Дипломдық жұмыс. Фирманың қаржылық қызметтер нарығын кластерлік талдау әдісін енгізу

Фирманың бәсекелестік Мазмұны

 

КlРlСПЕ	5
1.Фирманың бәсекелестік қабілеттігін арттырудағы қаржылық менеджменттің рөлі	7
1.1.Фирмалардың қаржылық қызметтерінің бәсекелестік қабілеттінің теориялық негіздері	7
1.2. Фирмалардың қаржылық қызметтерінің бәскелік қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибесі	25
2.Фирманың бәсекелестік қабілеттігін арттырудағы қаржылық менеджменттің рөліН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ	38
2.1. Екінші деңгейлі банктердің фирманың бәсекелестік қабілеттігін арттырудағы рөлін талдау	38
2.2. «Қазақстан Халық банкі» АҚ мәліметтерінің негізінде банктің қаржылық қызметтерінің бәсекелік қабілетін талдау	47
3.ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ	56
3.1. Банктердің қаржылық қызметтерінің бәсекелестігін арттыруда қаржы нарығын кластерлік ұйымдастыру моделі	56
3.2 Бизнес-жоспар: «Банк қызметтері нарығын кластерлік талдау әдісі»	60
ҚОРЫТЫНДЫ	63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР	66

 

 

      КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қаржылық менеджменттің қазіргі даму жағдайында коммерциялық фирманың  әмбебаптану дәрежесінің арту талабы қойылады. Фирма қызметінің қаржы-фирмалық  қызметтердің әр түрлі салаларына енуі, соның ішінде фирма қызметтерін дамыта отырып жаңа фирмалық қызметтерді енгізу — өзгермелі қаржылық салаға коммерциялық фирмалардың бейімделінуінің, нарық сегменттерінің басымды салаларын құрудың шешуші жолдарының бірі болып отыр.

Осы шартта коммерциялық  фирмалар банк нарығына несиелік өнімдер мен түрғын халыққа қызметтердің көптеген түрлерін жасап үсынуда. Мүндай жағдайда қызметтердің бәсекелік қабілеттілігін анықтап отыру және оларға деген сүранысты зерттеу қажеттілігі туындайды.

Қаржылық қызметтерді көрсету фирма қызметінің болашақ басымды салаларының бірі болуда, әсіресе аймақтарда, өйткені ондағы нарық толық қамтылмаған, ал түрғындардың несиелік қабілеттері артуда. Қаржылық қызметтер – фирмалар  үшін тиімді болып табылатын несие-қаржылық бизнестің түрлерінің бірі. Мүндай жағдай келесідей бірқатар ерекшеліктермен анықталынады. Себептердің біріншісі: ішкі нарықтағы пайыздық ставкалардың төмендеуінен туындаған, корпоративтік клиенттермен жүргізілетін операциялар бойынша пайыздық маржаның қысқаруы. Екінші себеп ренінде; корпоративтік клиенттерді несиелендіру мүмкіндіктерін төмендететін, фирма ресурстарының аз және төменгі капитализациялануын айтуға болады. Үшінші себеп: тұрғындарды несиелендіру фирмалар үшін тұрақты табыс және клиенттердің мерзімдері бойынша қаржылық қызметтердің қаржылық тәуекелдерін реттеу.

Қаржылық қызметтер мен өнімдердің, фирма қызметінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру мәселесінің шешімі қаржы нарығындағы бәсекелік позициясын реттеу және бәсекелік басымдылықты беретін бәсекелік стартегияны жасау облысында болмақ.

Фирма қызметі мен фирма өнімдерінің бәсекелік қызметтерін арттыру мәселелері көптеген шетелдік авторлардың еңбектерінде қарастырылған. Олардың ішіде В.Е. Черкасов, Л.А. Плотицына, О.И. Лаврушин, И.В. Липсиц, А.Г. Баталов, Г.О. Самойлов, В.М. Гальперин, И.Б. Аңцреев, Ю.И. Коробов, В.Г. Садков, О.П. Овчинникова, С.Г. Светуньков, И.Н. Рыкова, А.А. Чернышев, Ю.Б. Рубин және т.б.

Фирма мен фирмалық қызметтердің бәсекелік қабілеттілігін зерттеу дәрежесін талдау, Қазақстан Республикасының фирма жүйесі мен  қызметттерінің тұрақты және қарқынды дамуына қарамастан одан әрі зеттеліну, шетелдік тәжірибелерді Қазақстан жағдайына бейімдеу қажет екендігін көрсетеді.

Осы орайда фирма қызметтегі фирмалық маркетингтің қүралдары мен тәсілдерін, маркетингтік зерттеу әдістерін қолдана отырып фирма нарығындағы қаржылық қызметтердің  бәсекелік  қабілеттілігін  арттыру,  фирма  қызметтің

 

әмбебаптану дәрежесін арттыру тақырыптың таңдап алыну өзектілігін негіздеп, зерттеу мақсаты мен міндеттерін белгілейді.

Дипломдық жұмысты жасаудың негізгі мацсаты  Фирманың қаржылық қызметтерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыруда теориялық-әдістемелік негіз құрап отырып,  фирманың қызметтерін жақсарту бойынша практикалық үсыныстар жасау. Алға қойылған мақсат зерттеу тақырыбы бойынша келесі м індеттерді анықтайды:

• Фирма нарығында бәсекеге қабілеттіліктің теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу;
• коммерциялық фирманың несиелік қабілеттілігінің экономикалық мазмұнына және қаржылық қызметтермен байланысты критерилерін анықтау;
• фирманың қаржылық қызметтерінің аймақтық даму тенденцияларын
  айқындап, осы нарықтағы коммерциялық фирмалардың бәсекелік
  басымдылықтарын талдау және бағалау.

Алға қойылған мақсаттар мен міндеттерге орай диплом жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі үш бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиерттер тізімінен тұрады.

Жұмыстың кіріспе бөлімінде таңдап алынған тақырыпттың өзектілігі негізделініп, зерттеу мақсаты мен міндеті анықталған.

Жұмыстың бірінші бөлімінде Фирманың қаржылық қызметтерінің бәсекелік қабілетінің теориялы және әдістемелік аспектілері қарастырылып, фирма нарығындағы  өнімдер мен қызметтердің бәсекелік қабілеттілігінің критерилері және оны арттырудың стратегияларының теориялық негіздері қарастырылды.

Жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының фирмаларының қаржылық қызметтер нарығы көрсеткіштерін талдау жасалынып, фирманың қаржылық қызметтерінің бәсекелік қабілетін талдау мәліметтері қарастырылды.

Жұмыстың үшінші бөлімінде фирманың қаржылық қызметтерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру шаралары бойынша бәсекелік өсу стратегиясы, проблемарды шешу жолдары қарастырылды.

Жұмыстың қорытынды бөлімінде зерттеу жұмысының барлық нәтижелерінің негізіде фирманың қаржылық қызметтерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру бойынша практикалық құндылықтары бар ұсыныстар жасалынды.

 

     1.Фирманың бәсекелестік қабілеттігін арттырудағы қаржылық менеджменттің рөлі

1.1    Фирмалардың қаржылық қызметтерінің бәсекелестік қабілеттінің теориялық негіздері

Фирмалардың қаржылық қызметтерінің бәсекелестік артықшылығы оның бәсекеге қабілеттілігін қүрайды. Ол дегеніміз басқа сондай қызметтермен салыстырғанда оның артықшылығын көрсететін түтынушылық және құндық қасиеттердің жиынтығы.

Бәсекеге қабілеттілік — нарықтың талабын анықтайтын және қаржылық қызметтердің басқа қаржылық қызметтермен салыстырғандағы оның сапалық және экономикалық қасиеттерін кешенді бағалайтын кез — келген қызметтің негізгі маңызды сипаттамаларының бірі. Бәсекеге қабілеттілік түсінігі салыстырмалы сипатқа ие. Ол нақты нарық пен сатылым уақытының жағдайларына байланысты. Қаржылық қызметтерді түтынушылардың көпшілігі қоғамдық қажеттіліктерге сай тауарларды сатып алады, сонымен бірге әр сатып алушы өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын тауарды алады. Қаржылық қызметтерді түтынушылардың мінездерін зерттеп көрсеткендей, екі үқсас қызмет болса, тұтынушы оның арзанын қалайтынын, егер сатылым бағалары бірдей болған жағдайда — түтынушы түтыну бағасының (қолдану шығындары) төменіне үмтылатыны белгілі.

Осылайша, қаржылық қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі оның жоғары түтынушылық қасиеттері мен төмен бағасымен анықталады. Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын түтынушылық және.құндық қасиеттер әр түрлі тауарлар үшін әр түрлі болады. Мысалы, үзақ қолданылатын және өндіріске қажетті күрделі тауарлар үшін бәсекеге қабілеттілікті көрсететін көрсеткіштерге келесілер жатады:

қаржылық қызметтердің пайдалану шеңберін анықтайтын атқарымдық міндетінің көрсеткіштері;

қаржылық қызметтердің     қолданыстағы     ыңғайлығы     мен     оның қауіпсіздігін сипаттайтын пайдалану көрсеткіштері;

қаржылық    қызметтерді    түтыну    мен     пайдалану    шығындарын сипаттайтын экономикалық көрсеткіштері;

жоғарыда      көрсетілмеген (сертификат, сервистік   қызмет   көрсету), басқа   бағалық емес көрсеткіштер.

Бәсекеге қабілеттілік салыстырмалы көрсеткіш екенін ескере отырып, оған қатысты бағалау жүргізілетін басқа да оған үқсастарды анықтау қажет. ¥қсастар көп болған сайын, бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың нәтижелері солғүрлым нақтырақ болады.

ХХ-ғасырдың басынан бастап өнімнің бәсекелік қабілеттілігін бағалау әдістері даму сатысын бастады. Ресейде атақты корабль қүрушы және математик академик А.Н.Крылов бірінші рет осы әдісті жасаған болатын. А.Н.Крылов теориясы бойынша тауардың техникалық- экономикалық сипаттамасы оның түтыну қасиетін түзейді, ал түтыну қасиетінің жиынтығының пайдалығы, сондықтан ол оның бәсекелік қабілеттілігін анықтайды. Әдетте түтыну қасиеттері бір-бірімен әр уақытта қайшылықта болады, яғни бірінің жақсаруы екіншісінің нашарлауына алып келеді. Қуаттырақ двигательді қолдану арқылы машинаның жылдамдығын көбейтетін болсақ, онда отынның жүмсалуы өседі де ресурсты пайдалану көрсеткіштері нашарлайды. Жекеленген түтыну қасиетінё’ техникалық-экономикалық сипаттамасының әртүрлі үйлесуі арқылы қол жеткізуге болады. Бәсекелік қабілеттілікті санау жолдар келесіні қамтиды:

— нарықта  болатын  басқа өнімдердің  сипаттамасы  жайлы  ақпаратты
жинау;

• көп өнімнің ішінен бағалауға жататын оның ұқсасын тауып алу, себебі ол нақты бәсекеші болуы мүмкін;
• бағалайтын үлгі мен үқсастың түтыну қасиеттерін салыстыра отырып, бәсекелік қабілеттілігі жайлы қортынды шығару;

¥қсас тауарды таңдау бағалу сәтінің қиын кезеңі болып саналады, себебі соның нәтижесінен бағалаудың нәтижесінің нақтылығы байланысты болады. Нарықтың белгілі бір сегментінде болатын, бірдей қажеттілікті қамтамасыз ететін кез келген тауарды үқсас тауар деп атауға болады.

¥қсас тауарды таңдаудың дүрыстығын. дәлелдеу үшін саралану көрсеткіштерін пайдаланады. Олар өнімнің пайдалану мақсаты мен облысын анықтайды, олардың шамасына қарай бағаланатын тауардың ұқсасын анықтауға мүмкіндік туады. Бағалайтын үлгі мен үқсас тауардың саралану көрсеткіштерін анықтағанда іс жүзінде олардың айырмашылығы 10-15 пайыздан аспау керек.

¥қсас тауарды таңдағаннан кейін оның бәсекелік қабілеттілігін анықтайтын негізгі тұтыну қасиеттерін анықтауға кірісу керек. Түтыну қасиеттері тікелей анықталуы мүмкін, немесе техникалық-экономикалық сипаттамасының белгілі бір функциясы арқылы анықтауға болады.

Бағаланатын үлгі мен үқсас тауардың түтыну қасиеттерінің сандық көлемін анықтағаннан кейін ғана олардың бәсекелік қабілеттілігі бағаланады. Есептеу әдісінің негізгі екі түрі қолданылады: біреуі «қатал» деп аталады, бағаланатын тауарды үқсас тауармен бәсекелік қабілеттіктерін салыстырғанда тек сапалық жауап береді (ия-жоік;), және «жұмсақ», ол болса бәсекелік қабілеттілік көрсеткіштерінің (К_б) сандық мәнінін береді.

Бірінші жағдай үшін бәсекелік қабілеттілікті бағалау ережелері келесіден түрады:

—  егер бағаланып отырған тауар үқсас тауарға қарағанда ешқандай
қасиеттерінен басымдылық көрсетпей, бір-ақ түтыну қасиетінің
көрсеткішінен төмен болса, онда оның сапасы төмен деп саналады;

• екеуінің түтыну қасиетінің көрсеткіштері бірдей болған жағдайда онда олар тең бағалы деп саналады;
• ешқандай көрсеткіштерінен төмен болмай, бір ғана көрсеткішінен асып түссе, онда бағаланып отырған тауар үқсасына қарағанда басымды деп саналады;
• егер бағаланып отырған тауар ұқсасына қарағанда кейбір көрсеткіштеріне қарағанда асып түссе де, кейбір көрсеткіштері бойынша төмен болған жағдайда тауардың бағалануы белгісіз деп аталады.

«Жұмсақ» бағалау әдісі екі факторлық модель бойынша жолымен іске асады:

• аддитивті, бағаланып отырған тауар мен үқсас тауардың түлыну қасиеттерінің қатынасын әрбір үлгінің барлық бәсекелік қабілеттілікке әсер ететін түтыну қасиетінің үлес салмағына а, көбейте отырып, олардың қосындысын білдіретін қортындылау коәффициенті К_б анықталады. Есеп а_; бірге тең болғанда мына тәуелділік бойынша жүргізіледі:
• мультипликативті, бағаланып отырған тауар мен үқсас тауардың түтыну қасиеттерінің қатынасын көбейту арқылы қортындылау коәффициенті К_б төмендегі формула бойынша анықталады.

Бәскекге қабілеттік барлық экономикалық жүйелерге тән және қайшылықтар болған жағдайда туындайды да, оның нәтижесі ретінде нарықты қайта бөлу болады. фирманың қызметіне қатысты бәсекеге қабілеттік анықтамасын былай беруге болады: «фирманың бәсекеге қабілеттігі — несиелік үйымдардың нарыққа бәсекеге қабілетті өнімдер мен қызметтер ұйымдастырып және сату мүмкіндіктері, сенімді фирма имиджін қалыптастыра алу мүмкіндігі».

Фирма өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын критерилердің өзара байланысын ескере отырып, Фирманың бәсекеге қабілеттілігіне келесідей анықтама беруге болады: «Фирманың бәсекеге қабілеттілігі -клиенттердің талғамдары мен талаптарына сәйкес түтыну қасиетіне ие қаржылық қызметтерді несие үйымдарының көрсетуі, нарық үлесІн анықтау».

Фирманың бәсекеге қабілеттілігін оның қаржылық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігінсіз айтуға болмайды, өйткені олардың арасында тікелей және кері байланыс бар(сурет 1). Ендеше олардың ішіндегі маңыздыларын анықтау және бәсекелестік үшін маңызды болып табылатын анықтау қажет.

Жоспарлау әлементтері кез-келген үйымның қызметінде қатысады. Бүл тек ағымдағы ғана емес, сонымен бірге болашақты жоспарлауға да жатады. Банк қызметінің табыстылығы оның сапасына тікелей қатысты. Жоспарсыз банк бөлімшелеріндегі келісілген іс-қимылға қол жеткізу, бәсекелестер арасындағы күреске төтеп беру, өзінің нарықтық қуысын үстап түру қиын болады. Сондықтан жоспарлау — банк қызметін басқарудың қүрамды белігі болып саналады.

Фирманың жоспарлау жүйесі стратегиялық жоспарлаудан және маркетингтік жоспарлаудан түрады. Оларға қол жеткізуге бағытталған, мақсаттарды айқындау мен ағымдағы жоспарларды жасау -. стратегиялық жоспарлаудың нәтижесі болуға тиісті.

 

Фирманың қаржылық қызметтерінің бәсекеге қабілеттілігін анықтаушы критерилер

 

Ақпараттық және

компьютерлік

технология

Клиенттерге қызмет көрсету сапасы

Фирманың кең тармақты болуы

 

I

Фирма сенімділігі

Фирма имиджі

 

 

1	‘			w
Фирманың бәсекеге қабілеттілігі				Қаржылық қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі
т       т		і		•I             »           Т
Тұтынушылардың талғамы; Клиенттер базасының кең болуы; Басымды бәсекелестерінің болуы; Мемлекеттің жалпы				өнім туралы ақпараттың ашық болуы; фирманың баға саясаты; қосымша қазметтердің болуы; қызмет көрсету жылдамдығы мен
әкс	>номикалық дамуы			қарапаиымдылығы; бәсекелестердің алмастырушы өнімдерінің болуы.

Сурет 1

Міндеттер: Ең алдымен фирманың міндеттері немесе оның миссиясы белгіленеді. Ол стратегиялық жоспарлауға сол жерден аттанатын нүкте болып қызмет етеді және банктің неге ү-мтылатындығын анықтайды.

Мақсаттар: Мақсаттар алдыға қойылған міндеттерді нақтылай түсуге көмектеседі, сондықтан олар мөлшерлеуге болатындай және нақтылы болуға тиісті.

Нарықтың бастапқы жағдайын талдау. Зерттеу барысында алынған ақпарат, нарыққа тартушылық дәрежесін сипаттаушы деректерден түруы қажет. Мұндай үлгідегі зерттеу үш кезеңнен мақсатты нарықты анықтау нарық сипаттарына, оны сегменттеріне талдау жасау және бағалау нарық сегменттерінің тартымдылығын бағалау.

Бірінші   кезеңде:   нарықты   талдау   барысында   алынған   ақпараттарды пайдалана білу қажет. Оның негізгі мазмұны келесілерге негізделеді: •   фирманың клиенттерін анықтау;

 

• олардың мүқтаждарын анықтау;
• фирма үшін осы муқтаждарды қанағаҮгандырудың мүмкіндіктері мен дүрыстығы.

фирманың     стратегиялық     жоспарының     құрылымы     неғүрлым     үлгілік компоненттерден тұрады.

Сурет 2

Фирманың стратегиялық жоспары

Міндеттер

 

 

Мақсаттар

 

Нарықтағы фирманың бастапқы жағдаиын талдау

 

Фирма стратегиясына әсер етуші

факторларды бағалау

 

 

Қауіптер мен мүмкіндіктерді бағалау

 

Нарықтың шаруашылық портфелін дамыту стратегиясы

 

Реттелетін факторлардәғы стратегиялық өзгерістер

Күтілетін нәтижелер

Екінші кезеңде нарықтық жоспары сипаттамалар (нарық, клиент) қызметтердің көрсеткіштері, бәсекелестер сияқты көрсеткіштердің көмегімен нарық пен оның сегменттеріне жанжақты баға беру керек.

Ең соңында таңдау жасау арқылы алынған нәтижелер бойынша, фирма әрекет ететін нарықтың әрбір сегментінің салыстырмалы қатыстырылуын бағалау көзделеді.

Фирманың стратегиясына әсер етуші факторлар стратегиялық жоспардың айрықша маңызды көп банктің әлді және әлсіз жақтарын объективті бағалаудан, қызмет көрсететін үлестерін есептауден, көрсетілетін қызметтің сапасы мен бағасын талдаудан түрады.

 

Көрсетілген факторлардың ішінен бәсекелестермен қатынас айрықша орын алады. Фирманың бәсеке қабілетін немесе оның негізгі бәсекелестерін салыстыру барысында алынған бағалауға айрықша тоқталу көзделеді.

Қауіптер мен мүмкіндіктерді бағалау. Фирманың стратегиялық жоспары нарықтық қауіптерді, сондай-ақ әрекет ететін немесе фирмаға әрекет етуге ниеттенетін сегменттердің әрқайсысында мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу мүмкіндіктерін бағалаудан түруы тиіс. Фирма стратегиясына әсер етуші микро және макроорта факторларын объективті талдау, фирмаға жаңа нарықтық мүмкіндіктер береді.

Шаруашылық портфелін дамыту стратегия»сы. Әрекеттерді жоғарыда сипаттап өту нәтижесінде банк шаруашылық портфелін дамыту стратегиясын таңдауға келеді. Нарықтың әрбір бөлігі үшін инвестициялардың басым бағыттарын анықтайды. Осы мақсатта төменде келітірілген бәсекеге қабілеттік нарықтың тартымдылығы матрицасын пайдалану ыңғайлы.

Стратегиясы нарық тартымдылығының жоғары дәрежесінен және күшті бәсеке қабілеттен шығарылады және аталған нарықтағы банктің позициясын кеңейтуге және нығайтуға бағытталған. Инвестициялаудағы басым бағыттар:

Аталған нарық, салымдардың кіріс келтірушілігінің және дәйекті түрде өсуі үшін мүмкіндіктер береді. Сондықтан міндет — нарықтағы ағымдық берік позицияны үстап түру.

Сурет 3

Фирма қызметінің статегиялық бағыттарының үлгілері

 

 

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІК
Т A Р Т Ы м Д ы л ы қ		Күшті		Әлсіз
	ж о ғ A Р Ы	Өсіру (тепе-теңдікке келтіру)1.1.	Өсіру (енгізу)1.2.	Жемістерін жинау (қүрылымын өзгерту, қызметті қайтақүру)1.3.
	т ө м е н г і	Қорғау (инвестициялау)2.1.	Іріктеп инвестициялау (сегментті таңдау)2.2.	Инвестицияларды үқыппен         алу («ауыстыру» іздеу) 2.3.
		Жемістерін      көру 3.1.	Инвестицияларды ұқыппен алу 3.2.	Қызметті тоқтату (бәсекелестерге шабуыл       жасау үшін   пайдалану) 3.3.

 

1.2 стратегиясы. Стратегияның бүл түрі фирманың бәсекеге қабілетін арттыруға
бағытталған және өсудің айрықша болашағына сүйенеді.

■  Болашақта берік позицияға ие болу үшін нарыққа өту стратегияның негізгі міндет болып саналады.

1.3 стратегиясы. Аталған стратегия шеңберінде нарық сегментерінде орта
деңгейден төмен емес кірістерді көбейту мүмкіндіктері пайдаболады.
Фирманың жоғары бәсеке қабілетін қамтамасыз етудің мүмкін еместігі,
аталмыш стратегияның осал жері болып саналады. Мүндай жағдайда фирма
операцияларының кіріс келтірушілігін қалпына келтіру үшін, ресурстардың
тапшылығын тездетіп жою, стратегиялық міндеп болып саналады.

2.1 стратегиясы. Мүндай жағдайда фирма қызметінің негізгі
бағыттары,          тартымдылығы          аздау          нарықтарға          таңылған
бірақ соған қарамастан бүған дейін ие болып отырған бәсеке қабілеттілік
деңгейін үстап түруды қамтамасыз ететіндей, инвестициялау сол деңгейде
қалуы тиіс. Негізгі міндет — бүл баланстың кіріс бөлігін қорғау
болып саналады. Бүл стратегия: инвестициялауды тек бәсекелестердің
қол сүғушылығына жауап ретінде ғана жүргізу керек қоғидасы
бойынша жүзеге асырады.

• стратегиясы. Мүндай ситуацияда фирма қызметі үшін инвестициялау тән. Фирманың барлық күш жүмылдырушылығы сегменттерге қызмет көрсетуге бағытталады. Мүндай статегия түбегейлі және болашақта кірістер алу үшін мүмкіндіктер береді.
• стратегиясы. Аталған стратегия шеңберінде «қуыстардың» бірінен инвестиция алу, мысалы: басқа географиялық нарықтарда айналысу неғұрлым дүрыс болып саналады. Бүл фирмаға кірістер аламын деп есептеуге мүмкіндіктер береді. Дегенмен табысты қызметі үшін мүмкіндіктер шектелген.

З.істратегиясы. Бүл жағдайда нарықтың тартымдылығы төмен, оның өсімі айтарлықтай маңызды емес. Фирма өзінің жоғары бәсеке қабілетін ескере отырып, өзінің кірістерін сенімді түрде көбейте алады. Бүл стратегия, нарықты * •жоғалтып алу мүмкіндігі болса да, берік позициясы болаған кезде маңызды ағымдағы кірістерге алуға болады.

3.2стратегиясы. Бүл стратегия мазмүны бойынша 2.3 стратегиясына үқсайды. Мүндай ситуацияда нарықтың нашарлау және кірістердің төмендеу үрдісі байқалады. Сондықтан, неғүрлым қолайлы мерзім келгенше, осы нарықтан инвестициялар алу стратегияның бірінші кезектегі міндеті болып саналады.

3.3 стратегиясы. Аталмыш бағыт ақша жоғалту мүміндігін айналып өтпеуі мүмкін, сондықтан фирманың жаңа стратегиясын әзірлеп жасағағанға дейін, ешқандай әрекеттерді жүзеге асырмауы қажет. Мүндай стратегия бәсекелестердің позицияларын әлсірету мақсатында пайдаланылады.

Дегемен, фирмалар қызметі аясының маңызды түрде көңеюімен қаржылық міндеттемелерге айналатын, фирмалар жасайтын сатып алу — сату сияқты қызмет көрсетумен байланысты банк өнімдерінің жаңа түрлері пайда болды.

 

Көптеген қазіргі заманғы фирмалар тәжірибе жүзінде фирмалардың барлық аспектілерін қамтитын кең ауқымды өнімдерді үхынады. Бірқатар банк қызметтерінің кеңеюі банк қызметкерлерінен өнімдердің барлық үлгілерін білуді талап етеді.

Сурет 4

Қаржылық қызметтердің аймақтық нарықтарындағы бәсекеге қабілеттілікті

құрудың аналитикалық кезеңдері

Қаржылық қызметтердің аймақтық нарықтарындағы бәсекеге қабілеттілікті қүрудың аналитикалуқ кезеңдері

 

Z

X

 

 

 

Қаржылық қызметтер

нарығындағы банктің

ағымды жағдайдағы

бәсекеге қабілеттілігін

талдау

Қаржылық қызметтердің

сапасын, тәуекелділігін

және рентабельділігін

талдау

 

 

 

Нарық

қү-рылымы мен

ондағы бәсеке

қарқынын

талдау

Фирманың нарық үлесін талдау

Нарыққа

ұсынылатын

өнімдердің

бәсекеге

қабілеттілігін

 

Бәсекеге

қабілеттіліктің

радары

Бәсекеге басымдылық факторлары

гт

 

Шығынды

төмендету

стратегиясында

лидер болу

Өнім

дифференциясы,

стратегиясы

Шоғырландыру стратегиясы

 

 

 

 

 

 

 

Өнімділік саясаты

Баға саясаты

Өткізу саясаты

Коммуникац иялық саясат

 

Фирманың негізгі қаржылық қызметтері лизингтік операциялар, факторинг және форфейтингтік операциялар.

Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады. Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі корға салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондыктан, кейде лизингті «несие-жал» деп атайды.

Мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар лизинг субъектісі болып саналады. Фирмаларды лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден лизинг-бизнестің капитал сыйымды түрі болуымен, ал- банктер -ақша ресурстарының негізгі үстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік қызмет өзінің экономикалық табиғаты бойынша фирма несиелеумен тығыз байланысты және соңғысына өзіндік балама ретінде шығуы жатады.

«Қазақстан Республикасындағы фирмалар және фирма қызметі туралы»
занына сәйкес  қызметті жүзеге асыруға күқылы, соның
ішінде Фирма лицензиясы болған жағдайда, келісімнің әрекет ету
мерзімі (лизинг) ішінде жалға берушінің берілёіін мүлікке меншік күкығын
сақтай отырып, мүліктерді жалға беру бойынша операцияларды жүзеге
асырады.  мекемелер лизингтік қызметке қатысу үшін жоғары
деңгейде неғұрлым бірлікті үйымдар болып саналады. Себебі олар
қаржылық          тәуекелділікпен     жиі     кездесіп     отырады.     «Қазақстан

Республикасындағы жарғылықтың 42-бабына сәйкес белгіленетін пруденциялық норматавтер және баска да мөлшерлер мен лимиттер, сондай-ак кейбір денгейде макроэкономикалық себептер (қарыз көлемінде бақылау, сондай-ақ ақшамен қамту) бойынша банктер лизингтік қызметті жүзеге асыруға ыңғайлы ұйымдар болып саналады, себебі олар Ұлттық банктін қатаң бақылауында  болады.

Лизинг кезеңі лизингтік келісімінде әрекет ету мерзімімен түсіндіріледі. Себебі лизинг — үзақ мерзімді жолдаудың негізгі нысаны, жоғары күн және қызмет объектілсрінің әрекет ету мерзімінің. .үзақтығы лизинг кезеңінің уакытша шектерін анықтайды. Лизингтік келісім мерзімін анықтау кезінде лизинг алушы мен лизинг беруші келесі мезеттерді ескереді: кұрал-жабдықтың қызмет ету мерзімін, оның амортизациялык кезеңдерін, неғүрлым өндірістік немесе үқсас арзан қызметтердін пайда болу циклдерін, инфляциялық үрдіс динамикасын, карыз капиталы нарығының жағдайын (конъюнктурасын) және оны дамыту беталысын (тенденциялары).

Лизинг берушіге тиесілі лизннгтік төлемдер сомасын анықтау, лизинг операцияларының неғүрлым күрделі тәртібі болып табылады. Лизингтік төлемдер лизинг алушы өндіретін өнім (жүмыс, қызмет) күнына заңмен белгіленген тәртіпте енгізіледі.

 

Сурет   5 Лизингтік операцияларды жүргізудің негізгі кезеңдері

Лизингтік келісімнің негізгі кезеңдері

 

1 кезең -дайындық

2 кезең -ұйымдастырушылы

3 кезең -қолдану

 

 

 

Келиент өтінішін рәсімдеу

Несиелік кабілеттілікті талдау және бизнес-жоспар

Лизингтік жобаның тиімділігін есептеу

Жұмыстын жургізілуінің ұйымдастырылу кестесін кұру

Төлем әдісін аныктау

Келісім-шарт жобасын жасау

Бірқатар келісім-

шарттарды жасау:

сату-сатып алу;

қолдануғализинг

объектін қабылдау;

техникалык қызмет

лизингі; объектті сақтандыру

Әрекеттер:

лизинг объектін

жеткізу;

жабдықтаушының

құралдарды жөндеуі;

персоналды окыту;

объектті қолдануға

жіберу және кабылдап

алу объекті

Лизингтік төлемдерді төлеу

Өндірісті дамыту және жөндеу жұмыстары

Лизингтік жобаны жүзеге асырудың экономикалык көрсеткіштерін бақылау

Лизинг объектін қолдану бойынша катынасты рәсімдеу

 

Жабдыктаушыға тапсырыс беру

Әлемдік іс-тәжірибеде «лизинг» термині үзақ пайдалануға жарайтын тауарларды жалдауға негізделген әр түрлі мәмілелерді белгілеуде пайдаланылады. Жалдау келісім-шарты бекітілген мерзімге қарай жалгерлік операцияның үш түрі бөліп көрсетіледі:

1. Қысқа мерзімді жалдау (рейтинг) — 1 күннен 1 жылға дейін,
2. Орта мерзімді жалдау (хайринг)— 1 жылдан 3 жылға дейін,
3. ¥зақ мерзімді жалдау (лизинг) — 3 жылдан 20 жылға дейін және одан да үзақ уақытқа.

Машинаның және қүрал-жабдықтың үзақ мерзімге жалға алынуы немесе барлық келісім-шарт мерзімінде жалға берушінің өзге біруге жалға берілген мүлкіне меншік қүқығы сақталатын, өндірістік түрғыдан пайдалану мақсатында жалға алынатын машинаның жәнә қүрал-жабдықтың келісім-шарты лизинг ретінде үғындырылады. Оның үстіне, лизингті үшінші түлға үшін мүлікті сатып алып, оны үзақ мерзімге оған жалға беретін мамандандырылған (лизингтік) компанияның делдалдығы арқылы негізгі қордағы салымдарды қаржыландырудың өзіндік ерекшелігі бар формасы ретінде қарастыруга болады. Осылайша, лизинг компаниясы жалға берушіні

 

несиелейді десе де болады. Сондықтан да лизинг кейде «несие-жалдау» («креди-бай» — фр.) деп аталады.

Тауардың меншік қүқығы сатушыдан сатып алушыға өтетін сату-сатып алу келісім -шартынан айырмашылығы — лизингте жалға алынған заттың меншік қүқығы жалға берушінің өзінде қалады, ал лизинг алушы оның тек уақытша пайдалану қүқығына ие болады. Лизингілік келісім-шарттың мерзімі аяқталғанда лизинг алушы мәміле обьектісін келісімді бага бойынша сатып ала алады немесе лизингілік келісім-шарты жалғастыра береді немесе қүрал-жабдықты келісім -шарт мерзімі аяқталғанда өз иесіне қайтарады.

Экономикалық тұрғыдан алғанда, лизинг құрал-жабдықты сатып алу үшін үсынылатын несиеге ұқсас.

Негізгі қордағы несиеде қарыз алушы борышты өтеуі үшін төлемдерді белгіленген мерзімде төлейді, мүнда банк несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету үшін несиеленген обьектінің меншік құқығын ссуда толық өтелгенше өзінде қалдырады. Ал, лизингте жалға бсруші жалға алынган мүлікке тек келісім- шарт мерзімі бойынша ғана және олардың жалға алған мүліктің қүнын толық төлегенше ғана иелік ете алады. Алайда мүндай үқсастық тек қаржылық лизингке ғана тән. Лизингтің өзге түрі болып табылатын оперативтік лизинг қүрал-жабдықты классикалық жалға алуға үқсас келеді.

Өзінің заңды формасында лизингтік мәміле инвестициялық құндылықтарды үзақ мерзімді жалға алудың өзінше өзгешелігі бар түріне жатады.

Сурет   6 Лизингтік бизнеске банктің қатысуы (банк лизингберушінің кредиторы ретінде)

Уақытша пайдалану құқы

 

 

Лизингтік төлемдер

Құралдар үшін ақшалай түсімер

Лизинг беруші

Займды кайтару,

Лизинг алушы

Лизинг объеті -құралдар

Жабдықтаушы

 

Лизингтік операцияны дәл анықтаудың іс-тәжірибеде маңызы жоғары, өйткені оны рәсімдеудің заңмен белгіленген ережесі сақталмайтын болса, ол лизинг мәміле ретінде танылмайды. Бүл операция қатысушылары үшін бірқатар жағымсыз қаржылық салдарды тудырады.

Лизинг түрлері және лизингтік операцияларды жіктеу шетелдік және отандық теория мен іс-тәжірибеде маңызды мәнге ие.

Лизинг түрлері оның жіктелу белгілеріне қарай бөліп көрсетіледі. Жіктеу белгілеріне жататындар:

мәмілеге қатысушылардың қүрамы;

лизингке берілген мүліктің тұрпаты:

мүліктің өтелу деңгейі;

амортизация шарты;

қызмет көрсету ауқымы;

операция өтетін нарық секторы;

салықтық және амортизациялык жеңілдіктерге қатынасы;

лизингтік төлемдердің сипаты.

Сурет 7 Лизингтік бизнеске банктің қатысуы (банк лизинг беруші ретінде)

 

 

		Уақытша пайдалану құқы
Фирма				Лизинг алушы

Лизингтік төлемдер

 

Құралдар үшін ақшалай түсімер

Лизинг объекті • кұралдар

 

Жабдықтаушы

Тікелей лизингтің жеке жағдайына қайтарылатын лизингті жатқызуға болады. Оның ерекшелігі мынада: мүліктің меншік иесі меншік кұқығын келешектегі лизинг алушыға сату-сатып алу шартымен береді, яғни оны сата отырып, бір мезгілде онымен осы мүліктің пайдаланушысы ретінде қарым-кдтынас жасайды. Бүл жағдайда жеткізуші мен лизинг алушы бір ғана заңды тұлға болып табылады.

Мүліктің тұрпатына қарай лизинг былайша бөлінеді:

• жылжымалы лизинг (машиналы-техникалық лизинг);
• жылжымайтын лизинг.

 

Мүліктің өтелу деңгейіне қарай лизингті былый бөліп көрсетуге болады:

• толық өтелетін лизинг, онда бір келісім -шартың әрекет ету мерзімі ішінде лизинг берушіге жалға алынған мүліктің  құны толық төленеді;
• толық өтелмейтін лизинг, бір келісім -шарттың әрекет ету мерзімі ішінде жалға алынған мүлік қүнының тек бір бөлігі ғана өтеледі.

Амортизацияның шартына қарай толық амортизацияланатын лизинг болады және осыған орай, лизинг объектісінің қүны толық төленеді.

Факторинг — (ағылшын тілінен аударғанда — агент, делдал, келістіруші деген мағынаны білдіреді), яғни клиенттің айналым капиталын несиелеумен біртекті болып келетін сауда-комиссиондық опёрацияларының бір түрі.

Сурет 8 Факторингтік қызмет түрлері

Факторинг

5

 

	U				\г
	Келісім жақтарының арсында туындаған қатынас				Фоктордың өзіне алатын тәуекел деңгейі
	<	г				и
	V		V			ц		\г
Ашық факторинг			Жабық факторинг			• Клиентке регресс кұқы бар факторинг		Клиентке регресс құқы жоқ факторинг

Факторингтік операцияларды нарықтық экономикасы дамыған елдерде арнайы қүрылған факторлық компаниялар жүзеге асырады. Олар әдетте банкпен тығыз байланыста қызмет етеді немесе олардың еншілес фирмалары болып келеді. Батыс Еуропа елдерінде жүзеге асырылатын классикалық факторинг жеткізілген өнімге төлем жасау мерзімін ұзарту түріндегі коммерциялық несиеге негізделеді.

Шет елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, факторингті қолдану шағын және орташа кәсіпорындар және дё’ жаңадан қүрылып жатқан кәсіпорындар үшін де тиімді.

Факторинг өзінің кез келген нысанында төленбеген есеп айырысу қүжаттарымен, яғни клиенттің дебиторлық қарызын инкассациялаумен байланысты. Оның артықшылығы — делдалдық қызметті бухгалтерлік есеп арқылы жүргізуі және үқыпсыз төлеушілерден қарызды мүмкіндігінше тез өндіріп алуға болатындығы. Сонымен қатар оларға өткізу стратегиясы, рынокқа шығу жолдарына талдау жасау жүктеледі. Факторингтік операциялар капитал айналымын барынша тездетеді.

 

Факторингтік операцияларда фирмалар жабдықтаушылардың жөнелтілген

өнімдерінің    шот-фактураларын    сатып    алады    және    өнімді    алушыдан

жабдықтаушының төлемді талап ету қүқығы банкке өтеді. Сондықтан да

факторингтік операцияларды кейде жабдықтаушыларға факторингтік несие

*    беру деп атайды.

Бастапқыда факторинг мамандандырылған сауда делдалдарының операциялары ретінде пайда болды, соңынан мұндай операциялармен сауда банктері айналыса бастады. Дәлірек айтқанда коммерциялық фирмалар саласында да факторингтік операциялар пайда бола бастады. Тауар сатушы үшін факторлық несиенің коммерциялық несиеден айырмашылығы, факторлық несиеде сатқан тауарлары үшін ол қолма-қол ақша алады, ал несиеге сатқан жағдайда тек вексель алады. Тауар сатушы алған векселін фирмада есепке алғызады және нақты ақша алады, алайда шот-фактураны сатуға қарағанда азырақ ақша алуы мүмкін. Тауарды сатып алушы үшін тауарды қарызға алу коммерциялық несиеде және факторлық несиеде бір-бірінен айырмашылығы жоқ. Бірақ факторлық несиелеудің бір ерекшелігі — сатып алушы .қарызын үзағырақ мерзімде қайтару мүмкіндігіне ие болады (пролонгация).

Коммерциялық фирмалар факторлық несиелеуді дамыта отырып, өзінің операцияларының ауқымын кеңейтуге қосымша мүмкіндікке ие болады, есесіне табыс мөлшерін үлғайтып, клиенттерімен байланысын нығайта түседі. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттерінің төлем құжаттарын (ақша алу қүқығын) сатып алып, тауарды сатып алушылардан (борышкерлерден) соңынан төлемді талап етеді.

Факторингтік операциялар фирма тарапынан тез арада төлем жасаумен сипатталады, яғни банк 1-3 күн аралығында 70-90% клиенттің дебеттік қарызын төлейді, яғни борышкерден ол алуға тиісті соманың 70-90% береді. Ал қалған 10-30%) (факторинг қызмет көрсеткені үшін % шегеріп тастағанда) екі түрлі жолмен төлене алады:

• факторлық компания немесе банктің тиісті бөлімі белгіленген мерзімде, дебитордан қаржы түсуіне қарамастан бөлінеді’ •

—   немесе бүл дебитор қаржыларды аударған соң, яғни жеткізілген тауар
үшін нақты ақша аударылған соң.

Бүл мәселе делдалдың қаншалықты деңгейде ықтимал болатын төлем жасамау тәуекелділігімен байланысты. Борышкердің төлем жасамауының себебі әр түрлі болуы мүмкін, соның ішінде оның жалпы экономикалық жағдайының төмендеуі, шаруашылық қызметіндегі алдын ала белгісіз құндылықтардың туындауы, өз ісіне нем құрайды қарауы т.б. болуы мүмкін. Факторлық компания өзіне төлем жасамау тәуекелділігін алуы не алмауы мүмкін. Бүл шешімге байланысты клиенттердің шотын толығымен төлеудегі аталған екі жолдың бірі таңдап алынады. Факторингтік операциядағы банк клиентіне оның тиімділігі, қолайлылығы келесідей:

• айналым шығындары деңгейінің төмендеуі .
• ақша қаржылары айналымының жылдамдылығы

 

• сатып алушылар жағынан төлем жасамау тәуекелділігін болдырмау (жартылай немесе толығымен)
• жалпы төлем қабілеттілігін арттыру
• сауда-комиссиондық қызметін көрсеткені үшін төлемдер өнімнің өзіндік қүнының қүрамында көрсетіледі
• төлемдерді алудың жеделдігі
• борышты өтеудің кепілдемесі
• шоттарды жүргізуші шығындар төмендеп, сатып алушылардың қаржы жағдайы уақытша төмендеген жағдайда жабдықтаушыларға дер кезінде төлем жасауды қамтамасыз етеді.

Сонымен бірге, факторингтің қолайсыз жақтары да бар:

—    ол ақша айналымымен байланысты, яғіш жеткізілген өнім үшін
жабдықтаушы, тауар сатып алушыға жеткенге дейін ақша алуы мүмкін
нәтижесінде, тауар сапасыз болып шығуы мүмкін. Сондықтан, факторингтік
операцияларды жүргізу барысында банк егжей-тегжейлі кәсіпорындардың
келісім міндеттемелерінің орындаулына бақылау жасап отыруы қажет.

Сурет 9

Факторинг операциясы

 

 

Несиелеу

Клиентке қызмет көрсету

Сыртқы сауда операциялары

Несие тәуекеллінен сақтандыру

Жекткізушілер

есебін үйымдастыру

Регресс қүқы жоқ нақты

күнде ақшалай талапты

төлеу

Қарыздар бойынша алдан ала төлем

Регресс құқы бар талапты төлеу

Ішкі ортада операциялар

Ашық және жабық факторинг

Қарыздарды инкассалау

 

Факторингтің тағы бір түрі — конвенциондық факторинг болып табылады. Шет елдік тәжірибеде клиенттерге әмбебап сипаттағы қызмет түрлерін көрсетумен байланысты, яғни есеп айырысу несиелік, бухгалтерлік,

 

сақтандыру ақпараттық т.б. Алайда факторлық комиссиялардың ақпаратты білуі клиенттерді белгілі бір дәрежеде байланысты, тәуелді етіп қояды.

Факторлық операциялар өнімді әкспортқа шығаруда да кеңінен тараған. Мүнда клиент өзінің шоттары бойынша 100%-тік кепілдікке ие болады.

Форфейтинг — бүл орта мерзімді әкспорттық қаржыландыру әдісі, яғни шетелдік сатып алушыларға орта мерзімді несие берудің икемді және жедел әдісі болып табылады. Ол әкспорттық сатылымдарда қолданылады, егер есеп айырысу бірнеше жылдарға созылатын болса, онда форфейтинг қызметінің алгоритмі төмендегідей болады.

Негізі қаржылар әкспортері сатып алуды қаржыландыру үшін орта мерзімді несиені қажет ететін шетелдік сатып алушыны іздейді. Мұнда сатып алушы нақты соманы біркелкі аударымдармен алдын ала келісілген 3-5 жыл аралығында төлеп түруға өз келісімін беруі тиіс.

Әдетте, мүндай жарна төлеп тұру форфейтингтің кәдімгі шарты болып табылады. Одан соң сатып алушы жәй вексельдерді жазып береді, не аударым вексельдерінің жинағын беруге өз келісімін береді. Егер сатып алушының неселік репутациясы жақсы болатын болса, әкспорттаушы жоқ весельді кепілдеуді талап етуіне де болады. Ал сатып алушы өзіне жай және аударым вексельдерін авальдауды кепілдікке алатын банк іздеуі тиіс. Әкспорттаушы форфейтер болуға ниет білдір*етін банк табуға міндетті. Мұнда банк-форфейтер несие сомасы мен оның мерзімін, сатып алушының репутациясы мен несиелік қабілетін, вексельді авальдайтын банктің қаржы жағдайын т.б. анықтайды.

Форфейтинг орта мерзімдік жай және аударым вексельдерін есепке алумен байланысты. Әдетте, вексельдерді есепке алу тіркелген ставкалар бойынша жүзеге асырылады. Әкспортер тауарларды жөнелтіп жай вексельдерді алады, не акцепттелген авальі бар аударым вексельдерін алады. Форфейтинг (француз сөзі — forfail) — айналым қүжатында жай және аударым векселінде көрсетілген қарызды сатып алу. Мүнда қарызды сатып алушы (форфейтер) өзіне қарызды сатып алушы өтемеген жағдайдағы міндеттемені жүктейді. . Форфейтинг механизмі екі түрлі келісімде қолданылады:

қаржы  келісімдерінде-үзақ  мерзімді — қаржы  міндеттемелерін  тез арада жүзеге асыру мақсатында;

әкспорттың   келісімдерде-кепілдік   сатып   алушыға  несие  берген әкспорттаушының қолма-қол ақша алуына көмектесу мақсатында. Форфейтингтің     қүралдары    ретінде     қолданылатын     негізгі     айналым қүжаттарына вексельдер жатады. Форфейтинг объектісі ретінде басқа да бағалы қағаздарды алуға болады.

Форфейтинг мерзімі 180 күннен 37 жылға дейін. Форфейтингтік келісімдер бірнеше кезеңдерден түрады.

Келісімді даярлау. Бүл кезеңде әкспорттаушы, не оның банкі және импортер келісім жасауға белсенділік білдіреді. Бүл кезеңде форфейтер әкспорттаушылардың   несиелік   өтінішін   қарастырады   және   келісімнің

 

сипатын анықтайды (тауарлы немесе қаржылы). Одан соң алдағы болатын келісім туралы ақпарат жиналады.

 

Факторингтік келісімді үйымдастыру

Сурет 10

 

 

 

өнімге төлем

Факторингтік компания

Талапты төлеу

 

 

 

Төлем талаптарын сатып алу

Төлем қаблеттілікті талдау

 

 

 

жекткізуші

Тауарды жеткізу

Сатып алушы

 

Содан соң форфейтер несиелік талдау жасап әкспорттаушыға нақты бағаны
белгілейді. Келісім жасауға алдын ала дайындық жүмыстары біткен соң оны
қүжаттармен рәсімдейді. Сонымен бірге әкспортаушы өзіне кепілдеме не
аваль алуы тиіс.          Лизингкке қарағанда фор»фейтер қүжатты рәсімдеуді

қарапайым форфейтерге жүктейді.

Кесте 1

 

факторинг	форфейтинг
1. Операцияның объектісі -шот-фактура.	1. Операцияның объектісі — вексель (қарапайым және аударым векселі).
2.  Қысқа мерзімді  несиелеу (180  күнге дейін).	2. Орта мерзімді несиелеу (180 күннен 10 жылға дейін).
3.         Несие         сомасы         фактордың мүмкіншіліктерімен шектеулі.	3. Синдикаттау нәтижесінде несие сомасы жоғары болуы мүмкін.
4.      Факторингтік     операциялар     фирма тарапынан   тез   арада   төлем   жасаумен сипатталады,      яғни      банк      1-3      күн аралығында 70-90 %  клиенттің дебеттік қарызын төлейді, яғни борышкерден ол	4. Форфейтер қарыз сомасын дисконт сомасын шегеріп тастағаннан қалған сомасын толығымен төлейді.

 

27

 

алуға тиісті соманың 70-90 % береді. Ал қалған     10-30    %    (факторинг    қызмет көрсеткені үшін % шегеріп тастағанда) екі түрлі  жолмен төлене  алады:   факторлық йомпания   немесе   банктің   тиісті   бөлімі белгіленген мерзімде, дебитордан қаржы түсуіне қарамастан бөлінеді немесе бҮл дебитор қаржыларды аударған соң, яғни жеткізілген    тауар    үшін    нақты    ақша аударылған соң.	*  •
5.      Форфейтер      тауарды      әкспорттау барысында             қарызды             төлемеу тәуекелділігіне тәуелді болмайды.	5. Форфейтер тауарды әкспорттау барысында қарызды төлемеу тәуекелділігіне тәуелді болады.
6.   Клиентке   бухгалтерлік,   ақпараттық, жарнамалық,     жабдықтау,     заңнамалық, сақтандыру және басқа да қызмет түрін көрсету мүмкіндіктері.	6. Қосымша қызмет түрлері көрсетілмейді.
7.   Факторингтік   активтерді   қайта   сату мүмкіндігі қарастырылмаған.	7. Екінші реттегі рынокта форфейтингтік активтерді сату мүмкіндігі қарастырылған.
8. Үшінші түлғаның кепіл болушылығын қажет етпейді.	8. Үшінші түлғаның кепіл болушылығы қажет.

 

Жоғарыда айтылғандай, форфейтер міндетті түрде әкспортердің және импортердің несиелік қабілеттілігін және компитенттілігін, сонымен қатар жалпы операцианың мақсаттылығын жалпы сиппатта зертейді. Егер форфейтер бүрын осы партиялармен жүмыс жасаған болса, онда тексеру көп уақытты алмайды.

Әр жағдайда ненің жеткілікті тексеру деп есептеуге болатындығын анықтау маңызды: анкетаны, импортер және әкспортер банкінің басқарушыларымен әңгімелесу, әкспортермен әңгіме және т.б. қандай жағдайда болмасын берілген сүрақтың шешілуіне белгілі уақыт жүмсауы қерек, керісінше жағдайда ол өзін керек емес тәуекелге әкелуі мүмкін.

Жоғарыда айтылған тауекелдермен қатар. форфейтер вексельдердің сақталмалы тәуекеліне және вексельдермен сауда істеу мүмкіндігі жоқ тауекелдерге шалдығуы мүмкін.

Вексельдер үрлықтың объектісі болу ықтималдығы бар. Бірақ вексельдер жоғалуы және жанып кетуі мүмкін. Біріншісі вексельдердің сақтаулын қамтамасыз ету үшін жасалатыны — бүл оларды жанбайтын шкафтарда үстау. Екіншісі-вексельдерге қол жеткізу мүмкіндігі бар жүмысшылардың саны шектеулі болу керек. Үшіншісі -сейфтегі нәрселер сирек, бірақ күнделікті емес тексеріліп түруы қажет, бучгалтерлік есеп берілгендерімен салыстыру жасалып отыруы қажет. Төртіншісі форфейтер оның қолдамауындағы бағалылықтарды үрлық өрт жағдайынан сақтандырып қою қажет.

 

Сонымен      қатар,      форфейтердің      өсіп      отыратын      айналымының сақтандырумен жабуды әр дайын қадағалап отыру қажет.

 

1.2. Фирмалардың қаржылық қызметтерінің бәскелік қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибесі

Швейцарияның банк жүйесі жоғары дамыған. Ондағы шетелдік банктердің қызмет ерекшеліктері, олар жергілікті клиенттердің қаражаттарын тарту және секьюритизация операциялары бойынша ұлттық банктпен мүлдем бәсекеге түспейді. Швейцариялықтар ұлттық өнімдерге жоғары талғам қояды, оның ішінде банк өнімдері мен қызметтеріне де, олардың қымбат болуына қарамастан талғамын береді. Шетелдік банктер өздерінің ресурстарын қолдана отырып, олармен бірлесе отырып, өздерінің елдерінің азаматтарына қызметтер көрсетіп және өз елінен қаражаттар тартады.

Бірақ шетелдік банктер мен ұлттық банктер арасындағы бәсекелестік бірдей банк өнімдері нарығында, клиенттер мүліктерін басқару саласында, қор салымдарының операциялары, сондықтанда барлық активтер шетелдік несиелік мекемелерде енгізіледі. Кей кезде бәсекемен күрес майда шетелдік және швейцариялық банктермен бірігіуімен бітіп жатады.

Швейцарияда шетелдік банктердІң Ассоциациясы қүрылған, онда швециялық банкирлер өздерінің қызығушылықтарын Ассоциацияға ұсынады. Жақандану әсерінің жағынан және Швейцарияның аймақтық экономикасы банк жүйесін қайта қүруды өзге елдерден бұрын жүргізген. Банк жүйесінің бәсекелестік қабілеттілігін арттыру стратегиясы келесі бағыттарды қамтиды:

банк жүйесінің тиімділгі мен тұрақтылығын қамтамсыз ету;

банк қызметтерінің аясын кеңейту және клиенттерге қызмет көрсету сапасын арттыру;

банктердің бақылау мен қадағалауды жетілдіру;

банк заңцарын заман талабына бейімдеу;

банктік қадағалау бойынша Базель комитетінің халықаралық ұйым ретіндегі үсыныстарды енгізу;

банктік қүпиялылықты сақтау;

жаңа банктік технологияларды енгізу. Бәсекеге қабілеттілік, тұрақтылық, сенімділік және жоғарғы кәсіпқойлық критерилеріне ірі банктер сәйкес келеді. Сондықтан да банк капиталын шоғырландыру процесін қарқындау барысында банктердің саны қысқарды.

Негізгі бәсекелік басымдылық екі банк арасында Швейцариялық банктер одағы (UBS) және Креди Сюис тобы. Олардың үлесіне 66% елдің банк жүйесінің жиынтық балансы мен 95% швейцариялық банктер балансының үлесі келеді.

Швейцариялық  банктер  барлық  әлемдесі    клиенттердің   активтерін басқарауға   маманданған   болғандықтан,   олардың   стратегиясы   шетелдік

 

капиталды     тиімді     пайдалана     отырып,      өзінің     тұрақтылығы     мен жауапкершілігін арттыру.

Осы түрғыда Швейцария банктерінің қажыгерлері бәсекеге қабілеттілікті арттыруда өз тәжірибелерін негізге ала отырып, заң базасын жетілдіру, жалпы айтқанда алдынғы қатарлы банк болу керектігін үсынады.

Факторингпен көп ұқсастығы бар операция түрі бүл форфейтинг. Форфейтинг екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары, дәлірек 50-ші жылдардың аяғында пайда болды. Сол жылдары өнім өндіру мен жабдықтаушылар арасында бәсекелестік күрт өсуінен сатып алушылар тауар үшін төлем мерзімін әдеттегіденде үзартуларын талап еткен. Бұдан басқада әлемдік сауда қүрылымы үзақ мерзімді өндірісті талап ететін қымбат бағалы тауарлардың пайдасына өзгерді. Форфейтинг әкспортты мемлекетпен несиелеу әлсіз дамыған елдерде көп дамыған. Бүл қаржы несие операцияларының жаңа түрі афорфә француздың forfait сөзінен шықкан. Факторингтік операциялардың үдемелі түрде дамуы қарыздық міндеттеме бойынша төлемдердің мерзімінің үзартылуын талап етті, әдетте факторингтік операциялардың мерзімі 180 күннен алуы тиІс, бүл 1965 жылы алғашқы арнайы мамандандырылған форфейтингтік компания «Finanz AG, Zurich» ipi Швейцариялық банк бөлімшесінің ашылуына себеп болды. Қазірде Швейцария форфеттеу операциясын пайдалануы бойынша бірінші орында түр. Сонымен қатар форфеттеу бизнесінің маңызды бөлігі Германияда шоғырланған. Кейінірек бүл операцияны басқада елдер қолдана бастады. Форфейтинг Цюрихтің бірнеше банктері Батыс Еуропа елдерінің АҚШ-тан бидай сатып алуды қаржыландыру үшін майдаланған. Бүл операция түрі сыртқы саудада кеңінен қолданыла бастады, бүл халықаралық сауданы дамытудың қолайлы факторы болды. Форфейтингтік операциялар бойынша жыл сайынғы мәмілелер көлемі миллиондаған долларды қүрап отыр.

Форфейтинг бүл импорттаушы акцепттеген коммерциялық вексельдер мен сыртқы саудалық мәмілелер бойынша, төлем талаптарын сатушыға регресс қүқығынсыз сатып алу арқылы әкспортты несиелеу. Мұнда әкспорттаушының тәуекелділігінің барлығы форфеттеушіге өтеді, ал ол өз кезегінде өзінің мүддесін көздей отырып импорттаушы елдің банкінің кепілдемесін алуға үмтылады. Валюталық тәуекелділіктен сақтану мақсатында форфеттеуші әдетте қарыздық міндеттемені тұрақты валютада сатып алады. Төлемнің дер кезінде түсуіне кепілдік беру үшін импорттаушы елдің валюталық заңдылығы мен соңғысының өз валюталық міндеттемесін орындай алу қабілеттілігі жүйелі түрде талдан£>ш отырады. Әкспорттаушы талаптардың мынадай қүқықтық аспектілеріне жауап береді: сапалы тауармен қамтамасыз ету және келісім-шарт бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету.

Форфейтингтік операциялар бойынша пайыздық мөлшерлеме әр түрлі және қарызданушының валютасының категориясы мен несиелеу мерзімінен байланысты белгіленеді. Әдетте форфейтинг басқа түрдегі несиелеу түрлерінен қымбат. Оның артықшылығы мәмілені рәсімдеу жеңілдігі және барлық тәуекелділіктің форфеттеушіге өтуі.

 

Форфейтингтік операциялары орта мерзімді сипатқа ие және ірі сомадағы машина немесе құрылғыларды сатуда қолданылады: вексельдердің мерзімі 6 айдан 5-6 жылға дейін болады, ал факторингте 90 күннен 180 күнге дейін қысқа мезімді қаржыландыру орын алады. Форфеттік несиелеудің тағы да бір сипаты бүл қарызды мерзімдерге бөліктфге бөліп үлес бойынша өтеу. Бұдан несиелік тәуекелділік несиенің өтелуімен төмендеп отырады. Вексельдік несиелеу тәжірибесінде өтелу мерзімі әр-түрлі болатын, әдетте жарты жылдық интервалмен болады. Форфеттеуші вексельді жабдықтаушыдан дисконтпен (пайыз сомасын алып тастап) сатып алады. Дисконт мөлшері импорттаушының төлем қабілетіне, несие мерзіміне және нақты валютада нарықтық пайыздық мөлшерлемеге байланысты болады.

Форфейтинг бойынша шығыстардың басқа несие түрлері мен салыстырғанда жоғары болуына қарамағанда оның кемшіліктерінен артықшылықтары басым. Әкспорттаушы үшін форфеттеу келесідей жағымды аспектілерге кепілдік береді:

• несиені үйымдастыру бойынша мәселелерді жою және төлемді алу (шығыстарды азайту);
• рәсімделу жылдамдығы, жекелеген қарж.ы орталықтары арасындағы айырмашылықтарды қолдану мүмкіндігі;
• пайыздық тәуекелділікті, валюта бағамының өзгеруі және дебитор статусының өзгеруі тәуекелділігін жою;
• балансты шартты түрдегі міндеттемелерден тазарту және өтімділікті жақсарту, өйткені әкспорттаушы қарызданушы ретінде өзінің мүмкіндіктерін арттырады;

—   форфеттеуші банкпен келісім шарт жүргізу кезінде форфейтинг
бойынша шығындарды тауар бағасына кіргізу қүқығы.

Форфейтингтің тағы да бір кәсіпкерлер үшін жағымды жағы ол несиелеу мөлшерлемесінің тұрақты болуы мен вексельді өткізуді рәсімдеудің қарапайымдылығы.

Форфеттеу бойынша дисконт мөлшерлемесі жоғары болғандықтан оны қүрайтын әлементтерге тоқталып өтелік:

1)  евровалюта нарығындағы несиенің қүньі (ЛИБОР ставкасы);

• импорттаушы ел тәуекелділігінің қүны және валютаны айырбастау кезіндегі тәуекелділік қүны 0,5% -дан 6% жылдық мөлшерлеме аралығында құбылады;
• несиені басқарумен байланысты форфеттеушінің шығындары (жылдығы 0,5% дейін).

Бүлардан басқада қарыздық міндеттеме үшін жылдық 1-1,5% мөлшерінде комиссия алынады. Бүл жағдай егер банк әкспорттаушыға болашақта оның жазған және импорттаушымен акцепттелген вексельдерін сатып алуға кепілдік берген кезінде орын алады.

Импорттаушымен төлем мерзімін кейінге қалдыру шартында тауармен жабдықтау туралы келісім жүргізу барысында әкспорттаушы алдын-ала одан форфеттеу шартында вексельдерді сатып ала алатын банкпен (форфейтингтік компаниямен) байланысады. Форфеттеуші — баңктің үсынатын шарттарына

 

байланысты әкспорттаушы тауар бағасын және төлем мерзімін ұзарту үшін пайыздық мөлшерлемені анықтайды. Форфеттеу барысында пайыздық мөлшерлеме үлкен болғандықтан әкспорттаушы айырманы тауар бағасына енгізеді. Импорттаушы өз банкімен аваль туралы келіседі. Осыдан кейін барып сыртқы сауда келісіміне қол қойылады. Әкспорттаушы тауарды тиеп жіберіп және қүжаттарды рәсімдеп оларды өз банкісі арқылы импорттаушының банкісіне жібереді. Импорттаушы банкке вексель жазып тауардың құжаттарын алады. Әкспорттаушы вексельді «айналымсыз» деген жазумен есепке алады ал төлем мерзім келген кезде форфеттеуші вексельді төлеу үшін авальдаушы банкке жібереді.

Көптеген тәуекелділіктің болмауы (коммерциялық елдің валюталық тәуекелділігі) форфеттеушінің тұрақты пайыздық мөлшерлемесі, әкспорттаушы балансының ауқымды әрі үзақ мфзімді дебиторлық қарыздан босатылуы форфейтингті әкспорттаушы үшін өте ыңғайлы операция қылады. Біздің еліміздеде кейбір банктер әкспорттық факторингпен бірқатарда форфеттеу бойынша операцияларды үсынуда, олар корреспондент-банктер авальдаған әкспорттаушының вексельдерін сатып алуға ниет білдіруде. Бүл үшін банктер арнайы шет ел банктерімен форфеттеу операцияларын жүргізуге банкаралық келісім-шарттарға отыруы керек.

Әкспорттық факторингпен форфеттеу арасында кемшілік үқсастықтар бар. Екеуінде де тауарлы формадағы несие фирмалықтан банктік түрге ауысады, жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы байланыста үшінші бір түлға пайда болады, ал әкспорттаушы, кейбір міндеттерден қүтылады. Бірақ форфейтингтік қызмет қомақты сомадағы орта мерзімді немесе үзақ мерзімді несиелеумен байланысты (6 айдан 5-7 жылға дейін), ал, факторингте орташа мөлшерлі сомадағы қысқа мерзімді жрржыландыру қолданылады (120-180 күнге дейін). Форфеттеуге қарағанда факторингте банк өзіне әкспорттаушының тәуекелділігің белгілі-бір бөлігін, ғана ала алады. Сонымен қатар форфейтинг нақты бір қүжат бойынша ақша қаражатын талап етумен байланысты бір реттік қана операция ал әкспорттық факторинг әдетте, тараптар арасында кешенді қызметі көрсету мен тұрақты қарым-қатынас негізінде қүрылады. Форфеттеуге тән сипат ол коммерциялық вексельдерді қайта сату мүмкіндігін беретін қайталама нарықтың болуы.

Ең бастысы тағыда айта кетеміз, форфеттеудің мәні бүл әкспорттаушы өзінде бар импорттаушыға деген қарыздық міндеттемелерін (әдетте вексельдер) банкке немесе басқа да қаржылық компанияға сатуы. Форфеттеу сатушыға айналымсыз вексельдерді сату болып табылады. Вексельді сатып алушыға (форфеттеушіге) вексель бойынша төлемдермен байланысты бүкіл тәуекелділік өтеді, атап айтсақ: төлем қабілетінің дәрежесіне байланысты болатын импорттаушы ел тәуекелділігі, импЬрттаушы елден валютаны аудару бойынша тәуекелділік, пайыздық мөлшерлеменің жағымсыз өзгеруі тәуекелділігі, валюта бағамының өзгеру тәуекелділігі және т.б.

Сонымен афорфә операцияларында сатушы, сатып алушы және банктің мүдделеріне   байланысты   болады.   Мәмілеге   қатысушы   әрбір   тарап   өз

 

мақсаттарын көздейді және оларға жету мүмкіндігі келісім шарттарында қарастырылады.

Мүндағы сатушы мақсаты — тауарды сату басында-ақ ақша қаражатын алу және осы арқылы сатып алушының төлемнен бастартуынан, несие бойынша пайыздық мөлшерлеменің өзгеріп кетуі тәуекелділігінен арылуы.

Сатып алушының мақсаты — жалпы шығындары минималды болатын несиеге тауарды сатып алу. Сатып алушының шығындары оған мерзімі келген вексельдер бойынша төлемін өтеп отыруда.

Банк мақсаты форфеттеу операциясы — вексельдер портфелінің есебін жүргізу бойынша әдеттегі операциясы. Бүл операцияның тиімділігі пайыздық мөлшерлеме көлеміне және басқада өлшемдермен анықталады.

Форфейтингік келісімді екі тарап, әкспорттаушы мен импорттаушы бастайды. Форфеттеуші өзі үшін ең бірінші мәміле сипатын анықтайды, яғни мұнда ол қандай құнды қағаздармен жұмыс жасайды қаржылық па әлде тауарлық па, соны анықтайды. Қаржылық вексельдер — бүл қаржы аккумуляциялау мақсатында шығарылған қү-нды қағаздар. Ал тауарлы вексельдер сату-сатып алу мәмілесі кезінде толтырылатын құнды қағаздар. Бірақта қаржылық және тауарлық мәмілелере арасындағы шекара шайылып кеткен деседе болады. Дегенмен форфеттеуші үшін бүл екі анықтаманың анықталуы қажеттілігі маңыздылығы келесідей себептерге байланысты:

Біріншіден, кейбір қайталама нарықтың қатысушылары қаржылық вексельдерді сатып алғысы келмейді. Оныңда әр-түрлі себептері бар. Кейбір қайталама нарық форфеттеушілері қаражатты осы жолмен жинақтайтын кәсіпорындарға қаржылық жағдайы тұрақсыз деп қарайды. Ал басқалары тауарлы вексельдерді ақшаның қүнсыздануынан оларды тауарға салып қою тиімді деп ойлауынан сатып алады.

Екіншіден, қаржылық вексельді сатып алған жағдайда да форфеттеуші қандай түрдегі қаржы қағазын сатып алып жатыр, және ол қаншалықты тәуекелділікке барып отырғандығын білгісі келеді. Қайталама нарықтағы сатылатын құнды қағаздардың кәпшілігі тауарлы вексельдер. Сондыктанда қаржылық құнды қағазды үсыну бүрын алдын-ала ол туралы жазбаша түрде мәлімдеме жіберілуі тиіс. Егер бүл шарт бүзылған жағдайда құнды қағаздың сатып алушысы мәміленің күшін жоюға талап етуге қүқылы. Форфеттеуші вексельдермен операция жасау негізінде жататын, мәміленің сипаттамасын барлық уақытта қол астында үстауы тиіс. Ол операцияның шарттарын алдын ала қарастыруда телекспен немесе факспен алуы мүмкін.

Форфеттеуші мәміле сипатын анықтағаннан кейін ол келесілерді анықтауы қажет:

—  қаржыландыру көлемі, мерзімі, валютасы;

— әкспорттаушы кім және ол қай мемлекеттен;

—   әкспорттаушының несиелік қабілеттілігі мен вексельдерге қойылған
қолдардың шындығы;

• импорттаушы кім және ол қай мемлекеттен;
• кепілдік беруші кім және ол қай елден;

 

—   форфеттелетін қарыз немен рәсімделеді: жәй вексельмен бе әлде
аудармалы вексельмен бе?

• қарыз қандай жолмен сақтандырылған;
• вексельдердің өтелуі мерзімдері мен өтелу сомасы;

—  әкспортталушы тауарлардың түрлері. Бүл сүрақ форфеттеуші үшін
мәміленің мақсатқа сайлығын және тауардың легализацияланғандығын
анықтау үшін керек.

тауар қай кезде жабдықталады. Мерзім қаржыландыру мерзіміне сәйкес келуі керек. Сонымен қатар кепілдік беруші тауар тиеліп жіберілмей түрып құнды қағазды авальдамайды.

• дисконттауға жататын қүжаттар қай кезде келіп түседі. Қүжаттар келіп түспей форфеттеуші оларды тексеріп дисконттай алмайды.
• тауармен жабдықтау үшін келісім-шарт бойынша қандай басқада күжәттар мен лицензиялар берілуі тиіс. Форфеттеуші қаржыландырып отырған мәмілесінің орындалуы бойынша жауапкершілікті.
• форфеттеушіге төлем қай елде атқарылады. Мүны білу өте маңызды өйткені, төлемді шетел банкісіне аударылса қаражатты алу мерзімі үзарып кетуі мүмкін, бүндай іркілу дисконттауда есепке алынады. Сонымен қатар сол елдердің билігімен шоттағы қаражаттарды алуға тиым салынуы мүмкін, бүл жағдай да дисконттауда есепке алынуы шарт. Форфеттеуші егер төлем жіберілетін банкты жаратпаса мәміледен бас тартуы мүмкін.

Осы жоғарыда аталып өткен мәселелер анықталғаннан кейін форфеттеуші ол несиелік талдау жасайды. Форфеттеуші негізінен төрт түрлі тәуекелділікті талдайды, олар: кепілдік берушінің тәуекелділігін, сатып алушының тәуекелділігін, импорттаушы тәуекелділігін, елдің тәуекелділігін.

Бүдан басқада форфеттеуші келесідей ақпараттарды жинактауы тиіс. Кепілдеме берушінің несиелік қабілеттілігі қандай, қағаздарды болашақта қайта сату мүмкіндігі қандай, оны қай бағакен сатуға мүмкіндік бар, әкспорттаушы немесе импорттаушының несиелік қабілеттілігіне сенімсіздік барма және ол неге негізделінген. Содан соң барып форфеттеуші өзінін нақты бағасын атайды. Дегенмен, форфейтингтік мәміле жасауға арыз келіп түсуі сәтінен бастап тауарды жеткізу сәтіне дейін біршама уакыт өтеді, сол уақыт аралығында пайыздық мөлшерлеме өзгеріп кетуі мүмкін.

Мәміле туралы алдын-ала келісімге келген соң форфеттеуші әкспорттаушыға үсыныстары бар қүжаттарын жібереді, ал әкспорттаушы жазбаша түрде өз келісімін беруі тиіс. Форфеттеуші сонымен қатар оларға танысуға қажетті қүжаттар тізімін жіберді, мысалы әкспорттың лицензиясы немесе басқада қүжаттар.

Әкспорттаушы үсынысты қабылдағаннан кейін, ол аудармалы вексельдер сериясын тағайындап немесе сатып алушының қарапайым вексельдерін қабылдайтындығы туралы келісімге қол қоюы тиіс. Осы стадияда әкспорттаушы өз вексельдеріне аваль алуы тиіс. Сонымен бірге вексельдерге «айналымсыз» немесе «регресс қүқығынсыз» деген жазуды жазып қояды. Міне осыдан кейін дайын болған бүкіл қүжаттар негізінде форфеттеуші дисконттауды іске асырады.

 

Халықаралық саудада әкспорттаушы шет ел сатып алушысынан аудармалы немесе қарапайым вексельдерді алады, олар бойынша төлем белгіленген мерзімдерде төленуі тиіс. Шет ел банкісі мү_ндай айналым құралдарын авальдайды немесе кепілдік береді. Форфеттеуші құнды қағаздарды регресс қүқығынсыз сатып алғандықтан ол операция бойынша барлық тәуекелділікті өз мойнына алады. Сондықтанда егер қарыз алушы жоғары классты клиент болмаган жағдайда олар банктің авалін немесе кепілдігін алуға үмтылады. Кепілдік міндеттемесі белгіленген формада хаттама түрінде беріледі және өзінде келесідей мәліметтерді көрсетуі тиіс: хат кіммен берілген, кепілдемені берушінін заңдық мекен-жайы, кепілдемелік хаттың нөмірі, кепілдік объектісі.

Кепілдік форфеттеушінің тәуекелділігін азайтумен қатар дисконтталған құнды қағаздардың қайталама нарықтағы өтімділігін арттыра түседі.

Аваль бүл вексель жөніндегі міндеттеменің өтеліуіне міндеттемені өзіне Аваль беруші әдетте банк болып, ол вексель беруші тарапынан төлем төлеу жауапкершілігін өзіне алады. Төлеу мерзімі келген кезде авальданған вексельдерді вексель берушіге жіберіледі, ол вексельдерді өтемесе, онда банк вексельдерді авальдаған банкке төлеу туралы талапты жібереді. Авальданған вексельде «per aval» деген жазу болуы керек, ал егер бүл аудармалы вексель болса онда авальдаушының фамилиясы аты, тегі жазылуы тиіс.

Әлемдік тәжірибеде халықаралық қаржылык қатынастарда негізінен көп жағдайда форфейтингті қолданады. Факторингпен көп үқсастығы барі қаржы қүралы форфейтингте соңғы жылдары дамыған экономикалы елдерде келесідей, негізгі бағыттар бойынша жүріп отырған.

1) Қайталама нарық және форфейтингтік активтерге ивестициялау. Активті сатып алу барысында форфеттеуші ивестициялауды іске асырады. Ол өз қаржысын осы формада үзақ мерзім бойы үстағысы келмеген жағдайда, оны келесі түлғаға қайта сатуына мүмкін. Міне осындай жағдай негізінде қайталама форфейтингтік нарық пайда болған. Форфеттеуші оның меншігіндегі активтерді бөлшектеп сату мүмкіндігінеде ие, өйткені мәміле табиғаты қарызды бірнеше бөліктерге бөліп, әрбір бөлінген бөлшегіне өз өтелу мерзімі бар вексель жазып беруге мүмкіндік береді. Міне осылай жазылған вексельдердің біреуін немесе бірнешеуін сатуға болады.

Әлемдік тәжірибеде форфейтингтің алғашқы нарығы мен қайталама нарығы бір-бірінен бөліиген емес. Іс-жүзінде қайталама нарықтағы форфеттеушілер алғашқы нарыққада белсенді қатысады. Екеуінде де әдетте заңды түлғалар қатысады. Форфейтингтік активтерге салым салушы жеке түлғалар өте сирек кездеседі, өйткені бүл операциямен қатар жүретін әртүрлі саяси немесе экономикалық тәуекелділікке баруға мүмкіндік беретін қомақты қаржы портфеліне кез-келген инвестор ие емес.

Көбінесе нарықта форфейтингтік қағаздар іс-жүзінде жаңа иесіне беріле бермейді. Ол қағаздардың қүнын, айналым мерзімін, кепілдік берушіні білгенімен ол қағаздардың алғашқы әмитенттері туралы бейхабар болады. Бүл жағдайда алғашқы үстаушысы құнды қағаздардың мерзімі өткеннен

 

кейін төлемдерді жинап оларды жаңа ұстаушысына аударады. Қайталама форфейтингтік нарықтағы мүндай құпиялылық немен түсіндіріледі?

Ең алдымен конфиденциалдылық мақсатта, әкспорттаушылар олардың мәмілелеренінің қаржыландыру әдістері туралы ақпараттың таралуын қаламайды және сатып алушысы (немесе үшінші бір түлғалар) оның қаржылық мәселелері туралы білуін қаламайды. Кез-келген форфейтингтік қағаздарды сатуда еріксіз іскерлік қарым-қатынас шеңберінің кеңеюіне алып келеді, ал әкспорттаушы тарапынан қадағалауды қиындата түседі. Сондықтанда мүндай жағдайды өліп, болдырмау мақсатымен әкспорттаушы келісім-шартта форфейтингік қағаздардың еркін айналысына кедергі келтіретін белгілі-бір шектеулерді қойғысы келеді. Дегенмен барлық көдергілерге қарамай әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай қайталама форфейтингтік нарық дамып отыр. Мүны келесідей себептермен түсіндіруге болады:

—    Форфейтингтік қағаздар бойынша табыс әдетте басқа құнды
қағаздардан алатын табыстан әлдеқайда жоғарьг болуы;

—  кез-келген инвестор форфейтингтік қағаздар бойынша тәуекелділікті
төмендетуге көңіл аударады, ал банктік аваль төлемдік қарыздың ең жақсы
кепілдемесі;

2) Синдикаттау. Форфейтингтік нарықтың тағы да бір маңызды даму бағыты сатып алушылардың синдикатқа бірігулері. Бірігу процессінің өзі форфейтингтік қағаздардың қай бөлігі кімге тиесілі екендігін анықтап форфеттеушілердің өзара келісімдері бойынша бектіледі. Әдетте әр қағазды әртүрлі форфейттеуші сатып алады. Егер сомалар қомақты болса онда жеке қағаздардың өзі де форфеттеушілер арасында келісім бойынша тағы да бөлістіріледі. Бірақ бүл жағдай қағаздардың айналымына кедергі келтіріп олардың қайталама нарыққа түсуіне кедергі келтіреді. Бүдан басқа осы күнге дейін мүндай келісімдердің заңдылық статусы анықталмаған. Сондықтанда әлемдік тәжірибеде мүндай келісімдер жиі қолданылмайды.

Әлемдік тәжірибедегі форфеттеуде синдикат мүшесі мен қайталама нарық мүшесі арасында принципиалды айырмашылық бәр. Синдикат мүшесі алғашқы форфейтинг нарығының сатып алушысы болып табылады, сондықтанда оның міндетіне сатып алатын құнды қағаздарының заңдылығына, дүрыс рәсімделуше, сонымен қатар құнды қағазға қосымша авальмен кепілдеменің заңдылығын тексеру кіреді. Ал қайталама нарық сатып алушысы мүндай міндеттерді атқармайды.

Форфейтингтік нарықтың әлемдік тәжірибеде дамуының маңызды бағыты еркін пайыздық мөлшерлеме негізінде дисконтты есептеу арқылы қаржыландыруды кеңейту болып табылады.

Мүндай тәжірибе пайызыдық мөлшерлеменің тұрақсыздығының өсуімен және көптеген банктердің тұрақты мөлшерлеме бойынша мәміле жасауға қарсылығымен түсіндіріледі.

Енді форфейтингтік нарықтың ауқымы туралы сөз қозғасақ, соңғы жылдары әлемдік форфейтинг нарығы айтарлықтай өскен, бірақ әлі күнге дейін орта мерзімдік қаржыландыру ресурстары нарығының ең кіші бөлігі

 

болып табылады. Форфейтингтік операцияларды жүргізуде арнайы техниканы қолданады, ал ол кәсіби мамандандырылған қызмет етуді талап етеді. Бұл салада мамандар өте аз, оларды тағайындау ұзақ мерзімді талап етеді.

Сонымен, көріп отырғанымыздай форфеттеу қызметінің де өзіне тән артықшылықтары бар, және бүл еліміздегі кәсіпкерлік қызметтің дамуында өз орнына ие қаржы қүралы бола алады.

Қазіргі күні отандық кәсіпорындарға қаржылық қызмет көрсету нарығында көңіл аударарлық жаңа тиімді қаржы қүралы факторинг кеңінен таралуда. Факторинг өзінің кәсіпорынның қызметін дамытатын қүрал ретінде танылып, қәзір Қазақстанда да көптеген екінші» деңгейдегі банктер онымен жүмыс жасап, факторингтік қызмет көрсетуде, сонымен бірге олармен бірқатар да фактор компаниялар да пайда бола бастады.

Факторингтік операцияларды қолданудың нәтижесінде кәсіпорындар өз қызметін үздіксіз жүргізе алады, яғни ол мынаны білдіреді: көптеген кәсіпорындар өз қызметінің барысында кейде қаражат тапшылығына кезігеді, әрине айналымда қаржы жетіспеушілігі, түтынушылардың өз қарыздарын дер кезінде өтемеуі деген сияқты мәселелер болады. Бүл мәселелерді шешу үшін кәсіпорын банктік несиеден бүрын осы факторингті қолданғаны өте тиімді. Факторингтің қай жағынан тиімді екенін түсінуіміз алдымен оның пайда болуы дамуына, жүмыс істеу механизміне сипаттама берейік.

Алғашқыда факторинг 16-17ғ. пайда болған, оны саудагерлерге тәжірибесіне алғаш енгізген. Сонымен қарай онымен сауда айналыса бастаған. Олар тауар өндірушілерге өз тауарларын өткізуге, сатуға ықпал жасап отырған, содан соң олар тауарды өндіруші кәсіпорындардың жіберген тауаурлары үшін ақшасын төлеп, тауарлы несие беруге көшкен, әрі қарай кейбір сауда делдалдары өз саудасын тастап, өз клиенттерімен қаржылық қарым-қатынасқа көшкен, яғни тауарды өндірушілерден шот-фактураларды сатып алып, ондағы қарыздық міндеттемені талап ету қүқығына ие болды. Міне осылай факторингтік компаниялар пайда болған. Бірақ алғашында оларды тек қана банктік несиені алуға мүмкіндік болмаған жағдайда ғана қолданған. Ал қазіргі банктік қызметтің деңгейінің жоғары дамуы, сонымен қатар арнайы мамандандырылған несие мекемелерінің пайда болуы клиенттерге жоғары деңгейдегі, жан-жақты қаржылық қызмет көрсетуді дамытып отыр.

«Факторинг» термині негізінен ағылшынның «фактор»-делдал деген сөзінен шыққан. Ал қазіргі нарық экокномикасы жағдайында «факторинг» термині кәсіпорынның күнделікті шаруашылық қызметін қаржыландыру қажет болғандықтан, оған қарыздар болған түлынушылардың қарыздық міндеттемелерін сатып алу есебінен туындайтын қаржылық операцияны білдіреді. Яғни басқаша айтқанда, фактор — компания, кәсіпорынға сатылған тауарлары үшін қарыздар болған түтынушылардың қарызын сатып алып, содан соң ол қарызды түтынушыдан талап ету қүқығына ие болады. Мүнда әрине факторингтік операцияның шарттары сақталынуы тиіс. Ол қандай шарттар? Біріншіден қарыздың өтелу мерзімі жарты жылдан аспауы тиіс.

 

Екіншіден, фактор — компания қарыз сомасының тек 80% ғана қолма-қол береді, ал қалған 20% тұтынушы қарызды толық өтеп берген соң ғана беріледі. Бүнда банктің комиссиондық пайызы үсталынып қалады. Әрине факторингтік операциялардың шарттары мүнымен шектеліп қоймайды. Әрбір нақтылы жағдайды факторингтің шарттары да әр-түрлері болады. Ал жоғарыда аталған шарттар негізгі десе де болады. Бүл шарттар әрине фактор компания мен оның клиенті арасындағы келісім-шарт шеңберінде талқыланып қарастырылады.

Факторингтің әлемдік тәжірибеде әр түрі бар. Атап айтсақолар:

—  ішкі факторинг (мүнда сату-сатып алу келісім-шарты бойынша екі жақ
және факторингтік компания бір елдің ішінде орналасады) немесе
халықаралық факторинг.

—   Ашық факторинг (мүнда мәмілеге факторингтік комиссияның
қатысатындығы туралы қарыздәр тарап ескертіледі) немесе жабық факторинг
(конфиденциалдық). Яғни ашық факторингте қарыздар тарапқа карызды
талап ету құқығы фактор компанияға өткізілді деген шот-фактура арқылы
ескертіледі, ал конфиденциальды факторингте бүл жоқ.

• Регресс қүқығымен (жабдықтаушыдан төл^нген соманың өтелуін талап ету қүқығымен) немесе мүндай құқықсыз. Мүнда қарыздар тараптың міндеттемесін өтеуден бас тартқан жағдайындағы тәуекелділік ескеріледі (несие тәуекелділігі). Регресс құқығымен факторингтік келісімге келуде жабдықтаушы төлемсіздік тәуекелділігін өзіне алады. Фактор — компания жабдықтаушыдан өтелмеген қарыздар бойынша регресс мүмкіндігін пайдалану қүқығына ие. Мүндай шарттарға, егер жабдықтаушы өз түтынушысына жоғары сенімді болған жағдайда ғана келіседі, яғни олар тұтынушының несиелік қабілеті жоғары деңгейде екендігіне толық сөнімділік танытса ғана регересс қүқығымен шартқа келіседі. Мүндайда жабдықтаушы несиелік міндеттеменің өтелмеуі жағдайында несиелік тәуекелділіктің бір бөлігін өз мойнына алады.
• Жабдықтаушыға несие сомасын алдын-ала беру формасында (оған өтетін қарыздық міндеттеменің 80 пайызына дейін), немесе белгіленген күнге төленуі. Алдын-ала төлеу формасының артықшбілығы бар, ол айналымдағы қарыздық міндеттеме сомасының пайызы түрінде белгіленеді, яғни жабдықтаушы сату көлемін көбейтсе көбірек ақша қаражатын алады деген сөз. Егер алдын-ала төлеу шарты жоқ болған жағдайда, онда жабдықтаушыға қаражат белгіленген күнде аударылады.

Факторинг тағы да бір артықшылығы ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіретін тиімді қүрал ретінде танылды, және өзара есеп-айырысулардың жағдайын жақсарта түседі.

Жалпы өзара есеп-айырысу пәнін нактылау мақсатында сатып алушылармен келісім шартқа отыруда, оған төлемді кешіктіргені үшін айып пүл есеп-төленетіні туралы шарт енгізілу тиіс, яғни мүнда жылдық қайта қаржыландыру деңгейін декоммерциялық несие принципі қолданылады.

Көптеген кәсіпорындардың бас ауыртарлық мәселелері бүл өндірісті дамыту үшін ақша тапшылығы. Ол әрине сауда айналымына кері әсерін

 

тигізеді. Ал тауар айналымын тежеу экономикалық түрғыдан алғанда көп шығындарға алып келері сөзсіз. Сондықтанда факторинг өндіріс айналымын үздіксіз жүруіне ықпал етуші қаржы қүралы ретінде де танылып отыр. Бүдан басқа да кәсіпорын экономикасына кері әсерін тигізуші факторлар: бүл дебиторлық қарыздың жоғары болуы; төлемсіздік жағдайының артуы. Ал факторингті қолдана отырып кәсіпорын дебиторлық қарызды талап ету қүқығын сату арқылы бүл мәселені шешеді, әрі өзін төлемсіздік тәуекелділігінен арылтады.

Айта кетерлік бір жағдай, әрбір кәсіпорын факторингтік қызметті пайдалануы үшін алдымен жоғары сапалы тауар шығаруы тиіс. Әлемдік тәжірибеде факторингтік келісім-шарттың сан алуан түрі қолданылады. Мүнда әрбір кәсіпорынның мүмкіндіктері ескеріліп отырады. Қазіргі күні факторинг-компаниялардың қызмет көрсету диапазоны кеңейтілген. Олар жабдықтаушыны қаржыландырып қана қоймай, сонымен бірге олардың ақша міндеттемелері бойынша бухгалтерлік шоттарын жүргізеді, клиентке кеңес береді, шоттардың төленуіне бакылау жасайды, несиелік тәуекелділіктен сақтандыру және т.б. Толық факторингтік келісімге негізінен жаңадан қүрылған кәсіпорындар жүгінеді. Факторингтік компаниялардың әмбебап қызмет атқаруы кәсіпорында да қаржылық басқарудың тиімді жүйесінің қалыптасуына ықпал етеді. Жабдықтаушы мен факторингтік компанияның сұраныстарын ескере отырып, әртүрдегі көптеген ішкі факторингтік келісімдерде жасалынады. Толық қызмет көрсету туралы келісім әдетте, іс-тәжірибеде қатысушылардың арасында тұрақты қатынас жағдайында болады. Мүндай қызмет көрсету келесідей жағдайларды қамтамасыз етуге арналады, яғни олар: алдымен сенімсіз қарыздардың пайда болуынан сақтандыру және белгіленген ақша қаражатының келіп түсуін, несиені басқару; тауар айналымы есебін жүргізу; алдын-ала төленуі немесе несиенің дер кезінде төленуін қамтамасыз ету.

Әдетте толық қызмет көрсету жабдықтаушы фактор-компанияға өз клиенттерінің қарыздарын толық өткізген кезде болады. Міне осы жағдайда ғана дискриминациялау мүмкіндігін жоғалады, басқаша айтқанда жабдықтаушы тек қана талап етілуі қиын қарыздарын ғана өткізбеуі үшін. Мүндай тәжірібе жабдықтаушыға да тиімді, өйткені екі есептілікті жүргізуде қүтылады, әрі әрбір өткізілген қарыздық міндеттеме бойынша несиені басқару қажеттілігін болдырмайды.

Тағыда бір толық қызмет көрсетудің түрі, ол белшектелген факторинг, мүнда компания өзінің барлық қарыздық міндеттемелерін бірнеше факторинг компанияларға бөліп береді. Ол мүнда өзіне лайықты компанияны тандай алмауы тәуекелділігінен сақтануды мақсат етеді. Міне әлемдік тәжірибеде факторингтік қызмет көрсетудің сан алуан түрлері бар және бүлар оның негізгі түрлері.

Ал біздің ТМД елдерінің тәжірибесінде факторинг операциялары нарықтық экономикаға көшуіміздің нәтижесінде сүранысқа ие бола бастады және ол бастапқыда тек қана екінші деңгейдегі банктердің бөлімшелерінде пайдаланылып   отырды.   Мүндай   операцияларды   жүргізу   үшін   банктер

 

арнайы    бөлімдерді    үйымдастырған.    Банктердің    факторингтік    қызмет көрсететін бөлімдері өз клиенттеріне әр түрлі қызметтерді үсынады:

—   Жабдықтаушылар арасындағы қарызы бойынша түлынушыларға
қызмет көрсету;

—  Сатылған өнімді тиеп жіберу сәтінен дереу ақша қаражатын алуы
бойынша қызмет көрсету;

Сатып    алушылардың    дебиторлық    қарызын    жоюы    бойынша жабдықтаушыларға қызмет көрсету;

—  Факторингтің клиенттері кәсіпорындардың клиенттерінің банктерімен
байланысын жеңілдету қызметі, әр түрлі кеңес беру қызметі.

Факторингтің біздің отандық шаруашылық қызметте пайда болуына негіз бар. Төмендегі суреттен Қазақстанда факторингтің пайда болып, оның дамуына ықпал еткен факторларды көруімізге болады: Бүл кестеде көріп отырғанымыздай факторингтік қызмет аспектілері тіпті әртүрлі. Бірақ барлық жағдайда да факторинг кәсіпорын мен үйымның қаржылық ағымдарын басқаруда маңызды қалаушы құрал, сонымен қатар аналитикалық жүмысты жақсартушы маңызды қүрал десекте болады, өйткені факторингтік операциялар кәсіпорынның нарықтағы қызметін жан-жақты талдаусыз, йсіресе оның қаржылық жағдайын тексерусіз өз мәнін тәуекелділіктің жоғары болуынан жоғалтады. Факторинг сонымен қатар кәсіпорында стратегиялық және бугалтерлік есептің жетілдірілуіне әсер етеді.

Сонымен, факторингтің кәсіпорын қызметіне мынадай түрде әсер етеді:

• Кәсіпорынның дебиторлық қарызы қысқарады, фирма өз қарыздық міндеттемелерін факторингтік компанияға өткізе отырып сатылған тауарлары үшін дереу қолма-қол ақша алады.
• Есеп-айырысу шотында қаржы өседі және оны айналымға жіберуге болады.
• Сату көлемі үлғаяды, компания бос ақша қаражатына тарықпаған жағдайда, өніміне сүраныстың болуынан ол өз тауарларының нарықтағы бөлігін үлғайту саясатын кеңінен жүргізеді.
• Табыс өседі, факторинг бойынша шығыстың болуына қарамастан, капитал айналымының жеделдеу мен сату көлемінің өсуі есепті мерзімде компанияның табысын өсіреді, ал бүл кәсіндрынның деңгейінің өсуіне әкеледі.

Факторинг өз қызметін жоғары бәсекелестік нарықта төлемдік міндеттеме шартымен қызмет ететін кәсіпорындарға керек құрал, сонымен бірге ол кәсіпорын жаңа нарықтарды игеру кезеңінде, сату көлемін кеңінен өсіру кезінде, интенсивті дамуы кезінде де кеңінен қолданылады. Әдетте, өндірістің айналым қаражатына деген қажеттілігін 100% мөлшерінде кәсіпорын өз ресурстарынан қанағаттыра алмайды. Бір сөзбен айтқанда кәсіпорын прогрессивті түрде дамып отырса, онда факторинг оларды тұрақты қаражатпен қамти алады және көптеген қатерді айналып өтуге мүмкіндік береді.

 

Сурет 11

 

		Қазақстанда факторингті пайдаланудың объективті
		непздері
Айналым капиталының жетіспеуі				Төлемсіздік
Несиелеудің жоғары тәуекелділігі				Аналитикалық жұмысты жетілдіру қажеттілігі
Қаржылық менеджментті жетілдіру мәселелері				Қаржыны жоспарлауды жетілдіру қажеттілігі

Біздің республикамызда факторинг әлі де болса көптеген кәсіпкерлер үшін жаңалық. Дегенменде, көлшілік екінші деңгейдегі банктер бүл қызмет түрін кеңінен насихаттап қолдауда, оларды атап айтқанда «ТуранАлем-Банк»-і, «ЦентрКредитБанк»-і, «Алматы Сауда-Қаржы Банк»-і және т.б. Сонымен бір қатарда жаңадан факторлық қызметпен толық айналысушы фактор-компанияларда нарыққа шықты, мысалы «КазФакторКомпания»-сы. Мұндай компаниялардың пайда болып, одан әрі жетілісуі әрине біздің кәсіпкерлеріміздің қызметіне қосымша қолдау ‘көрсету деген сөз. Өйткені мұндай компаниялар болашақта экономикамыздың дамуына өз септігін тигізетіні сөзсіз.

 

 

 

 

2.Фирманың бәсекелестік қабілеттігін арттырудағы қаржылық менеджменттің рөліН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ

 

2.1. Екінші деңгейлі банктердің фирманың бәсекелестік қабілеттігін арттырудағы рөлін талдау

Банктердің шетелдегі өкілдерінің саны 2007 жылы 22 болса, 2008 жылы -17 кеміген. Қазақстан Республикасындағы резидент емес банктердің өкілдерінің саны 2007жылы 23 болса, 2008 жылы 26 тең ббл-ып, 3 есеге артқан. Міндетті жүйеге қатысатын жеке тұлғалардың ұжымдық кепілдік (сақтандыру), салымдар (депозит) бойынша банктердің саны 2007 жылы 32 болса, 2008 жылы 33 ғана өскен. Кастодианды қызметіне іске асыруға лицензиясы бар банктердің саны 2007 жылы 9 болса, 2008 жылы 10 жетті.

Екінші деңгейлі банктердің есептелген жарғылық капиталдың жиынтығының көлемі 2007 жылы 613,2 млрд. тенгеге (52,5%) үлғайдыжәне 01.01.2008 жылдың жағдайы бойынша 1 781,8 млрд. тенгені қү_рады. Осыған орай, бірінші деңгейдегі капитал 57,2% өстіп 1 283,7 млрд. тенгеге жетті. Ал екінші капиталдың деңгейі 45,5%) немесе 560,9 млрд. тенгені құрады. (Кесте-3).

 

 

Кесте 3 Екінші деңгейлі банктердің өзіндік капиталының көрсеткіштері

млрд. тенге

№	Атауы	01.01.07	01.01.08	Өсімділгі % -бен
1	2	3	4	5
1	Бірінші деңгейдегі капитал	816,5	1 283,7	57,2
2	Жарғылық капитал	593,6	938,5	58,1
3	Қосымша капитал	4,0	3,8	-5,0
4	Өткен   жылдың   бөлінбеген таза табысы	131,6	204,7	55,5
5	Екінші деңгейдегі капитал	385,4	560,9	45,5
6	Бөлінбеген таза табыс	101,3	221,6	2,2 рет
7	Қарыздар	368,0	460,9	25,2
8	Үшінші деңгейдегі капитал	1,5	1,5	0
9	Барлық  өзіндік   капиталдың есебі	1 168,6 •	1 781,8	52,5

Ескерту: Қазацстанның банкі журналы №2. ацпан 2008жыл.

Фирма сектордың өзіндік капиталының дәл көрсеткіші 01.01.2008 жылғы жағдай бойынша өзгермеген және к 1-0,11 (норматив бойынша -0,06) (банк үшін, банктік холдинг болып табылатын, норматив -0,05), к2-0,14 (норматив бойынша 0,12) (банк үшін, банктік холдинг болып табылатын, норматив -0,10).

Кестеден көріп отырғанымыздай өзіндік капиталдың дәл көрсеткіштеріне келетін болсақ. Екінші деңгейлі банктердің балансы бойынша өзіндік капитал жыл басында 01.01.07 жылы 556,3 млрд. тенге (63,9%>) болса және есе жылы 1 426,7 млрд. тенгеге жетті. Бірінші деңгейдегі өзіндік капиталдың жиынтық активтерге (кі) қатынасы 2007 жылы 0,09 құраса 2008 жылы 0,11 артқан. Өзіндік капиталдың активтерге-. және баланстағы жоқ міндеттемлерге, салмақталған тәуекелділік дәрежесіне (к-2) қатынасы келетін болсақ 2007 жылы 0,15 болса, 2008 жылы 0,14 кеміді. Өзіндік капиталдың ссудалық протфельге қатысы 2007, жылы 0,20 жетсе, ал 2008 жылы ол өзгерссіз. Өзіндік капиталдың қалыптасқан өндіру жөнінде қатынасы 2007 жылы 3,91 болса, 2008 жылы 3,43 азайған, өзіндік капиталдың күдікті несиелерге қатынасы 2007 жылы 0,43 болса, 2008 жылы 0,34 кеміді. Өзіндік капиталдың сенімсіз несиелерге қатынасы 2007 жылы 12,43 болса, 2008 жылы 13,54 кұрады деп талдау жасауға болады.

 

Кесте 4 Өзіндік капиталдың дәл көрсеткіштері

 

	Өзіндік капиталдың дәл көрсеткіштері	01.01.2007ж	01.01.2008ж
•   1	2	3	4
1	Бірінші деңгейдегі өзіндік капиталдың жиынтық активтерге (кі) қатынасы	0,09	0,11
2	Өзіндік капиталдың активтерге және баланстағы жоқ міндеттемлерге, салмақталған тәуекелділік дәрежесіне (к-2) қатынасы	0,15	0,14
3	Өзіндік капиталдың ссудалық протфельге қатысы	0,20	0,20
4	Өзіндік капиталдың қалыптасқан өндіру жөнінде қатынасы	3,91	3,43
5	Өзіндік капиталдың күдікті несиелерге қатынасы	0,43	0,34
■ 6	Өзіндік капиталдың сенімсіз несиелерге қатынасы	12,43	13,54

Ескерту: Қазацстанның банкі журналы №2. ацпан 2008жыл.

 

Активтер. Өткен жылы банк активтерінің жиынтық көлемі 2 811,4 млрд. тенгеге (31,7%) артқан және есептік жылда 11 683,4 млрд. тенгеге өскен.

Банктердің актив қүрылымында үлкен үлесін займдар алады, клиентке үсынатын (75,9%), нақты ақшалар, корреспонденттік шоттағы қалдықтар (8,7%), бағалы қағаздар портфелі (6,7%), басқа банктердегі орналасқан салымдар (5,5%). Клиенттерге үсынылған займдар 2 876,5 млрд. тенгге өскен немесе 48,0%, нақты ақшалар, корреспонденттік шоттағы қалдықтар 27 млрд. тенгеге немесе 2,7%, бағалы қағаздар 452,6 млрд тенгеге азайды немесе 36,5%, басқа банктердегі орналасқан салымдар 119,0 млрд. тенгеден немес 22,9% өсті, инвестициялық капитал 125,4 млрд. тенгеден немесе 2,3 есе артты.

Сурет 12

Фирма секторының активтерінің жиынытығының динамикасы

 

 

П Накты акшалар

■ Баска банктерде орналаскан
салымдар

ОБағалы кағаздар ОБанктікзаймдар

• Инвестициялык капитал ПБаска да активтер
• Барлык активтер

 

Жылдың басында баланс бойынша уақыты өткен қарыздар 75,5 млрд. тенгеден 25,0 млрд. тенгеден (1,3 рет) және есепті жылға 100,5 млрд. тенгені құрады.

Уақыты өткен сыйақылардың жағдайы бойынша шоттардағы қалдықтар өткен жылмен салыстырғанда 3,6 рет және 01.01.2008 жылға 17,0 млрд. тенге артқан.

Сурет 13

Фирма сектордың 01.01.07 жылдық жағдайы бойынша активтердің

құрылымы

 

9,4

3,9

4,4

7,7      1,6

63

 

П Баска банктердегі салымдар ■ Бағалы қағаздар

D Клиенттердің талаптары        D Корреспонденттік шоттар

■ Нақты ақшалар                     В Басқалар

Ескерту: Қазацстанның банкі журналы №2. ацпан 2008жыл.

 

Фирма сектордың 01.01.07 жылдық жағдайы бойынша активтердің кұрылымының серпінісіне келетін болсақ жоғарыда көріп тү_рғанымыздай басқа банктердегі салыстар 63 пайызды құрса-, .клиенттердің талаптары 9,4 пайызға тең, ал нақты ақшалар 7,7 пайыз болса, бағалы қағаздар 3,9 пайызды, корреспондеттік шоттар 4,4 пайыз, басқалар 1,6 пайызға жеткенін байқамыз.

 сектордың 01.01.08 жылдық жағдайы бойынша активтердің қү_рылымының серпінісіне келетін болсақ төменде көріп тұрғанымыздай басқа банктердегі салыстар 75,9 пайызды артқан, клиенттердің талаптары 8,7 пайызға тең, ал нақты ақшалар 1,3 пайыз болса, бағалы қағаздар 6,7 пайызды, корреспондеттік шоттар 5,5 пайыз, басқалар 1,3 пайызға жеткенін байқамыз.

Сурет 15 Фирмалық сектордың 01.01.08 жылдық жағдайы бойынша активтердің

құрылымы

75,9

В Баска банктердегі салымдар  ■ Бағалы кағаздар                     D Клиенттердің талаптары

D Корреспонденттік шоттар      ИНақты ақшалар                       ВБасқалар

Ескерту: Қазацстанныц банкі журналы №2. ацпан 2008жыл.

Кесте 5

Келісілген міндеттемелер және активтер сапасының серпіні

 

		«		млрд.тн.
Келісілген міндеттемлер	01.01.2007ж		01.01.2008ж
және активтер сапасының серпіні	Қалған қарыздың суммасы млрд тн.	Барлығы % бойынша	Қалған қарыздың суммасы млрд тн.	Барлығы % бойынш a
1	2	3	4	5
Келісілген міндеттемлер және активтер барлығы	11242,5	100	13 377,7	100
Стандартты	8 117,7	72,2	7 695,0	57,5
Күмәнді	3 026,9	26,9	5 542,5	41,5
Толық және қазіргі кездегі төлем төлеу күменді 1 -ші категорияның қатысуымен	2 587,9	23,0	4 253,7	31,8
Кешіккен және толық емес	112,7	1,0	581,3	4,5

 

 

төлем төлеу күмәнді 2-ші категорияның қатысуымен
Кешіккен және толық емес төлем төлеу күмәнді 3-ші категорияның қатысуымен	263,1	2,1	539,5	4,0
Кешіккен және толық емес төлем төлеу күмәнді 4-ші категорияның қатысуымен	39,0	0,3	59,2	0,4
Күмәнді 5-ші категория	51,2	0,5	108,8	0,8
Сенімсіздік	97,9	0,9	140,2	-1,0

Ескерту: Қазақстанның банкі журналы №2.~ақпан 2008жыл.

Жыл басында активтердің көлемі және келісілген міндеттемелер, жіктемелерге жататындар 2 135,2 млрд тенгеден (19,0%) 13 377,7 млрд. тенгеге үлғайды.

Стандарты активтердің салмағы және келісілген міндеттемелер 57,5% қүрады, күмәнділар -26,9%- дан 41,5%, сенімсіз активтердің бөлігі және келісілген міндеттемелер 1,0% қүрады.

Кесте 6 Ссудалық портфелдің сапасының серпіні

млрд.тн.

 

Келісілген міндеттемелер және активтер сапасының серпіні	01.01.2007ж		01.01.2008ж
	Қалған қарыздың суммасы млрд тн.	Барлығы % бойынша	Қалған қарыздың суммасы млрд тн.	Барлығы % бойынш a
Барлық ссудалық протфелдер	5 991,8	100	8 868,3	100
Стандартты	3 154,4	52,7	3 534,0	39,8
Күмәнді	2 743,4	45,7	5 202,7	58,7
Толық және қазіргі кездегі төлем төлеу күмәнді 1 -ші категорияның қатысуымен	2 332,0	38,9	3 937,6	44,4
Кешіккен және толық емес төлем төлеу күмәнді 2-ші категорияның қатысуымен	109,8	1,8 •	575,5	6,5
Кешіккен және толық емес төлем төлеу күмәнді 3-ші категорияның қатысуымен	214,7	3,6	529,6	6,0
Кешіккен және толық емес төлем төлеу күмәнді 4-ші	38,1	0,6	55,3	0,6

 

 

категорияның қатысуымен
Күмәнді 5-ші категория	48,8	0,8	104,8	1,2
Сенімсіздік	94,0	1,6	131,6	1,5

Ескерту: Қазақстанның банкі журналы №2. ақпан 2008жыл.

Фирманың портфелі қү_рылымына келетін болсақ көрсетілген уақытқа стандарты несиелердің көлемі 52,7 пайыздан 39,8 пайызға азайған, күмәнді несиелердің 45,7 пайыздан 58,7 пайызға артқан, осыған қатысты сенімсіз несиелер 1,6 пайыздан 1,5 пайызға кеміді.

Сурет 16

Ссудалық портфелдің сапасының серпіні 01.01.2007ж (%)

 

■ Стандартіы	■ күменді 1-ші категорияның
П кумәнді 2-ші категориясы	О күмәңці 3-ші категория
■ күмәнді 4-ші категория	Я Күмәвді 5-ші категория
■ Сенімсіздік

Ескерту: Қазацстанның банкі журнапы №2. ацпан 2008жыл.

Фирмалық сектордың 01.01.07 жылдық жағдайы бойынша активтердің құрылымының серпінісіне келетін болсақ жоғарыда көріп тұрғанымыздай басқа банктердегі салыстар 63 пайызды қүрса, клиенттердің талаптары 9,4 пайызға тең, ал нақты ақшалар 7,7 пайыз болса,-бағалы қағаздар 3,9 пайызды, корреспондеттік шоттар 4,4 пайыз, басқалар 1,6 пайызға жеткенін байқамыз.

Фирмалық сектордың 01.01.08 жылдық жағдайы бойынша активтердің құрылымының серпінісіне келетін болсақ төменде көріп тұрғанымыздай басқа банктердегі салыстар 75,9 пайызды артқан, клиенттердің талаптары 8,7 пайызға тең, ал нақты ақшалар 1,3 пайыз болса, бағалы қағаздар 6,7 пайызды, корреспондеттік шоттар 5,5 пайыз, басқалар 1,3 пайызға жеткенін байқамыз.

 

Сурет 17

Ссудалық портфелдің сапасының серпіні 01.01.2008ж (%)

 

44,4

_6л    0,6 ^^1,2_____ 1,5

 

 

Н Стандартты	■ күменді 1 -ші категория.	П күмәнді 2-ші категориясы
П күмәнді 3-ші категория	■ күмәнді 4-ші категория	В Күмәнді 5-ші категория
■ Сенімсіздік

Міндеттемелер. 2007 жылдың басында екінші деңгейлі фирмалардың міндеттемелерінің жалпы соммасы 2 555,1 млрд. тенгені (28,2%) құраса және есепті жылдың аяғында 10 256,7 млрд. тенгеге тең.

Фирма міндеттемелерінің ең үлкен мәнінің әсері арнайы бағыттағы еншілес ұйымдардың салымдарының көлемінен байқалады 971,9 млрд теңгеге артқаны немесе 62,4 пайыз, жеке түлғалардың алдындағы міндеттемелер 413,6 млрд. тенгеге артқан немесе 40,0 пайыз, басқа фирмалардан және мекемелерден алынған займдар, іске астын басқа фирмалық операциялардың түрлері, 379,1 млрд. тенгеден 789,2 млрд тенгеге өсті. (Кесте7).

Кесте -7 Б секторындағы қосылған міндеттемелер құрылымы мен серпіні

млрд.тн.

 

Фирма секторындағы қосылған міндеттемелер құрылымы мен серпіні	01.01.2007ж		01.01.2008ж		Өсімі %
	млрд тн.	Барлығы % бойынша	млрд тн.	Барлығы % бойынша
Фирма аралық депозиттер	257,5	3,2	319,9	3,1	24,2
Басқа банктерден және мекемелерден алынатын зайдар	1419,1	17,7	1 789,20	17,5	26,7
Қазақстан Республикасының Үкіметінен алынған займдар	2,2	0,0	7,7	—	3,5 рет
Халықаралық қаржы ұйымдарынан алынған	27,4	0,3	85,1	0,8	3,1 рет

 

 

займдар
Заңды тұлғалардың салымдары	2 123,7	26,5	2 447,1	23,9	15,2
Жеке тұлғалардың салымдары	1 034,2	12,9	1 447,8	14,1	40,0
Арнайы бағыттағы еншілес ұйымдардың салымдары	1 557,1	19,5	2 529,0 •	24,7	62,4
Айналымға жіберілетін бағалы қағаздар	421,6	5,3	467,6	4,6	10,9
«Репо» бағалы қағаздар операциялары	530,0	6,6	245,4	2,4	-53,7
Басқа міндеттемелер	628,80	8,0	908,90	8,8	44,5
Барлық міндеттемелер	8 001,60	100	10 256,7	100	28,2

Ескерту: Қазацстанныц банкі журналы №2. ацпан 2008жыл.

Сурет 18

01.01.2007ж жағдайы бойынша банктік сектордың міндеттемелерінің

қүрылымы (%)

• Арнайы бағытгағы еншілес ұйымдардың салымдары
• Заңцы тұлғалардың салымдары П Жеке тұлғалардың салымдары D Басқа банктерден және мекемелерден алынатын зайдар
• Банк аралык депозитгер
• Айналымға жіберілетін бағалы кағаздар
• Басқа міндетгемелер » •

Ескерту: Қазацстанның банкі журналы №2. ацпан 2008жыл.

 

Сурет18

— •

01.01.2008ж жағдайы бойынша фирмалық сектордың міндеттемелерінің

құрылымы (%)

 

 

-24,7

• Арнайы бағыттағы еншілес ұйымдардың салымдары
• Заңды тұлғалардың салымдары П Жеке тұлғалардың салымдары

 

П Басқа банктерден және мекемелерден алынатын

займдар ■ Банк аралық депозиттер

Ш Айналымга жіберілетін багалы кагаздар______

Ескерту: Қазацстанныц банкі журналы №2. ацпан 2008жыл.

Заңды және жеке тұлғалар салымдары 2007 жылдың басында 1 709,1 млрд. тенге өсті немес 36,2 пайызға, және 01.01. 2008 жылдың 6 424,0 млрд. тенгені құрады.

Есепті жағдайда жеке тұлғалардың салымы 40,0 пайызға артып немес 413,6 млрд. тенгеге жетті.

Кесте 8

Клиенттердің салымдары

 

 

						млрд.тн.
Клиенттердің салымдары	01.01.2C		01.01.2008ж		Өсімі %
	барлығы	Оның	барлығы	Оның	барлығы	Оның
		ішшде		ішшде		ішшде
*		шетел		шетел		шетел
		валютасы		валютасы		валютасы
Барлық	4 714,9	2 740,2	6 424,0	3 893,9	36,2	42,1
салымдар,

 

 

оның ішінде:
Заңды түлғалар салымдары, оның ішінде	3 680,7	2 395,8	4 976,1	3 299,1	35,2	37,7
Арнайы бағыттағы еншілес ұйымдар	2 334,4	1 755,7	3 307,0	2 676,7	41,7	52,5
Жедел салымда	1 336,6	637,4	1 643,7	«617,6	23,0	-3,1
Шартты	3,3	1,9	5,8	2,7	75,8	42,1
Жеке салымдар, оның ішінде:	1 034,2	344,4	1 447,8	549,8	40,0	72,7
Клиенттердің ағымдағы карт-шоттары	132,6	29,6	165,1	27,5	24,5	-7,1
Жедел салымдар	870,0	302,0	1 253,6	557,1	44,1	84,5
Шартты	1,0	0,5	1,1	0,3	10,0	-40,0

Ескерту: Қазацстанның банкі журналы №2. ақпай £008жыл.

Жоғарыдағы кестеге келетін болсақ барлық салымдар 207 жылы 4 714,9 млрд.тенге боса 2008 жылы 6 424,0 млрд. тенге өскен. Ал, заңды түлғаларды салымдары 35,2 пайызға жоғарласа, сонымен қатар клиенттердің ағымдағы карт- шоттар 41,7 пайызға артты немесе 972,6 млрд. тенгені құрады, арнайы бағыттағы еншілес ұйымдар 2 334,4 млрд тенге болса 2008 жылы ол сомма 3 307,0 млрд. тенгеге артқан. Жедел салымда 1 336,6 млрд тенге болса 2007жылы ал, 2008 жылы 1 643,7 млрд. тенгені қүрап отыр.

2.2. «Қазақстан Халық банкі» АҚ мәліметтерінің негізінде банктің қаржылық қызметтерінің бәсекелік қабілетін талдау

«Қазақстан Халық банкі» АҚ Қазақстан Республикасының жинақ банкінің қайта құрылуының негізінде құрылған. 1995 жылы банк жабық түрдегі акционерлік қоғам ретінде қайта құрылды. Осы жылдың соңында банк қаржы нарығында өзінің мықты позициясын ұстаған ірі операциялық банкке айналды. 1998 жылы банк ашық түрдегі акционерлік қоғам ретінде ұйымдастырылды.

Қазіргі кезде «Қазақстан Халық банкі» АҚ 85 жылдан бері қаржылық нарыққта тұрақты және беделді қызмет атқарып келе жатқан, Қазақстан Республикасының ірі әмбебап коммерциялық банкі.

 

 «Қазақстан Халық банкі» АҚ қаржы нарығынлағы қаржылық қызметінің 2007 және 2006 жылдардагы қаржылық қызметтерінің көрсеткіштерін қарастырайық.

Кесте 9 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ активтерінің құрылымы

млн. теңге

Активтер көрсеткіштері	2007ж.	2006ж.
Ақша қаражаттары және олардың әквиваленттері	255,245	127,799
Міндетті резервтер	87,268	55,106
(пайда және шығын құнымен бағаланған) қаржылық активтер	48,073	53,195
Несие мекемелеріндегі қаржылар	3,398	2,049
Инвестициялық бағалы қағаздар (сатуға арналған)	107,839	123,339
Клиенттерге займдар	1, 040,273	596,216
Негізгі құралдар	22,766	16,412
Іскерлік репутация	3,265	3,265
Материалдық емес активтер	3,841	1,538
Сақтандыру активтері	3,886	5,626
Өзге активтер	19,221	6,814
Барлығы	1,595,075	991,359

«Қазақстанның Халық Банкі» АҚ активтерінің құрылымы жоғарыдағы кестеде көріп отырғанымыздай, ақша қаражаттары және олардың әквиваленттері 2006 жылы 127,799 млн. теңге болса, 2007 жылы бұл көрсеткіш 255,245 млн. теңгені құраған. Ал мійдетті резервтер 2006 жылы 55,106 млн теңге болса, 2007 жылы 87,268 млн. теңгеге артқан. (Пайда және шығын құнымен бағаланған) қаржылық активтер 2007 жылы 48,073 млн. тенге болса, 2006 жылы бүл көрсеткіш 53,195 млн. теңгені құрады. Несие мекемелеріндегі қаржылар 3,398 млн. теңге құраса, 2006 жылы 2,049 млн. теңгеге жеткен. Инвестициялық бағалы қағаздар (сатуға арналған) 2007 жылы 107,839 млн. теңге болса, 2006 жылы көрсеткіші 123,339 млн. теңге болды. Клиенттерге займдар 2006 жылы 596,216 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 1, 040,273 млн. теңгеге артқан. Негізгі құралдар 2006 жылы 16,412 млн. теңге болса, 2007жылы 22,766 млн. теңгеге көбейді. Іскерлік репутация 2007жылы 3,265 млн. теңге болса, 2006 жылы ешқандай өзгеріссіз қалған. Ал, материалдық емес активтерге келетін болсақ, 2007 жылы 3,841 млн. теңге болса, бұл көрсеткіш 2006 жылы 1,538 млн. теңгені құрады. Сақтандыру активтері 2006жылы 5,626 млн. т§ңге болса, 2007 жылы бұл сомма 3,886 млн. теңгеге төмендегенін көріп отырмыз. Банктердің өзге

 

активтеріне келетін болсақ 2007 жылы 3 есеге дейін артқан. Осылардың барлығын қорытындылай келе біз банк активінің 2007 жылы 1,595,075 млн. теңге болса, 2006 жылы бұл көрсеткіш 991,359 млн. теңге болды. Банк активтерінің қүрылымының өсімі банктің қаржылық қызметтерінің артып отырғанын көрсетеді.

Кесте 10 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ міндеттемелерінің құрылымы

млн. теңге

Міндеттемелер көрсеткіштері	2007ж.	2006ж.
Клиенттер қаражаты	935,429	597,935
Несие мекемелеріндегі қаржылар	247,452	118,719
Қаржылық міндеттемелер	2,851	10
Шығарылған қарыз міндеттемелік бағалы қағаздар	224,886	134,413
Резервтер	1,885	3,021
Кейінгі қалған салықтық міндеттемелер	3,897	2,530
Сақтандыру міндеттемелері	7,389	7,535
Өзге активтер	10,261	6,569
Барлығы	1,434,050	870,732

Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, міндеттемелер 2007 жыл мен 2006 жылдың көрсеткіштері салыстырд^алы түрде алынып отыр. Клиенттер қаражаты 2007жылы 935,429 млн. теңге болса, 2006 жылы 597,935 млн. теңгеге жеткен. Несие мекемелеріндегі қаржылар 2006 жылы 118,719 млн. теңге болса, 2007 жылы бұл көрсеткіш 247,452 млн. теңгеге артқан. Ал, қаржылық міндеттемелер 2007 жылы 2,851 млн.теңге болса, бұл көрсеткіш 2006 жылы 10 млн. теңгені құрады. Шығарылған қарыз міндеттемелік бағалы қағаздары 2007 жылы 224,886 млн. теңге, 2006 жылы 134,413 млн. теңгені құрады. Банктің резервтеріне келетін болсақ, 2007 жылы 1,885 млн. теңге болса, 2006 жылы 3,021 млн. теңгені құрады. Кейінгі қалған салықтық міндеттемелер 2007 жылы 3,897 млн. теңге, ал 2006 жылы бұл көрсеткіш 2,530 млн. теңге болған. Сақтандыру міндеттемелері 2006 жылы 7,535 млн. теңге болса, 2007жылы 7,389 млн. теңгеге азайған. Өзге активтер 2007 жылы 10, 261 млн. теңге болса, 2006 жылы 6,569 млн. теңге болған. Ал, барлығына келетін болсақ, 2007жылы міндеттемелер 1,434,050 млн. теңге болса, 2006 жылы 870,732 млн. теңге болды.

 

Кесте 11 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ капиталының құрылымы

млн. теңге

Капитал көрсеткіштері	2007ж.	2006ж.
Жарғылық капитал	65,531	60,684
Әмиссиялық табыс	1,952	2,183
Кері сатып алынған акциялары	(66)	(38)
Бөлінбеген табыс және өзге резервтер	92,253	56,736
Өзге де табыстар	1,355	1,062
Барлығы	1,595,075	991,359

Жоғарыда кестеде «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ капиталының қүрылымы берілген 2007жылмен 2006 жылдың көрсеткіштері салыстырмалы түрде бірілген. Жарғылық капитал 2007 жылы 65,531 млн. теңге болса, 2006 жылы бүл көрсеткіш 60,684 млн. теңге болды. Ал, әмиссиялық табыс 2006 жылы 2,183 млн. Теңге болса, 2007 жылы бүл 1,952 млн. теңгеге азайды. Кері сатып алынған акциялары 2006 жылы 38 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 66 млн. теңгеге артты. Бөлінбеген табыс және өзге резервтер 2007 жылы 92,253 млн. теңге болса, 2006жылы 56,736 млн. теңге құрады. Өзге де табыстар 2007 жылы 1,355 млн. теңге болса, 2006 жылы 1,062 млн. теңге құрады. 2007 жылы барлық көрсеткіштер 1,595,075 млн. теңге болса, 2006 жылы бул көрсеткіш 991,359 млн. теңге болғанын көреміз.

Кесте 12 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ пайыздық табысының құрылымы

млн. теңге

Пайыз табысның көрсеткіштері	2007ж.	2006ж.
Қызметтер және комиссия бойынша табыс	25,428	22,064
Қызметтер және комиссия бойынша шығындар	(1,255)	(929)
Барлығы	24,137	21,135

Жоғарыдағы кестеде «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ пайыздық табысының құрылымы келетін болсақ қызметтер және комиссия бойынша табыс 2007 жылы 25,428 млн. теңге болса, 2006жылы 22,064 млн. теңге құрады. Қызметтер және комиссия бойынша шығындар 2006 жылы 929 млн. теңге болса, 2007 жылы 1,255 млн. теңге артқан. Барлығы 2007 жылы 24,137 млн. теңге болса, 2006 жылы бүл көрсеткіш 2006 21,135 млн. теңге болған еді. Кестеден пайыздық табыстың құрылымының жылдан жылға артқанын көреміз.

 

Кесте 13 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ қаржылық қызметтер бойынша ақша

қозғалысы

млн. теңге

Атауы	2007ж.	2006ж.
Жай акция шығарудан түсімдер	4,847	30,755
Артықшылығы бар акциялардан шығарудан түсімдер	—	913
Өз акцияларын алу	(259)	(31)
Төленген дивидендтер	(4,179)	(2,744)
Қарыздық міндеттемелі бағалы қағаздардан шығарудан түсімдер	118,467	79,991
Қарыз міндеттемелі бағалы қағаздар қайтарулар	(22,553) •	(2,347)
Барлығы	96,323	106,537

Кестеден көріп отрығанымыздай қаржылық қызметтер бойынша ақша қозғалысының симпаттамасы жай акцияларды шығарудан түсімдер 2007 жылы 4,847 млн. теңге болса, 2006 жылы 30,755 млн. теңгені қүрады. 2007 жылы жай акциялар мөлшері аз шығарылған 2006 жылмен салыстырғанда. Артықшылығы бар акциялардан шығарудан түсімдер 2007 жылы шығарылмаған да, 2006 жылы 913 млн. теңгені қүрады. Өз акцияларын алу келетін болсақ 2007 жылы (259) млн. теңге болса, 2006 жылы бүл көрсеткіш (31) млн. теңгені қүрады. Төленген дивидендтер 2007 жылы (4,179) млн. теңге болса, 2006 жылы (2,744) млн. теңге болды. Қарыздық міндеттемелі бағалы қағаздардан шығарудан түсімдер 2006 жылы 79,991 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 118,467 млн. теңгеге артқан көреміз. Қарыз міндеттемелі бағалы қағаздар қайтарулар 2007« жылы (22,553) млн. теңге болса, 2006 жылы 2,347 млн. теңге болды. Барлығы 2007 жылы 96,323 млн. теңге болса, 2006 жылы 106,537 млн. теңгені қүраған. Бүл көріп түрғанымызды қорытындылай келе 2006 жылы 2007 жылдың көрсеткішіне салыстырмалы түрде қарағанда артық болып отыр.

Кесте 14 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ клиенттерге берген займдері

млн. теңге

Атауы	2007ж.	2006ж.
Клиенттерге берілген займдар	1,087,372	625,566
Жай вексельдер	5,298	1,561
Овердрафттар	4,300	2,743
Қамтамасыз ету резервтері	.     (56,697)	(33,654)
Барлығы	1,040,273	596,216

Жоғарыда кестеде клиенттерге берілген займдар келтірілген 2007 жылы 1,087,372 млн. теңге болса, 2006 жылы бүл көрсеткіш 625,566 млн. теңге еді.

 

Ал, жай вексельдерге келетін болсақ 2006 жылы 1,561 млн. теңге болса, 2007 жылы 4 есеге артқан. Овердрафттар 2006 жылы 2,743 млн. теңге болса, 2007 жылы бұл көрсеткіш 4,300 млн. теңгеге артқан. Қамтамасыз ету резервтеріне келетін болсақ 2007 жылы (56,697) млн. теңге болса, 2006 жылы (33,654) млн. * теңгені құрады. Барлығы келетін болсақ 2006 жылы 596,216 млн. теңге болса, 2007 жылы бұл көрсеткіш 1,040,273 млн. теңгеге артты.

• Төмендегі кестеде көріп отырғанымыздай кепілдікке берілген займдар млн. теңгемен есептелінген. Қозғалмайтын мүлік» және иелік ету құқығы 2006 жылы 379,069 млн. теңге болса, бүл көрсеткіш 2007 жылы 623,396 млн. теңгені артқан. Тауарлы-материалдық қүлдылықтар 2006 жылы 5,522 млн. теңге болса, 2007 жылы 16,811 млн. теңге көбейген. Корпоративтік акциялар 2006 жылы 54 млн. теңге болса, 2007 жылы 28,953 млн. теңгеге азайған. Құрал жабдықтар 2006 жылы 5,012 млн. теңге болса, 2007 жылы 3,6487 млн. теңгеге азайған. Ауыл шаруашылық өнімдеріне келетін болсақ 2006 жылы 2 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 20,256 млн.теңгеге артқан. Көлік бойынша 2007 жылы 16,711 млн. теңге болса, 2006 жылы 606 млн. теңгені құрады. Ақша қаражаттары 2006 жылы 98,759 млн. теңге болса, 2007 жылы бұл көрсеткіш 71,749 млн. теңгеге азайғанын көріп отырмыз. Өзге де займдар болса 2007жылы 206,543 млн. теңге болса, 2006 жылы 109,303 млн. теңге құрады. Қамтамасыз етілген займдар 2007 жылы 108,633 млн. теңге болса, 2006 жылы 31,543 млн. теңгені құрады. Резар.втерге келетін болсақ 2006 жылы (33,654) млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш (56,697) млн. теңгеге артқан. Барлығы бойынша 2006 жылы 596,216 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 1,040,273 млн. теңгеге артқан.

Кесте 15 Кепілдікке берілген займдар

млн. теңге

Атауы	2007ж.	2006ж.
Қозғалмайтын мүлік және иелік ету құқығы	623,396	379,069
Тауарлы-материалдық құндылықтар	16,811	5,522
Корпоративтік акциялар	28,953	54
Құрал жабдықтар	3,648	5,012
Ауыл шаруашылық өнімдері	20,526	2
Көлік	16,711	606
Ақша қаражаты	71,749	98,759
Өзге	206,543	109,303
Қамтамасыз етілген займдар	108,633	31,543
Резервтер	(156,697)	(33,654)
Барлығы	1,040,273	596,216

 

Кесте 16 Бөлшек нарық займдарі

млн. теңге

Атауы	2007ж.	2006ж.
Ипотекалық займдар	160,663	110,274
Тулыну займдары	161,611	86,907
Барлығы	322,274	197,181

Жогарыдағы кестеден бөлшек нарық займдары берілген. Соның ішінде ипотекалық займдар 2006 жылы 110,274 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 160,663 млн. теңгеге артқан. Ал, тулыну займдары 2006 жылы 86,907 млн. теңге болса, 2007 жылы 161,611 млн. теңгеге көбейді. Бөлек нарық займдары барлығы 2006 жылы 197,181 млн. теңге болса, 2007 жылы 322,274 млн. теңгеге асқанын көреміз.

Кесте 17 Экономика секторы бойынша займдар

млн. теңге

Атауы	2007ж.	2006ж.
Көтерме сауда	223,549	113,510
Құрылыс	147,908	70,064
Бөлшек сауда	87,650	42,098
Ауыл шаруашылығы	67,112	47,098
Қызметтер	59,921	23,213
Қозғалмайтын мүліктер	40,141	14,896
Мұнай және газ	30,289	13,532
Металлургия	29,913	5,638
Тамақ өнеркәсібі	16,439	10,359
Қонақ үй бизнесі	10,122	5,811
Тұтыну заттары және автокөлік сату	9,683	4,639
Көлік құралу	9,679	11,503
Таукен өнеркәсіп саласы	9,343	4,835
Машина жасау өнеркәсібі	7,296	2,194
Әнергетика	6,236	14,745
Байланыс	1,323	1,888
Зерттеу жұмысы	505	2,444
Өзге	17,587	43,846
Барлығы	1,096,970	629,870

 

Банктің экономика секторы бойынша займдар келетін болсақ көтерме сауда 2006 жылы 113,510 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 223,549 млн. теңгеге артқан. Құрлыс бойынша 2006 жылы 70,064 млн. теңге болса, 2007 жылы 147,908 млн. теңгеге көбейген. Бөлшек сауда 2006 жылы 42,098 млн. теңге болса 2007 жылы бүл көрсеткіш 2 есеге артқан. Ал, ауыл шаруашылығы бойынша 2006 жылы 47,098 млн. теңге болса, 2007 жылы 67,112 млн. теңгені құрады. Қызметтер келетін болсақ 2006 жылы 23,213 млн. теңге болса, 2007 жылы 59,921 млн. теңгеге артқан. Қозғалмайтын мүліктер 2006 жылы 14,896 млн. теңге болса, 2007 жылы 40,141 млн. теңгеге артқан. Мұнай және газ саласы 2007 жылы 30,289 млн. теңге болса, 2006 жылы бүл көрсеткіш 13,532 млн. теңгені құрады. Металлургия саласы 2006 жылы 5,638 млн. теңге болса, 2007 жылы 20 есе артқан. Тамақ өнеркәсібі

• жылы 10,359 млн. теңге болса, 2007 жылы 16,439 млн. теңгеге артқан. Қазіргі кезде кеңінен тарап жатқан қонақ үй бизнесІне банк 2006 жылы 5,811 млн. теңге бөлсе, ал 2007 жылы 2 есеге артып 10,122 млн. теңгені құрады. Түлыну заттары мен автокөлік сатуға 2006 жылы 4,639 млн теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 9,683 млн. теңгеге артқан. Көлік құралы 2006 жылы 11,503 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл көрсеткіш 9,679 млн. теңгеге азайған. Таукен өнеркәсіп саласы бойынша 2006 жылы 4,835 лн. Теңге болса,
• жылы көрсеткіш 9,343 млн. теңгеге артқан. Машина жасау өнеркәсібі бойынша 2006 жылы 2,194 млн. теңге болса, 2007 жылы 7,296 млн. теңгеге артқан. Әнергетика саласы 2006 жылы 14,745 щпп. теңге болса, 2007 жылы көрсеткіш азайды 6,236 млн. теңгені құрады. Байланыс саласы 2006 жылы 1,888 млн. теңге болса, 2007 жылы 1,323 млн. теңге азайды. Айырмашылығы көп емес. Зерттеу жұмысы бойынша 2006 жылы 2,444 млн. теңге болса, бүл көрсеткіш 2007 жылы 505 млн. теңгеге азайған. Өзге де салалар бойынша 2006 жылы 43,846 млн. теңге болса, 2007 жылы бүл салаға 17,587 млн. теңгеге азайған. Барлық салаларға тоқталатын болсақ 2006 жылы 629,870 млн. теңге болса, 2007 жылы 1, 096,970 млн. теңгеге жеткен. Қорытындылай келе көтерме саласына, қүрылыс саласына, бөлшек саласына, мұнай және газ саласына, металлургия саласына өткен жылдан салыстырғанда көп есе займдар берілген.

Кесте 18

«Қазақстанның Халық Банкі» АҚ клиентТерінің қаражаттарының

қүрылымы
_______ __________________________________________ млн. теңге

Атауы	2007ж.	2006ж.
Мерзімдік салымдар
— заңды түлғалар	381,139	291,100
— жеке түлғалар	282,520	157,281
Барлығы	663,659	448,381

 

«Қазақстанның Халық Банкі» АҚ клиенттерінің қаражаттарының құрылымының мерзімдік салымдарының ішінде заңды тұлғаларға 2006 жылы 291,100 млн. теңге болса, 2007 жылы бұл көрееткіш 381,139 млн. теңгеге артқан. Ал, жеке тұлғалардың салымдары 2006 жылы 157,281 млн. теңге болса, 2007 жылы 282,520 млн. теңгеге көбейген. Барлығы 2006 жылы 448,381 млн. теңге болса, 2007 жылы 663,659 млн. теңгеге атқан.

Кесте 19 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ -ның шоттары

млн. теңге

Атауы	2007ж.	2006ж.
Ағым шоттары
— заңды тұлғалар	196,618	96,247
— жеке тұлғалар	75,152	52,597
Барлығы	271,770	148,844

«Қазақстанның Халық Банкі» АҚ-ның шоттар ішінде заңды тұлғаларға 2006 жылы 96,247 млн. теңге болса, 2007 жылы. бүл көрсеткіш 196,618 млн. теңгеге артқан. Ал, жеке тұлғалардың салымдары 2006 жылы 52,597 млн. теңге болса, 2007 жылы 75,152 млн. теңгеге көбейген. Барлығы 2006 жылы 148,844 млн. теңге болса, 2007 жылы 271,770 млн. теңгеге атқан көріп отырмыз.

 

3. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ

3.1. Банктердің қаржылық қызметтерінің бәсекелестігін арттыруда қаржы нарығын кластерлік ұйымдастыру моделі

Қазақстан Республикасында қарқынды дамып келе жатқан нарықтық қатынас ұлттық экономиканың қызметіндегі барлық сфералар мен субъектілердің қызмет ету проблемаларын зерттеуде бәсекеге қабілетті мәселелерді өзектендіруде. Қазақстандағы өзіндік өндірістің дамуы Қазақстан экономикасын шикізат секторынан тәуелділігін шешу мәселелері маңызды кезеңі болып отыр. Мүндай өндіріс өз кезегінде салалық кластерлерді құру негізінде барлық экономиканың индустриалды-инновациялық дамуының негізін қалады. Егер кластерлік механизм жоғары сапалы бола отрып төменгі өзіндік қүны бар тауарларды қүру арқылы бәсекелік қабілетке жетуді көздейтін болса, отандық тауар өндірушілердің әлемдік сауда нарықтарында өз нарықтырын түғырлап қалу үшІн жағдай жасаған болар еді және де бұл бағыт біздің мемлекет үшін жаңа бағыттардың бірі. Аталған бағыт Қазақстанның қаржы нарығында бірнеше жылдан бері дамып келе жатыр. Қазақстанның қаржы нарығының соңғы жылдардағы жалпы даму стратегиясының жалпы мақсатқа жету үшін жалпылама өзара қатынаста болатын қаржы нарығының барлық секторларының интеграциялы саясаты деп анықтауға болады, яғни қаржы құралдарының бәсекелік қабілеттілігін олардың қүнын төмендете отырып және сапасын артыра отырып күшейту.

Кластерлік теорияда бәсекеге қабілеттіліктің негізгі шарттарының бірі өзара байланысты және өзара қолдаушы салалардың дамуы. Қаржы нарғы тұрғысынан оның негізгі іргесі қарастырылады- қаржы сегменттерін өзара байланыста және өзара тәуелді дамыту. Қаржы нарығының секторларын өзара әрекет механизмін дамыту әрбір сегменттің өзге қалған сегменттердің дамуын айқындап, олардың біріне анықтаушы рөлді беруге болмайтындығымен түсіндіріледі. Олардың барлығы қаржы нарығының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда маңызды болып табылады және оның қаржылық құралдарының бәсекелік қабілеттілігін арттырудың негізі болып табылады. Бір сегменттің басым түсуі көп жағдайда өзге сегменттерге тәуелді болып келеді, яғни тап осы шарт- өзара тәуелділік қаржы кластерін дамыту мәселесін айқындай түседі.

Қаржы нарығының әртүрлі сегменттері өзара тығыз байланыста яғни экономикалық көрінісі әртүрлі сегменттердегі қаржылық қүралдардың табыстылығын басқаруға үмтылу және қаржылық ағымдардың қозғалысын негіздеуде көрінеді. Бастама деректер ретінде қаржы нарығының келесі индикаторларының мәліметтерін алуға болады:

• қор индексі KASE Shares;
• долларға шаққандағы теңгенің бағамы;
• мемлекеттік бағалы қағаздардың орташа табыстылығы;

 

• қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
• сақтандыру тарифтері бойынша орташа жылдық норма;
• зейнетақы қорының орташа табыстылығы;
• несие операциялары бойынша орташа табыстылық. Мемлекеттік бағалы қағаздардың табыстыяығы, зейнетақы активтерінің

табыстылығы және қайта қаржыландыру мөлшерлемесі мазмүны түрғысынан қор индикстері және валюта бағамына қарағанда өзгеше. Егер соңғы аталғандары мазмүны түрғысынан қаржы қүралдарының қүнының номиналдық көрінісі болса, ал табыстылық және мөлшерлеме көрсеткіштері қаржылық қүралдарға салымдардан алынатын пайданың пайызын көрсетеді. Мүнда табыстылықтың кері мәні ретінде нарықтың орташа бағасын алуға болады, яғни қор индекстері және валюта бағамы көрсеткіштеріне жақын көрсеткіштер. Мемлекеттік бағалы қағаздар мен қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің айналым мәнін бастама дерек ретінде алу осымен түсіндіріледі.

Тәуелділік дәрежесі бойынша қаржы нарығын сегменттерін жіктеу мүмкіндігіне зерттеу жүргізейік. Қолданбалы статистикада мүндай мәселлерді шешу үшін талдаудың каноникалық әдісі қолданылады. Қаржы нарығын статистика зерттеу аноникалық талдау әдісін қолдана отырып жүргізу, нарық сегменттерінің белгілетенін индекаторларының арасындағы өзара байланысты түсіндіретін қадағаланбайтын шаманы анықтау болып табылады.

Бүл жағдайда зерттелінетін индекаторлардың саны өте үлкен және олардың арасындағы байланыс өте күрделі, өйткені олар нарық сегментінің бірі болып табылады. Мысалы, бағала қағаздар нарығы несие нарығының, сондай-ақ зейнетақы нарығымен, сақтандыру және валюта нарықтарымен тығыз байланысты. Осыған қарамастан бақыланатын индекаторлардың өзара байланысы үлкен дәлдікпен көрінетін каноникалық шамалардың аздаған саны бар деп түжырым жасауға болады. Мүнда белгілі бір каноникалық шамалардың өзара әсері бірнеше ғана бағаланатын индекаторлармен көрінеді, ал бүл индекаторлар өзара тығыз байланысты айқындайды. Сондықтан, каноникалық шамалардың -жалпы саны өлшенетін индекаторлардың санына қарағанда аз болуы мүмкін. Зерттелінетін каноникалық шамалар жасырын түрде болады. Оларды тікелей зерттеу мүмкін емес, бірақ оларды бағалайтын статистикалық әдістер бар. Ендіше қаржы нарығын индикаторларын каноникалық талдау бақыланбайтын көрсеткіштердің жаңа шектелген тобын анықтауға мүмкіндік береді. Мүнда айқындалған бақыланбайтын шамалар өзара тәуелділіктің жоғары шамасында болмауы тиіс.

Экономистердің жүргізген есептеу нәтижелері екі каноникалық шаманы көрсетті, оларды Ғ1 және Ғ2 деп атайық (өйткені қаржы нырығының индикаторы болып табылады). Мүнада сонымен қатар оларға нақты экономикалық түсініктеме беруге болады ол үшін олардың бастама индикаторлардан тәуелділігі зерттелінеді. Егер зерттеу нәтижесі каноникалық  шамалардың  бастама  индикаторлардың  әртүрлі  топтарына

 

 

 

 

тәуелді болып шықса онда каноникалық шамалардың түсіндірмесі алынған топтардың жалпы мазмүнымен көрінеді. Біздің жағдайымызда бүл принциптің қызметтін график түрінде келтіруге болады.

Қаржы нарығының әрбір индикаторы үшін графикте абсциссамен каноникалық шаманың алғашқы көрсеткішімен оның корреляциясына тең нүкте қүрамыз және ордината бойына каноникалық шаманың екінші мәнімен оның корреляциясына тең нүкте қүрамыз.

2007 жыл қаржы нарығының индикаторларының абсалютті мәнінің

деректерінің негізінде

Ғ2

			♦USD		І
			♦KS
			•DKA		•ST
			♦SR		•DP A		♦GKO

Fl

Суретте көріп отырғанымдай бірінші каноникалық шама DKA, SR, ST, DPA индикаторларына үлкен тәуелділікте екені байқалады. Бүл индикаторлар қаржы нарығының ішкі индикаторлары. Мүнда каноникалық шаманың екінші көрсеткіші USD, KS индикаторларына тәуелді бүл нарықтың сыртық сегменттерінің сипаты. Өйжені каноникалық шамалар түзілімі бойынша тәуелсіз, ендіше бастама индикаторларының өзара тәуелділігі төмен, ал олар каноникалық шамаға тәуелді.

Осының нәтижесінде келесідей әрекеттер жасауға болады: қаржы нарығының барлық зерттелінетін индикаторларын екі топқа бөлу: бірінші топ қазақстан нарығының ішкі өзгерістерін сипаттаса; ал екінші қаржы нарығының сыртқы көрсеткіштерімен байланысты.

Жоғарыда келтірілген графикте көрсетілген нәтижелердің нарықтың қазіргі жағдайындағы деректерден алынғандығын ескерте кеткен дүрыс. Егер уақыттың үлкен интервалын қарастыратын болса онда график біршама өзгереді. Яғни теңгенің долларға шаққандағы бағамы екінші топта қалып, қор индиксіне қатысты өзінің позициясы аз ғана өзгертеді. Мүндай қүбылысты түсіндіруге болады, өйткені теңге баға біршама өзгеріске үшырады және де соңғы айларда оның ағымды бағамы өткен жылдармен салыстырмалы нығайа түсті.

Қазақстанның қаржы нарығының сегменттері өзара байланысын бағалауда сызықтық регрестік талдау әдісін қолдану. Статистиканың қолданбалы есептерінде өзге шамалардың жиынтығының өзгеруі арқылы қандайда бір шаманың өзгерісін сипаттау мүмкіндігін зерттейді. Негізінен көп жағдайда зерттеуге сызықтық модел қолданылады. Яғни, зерттелінетін

 

шаманы салмақтық коәффициентпен өзгелерінің соммасы түрінде келтіру. Теориялық статистикада арнай тарау бар, бүл тарау осындай мәселлерді қарастырады. Сызықтық моделдер жағдайында регестік талдау белгісіз салмақтық коәффициенттерін бағалау мүмкіндігін береді. Талдаудың сызықтық регрестік әдісі қаржы нарығының сегменттерінің арасындағы бар тәуелділікті сипаттау мүмкіндігін береді.

Бірінші кезекте мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қаржы нарығының өзге сегменттеріне тәуелділігін зерттейік. Бүған дейін анықталғандай мүндай тәуелділік сызықтық формада, мысаылы, ол GKO көрсеткішінің өзге салмақты көрсеткіштерге келесідей тәуелділігін анықтайды:

GKO (і) = А0+ Al* KS (і) + А2* USD (і)+ A3 * DKA (і) + А4* DPA (і) +

А5 * SR (і) А6* SP (і)

Мүнда, (і) =1, a A 0, А1,А2,АЗ,А4,А5,А6 салмақтық коәффиценттер болып табылады.

Есептеулер көрсетіп отырғандай мемлекеттік бағалы қағаздардың орташа табыстылығы теңгенің долларға шаққандағы курсы және KASE Shares индексі арқылы ғана көрінеді. Қайта сақтандыру мөлшерлемесінің және несие операцияларының, зейнетақы активтерінің сақтандыру тарифтерінің орташа нормалары табысы әсері GKO индикаторына азғана әсер еткен, бүл статистикалық әдіспен анықталынды.

Соңғы банк аралық несие нарығы стагнация жағдайында келісімдер банк басшыларының алдан-ала келісумен жасалынады, яғни банктер ішкі және сыртқы нарықта корпоративтік облигацияларда орналастыру жолымен ақша тартуға ықылас қояды. Акциялар бойынша келісімдер қазірге кеңінен тарай қойған жоқ, өйткені онымен торгта инвесторлардың шектеулі шеңбері қатысады.

Теориялық статистикада регресивті моделдің нақты бақылауға сәйкестік сапасы детерминация коәффицентімен сипатталынады. Детерминация коәффиценті 0 % — дан 100%-ға дейін өзгереді. Мүнда оның шамасы жоғары болған сайын модел шындыққа жақын. Өткен жылдың уақытында салмақты оқиға, ел ішінде және халықаралық нарықта» болып өзінің әсерін тигізді. Бірінші кезекте бүл түтыну тауарларының жалпы өсуіне әкелген мүнай бағасының өсуі бүл инфляцияның өсуіне әкелді.

 

3.2 Бизнес-жоспар: «Банк қызметтері нарығын кластерлік талдау әдісі»

1. Аннотация

Бизнес-жоспар тақырыбы: «Фирманың қаржылық қызметтер нарығын кластерлік талдау әдісін енгізу»

Фирманың аты: «Қазақстанның Халық банкі» АҚ

Мекен-жайы: Шымкент қ.,Бейбітшілік көшесі

Кіммен жасалған: Аманов Қ.

Бизнес сферасы: Қаржы

Қызметтің негізгі түрлері: қаржылық және банктік қызметтер

Басталу мерзімі: 10.12.2008ж.

Бизнес-жоспар қандай мерзімге есептеліп жасалған:

2. Резюме

Бәсекеге қабілеттілікте басым болу үшін, өнімдер мен үсынылатын қызметтердің тиімді де нақты сипатын нарықты сегменттеу беретінінін кезкелген тәжрибелі маркетолог мамандары түжырымдайды. Ол үшін олардың қнімдері мен қызметтерінің кімге арналғандығыны банк нақты түсінуі және білуі тиіс.

Қазіргі таңда нарықты сегменттеу маркетингтің маңызды әлементтерінің бірі. Қазіргі банк бизнесінде бірінші орынд а банктік өнімдерді сатып алушылар қойылады.

Бизнес жоспарда үсынылатын әдістің негізгі мақсаты: банктік қызмет нарығын сегменттеуде кластерлік талдауды қолдану.

3. Кәсіпорын сипаттамасы

«Қазақстан Халық банкі» АҚ Қазақстан Республикасының жинақ банкінің қайта қүрылуының негізінде қүрылған. 1995 жылы банк жабық түрдегі акционерлік қоғам ретінде қайта қүрылды. Осы жылдың соңында банк қаржы нарығында өзінің мықты позициясын үстаған ірі операциялық банкке айналды. 1998 жылы банк ашық түрдегі акционерлік қоғам ретінде үйымдастырылды.

Қазіргі кезде «Қазақстан Халық банкі» АҚ 85 жылдан бері қаржылық нарыққта тұрақты және беделді қызмет атқарып келе жатқан, Қазақстан Республикасының ірі әмбебап коммерциялық банкі.

 

«Қазақстан Халық банкі» АҚ қаржы нарығьщлағы қаржылық қызметінің 2007 және 2006 жылдардағы қаржылық қызметтерінің көрсеткіштерін қарастырайық.

«Қазақстанның Халық Банкі» АҚ

млн. теңге

 

	2007ж.	2006ж.
Ақша қаражаттары және олардың әквиваленттері	255,245	127,799
Міндетті резервтер	87,268	55,106
(пайда және шығын қүлымен бағаланған) қаржылық активтер	48,073 •	53,195
Несие мекемелеріндегі қаржылар	3,398	2,049
Инвестициялық бағалы қағаздар (сатуға арналған)	107,839	123,339
Клиенттерге займдар	1,040,273	596,216
Негізгі қүралдар	22,766	16,412
Іскерлік репутация	3,265	3,265
Материалдық емес активтер	3,841	1,538
Сақтандыру активтері	3,886	5,626
Өзге активтер	19,221	6,814
Барлығы	1,595,075	991,359

«Қазақстанның Халық Банкі» АҚ активтерінің құрылымы жоғарыдағы кестеде көріп отырғанымыздай, ақша қаражаттары және олардың әквиваленттері 2006 жылы 127,799 млн. теңге болса, 2007 жылы бұл көрсеткіш 255,245 млн. теңгені құраған. Ал міндетті резервтер 2006 жылы 55,106 млн теңге болса, 2007 жылы 87,268 млн. теңгеге артқан. (Пайда және шығын құнымен бағаланған) қаржылық активтер 2007 жылы 48,073 млн. тенге болса, 2006 жылы бүл көрсеткіш 53,195 млн. теңгені құрады. Несие мекемелеріндегі қаржылар 3,398 млн. теңге құраса, 2006 жылы 2,049 млн. теңгені жеткен.

4. Өнім сипаттамасы

Фирмалардың өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру бойынша қаржылық, банкттік нарықтардың сегменттерінің айқынсыз және сегмент мәнінің түсініксіз болуы жағдайында кластерлік әдіс қолданылады. Ендеше

 

және же үхынуға болады. Фирма қызметтерінің сапасының арту, банктщ Каржыландырудағы негізгі буын ретіндегі рөлін арттырып, клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы табысқа ие болады.

6. Өндірістік жоспар

Фирма қызметтерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда нарықты кластерлік талдау әдісін қолдануда қосымша ғимарат талап етілмейді. Банктер коммерциялық мекеме ретінде өзінің негізгі кеңсесімен және де есепті кассалық бөлімдерімен жабықтандырылған.

Әдісті енгізуге қажетті құрал-жабдықтар банктің маркетинг бөлімімен жабдықталынады, өйткені кластерлерді құрудың негізгі ақпарат көзі маркетингтік зерттеулер.

Әдісті енгізу барысында тасмалдаушы құралдар талап етілмейді. Сонымен қатар әдісті енгізу бойынша қосымша персогіал талап етілмейді. Негізгі жұмыс маркетинг бөлімінің қызметкерлерімен жүргізіледі. Ал олар өз кезегінде шташшық жалақы алады.

7. Ұйымдастырушылық бөлім

Әдісті енгізу барысында банктің ұйымдастырылу құрылымы бойынша барлық бөлімдері қатысады. Банктің маркетинг бөлімінің басшысы негізгі жауапкершілікті алады.Сонымен қатар банктің есеп бөлімдерінің деректері және де банк бойынша барлық ішкі және сыртқы ақпараттар қолданылады.

8. Қаржылық жоспар

Әдісті  енгізу  бойынша бизнес-жоспар үлкен қаржылық шығындарды

талап етпейді.

9. Жұмсытың орындалыну кестесі

 

1	Жоспарлаудың соңы	1 ай
2	Әдістемелік инструкциялық нұсқаулықтарды дайындау	1 ай
3	Банк қызметіне қолдануға енгізу	2 апта

10. Жобаның тәуекелділігін талдау
11. Фирма қызметкерлерінің нұмғүрайлы қатынасы;
12. Фирма қызметкерлерінің біліктілігінің дәрежесінің төмен болуы;

 

      ҚОРЫТЫНДЫ

 Қаржылық қызметтерді көрсету фирма қызметінің болашақ басымды салаларының бірі болуда, әсіресе аймақтарда, «вйткені ондағы нарық толық қамтылмаған, ал түрғындардың несиелік қабілеттері артуда. Қаржылық қызметтер – фирмалар  үшін тиімді болып табылатын несие-қаржылық бизнестің түрлерінің бірі. Мұндай жағдай келесідей бірқатар ерекшеліктермен анықталынады. Себептердің біріншісі, ішкі нарықтағы пайыздық ставкалардың төмендеуінен туындаған, корпоративтік клиенттермен жүргізілетін операциялар бойынша пайыздық маржаның қысқаруы. Екінші себеп ренінде, корпоративтік клиенттерді несиелендіру мүмкіндіктерін төмендететін, банк ресурстарының аз және төменгі капитализациялануын айтуға болады. Үшінші себеп, түрғындарды несиелендіру банктер үшін тұрақты табыс және клиенттердің мерзімдері бойынша қаржылық қызметтердің қаржылық тәуекелдерін рреттеу.

Бәсекеге қабілеттілік — нарықтың талабын анықтайтын және қаржылық қызметтердің басқа қаржылық қызметтермен салыстырғандағы оның сапалық және экономикалық қасиеттерін кешенді бағалайтын кез — келген қызметтің негізгі маңызды сипаттамаларының бірі. Бәсекеге қабілеттілік түсінігі салыстырмалы сипатқа ие. Ол нақты нарық пен сатылым уақытының жағдайларына байланысты. Қаржылық қызметтерді тұтынушылардың көпшілігі қоғамдық қажеттіліктерге сай тауарларды сатып алады, сонымен бірге әр сатып алушы өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын тауарды алады. Қаржылық қызметтерді түтынушылардың мінездерін зерттеу көрсеткендей, екі үқсас қызмет болса, түтынушы оның арзанын қалайтынын, егер сатылым бағалары бірдей болған жағдайда — түтынушы түтыну бағасының (қолдану шығындары) төменіне үмтылатыны белгілі.

Бәскекге қабілеттік барлық экономикалық жүйелерге тән және қайшылықтар болған жағдайда туындайды да, оның нәтижесі ретінде нарықты қайта бөлу болады. Банк қызметіне қатысты бәсекеге қабілеттік анықтамасын былай беруге болады: «банктің бәСекеге қабілеттігі — несиелік ұйымдардың нарққа бәсекеге қабілетті өнімдер мен қызметтер үйымдастырып және сату мүмкіндіктері, сенімді банк имиджін қалыптастыра алу мүмкіндігі».

Фирма өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын критерилердің өзара байланысын ескере отырып, Фирмалардың бәсекеге қабілеттілігіне келесідей анықтама беруге болады: «Фирманың бәсекеге қабілеттілігі -клиенттердің талғамдары мен талаптарына сәйкес түтыну қасиетіне ие қаржылық қызметтерді несие үйымдарының көрсетуі, нарық үлесін анықтау».

Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады. Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді уақытша пайдалануға жадцау ретінде түсінсек, онда

 

оны негізгі корға салынған   тауарлық несие ретінде   қарастыруға болады. Сондыктан, кейде лизингті «несие-жал» деп атайды.

Мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар лизинг субъектісі болып саналады. Фирмаларды лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден лизинг-бизнестің капитал сыйымды түрі болуымсн, ал- фирмалар -ақша ресурстарының негізгі үстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік қызмет өзінің экономикалық табиғаты бойынша фирмалық несиелеумен тығыз байланысты және соңғысына өзіндік балама ретінде шығуы жатады.

Факторинг өзінің кез келген нысанында төленбеген есеп айырысу құжаттарымен, яғни клиенттің дебиторлық қарызын инкассациялаумен байланысты. Оның артықшылығы — делдалдық*қызметті бухгалтерлік есеп арқылы жүргізуі және үқыпсыз төлеушілерден қарызды мүмкіндігінше тез өндіріп алуға болатындығы. Сонымен қатар оларға өткізу стратегиясы, рынокқа шығу жолдарына талдау жасау жүктеледі. Факторингтік операциялар капитал айналымын барынша тездетеді.

Швейцарияның фирма жүйесі жоғары дамыған. Ондағы шетелдік фирмалардың қызмет ерекшеліктері, олар жергілікті клиенттердің қаражаттарын тарту және секьюритизация операциялары бойынша ұлттық фирмамен мүлдем бәсекеге түспейді. Швейцариялықтар ұлттық өнімдерге жоғары талғам қояды, оның ішінде банк қнімдері мен қызметтеріне де, олардың қымбат болуына қарамастан талғамын береді. Шетелдік фирмалар өздерінің ресурстарын қолдана отырып, олармен бірлесе отырып, өздерінің елдерінің азамтатарына қызметтер көрсетіп және өз елінен қаражаттар тартады.

Бірақ шетелдік фирмалар мен ұлттық банктер арасындағы бәсекелестік бірдей банк өнімдері нарығында, клиенттер мүліктерін басқару саласында, қор салымдарының операциялары, сондықтанда барлық активтер шетелдік несиелік мекемелерде енгізіледі. Кей кезде бәсекемен күрес майда шетелдік және швейцарлық банктермен бірігіуімен бітіп жатады.

Біздің республикамызда факторинг әлі де болса көптеген кәсіпкерлер үшін жаңалық. Дегенменде, көлшілік екінші деңгейдегі банктер бүл қызмет түрін кеңінен насихаттап қолдауда, оларды атап айтқанда «ТуранАлем-Банк»-і, «ЦентрКредитБанк»-і, «Алматы Сауда-Қаржы Банк»-і және т.б. Сонымен бір қатарда жаңадан факторлық қызметпен толық айналысушы фактор-компанияларда нарыққа шықты, мысалы «КазФакторКомпания»-сы. Мүндай компаниялардың пайда болып, одан әрі жетілісуі әрине біздің кәсіпкерлеріміздің қызметіне қосымша қолдау көрсету деген сөз. Өйткені мүндай компаниялар болашақта экономикамьіздың дамуына өз септігін тигізетіні сөзсіз.

Қазақстан Республикасында нарқынды дамып келе жатқан нарықтық қатынас ұлттық экономиканың қызметіндегі барлық сфералар мен субъектілердің қызмет ету проблемаларын зерттеуде бәсекеге қабілетті мәселелерді өзектендіруде. Қазақстандағы өзіндік өндірістің дамуы Қазақстан экономикасын шикізат секторынан тәуелділігін шешу мәселелері

 

маңызды кезеңі болып отыр. Мүндай өндіріс өз кезегінде салалық кластерлерді құру негізінде барлық экономиканың индустриалды-инновациялық дамуының негізін қалады. Егер кластерлік механизм жоғары сапалы бола отрып төменгі өзіндік қүны бар тауарларды қүру арқылы бәсекелік қабілетке жетуді көздейтін болса, отандық тауар өндірушілердің әлемдік сауда нарықтарында өз нарықтырын-түғырлап қалу үшін жағдай жасаған болар еді және де бүл бағыт біздің мемлекет үшін жаңа бағыттардың бірі. Аталған бағыт Қазақстанның қаржы нарығында бірнеше жылдан бері дамып келе жатыр. Қазақстанның қаржы нарығының соңғы жылдардағы жалпы даму стратегиясының жалпы мақсатқа жету үшін жалпылама өзара қатынаста болатын қаржы нарығының барлық секторларының интеграциялы саясаты деп анықтауға болады, яғни қаржы қүралдарының бәсекелік қабілеттілігін олардың қүнын төмендете отырып және сапасын артыра отырып күшейту.

Кластерлік теорияда бәсекеге қабілеттіліктің негізгі шарттарының бірі өзара байланысты және өзара қолдаушы салалардың дамуы. Қаржы нарғы түрғысынан оның негізгі іргесі қарастырылады- қаржы сегменттерін өзара байланыста және өзара тәуелді дамыту. Қаржы нарығының секторларын өзара әрекет механизмін дамыту әрбір сегменттің өзге қалған сегменттердің дамуын айқындап, олардың біріне агіықтаушы рөлді беруге болмайтындығымен түсіндіріледі. Олардың барлығы қаржы нарығының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда маңызды болып табылады және оның қаржылық қүралдарының бәсекелік қабілеттілігін арттырудың негізі болып табылады. Бір сегменттің басым түсуі көп жағдайда өзге сегменттерге тәуелді болып келеді, яғни тап осы шарт- өзара тәуелділік қаржы кластерін дамыту мәселесін айқындай түседі.

 

     ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Н.А. Назарбаев «Қазақстан халқына Жолдауы» // Егеменді Қазақстан 02.2008.
3. ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетендері. №1-12.2007.
4. ҚР Президентінің 31.08.1998 ж. «ҚР банктер және банк қызметі туралы» Жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары
5. АллаХвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- М.: Финансы, 2001.
6. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков — М.: Консолтбанкир, 2005.
7. Банки на развиваюьихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. — М.: Финансы и статистика, 2006.
8. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,2005.
9. Банковский портфель — 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова және басқалары — М.: Соминтәк, 2005.
10. Банковский портфель — 1. Книга менеджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов және басқалары — М.: Соминтәк, 2001. Лаврушин О.И. Банковское дело- М.: БиБНКЦ, 2005.
11. Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка-Л.: ЛФӘИ, 2001.
12. Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық — М.: Финансы и статистика, 2005.
13. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностъю.-М.: Приор, 2005.
14. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М.: ДИС, 2006.
15. Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М: Финансист информ, 2006.
16. Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело — М.: ЮНИТИ, 2006.
17. Деятельность банков: современный опыт США — М.:Экономист, 2006.
18. Долан Ә.Дж., Кәмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тілінен аудармасы.- СПб, 2001.
19. Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 2005.
20. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело- М.: Финансы и статистика, 2005.
21. Кубаев К.Е. Проблемы развития корпоративного управления В РК. //Банки Казахстана. №2, 2007год.
22. Льюис К.Ф. Методы прогнозирования экономических показателей. -М.: Финансы и статистика, 2007 .
23. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента-М.: Инфра- М, 2005.
24. Лисак Б.И. Банковский бенчмаркинг как метод внедрения әффективных моделей бизнес — процессов // Банки Казахстана, №3, 2007.
25. Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. — М.. финансы и статистика, 2007.
26. Маркова О.М. Коммеческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи:ЮНИТИ, 2007.
27. Нуреев P.M. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. — М.: Финстат информ, 2007 ж.

■  27.   Озиус М.П. Пужном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление рисками-Вашингтон, 2005.

28. Рид Ә,   Коттер   Р,   Гилл   Ә.   Смит   Р.   Коммерчееские   банки-М.: Космополис, 2007.
29. Сайденов А.    Три    уровня    и    три    источника    кредитование бизнесаУ/Казахстанская правда. — Астана, 2007. С.4.
30. Сейтбеков А.   Виды   и   типы   кредитов   в   банковском   секторе Казахстана.//Саясат. -.2003. — № 3. — С.50-52.
31. Тихомирова Е.В. Кредитные операции коммерческих банковУ/Деньги и кредит. — 2003. — № 9. — С.39-46.
32. Штырова И.А. Управление кредитным рискомУ/Банковские услуги. —№ 6-7.-С.42-48.
33. «Қазақстан халық банкі» жылдық есеп беруі, 2007ж.