ағаш ағызудң экономикалық тиімділігі үшін бір рет жемісті ағаштарды кезекпен бұталы жемістермен енгізді.

Сергеевск су сақтағышынан ағаш ағызудың жалпы ұзындығы 108 км-ді құрайды.

4.3.2 Астана қаласы ауданының Есіл өзені жағалауындағы су қорғау жолағының шекарасын анықтау

Астана қаласының дипломатиялық қалашығы мен Президент резиденциясының жаңа аудандарындағы Негізгі құрылысты салу барысында бөгендерді тұрғызу жолға қойылуда.

Қала бойынша жағалаудың биіктігі мен бөгендерде суды өткізу шығындары 700-900 м³/с –қа дейін қамтамасыз етіледі.

Су қорғау жолақтарының Ақбұлақ пен Сарыбұлақ өзендерінің ені бойынша өлшемдері 35-100м-ді құрайды. 1995 жылы Ақмола облысының әкімінің шешімі бойынша жолақтардың ені 20метр деп анықталды. Ақбұлақ өзені жағы бойынша Абылай хан даңғылынан сағасына дейін тұрғызылған.Осы участоктағы жолақтардың шекарасы жағалау параметрлерімен регламенттеледі.

4.4 Су қорғау аймақтары мен жолақтарын ұйымдастыру шаралары

Су қорғау аймақтары мен жолақтары, сәйкес деңгейдегі жоба бекітілгеннен кейін, жобаны жасау барысында аудан жоспарлары, жерді орналастыру шаруашылығы, жаңа құрылыс кезіндегі объектідегі жерді әкету мен территорияны ұйымдастыруды ескеру қажет. Су қорғау аймақтары мен жолақтарын ұйымдастыруда келесі іс-шаралар ұсынылады:

Су қорғау шаралары;

Технологиялық шаралар;

Орман мелиоративті және агротехникалық;

Гидротехникалық;

Санитарлы-техникалық шаралар.

Технологические:

Тазалау, шаруашылық-тұрмыстық және өндірістік ағындарды зарасыздандыру мен зиянсыздандыру:

сүзгілеу алаңын орнату;
сүзгілеуге қарсы жинағыштарды орнату;

Мал шаруашылығы объектілеріндегі қалдықтар мен ағындардан жер асты және жер асты суларын ластанудан қорғау;

Коллекторлы-дренажды суларды қайта пайдалану;

Коллекторлы –дренажды суды тұщыландыру және зарасыздандыру;

Тыңайтқыштармен пестицидтармен ластанудан жер асты және жер үсті суларын қорғауда ГОСТ талаптарын сақтау.

Орман мелиоративті және агротехникалық:

Елді-мекендер жанындағы жағалаудың су қорғау жолақтарындағы орман отырғызуларын қорғауды құру;

Жайылым айналымы, шөп шабу және мал төлдеуін мөлшерлеумен танысу;

Эррозияға қарсы шаралар- шалғындандыру, ағаш бұталармен жағалауды бекіту, жылжымалы құмдарды бекіту,

Гидротехникалық:

Жағалауды бекіту; Арнаны реттеу; Қорғаныс ғимараттары:

үйме жалдау және қоршау;
таулы қарықшаларды орнату;
дизельді жетекпен сорғыш станцияларының бас тоғанын қайта құру.

Санитарлы-техникалық шаралар:

Елді-мекендердің территориясы, өндірістік және де басқа өндіріс объектілерінің санитарлық талаптарына сәйкестілігі;

Өнеркәсіптік, өндірістік және де басқа қалдықтарды тасымалдау, жинақтау, зарасыздандыру және көмудің санитарлық талаптарға сәйкестілігі;

Су қорғау аймағы мен жолақтан объекті шығару;

Толық тозық мезгілі өтуі бойынша объекті жою.

Су қорғау аймақтарына шекаралардың құрылуы, жағалаудағы қорғау жолақтарының және басқару тәртібінің шаруашылық қызметтерінен елді-мекен тұрғындары хабардар болады.

Алдын ала ескерілген заңдарда аймақтарды құруы үшін жермен жерлердің меншік иелеріне жер алаңы учаскелерін алып тастауының, жер қожайындарының, жерді пайдаланушылардың немесе оқиғалардың барысында келісімдерді іске асыру.

Су қорғау аймақтарының тиісті жағдайы, жағалаудағы қорғау жолақтарының және су қорғау белгілері су тұтынушыларға жүктеледі.

Жерді тұтынушылар, жер иелері олар тұратын жерде орналасқан су қорғау аймақтары мен қорғаныш жолақтарының режимін сақтау қажет.

4.5 Өзен экологиялық жағдайының су қорғау аймақтарын құру әсерін бағалау

Жағалауды қорғау жолақтары мен су қорғау аймақтарын ұйымдастыру Есіл өзенінің арнасын бойлай экологиялық, гидрологиялық, экономикалық және санитарлы-гигиеналық жағдайларының жақсаруына алып келеді. Аумақтардағы экологиялық және санитарлық — гигиеналық жағдайларды жақсару үшін Есіл өзендерінің су қорғау және табиғат қорғау шараларын орындау қажет. Жер үсті және жер асты сулардың ластануы жұқпалы аурулардың таратуына және басқа да қоршаған ортаға кері әсер ететін жағымсыз жағдайлардың тууына әсер етеді.

Жайылмаларды шектеу мен мал жайылым тиым қою. Распашка жерлердің қирауына және топырақтың құнарлы қабатын сумен шайып кетуіне жағдай жасайды, сонымен қатар судың лайлануы мен қатты ағын көлемін жоғарылатады.

Эрозияның топырақ қорғанышына, көп жылдық шөптерді қою шөпті жамылғы жасауына және тамыр шөптердің жүйесімен топырақтарды нығайту қажет.

Жобаны орындау барысында және су қорғау белгілерін құруға және Есіл өзенінің арнасын бойлай жасалған жолақтарды есепке ала отырып ландшафтармен жергілікті — ластану көздерін анықтауға арналған меншік түрлерінің қосымша зерттеу ерекшеліктерін жасау жергілікті әкімшілік және бақылау органдардың өкілеттілігімен жүргізіледі.

Су қорғау аймақтарының шектеріне, шаруашылық қызмет бұзуларының жоюылу шараларының нақтылы жоспарын өңдеуге және өзен жолақтарының, сонымен қатар су қорғайтын аймақтардың кешенді су жинауына рұқсат етіледі.

Маңызды жұмыстармен, су қорғайтын аймақтардың шектеріне су қорғайтын және табиғат қорғаушы мөлшерлерді сақтау және жолақтарды тиісті қамтамасыз ету шаралары жергілікті әкімшілік пен бақылау органдарымен бірлесіп ұйымдастырылады.

Жергілікті тұрғындардың өмірін жақсатру мен олардың маңыздылығы үшін Есіл өзенінде су қорғау аймақтары мен жолақтарын бекіту туралы шешімнің қабылдануы;

Су қорғау аймақтары мен жолақтары орнатылған аумақтардағы территорияны пайдалану режимін анықтау;

Шығарылған заңнамаларға сәйкес су қорғау аймақтары мен жолақтарына территориядағы тәртіп бұзылуының жауапкершілігін орнату.

Су қорғайтын жолақтар мен аймақтарды құру шараларының орындалуы су қорғайтын және табиғат қорғаушы мөлшерлерді сақтауымен қатар болашақта Есіл өзенінің экологиялық жағдайының жақсаруын тиісті мөлшерде қамтамасыз ету.

Су қорғау белгілеріне сипаттама
- Су қорғау белгілерінің тораптары

Есіл бассейіні бойынша жұмыс жасау тораптарындағы су қорғау белгілері төмендегідей болады:

— «Су қорғау аймағының жағалаудағы жолағы» белгісі (ТУ 33 РСФСР 112-83, ТУ 52-16-001-50049267-00);

— «Санитарлы қорғау аймағы» белгісі –(СанПиН 2.1.4.027-95).

— «Су қорғау аймағының жағалаудағы жолағы» белгісі су қорғау жолағының шекарасына өзен арнасын бойлай жолмен қиылысу орнына бекітіледі. «Санитарлы қорғау аймағының» белгісі жолдың қиылысу орнына, жүргінші жолдардағы жер үстін сумен жабдықтау көздерін санитарлы қорғау аймағының екінші жолағының шекарасына орнатылады.

Далалық зерттеу нәтижесі бойынша белгісіз су қорғау белгілері анықталды, солардың көп бөлігі санитарлы қорғау аймағының белгілерін құрайды. Әйтсе де, қазіргі уақытта Есіл бассейіндік су басқару мен облыстық қоршаған ортаны басқару орындары су қорғау белгілерін орнату жұмыстарын жүргізуде. Атап айтқанда 2004 жылдың 1 январында Есіл бассейіндік су басқаруға 120 су қорғау белгілері орнатылды.

Вячеслав су сақтағышының су қорғау және санитарлы аймақ жобасы бойынша барлығы 310 су қорғау белгілерін орнату және екінші жолақ бойынша отыз санитарлы белгілер қарастырылған.

Жоба үшін Есіл өзені арнасының бойы мен негізгі су сақтағыштар мен көлдерге қосымша су сақтағыш белгілерді қою ұсынылады.

Су сақтағыш белгілерді орнату жоспарлануда;

Елді мекендерге жақын жерге;

Өткелдерге, көпірлерге, жолдарға және су сақтағыштарға жақын жерлерге;

Өзен өткелі 3 км арқылы.

5.2.1 «Су қорғау аймағының жағалау жолағының» белгісі

«Су қорғау аймағының жағалау жолағының» белгісі үшін Қазақстан бойынша сәйкес мөлшерді құжаттың болмауынан россиялық техникалық жағдайлар қолданылды. Осы белгі бойынша техникалық талаптар ТУ 33 РСФСР 112-83 бойынша регламенттеледі.

«Су қорғау аймағының жағалау жолағының» белгісінің суреті төменде көрсетілген.

Ұзындығы (L)-1000мм;
Биіктігі (H) -500мм;
Негізгі белгінің диаметрі (D)-300мм; Белгіні бояу:
Түрі- ақ түс;
Негізгі және тиым салынған белгілердің көмкерме және диоганалды жолақтары- қызыл;
Мәтіні, тиым салынған белгілердегі негізгі белгінің төменгі бөлігі – көк;
Тиым салынған белгілердегі негізгі белгі сызығының жоғарғы бөлігі – жасыл;

Белгідегі жазулар қазақ және орыс тілдерінде орындалады. «Су қорғау аймағының жағалау жолағының» және «Тиым салынады»: сөздері биіктігі 20 мм, ені 15мм және қалыңдығы 2,5мм болуы тиіс.

Белгі қалқаны жапырақты болаттан дайындалады. Болат құбырдың диаметрі -108*4мм. Қалқанның төменгі шетінен жердің үстіне дейінгі минималды ара қашықтық 2000 мм –ден кем болмау керек.

5.2.2 Санитарлы қорғау аймағының белгісі

«Санитарлы қорғау аймағы» белгісінің схемасы Қазақстан территориясында қолданыста жүрген СанПиН 2.1.4.027-95 бойынша қабылданған.

«Санитарлы қорғау аймағы» белгісінің суреті төменде көрсетілген. Оның негізгі өлшемдері келесідей болып ұсынылады:

диаметр (D)-345мм; Белгіні бояу:
түрі- ақ түс;

— көмкерме және диоганалды жолақтары- қызыл;

ирек сызықтар мен конус тәрізді сызықтар – көгілдір;
тиым салынған белгілердегі негізгі белгі сызығының төменгі бөлігі – қара;

Белгідегі жазулар қазақ және орыс тілдерінде орындалады. «Санитарлы қорғау аймағы» сөзінің биіктігі 20 мм, ені 15мм және қалыңдығы 5мм болуы тиіс.

Су қорғау аймақтары туралы ұсыныс жүзеге асыру

Су байлықтарын сақтау- бүкілхалықтың іс екенін ұмытпауымыз керек. Себебі, су бірінші қажеттілік және біздің таптырмайтын байлығымыз. Осыған орай су ресурстарын қорғауға бағытталған бірқатар іс-шаралар, қаулы-қараларда қабылданды. Су ресурстарын пайдалану және оларды қорғаудағы заңды құжаттардың бірі- ол 1993 жылдың 31 наурызында қабылданған «Су кодексі». мұндағы көрсетілген Қазақстан Республикасындағы су заңдарының міндеттері- халықтың, экономика салаларының суды ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету, су ресурстарын ластанудан, былғану мен сарқылудан қорғау, судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту болып табылады

2004 жылдың 16 қаңтарында Қазақстан Республикасы үкіметінің жарғысымен су қорғау аймақтары мен жолақтары орнату ережесі бекітілген.

№ 42 су қорғау аймақтары, жолақтары және шаруашылық пайдалану режимі жергілікті атқарушы органдармен бекітіледі, бұндай жағдайда жоба Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарының акиматтары Су қорлары комитетінің келісімі бойынша жүзеге асырылады.

Аталған жобалық құжаттар келісімге ұсынылады:

— Ауыл шаруашылығы министрлігінің су қорлары комитеті (Есіл бассейіндік су шаруашылығын басқару);

— Қоршаған ортаны қорғау министрлігі;

— Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарындағы санитарлы-эпидемиологиялық бақылау басқармасы;

— Жер қорларын басқару агенттігі.

Жоба келісілгеннен кейін Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарының жергілікті атқару органдарына бекітуге ұсынылады.

6.1 Пайдалану шаралары

Бұл бөлімде сақтауға және су қорғау аймақтары, жолақтары және санитарлы қорғау аймағындағы экологиялық жағдайларды жақсартуға, Есіл өзен суының сапасының төмендеуіне жол бермеуге бағытталған. Осы іс-шараларды орындау үшін жауапкершілікті жергілікті атқарушы органдардың өкілдері, Еслі бассейіндік су шаруашылығы басқармасы, санитарлы – эпидемиологиялық бақылау орындары, қоршаған ортаны қорғау аймақтық басқармасы өз мойындарына жүктейді.

Су қорғау аймағына тиым салынады:

авиациялы-химиялық жұмыстарды жүргізуге;

— зиянкестерге, өсімдік ауруларына және арамшөптерге қарсы химиялық заттарды қолдануға;

— топырақты тыңайту үшін тезекті ағындарды пайдалануға;

— ядохимикатты қоймаларды, минералды тыңайтқыштарды және жақпалы –майлы материалдарды, ядохимикатты құрылғыларды толтыру үшін жасалған алаңқайды, мал шаруашылығы кешені мен фермаларды, шаруашылық, тұрмыстық және өндірістік қалдықтарды көму мен қоймаландыруды, лас су жинағыштарын орналастыру;

— тыңайтқыштар мен қоқымдарды қоймаландыру;

— отынмен толтыру, автокөліктерді, тракторларды, басқа машина мехнизмдерін жөндеу және жуу;

— ені 100 метрден кем болмайтын су қорғау аймақтарына бау-бақшаларды және саяжайларды орналастыру;

— тасымалдау құрылғыларына тұрақ дайындау, соның ішінде бау-бақшалы учаскелерге және саяжай территориясына;

— ғимараттарды, үймереттерді, коммуникацияларды және де басқа объектілерді қайта құру, сонымен қатар пайдалы қазбаларды, жер жұмыстарын және де басқа жұмыс түрлерін облыстағы жергілікті атқарушы органдар мен уәкілетті органдардың келісімінсіз жасау, су қорларын қорғау және пайдалану, қоршаған ортаны қорғау, жер қорларын басқару, энергиямен жабдықтау және тұрғындарды санитарлы-эпидемиологиялық сақтандыруды қамтамасыз етуді жүргізу;

Су қорғау аймағы орналасқан жердегі саяжайлар мен бау-бақшаларды пайдалану барысында жер үсті су объектілерін ластанудан, сарқылудан, құрғау ережесін сақтау қажет. Су қорғау жолақтарына тиым салынады:

жерді жүйелендіру;
тыңайтқыштарды қолдану;
шайылған топырақ үйінділерін қоймаландыру;
мезгілді станционарлы палаталы қалашықты орнату;
саяжайларды жіне бау-бақшаларды орналастыру;

— жеке тұрғын немесе саяжайлы және басқа да құрылыс үшін участок бөлу;

— жолдар мен өтпелердің жапсырмасы;

— автокөліктердің, тракторлардың және механизмдердің қозғалысы;

Су қорғау жолақтары ереже бойынша орман бұталы өсімдіктермен немесе шалғындармен бос болмауы тиіс.

Жобалау жұмыстарының су қорғау жолақтарына ерекше іс-шаралар бөлінуі тиіс. Бұндай жағдайда мынадай ұсынылымдар болуы мүмкін:

Ластанған заттардан құралған қатты заттарды ұстау үшін және топырақ пен грунтты эррозиядан қорғаудың агротехникалық шараларын жүргізу;

Су жинау алаңдары мен жер үсті объектілерінің және ластардың түсуіне ескертпе жасау шараларын жүргізу;

Көп жылды өсімдіктермен су қорғау жолақтарын шалғындандыру;

Климатты, топографиялық және топырақты жағдайларға байланысты бұталы және ағаштарды отырғызудағы агромелиорация жүргізу. Ағаш ағызу су қорғау аймағының ішкі шекарасы бойынша орналастырылуы тиіс.Ағаш ағызуда енін 30м-ден кем етіп жасамау ұсынылады.

Жобаға су қорғау аймақтары мен жолақтарындағы жерді пайдалануға ұсыныс жасалынады:

Су қорғау аймағының шекарасында дәнді-дақылдарды, көп мөлшерде қажет ететін оттекті тыңайтқыштар және пестицидттерді көбейтуді қажет етеді;

Қарды ұстау шаралары жүргізіледі;

Су объектілеріндегі ережені сақтаудағы орнаикалық тыңайтқыштарды өндіру;

Рұқсат етілген жүктемелерді сақтай отырып егістік бойынша тыңайтқыштарды себу біркелкілігін қамтамасыз ету, соның әсерінен балық шаруашылығы үшін су объектілеріндегі зиянды заттардың болуы белгілі рұқсат етілген концентрациядан аспауы керек;

Су қорғау аймағының территориясына тыңайтқыштарды себу жер техникаларын қолдану арқылы жүзеге асырылуы керек;

Су қорғау аймағының территориясында жерді жырту мен көп жылдық өсімдікті себу, шабындықты құру арнай техникаларды қолдана отырып, үш жылда бір рет жүргізіледі;

Су қорғау аймағы шегіндегі жер учаскелері тек қана сумен жабдықтау объектілерін, рекреацияны, балық және аң шаруашылығын, бас тоғанды, портты және гидротехникалық ғимараттарды орнату су қорғау режимдерін сақтау талаптарын орындауда жүзеге асырылады.

Санитарлы –қорғау аймағының бойынша шаралар.

Жылдан-жылға судың бағасы артып барады. Кларктың (АҚШ) мәліметтері бойынша соңғы 50 жылда мұнайдың бағасы 10 есе, ауыз суға 1000 есе артқан. Ауыз суды шыны бөтелкелерде сату әдеттегі көрініске айналды. Табиғи таза су маңызы ұлттық байлық көзіне айналып отыр.

Қазіргі уақытта, экономиканың қарқынды дамуымен қатар, халықтың тұрмысы жақсарған сайын қаладан шығатын әртүрлі тұрмыстық қатты қалдықтардың (ТҚҚ) көлемі күнен күнге өсуде. Биосфераға кәсіпорын қалдықтары мен тұрмыстық қалдықтардың шығарылуының көлемі өте үлкен мөлшерге жетіп, жыл сайын 400 млн. тоннадан асты.

Кәсіпорын және тұрмыстық қатты қалдықтар қоршаған ортаны, табиғи ландшафты ластап қоймай, сонымен бірге табиғатқа химиялық, биологиялық биохимиялық қосылыстардың түсуіне жол ашады. Бұл жағдайларды ретке келтірмесек, елді мекендердегі халыққа және келешек ұрпаққа қауіп төндіріп, экологиялық тепе теңдіктің бұзылуына әкеп соғады

Санитарлық тазарту деп халық денсаулығын сақтау мақсатында, қатты қалдықтарды жинау, утилизациялау, жою, заласыздандыру үшiн жасалынатын, жоспарлы, ұйымдастырылған, санитарлық, санитарлық-техникалық, шаруашылық шаралар жиынтығын атайды. Санитарлық тазарту жобасы мекендiк жерлердi тазартудың бас нобайы деп аталады. Тұрмыстық қатты қалдықтарды жинау: қоқыс құбырлары, ауладағы қоқыс жинағыштар, шығару және заласыздандыру.

Заласыздандыру әдiстерi:

1) биотермикалық (қоқыс орны, көму алқаптары, компасты алқаптар және т.б.);

2) термикалық (қолданбай өртеу, энергетикалық отын ретiнде, жанар газ және мұнай тәрiздi майлар алынатын пиролиз);

3) химиялық (гидролиз);

4) механикалық (қалдықтарды утилизациялау, қалдықтарды құрылыстық блоктарға жаныштау).

Санитарлы қорғау аймағының бірінші жолағы территориясы жер үсті ағындарын әкетумен, жасылдандырумен, қоршаумен, қорғаумен қамтамасыз ету жоспарлануы тиіс. Ғимараттарға баратын жол қатты жабынмен болуы тиіс.Биік ағаштарды отырғызуға тиым салынады.

Құрылыстың барлық түрлері, соның ішінде пайдалануға, қайта құруға және су құбырлары ғимараттарын кеңейтуге ешқандай қатысы жоқ, соның ішінде әр-түрлі құбырларды төсеу, тұрғын және шаруашылық-тұрмыстық ғимараттарды орнату, адамдардың тұруы, одан басқа тыңайтқыштар мен улы химикаттарды қолдану.

Ғимарат лас суды әкету үшін жақын жердегі тұрмыстық және өндірістік канализация жүйесіне немесе жергілікті тазалау ғимараттарының станциясында жабдықталуы тиіс.

Кез-келген лас суларды жіберуге тиым салынады, соның ішінде су тасымалдаудың лас суы, одан басқа суға түсу, кір жуу, малды жуындыру және де басқа суды пайдаланудың түрлері, осылардың барлығы да су сапасына кері әсерін тигізеді.

Санитарлы қорғау аймағының екінші жолағы сумен жабдықтау көзерін пайдалану үшін суға түсу, туризм, су спорты және балық аулау үшін тек қана белгіленген СанПиН талаптарын, сонымен қатар су объектісінің рекреация заңдарының гигиеналық талаптарын орындау барысында ғана жүзеге асырылады.

Санитарлы қорғау аймағының екінші жолағының шекарасы жол қиылысында, жаяу жүргіншілер жолына және т.б жерлерге арнайы белгілермен бағана түрінде белгіленеді. Белгі жергілікті атқарушы органдардың жарлығымен дайындалады және орнатылады, содан соң жердің меншік иесіне қолхат арқылы беріледі.

Еңбек қорғау

Еңбек қорғау адам еңбегінің қауіпсіздігін, денсаулығының қорғалуын және еңбекке жарамдылығын қамтамасыз ететін заң актілерін әлеуметтік жағдайын және алдын алу, емдеу шараларымен тәсілдерінің жүйелерін зерттейді. Сол сияқты жарақаттануға, профессионалды ауруларды болдырмауға бағытталған көптеген санитарлы-гигеналық жағдайлар, техникалық жүйелер қызмет жасайды.

Ауыл шаруашылығы қазіргі кезде жаңа қуатты тракторлармен, суланғыштармен және тағы басқа ауыл шаруашылық техникаларымен қамтамасыз етілуде. Сондықтан еңбек қауіпсіздік жағдайын қамтамасыз ету әр шаруа қожалықтырының, кәсіпорын басшыларының алдындағы тұрған басты міндеттердің бірі. Жұмысшылардың кәсіби және еңбек тәртібінің жеткіліксіз болу себебінен ауыл шаруашылық өндірісінде жарақат алу азаймай отырғанын ескерсек онда оның алдын алуда мамандар дайындауға бағытталған еңбек қорғау шаралары бірінші кезекте тұрады. Маманның кәсіби іскерлігі оның еңбек қорғау жөніндегі қызметінің деңгейін көрсетеді.

Өндірістік жарақаттану деңгейін азайту және кәсіби ауруларды жоспарланған шаралар жүйесінің негізінде азайтуға, сонымен қатар жұмысшылардың еңбек қорғау шараларын жоғарғы дәрежеде білуі арқылы жақсы нәтижеге жетуге болады.

Ғылым мен техниканың жоғарғы деңгейде дамыған шағында ауыл шаруашылығында жұмысшылардың еңбегін қорғау басты мақсаттардың біріне кіреді. Себебі ауыл шаруашылығындағы қолданылатын техникалардың жылдамдығы артып, күші артып, дақылдардан мол өнім алу жолында пайдаланатын әр түрлі пестицидтермен гербицидтердің көп қолдануынан жұмысшы қызметкерлердің денсаулығын сақтау, еңбегін бағалау баптары дәрежеде орындалуын талап етеді. Сондықтан да жеке шаруа қожалығындағы жетекшілерді және жұмысшыларға алдын ала техника қауіпсіздігі мен инструкция жүргізілуі тиіс.

Осыған байланысты еңбекті қорғау барысында төмендегідей талаптарды ескергенді жөн көрдік.

1-жұмыс басталар алдындағы қойылатын талаптар

2-жұмыс кезіндегі техника қауіпсіздік талаптары

3-жұмыс аяқталған соң техника қауіпсіздік талаптары

4-саймандарға қойылатын талаптар

5-гербицидтермен жұмыс кезіндегі сақтандыру шаралары

Химиялық заттар мен жұмыс істегенде жүргізілетін сақтандыру шаралары. Өсімдіктерді қорғаудың химиялық құралдардың пайдалану кезінде улы химикаттарды қолдану ережесін сақтау қажет. Оларды қолданудың барлық жағдайында «Ауыл шаруашылығындағы улы химикаттарды сақтау, тасымалдау және қолдану жөніндегі санитарлық ережелері мен қолдану кезіндегі қауіпсіздік техникасы жөніндегі нұсқауы» басшылыққа алынады.

Жұмыстарды қауіпсіз жүргізу және химиялық өңдеуді жүргізу қажеттігі туралы шешім қабылдау жауапкершілігі химиялық заттарды қолданатын ұйымдардың басшыларына жүктеледі.

Жұмысқа медициналық тексеруден өткен және өздерінің денсаулық жағдайына қарай улы химикаттармен жұмыс істеуге жіберуге болатындығы туралы анықтама алған адамдар жіберіледі. Улы химикаттармен жұмыс істеуге 18 жасқа дейінгі жасөспірімдер жіберілмейді.

Тыныс алу жолдарын, ас қорыту жолын қорғау үшін жұмысшаларға еңбек қорғау талаптарына сәйкес арнаулы киімдер (аяқ киім, комбинизондар, жамылғылар, алжапқыштар, көзілдіріктер, противогаздар, қолғаптар) беріледі. Арнаулы киім мен жеке құралдар үй киімдерінен бөлек орында сақталады.

Орташа улы және аз улы химикаттармен жұмыс істеудің ұзақтығы күніне 6 сағаттан, күшті және жоғарғы улы химикаттармен жұмыс істеу 4 сағаттан аспауға тиіс. Улы химикаттармен жұмыс істейтін адамдарда күніне

0,5 сүт және сабын тегін беріледі. Тамақ ішу тек арнайы бөлмелерде ғана ішуге болады. Гербицидтерді тиеу және тасу кезінде олардың шашылмауына және төгілмеуіне мұқият болу керек. Химикаттар арнайы қоймаларда сақталуы тиіс. Сондықтан сақтық ережелерін орындамаған жағдайда адам өміріне қауіп төнуі мүмкін.

Қорыта келе еңбек қорғау бөлімінде айтылатын басты мәселе адам факторына айрықша назар аударып, әрбір ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің өз орнында сапалы, белсенді қауіпсіз жұмыс атқаруын, өнеркәсіп пен шаруа қожалығының қауіпсіз жаңашыл бағыттағы қызметін қамтамасыз ету, олардың жұмыс жағдайын жақсартып, медициналық қызмет көрсету мен демалысты ұйымдастыру бүгінгі таңдағы негізгі міндеттердің бірі болып табылады.

Еңбек қорғау қауіпсіздік шаралары. Аң аулау кезінде аңшыны нешетүрлі қауіпті жағдайлар күтеді. Қауіптің бәрі тек жануарлардан ғана төнбейді. Бақытсыз жағдайға аңшы аң аулау кезінде жай ғана қауіпсіздік шараларын ескермегендіктен ұшырайды.

Қауіпсіздікті сақтау үйден басталады. Себебі үйде мылтық, оқ-дәрі және құрал-саймандар сақталады. Аңшылық керек-жарақтарға дұрыс қарамау аңшының және оның жақындарының өміріне қауіпті. Сондықтан мылтықты және оқ-дәрілерді балалардың және басқа жақын адамдардың қолы жетпейтін жерге сақтау керек. Ең дұрысы оларды темір шкафта сақтаған дұрыс. Ол шкаф жақсы жабылуы және қабырғаға немесе еденге бекітілуі тиіс.

Мылтықты үйдің, саяжайдың, гараждың қабырғаларына іліп қоюға мүлдем болмайды. Егер мылтық бөлшектенбеген болса, екіге бөліп сақтаған дұрыс, ал егер ол бөлшектенбесе оны шкафтың ішіндегі бұрышына қыстырып қойған дұрыс болады.

Мылтықты тасымалдағанда немесе сақтағанда оның оқталмағанына көз жеткізіңіз. Оқтаулы мылтықты мүлдем сақтауға болмайды. Себебі, біріншіден ол өмірге қауіпті, екіншіден оқ мылтықтың оқпанын бұзады. Оқталған мылтықты бөгде адамға беруге болмайды.

Мылтықты тасымалдағанда ол қаптамада немесе жәшікте болуы керек. Егер мылтықты қаптамада алып жүруге мүмкіндік болмаса, онда мылтықтың құндағын екі аяқтың арасына қысып, оқпанын кеудеге сүйеп ұстап отыру керек. Қоғамдық көліктерде мылтықты тек бөлшектенген және қапталған күйінде тасымалдауға болады.

Аңшы автокөлікке отырар алдында серігіне мылтықтың оқсыз екенін көрсетуі керек. Мұндай тексеріс өте қажет, себебі автокөлікке отырарда немесе түсерде мылтығын серігіне ұстатады. Мұндай қағида қоршаулардан немесе ағаштардан өткенде де сақталуы керек. Бұлақтардан немесе арықтардан бөрене арқылы өткенде мылтықты иыққа асып алады. Мұндай өткелдерде қол сүйеніш таяғын ұстау үшін бос болуы керек.

Аулау орнында қазбауырлап жүрген кезде алдыңғы аңшы мылтығын алға қаратып, ал оның соңында келе жатқан аңшы – бір жағына қаратып, ал ең соңында келе жатқан аңшы – артына қаратып ұстаған жөн. Мұндай жағдайда мылтықты оқпанынан қорғаныс қапсырмасының алдынан ұстау керек. Мұндай кезде мылтықты бауынан ұстауға болмайды, себебі мылтық бір нәрсеге ілініп оның оқпаны адамға қарауы мүмкін. Ату орнына жеткен соң, аң анық көрінбесе оны атуға болмайды.

Ату алдында орнықты жағдайды қабылдау керек. Ататын бағытта адам (жидек немесе саңырауқұлақ теріп жүрген) немесе үй жануарлары болмасын.

Аң жақын қашықтықта атылатын болса, оқ алысқа ұшады, адамды жақаттауы мүмкін. Қыста оқпанға қар түспеуін қадағылау керек. Оқпанды түскен қардан тазаламаса, ол атқанда жарылып кетуі мүмкін. Әсіресе жылы үйге кіргенде оқпанды қардан тазарту керек, себебі жылы жерде қар ериді де, қайта суыққа шыққанда қатады. Ол оқпанның жарылуына әкеліп соғады.

Оқпанды мақтамен және шүберекпен тығындауға болмайды, себебі асығыста олар алынбай, мылтық атылып оқпан істен шығуы мүмкін.

Атылмай қалған оқтарды қоста лақтырып тастауға немесе қалталарға тықпалауға болмайды. Қостағы қоқыстарды жағуға болмайды, себебі онда атылмай қалған, әлде біреулер тастаған оқ болуы мүмкін. Ол қоқысты көміп тастаған жөн. Аңшылық шаруашылығын дамытуда, жаңа технологиялар енгізуде, еңбек жағдайын жақсартуда, еңбекті қорғау, санитария және техника қауіпсіздігі туралы білуді қажет етеді.

Орман және аңшылық шаруашылығына еңбек қорғау деп аңшылық шаруашылығына еңбек ететін мамандардың ден саулығын қорғауға, еңбекке жарамдылығын сақтауға арналған заңнамалардың және соған сәйкес әлеуметтік-экономикалық, техникалық, санитарлы-гигиеналық және ұйымдастыру шараларының жүйесін түсінеміз. Заңнамалар және еңбек қорғау ережесіне мыналар кіреді: техника қауіпсіздігіне байланысты, жұмысшылармен ара қатынасты реттейтін еңбек процесстерінің нормасын белгілейтін Қазақстан Республикасының еңбек заңнамалары;

техника қауіпсіздігі – қауіпті өндірісте жұмыс істейтіндерге әсер ететін факторлардан қорғайтын ұйымдастырушылық және техникалық шаралар жүйесі;

өндірістік санитария — қауіпті өндірісте жұмыс істейтіндерге әсер ететін факторлардан қорғайтын ұйымдастырушылық, гигиеналық және санитарлық-техникалық шаралар мен құралдардың жүйесі;

өрт қауіпсіздігі — өртке қарсы және заттарды өрттен сақтайтын адамдар жасағы немесе табиғи нысаналар.

Қазақстан Республикасының заңнамалары мынаны қарастырған:

— еңбек қорғаудың құқықтық негіздері;

— еңбек қорғау ережелері, нормалар және еңбек қауіпсіздігі стандарттарының жүйесі;

— жас мамандардың еңбегін қорғау;

-еңбек қорғау жағдайына мемлекеттік бақылау.

Орман және аңшылық шаруашылығы кәсіпорындарында еңбек

қорғау жұмыстарын ұйымдастырғанда мыналар іске асырылады:

— еңбек қорғауды ұйымдастыру әкімшіліктің міндеті;

— еңбек қорғау шараларын жоспарлау және қаржыландыру;

— кәсіпорын қызметкерлерін еңбек қорғауға үйрету;

— жазатайым жағдайды тексеру және есепке алу;

— зақымданушылық себебін анықтау және оған талдау жасау;

— зақымданышылықтың алдын алу жалпы шаралар.

Кесенелерде, өндіріс цехтарында өндірістік санитария және техника қауіпсіздігінің ережелері мен нормалары сақталынуы керек.

Соның ішінде:

— кесенелердегі өндірістік санитария;

— қоршаған ортаның ластануы және оны нормада ұстау әдістері;

— жарыққа талаптар;

— электр қауіпсіздігі;

— жеке қорғаныс құралдары.

Биотехникалық шаралар өткізгенде адамдар мен жүктерді тасығанда қауіпсіздік шараларын сақтау керек.

Аңшылық кезінде аңшылардың қосын ұйымдастырғанда қауіпсіздік шараларын сақтау керек. Аңшылық қарулармен жұмыс істегенде ережеге сәйкес оны адамға қаратуға болмайды. Қосқа келгенде мылтықты оқсыздардыру керек. Әйтпесе ол адам өміріне қатер төндіреді.

Жаралы жануарға (жыртқыштарға немесе тұяқтыларға) бас жағынан келуге болмайды. Жаралы жануар аңшыға ұмтылып оны тісімен немесе мүйізімен немесе тұяғымен жарақаттауы мүмкін.

Қорытынды

Қазіргі уақытта Есіл өзені бассейінінде 1 млн. шамасында халық тұрады, олар Астана қаласының өсіп отырған экономикалық белсенділігін, халқының күннен-күнге өскенін сыртынан бақылайды. Осы тенденция Есіл өзен суының төмендеуі мен ауыз су тапшылығы мен оның сапасының төмендеуіне алып келеді. Су тазалау жүйелерінің тозғанын ескерсек, судың ластануын төмендету мен су қорғау аймақтары мен жолақтарын ұйымдастырып қажетті шараларды қолдану қажет.

Сонымен қатар су қорғау аймақтары мен жолақтарын пайдалану және оны ұйымдастыру шаралары, пайдаланылатын су сапасын жақсарту, су объектілерін ластанудан, лайланудан, құрғаудан, тартылудан сақтауды қамтамасыз етеді, одан басқа су қоймасындағы өсімдік әлемі мен малды сақтап қалу басты міндеттердің бірі.

Су ресурстарына мониторинг жүргізу жұмыстарын дамыту. Егер Германияның батыс бөлігінде 35 км2 ауданға 1 гидрологиялық бекет

(гидрологиялық бақылаулар жүргізілетін жер) келсе, ал АҚШ-та 450 км2

ауданда 1 бекет орналасқан. Қазақстанда бұдан екі жыл бұрын 18000 км2

ауданға 1 бекеттен келген болатын.

Су нысандарының экологиялық жагдайын жақсарту мəселелері.

«Қазақстан—2030» құжатының мəліметтері бойынша елдегі өлімнің 20%-ы

экологияға байланысты болып отыр. Əрине, сапасыз суды пайдалану бұл

көрсеткішке үлесін қосып отыр.

Экологиялық, гидрологиялық болжамдарды дамыту жəне болжау əдістерін жетілдіру. Сенімді болжамсыз су ресурстарын басқаруды тиімді шешу қиын. Оның үстіне климаттың өзгеруіне, аумақтың шөлдерге айналуына, тау мұздықтарының шегінуіне, көрші мемлекеттерден келетін су мөлшерінің кемуіне байланысты болашақ су ресурстарын бағалау қажет.

Трансшекаралық өзендер суларын ортақ пайдалану проблемалары.

Қазақстандағы өзен суларының жартысынан көп бөлігі ҚХР, Ресей,

Өзбекстан жəне Қырғызстан аумағынан қалыптасады. Қазіргі күнде бұл су

ресурстарын ортақ пайдалану жəне экологиялық мəселелерін шешу механизмі жасалмай отыр

Елді мекендерді, шаруашылық нысандарды, мұнай құбырларын, электр

желілерін су тасқынынан, селден, қар көшкінінен қорғау мəселелері.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 Статистический ежегодник города Петропавловска 2002,г. Петропавловск, 2003.

2 Социально-экономическое развитие Северо-Казахстанской области (региональный аспект) 2003. Аналитический доклад, г. Петропавловск, 2004.

3 Краткий статический ежегодник Акмолинской области за 2003 год. Управление статистики Акмолинской области, г. Кокшетау, 2004.

4 Годовой отчет Ишимского бассейнового водохозяйственного управление по комплексному использованию и охране водных ресурсов за 2003 год. Астана, 2004.

5 СанПиН 2.1.4.027-95. Зоны санитарной охраны водоисточников водоснабжения и водопроводов хозяйственно-питьевого назначения. Госкомсанэпиднадзор России. Москва, 1995.

Государственный Водный Кадастр Республики Казахстан. Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 2002 г.Часть 1. Реки и каналы. Часть 2. Озера и водохранилища. Выпуск 2 Бассейн реки Ишим. Алматы, 2003.
Основные показатели забора, использования и водоотведения вод по Республике Казахстан за 2001 год. Кокшетау, 2002.
Государственный Водный Кадастр Республики Казахстан. Список водопользователей за 2001 год. Алматы, 2002.
Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии. Обзор. Алматы, 2004.
Водный Кодекс Республики Казахстан, 2003.
Правила установления водоохранных зон и полос. Астана, 2004.
Распоряжение Президента Республики Казахстан от 19.03.04 г. № 451 «О мерах по предотвращению чрезвычайных происшествий на территории республики».
Обобщенный перечень предельно-допустимых концентраций (ПДК) и ориентировочных уровней воздействия (ОБУВ) вредных веществ для воды рыбохозяйственных водоемов, Минрыбхоз СССР, № 12-04-11 от 09 августа, Москва 1990 г.
«Санитарные правила и нормы охраны поверхностных вод от загрязнения», СанПиН 4630-80, СССР, 1988 г., принят в РК СанПиН 03.01.070.98.
«Санитарные правила и нормы, СанПиН 2.1.4.559-96» (принят в РК 3.01.067.97).
«Методическими рекомендациями по формализованной оценки качества поверхностных и морских вод по гидрохимическими показателями» Государственного комитета СССР по гидрометеорологии от 21.07.1988 г.
Отчет по «Проекту управления водными ресурсами бассейнов рек Нура и Ишим» за 2003-2004 гг JFCOBS GШИИ в ассоциации с Halcrow Grup Ltg., Казгипроводхоз.
«Обобщенный перечень предельно-допустимых концентраций (ПДК) и ориентировочных безопасных уровней воздействия (ОБУВ) вредных веществ для воды рыбохозяйственных водоемов». Москва, 1990 г. (утверждены № 12-04-01, 09.08.1990 г.) Министерство рыбного хозяйства СССР.
«Санитарные правила и нормы охраны поверхностных вод от загрязнения». СанПиН 4630-88 (РК СанПиН 3.01.070.98).
Постановление Акимата Акмолинской области от 5 августа 2004 г. № 3-1-1587п «Об установлении водоохранных зон и полос на реках и пределах Акмолинской облости».
Постановление Акимата Северо-Казахстанской области от 5 марта 2003 года № 43 «Об установлении водоохранных зон и водоохранных полос реки Ишим, Петропавловского и Сергеевского водохранилищ и малых рек, впадающих в них».
Закон Республики Казахстан «Об охране природной среды», Алматы, 1197.
Закон Республики Казахстан «О недрах», Алматы, 1998 г.
Водный Кодекс Республики Казахстан от 9 июля 2003 г. № 481-11.
Земельный Кодекс Республики Казахстан от 20 июня 2003 г. № 442-11.
«Правила установления водоохранных зон и полос», утвержденные Постановлением Правительства Республики Казахстан от 16 января 2004 г. № 42.
Правила охраны поверхностных вод Республики Казахстан, Министерство экологии и биоресурсов Республики Казахстан, протокол № 13 от 14 июня 1994 г.
Правила эксплуатации работы Вячеславского, Сергеевского и других водохранилищ на реке Ишим.
СН РК 8.02-05-2002 «Сборник сметных норм и расценок на строительные работы».
СН РК 8.02-06-2002 «Сборник на монтаж оборудования».
СН РК 8.02-04-2002 «Сборник сметных цен на местные строительные материалы».
. Голуб А.А., Струкова Е.Б. экономика природопользования.-М.,1993.
Львовская К.В. Окружающая среда, рынок и регион.-М.,1993.
Слащев В., Искаков У. Экоструктуры Казахстана.-Алматы,1992.
Герасимович В.Н., Голуб А.А. Методология экономической оценки природных ресурсов.-М.,1988.
Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов.-М.,1992.
Рациональная схема освоения природных ресурсов.-Алматы,1983.
Русанов Д.К. Экономическая оценка минеральных ресурсов.-М.,1987.
Жансеитов Ш.Ф. Замыкающие Затраты на цветные металлы.-Алматы,1987.
Карамурзаев Т.К. Теория и методика экономической оценки подземных вод.-Алматы,1991.
Сарсенов А. Экологическая безопасность и ресурсосбережение при переработке.-Алматы,2000.
Астахов А.С. Экономическая оценка запасов полезных ископаемых.-М.: Аспектрпресс, 1995.-189 с.

В НАТО обсуждаются превентивные удары по России…

27 ноября Путин прибудет в Астану

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Дипломдық жұмыс: Есіл өзені бассейнінде су тасқынының

Сипаттама

Келесі кестеде «Казгидромет» РМК мәліметтері бойынша Есіл өзеннің ластанған көрсеткіштері көрсетілген

Еңбек қорғау

В Казахстане госслужащих за наркобизнес могут сажать пожизненно

«Спасибо, что корову доить не заставили»: казахстанцев взбесил странный обряд на тое

В Казахстане начнут лицензировать кризисные центры для женщин

В Алматы установят больше 2 тысяч новых мусорных контейнеров

В НАТО обсуждаются превентивные удары по России в случае войны

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты