ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ФРАЗЕОЛОГИЗМНІҢ СӨЗ ТІРКЕСІНЕ ЕНУ ТӘСІЛІ
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Фразеологизмнің сөз тіркесіне алу тәсілі.
Жұмыстың көлемі: беттен тұрады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2 бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған. Жұмыс барысында 29 оқулық пен диссертациялық жұмыстардан, авторефераттар мен мақалалардан алынған сілтемелер мен мәліметтер пайдаланылған. Көркем шығармалардан мысалдар пайдаланды.
Тірек сөздер:
— Фразиологизм, фразеологизм сөз тіркесінжасауы;
— Аналитикалық тәсілмен байланысқан фразеологизмдер;
— Синтетикалық тәсілмен байланысқан фразеологизмдер;
— Заттық мағыналы фразеологизм;
— Сындық мағыналы фразеологизм;
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- Фразеологизмнің сөз тіркесіне ену тәсілінің сырын ашу.
Фразеологизмнің сөз тіркесін жасаудағы аналитикалық және синтетикалық тәсіліне түсінік беру.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ………………………………………………………………………………………………4
1 .Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері………………………………………………….6
1.1 Сөз тіркесінің ситетикалық тәсіл арқылы байланысуы……………………9
1.2 Сөз тіркесінің аналитикалық тәсіл арқылы байланысуы……………….12
- Фразеологизмнің байланысу тәсілдері……………………………………………20
2.1 Аналитикалық тәсіл арқылы байланысқа түсетін
фразеологизмдер………………………………………………………………………………..25
2.2 Синтетикалық тәсіл арқылы бйланысқа түсетін
фразеологизмдер………………………………………………………………………………..27
Қорытынды………………………………………………………………………………………..30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі………………………………………………………..32
Кіріспе
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі – бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді.Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды.
Фразеологизмдердің тек өзіне ғана тән өзгеше белгілері бар. Осы белгілер тілдің бұл категориясын өз алдына жеке сала ретінде қарастыруға итермелейді. Әрі тілдің басқа единицалардан айырмасын айқындайтын негізгі ерекшелік болып табылады. Бұл белгілердің түрі мына төменгідей:
а) лексикалық мәні.
ә) копаненттік құрамы.
б) грамматикалық категориялардың түрі.
Бұл белгілердің тек фразеологизмдерге қатысты екенін дәлелдеу үшін сол фразеологизмдерді тілдік единица сөзбен жәй сөз тіркесімен салыстыру қажет. Екеуінің де фразеологизмдермен ортақтасып кететін белгілері бар.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Тіліміздегі фразеологизмдерді тіл білімінің синтаксис саласында зерттеу де оның ашылмаған сан қырының бірі.Фразеологизмдерді зерттеу арқылы тек тілдің өткенін,түп-тамырын ғана емес,сол тілді қолданушы мәдениетін терең білуге болады.Осыдан келіп фразеологизмдерді зерттеушілер синтаксисте оның ішкі байланысына ғана тоқталады.Сөз тіркесі негізінде іштей берік жымдасқан фразеологизмдердің сөйлем ішінде қалай байланысқа түсетіні жайлы зерттеу-тақырыптың өзектілігі болып танылады. Сөйлемде белгілі бір сөз табының орнына қолданылатын фразеологизмдер сөз таптарымен сөз тіркесін құрап барып сөйлемге енеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Фразеологизмдердің сөз тіркесінің бағыныңқы,басыңқы сыңарында жұмсалу ерекшеліктеріне сай аналитикалық,синтетикалық тәсілмен байланысқа қалай еніп,сөз тіркесін құраудағы басқа да ерекшеліктерін ашу.Осыдан төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
—фразеологизмнің синтетикалық тәсілмен байланысу үшін тұтасымен беретін мағынасын анықтау;
—қандай мағыналы фразеологизмдер аналитикалық тәсілмен байланысатынын нақтылау;
Зерттеу жұмысының әдістері мен дереккөздері: Жұмыс барысында сипаттама әдісі,компоненттік талдау әдісі,зерттеу жұмысына қажетті нақты мәліметтерді жинақтау әдісі қолданылды.Қажетті теориялық материалдар қазақ тіл білімінде:І.Кеңесбае,М.Балақаев,К.Аханов,А.Ысқақов,Р.Әміров,Т.Сайрамбаев,Ә.Болғанбаев,С.Сәтенова, Г.Смағұлова т.б.орыс В.В.Виноградов, Н.М.Шанский, В.Н.Телия; түркітануда:
Н.К.Баскаков, А.Н.Кононов, Е.И.Убрятова,А.З.Гаджиева т.б. тілші мамандардың еңбектеріненалынды.Ал қажетті тілдік материал І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен»(1977ж.),сондай-ақ көркем әдебиет пен баспасөз материалдарынан жиналды.
Зерттеудің жаңалығы мен нәтижелері:Қазақ тіліндегі фразеологизмдер сөз тіркесін құрайтын компонент ретінде арнайы зерттелді.Олар жиналған тілдік мәлімет бойынша топталды,нәтижелері төмендегідей:
-аналитикалық тәсілмен байланысқан фразеологизмдер айқындалды;
— синтетикалық тәсіл арқылы байланысқан фразеолгизмдердің мағынасы айқындалды;
— фразеологизмнің сөз тіркесін құрауына қатысатын дәнекер сөздер(көмекші есімдер,көмекші етістіктер,шылаулар арқылы құрауы) анықталды;
— фразеологизмнің байланысу тәсілдерін зерттеу барысында сөз тіркесіне қатысты тұжырымдар нақтыланды;
Фразеологизмдерді сөз тіркесінің бір сыңары ретінде зерттеу сөз тіркесі синтаксисіндегі әлі күнге басы ашылмай келе жатқан мәселелердің шешілуіне үлес қосты.
Зерттеудің нәтижелерін қазақ тілінің фразеология,синтаксис салалары бойынша оқылатын дәрістерде білім беруде толыққанды мағлұмат беру үшін пайдалануға болалы.
1 Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері.
Сөз тіркесінің жасалуы үшін оның құрамындағы сөздер мағыналық және грамматикалық жақтан байланысқа айтылуы шарт. Сөз тіркестері, әдетте, тілдің грамматикалық құрылысындағы заңдар, атап айтқанда, сөздердің бір-бірімен тіркесу заңдары бойынша жасалады да, әрбір тілде сөз тіркестерінің үлгілері (модельдері) пайда болады. Бұл жайында К.Аханов: «Сөз тіркестерінің және олардың модельдерінің жасалуында ұйытқы сөздің қай сөз табынан болуының үлкен мәні бар. Сөз тіркесінің құрылымы, әдетте, оның құрамындағы ұйытқы сөздің грамматикалық табиғатына, атап айтқанда, қай сөз табына қатысты болуына қарай айқындалады. Сөз тіркесін құрастырушы сөздердің өзара қарым-қатысы мен байланысының сипатын айқындауға, ол сөздердің жалпы категориялық мағынасының тікелей қатысы бар» — дейді[ 1;379]. Мысалы, заттылық мағынаны білдіретін сөздер тобы (зат есімдер) ұйытқы (басыңқы) сөз ретінде қолданылғанда, атрибутивтілік (сын, сапа, түр-түс және т.б. белгілер) мағынаны білдіретін сөздермен (сын есімдер) тіркесуге және анықтауыштық қызметте жұмсалатын сан есімдер, есімшелер және есімдіктермен тіркесуге икем келеді де, атрибутивті сөз тіркестері және олардың моделі жасалады. Мысалы, мен жазба өлең ермек дегендер – бытыраңқы сөздер. Бұл сөздер біршама аяқталған ойды білдіретіндей сөйлем құрамына енгенде – Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін … дегендей синтаксистің байланысқа еніп, өзара тіркесіп тұруға тиіс. Сонда мен деген сөз жазбаймын деген сөзбен байланысып, екінші тіркес болады, ермек үшін деген сөзбен жазбаймын деген сөзбен байланысып үшінші тіркес жасалады. Сын есімдер заттардың сапасын ,белгісін білдіріп, сөз тіркесінің тәуелді,бағыныңқы сыңары ретінде қызмет атқарумен бірге (мысалы:ақылды адам,бай колхоз)өзінің алдындағы есімдердің атау мен іліктен басқа септіліктердің бірінде тұруын керек етіп,сөз тіркесінің басыңқы сыңары ретінде деқызмет атқара алады(мысалы:ақылға бай,сөзге шебер,қаладан алыс,тастан қатты және т.б.)
Етістіктер тіл-тілде тіркесу мүмкіндігі өте –мөте мол сөз табы ретінде есептелінеді.Әртүрлі іс әрекеттің,қимылдың мазмұнын ашу үшін іс істеушінің,іс-әрекеттің шығу тегінің,қалай болғандығының көрсетілуі қажет.Осыған орай,етістіктер ұйытқы сөздер ретінде өзіне бағынышты зат есімдермен де,үстеулермен де,көсемшелермен де,еліктеу сөздермен детіркесе береді.
Сөздердің бір-бірімен тіркесу мүмкіндігінің молдығы немесе аздығы ол сөздердің сөз табы ретінде жалпы категориялдық мағынасымен тығыз байланысты.Мысалы,үстеулер қимылдың алуан түрлі белгілерін білдіруіне орай, әдетте, зат есімдермен емес,көбінесе етістіктермен тіркессе ,сын есімдер мен есімшелер заттардың алуан түрлі белгілерін білдіруіне орай, көбінесе зат есімдермен тіркеседі,олардың анықтауыштары ретінде қызмет атқарады[ ].
Сөз тіркесінің синтаксисі туралы мәселе түркологияда,оның ішінде қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттелуде.Көрнекті түркологтар А.Гордллевский, А.П.Поцелуевский, Н.А.Баскаков, П.К.Дмитриев, А.Н.Кононов т.б. ғалымдардың зерттеулерінде түркі тілдерінің негіздерінде сөз тіркесі туралы айтылған тұжырымдар мол.
Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі туралы ілімнің жалпы теориялық мәселелерін негіздеген М.Балақаев. Сөз тіркесінің дамуы, құрылысы, түрлері, формасы жан-жақты зерттеле бастады.Ал олардың бір-бірімен байланысы,яғни сөз тіркесінің байланысу тәсілдері осы уақытқа дейін арнайы зерттелінбей келеді.Алайда көптеген ғалымдардың сөз тіркесінің байланысу тәсілдеріне қатысты айтқан пікірлері баршылық.
Байланысу тәсілдері әзірше түркологияда да,қазақ тіл білімінде де тек оқулықкөлемінде ғана айтылып жүр.Тіпті байланысу тәсілдерінің атауы туралы көзқарас әртүрлі. Мысалы: Е.И.Убрятова,Н.З.Ғаджиева мен Б.А.Серебренниковтар сөздердің бйланысу формаларын байланысу тәсілдері деп атайды[3;31 ].
Кейбір ғалымдар сөз тіркесінің байланысуы туралы айтқанда оларға тек дәнекерлердің ізімен ғана тоқтай келіп,сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары мен басыңқы сыңарлары орын тәртібі,шылаулар,жалғаулар,интонация арқылы байланысады дейді [4;164 ].
Енді бір ғалымдар сөз бен сөз төрт дәнекер арқылы байланысатындығын айта келіп,онан кейін оларды әрі қарай аналитикалық,синтетикалық деп қосымша беріп отырады[5;14]. Сөз тіркесінің байланысу тәсілдерін бір дегеннен аналитикалық және синтетикалық деп беруде орын алған[6;13 ].
Ал кейбір еңбектерде сөз тіркестерін байланысу тәсілдеріне қарай аналитикалық,синтетикалық деп бөле келіп,оған үшінші етіп аналитико-синтетикалық тәсілдерін де қосады[7;44-45 ].
Сөз тіркестерінің байланысу тәсілдері жайлы бұлайша әртүрлі болуының өзі бұл саланыңаз зерттелгенін білдіреді.Біз байланысу тәсілдері жайлы осы пікірді ескере келіп сөз тіркестерінің байланысу тәсілдерін үшке бөліп қарастырғанды жөн көрдік.
1.Синтетикалық байланысу тәсілі.
2.Аналитикалық байланысу тәсілі.
3.Аналитико-синтетикалық байланысу тәсілі[ 8;60].
Сөз тіркесінің синтаксистік қызметін М.Балақаев, Т.Сайрамбаевтың «Қазіргі қазақ тілі» еңбектерінде айтады. Яғни сөздер тіркесу арқылы сөйлем құрай алады. Сөздердің байланысуы үшін синтаксистік тәсілдер қолданылады. Көбіне М.Балақаев, Т.Сайрамбаев «Қазіргі қазақ тілі» еңбектерінде 1. «Жалғаулар (септік, көптік, тәуелдік, жіктік). Мысалы:жастардың міндеті деген сөз тіркесіндегі екі сөздің алдынғысы ілік жалғауда, соңғысы тәуелдік жалғауда айтылу арқылы байланысқан. 2. Шылаулар (демеулер, жалғаулықтар). Отаным үшін аттанам,, көрген сайын сұрайды дегендер шылаулар арқылы байланысқан. Интонация. Бұл –кітап, Жақып бригадир интонация арқылы байланысқан»[ 9;38]
Сөз тіркесін зерттеп жүрген ғалымдар сөз тіркесі құрамындағы сөздерді байланыстырып тұрған дәнекерліктердің ерекшеліктері жайлы пікірлер білдірді.Мәселен,М.Балақаев сөз бен сөзді байланыстыруда дәнекер болатын синтаксистік тәсілдерге жалғауларды,шылауларды,сөздердің орын тәртібін және интонацияны жатқызады да,сөз тіркесі құрамындағы сөздердің қосымша арқылы байланысуын синтетикалық байланыс,ал қосымшаларсыз орын тәртібі,интонация,шылаулар арқылы байланысуын аналитикалық байланыс деп қарайды.
Профессор Р.Әміров сөз бен сөзді байланыстыру тәсіліне жалғауларды(септік,көптік,жіктік),шылауларды(жалғаулық,
септеулік),орын тәртібі және интонацияны жатқызады.
Қосымшаларды синтетикалық,ал қалғандарын аналитикалық тәсілге жатқызады.М.Балақаев жоғарғы оқу орнына арналған оқулығында /1977/ сөзді байланыстыруға шылаулармен қатар көмекші есімдерді қосады.
Ал,проф.Т.Сайрамбаев сөз тіркесі құрамындағы сөздерді байланыстыруға шылаумен бірге көмекші есімдіктер де,көмекші етістіктер де және модаль сөздер де қатысады дей келіп,оларды бір сөзбен көмекші сөздер деген атпен атауды қуаттайды[10;60 ].
Ал енді сөз тіркесіндегі синтетикалық байланысу тәсіліне тоқталайық.
- Сөз тіркесінің синтетикалық тәсіл арқылы байланысуы
«Синтез»-сөзінің өзі «қарапайым»деген мағынаны береді. Синтетикалық тәсіл осы уақытқа дейінгі еңбектерде тек төрт жалғаулықтың қатысы арқылы жүзеге асады делінеді. Олар: 1/ септік, 2/ көптік, 3/ жіктік, 4/ тәуелдік. Септік жалғау мен көптік жалғау сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарына жалғану арқылы екі сөзге дәнекер болса, ал жіктік жалғау мен тәуелдік жалғау сөз тіркесінің басыңқы сыңарының жалғануы арқылы қатысты болады. Осының ішінде септік жалғауының басқа жалғауларға қарағанда сөз бен сөзді байланыстырудағы маңызы ерекше.
Септік жалғауы басқа сөздермен, біріншіден, сабақтаса байланысса, екіншіден, сол сөздердің байланысының нәтижесінде грамматикалық қосымша мағынаға ие болады:
Мысалы: Наримнды ымдап шақырып еді –деген сөйлемдегі сөз тіркесі-Нариманды шақырып еді.
Септік жалғаулары синтаксистік қатынасты білдіреді. Мысалы, барыс септігіндегі сөз беталысты, бағытты, мақсатты, мезгілді білдіреді. Септік жалғаулармен жасалған сөздер мағынаның үйлесімі бар етістіктермен ғана сөз тіркесін құрай алады. Мысалы, машинаның деген сөз бұз, жөнде, айда, жу, сүрт, ал, бер т.б. сөздерді керек етеді.Ал машинаны оқы деп еш уақытта айтпаймыз.
Жалғаулар өз орнымен ауытқымай жалғануы тиіс.Ілік жалғаулы сөздер арқылы негізінде есімді сөз тіркестері де,ал басқа жалғаулар арқылы әрі есімді,әрі етістікті сөз тіркестері жасалады.Ілік жалғауы міндетті түрде тәуелдік жалғауын қажет етеді.Ілік жалғауында зат есім мен есімдік жұмсалса,онан кейінгі орында сын есім,сан есім.есімше т.б.жұмсалады,кейде қимыл есімі де жұмсалады.Ілік жалғаулы сөздер үнемі өзі басыңқы сөзімен сөз тіркесін құрауға қатыса бермейді.Мысалы:Бір елдің ішінде жамағайынды кісі бірге туғандай көріп,іші елжіреп,жақсы көріп тұрып елге келсе,әрбірден соң қайта қашқандай қылатұғыны қалай деген сөйлемдегі ілік жалғауындағы ел зат есімі ішкі көмекші есіммен байланысып сөз тіркесін құрай алмайды.Тек түйдекті тіркес құрауға қатысты.Сонымен ілік жалғауы үнемі сөз бен сөздің арасын байланыстыруғақатысты бола бермейді екен. Осы сияқты әр септік жалғанған сөз тіркестері белгілі мағына беретін синтаксистік қызметтері бар. Мысалы, шығыс, жатыс, барыс, көмектес жалғаулары жалғанған сөздерін негізінде етістікпен байланыстырып тұрады. Есімдермен тіркесуі актив құбылыс емес. Барыс жалғаулы сөз тіркесі.Бұл жалғау қимыл процесінің әр алуан бұлтарысына сәйкестене заттың немесе субстантивтеніп тұрған сөз табының етістікке қатысын орнықты етеді.Көбінесе барыс жалғаулы сөз өзіне салт етістікті керек етеді.
1.қимылдың бағдарын/үйге кету,алға ұмтылу/
2.мекенін/төсекке жату,атқа міну/
3.кісінің іске әрекетін/әңгімеге араласу,жиналысқа қатысу/ ішкі қатысын /сену,сөзге сену/
4.кісінің не басқа заттың қабылдау күйін/іске зер салу/.
Табыс септігінің жалғауы міндетті түрде адамның қимыл- әрекетін, ісін білдіретін етістің тіркесуін қажет етеді. Шығыс жалғауы тіркесінде әр түрлі қосымша мағына пайда болады. Мысалы, Екі жеңгелі, екі қолтығынан алып дедектеткен күйі ортаға шығармасы бар ма?
Мен қасыңда жүргенде ешкімнен қорқушы болма. Шығыс жалғаулы есімдер өздеріне мына етістіктерді керек етеді: шығу, шығару, қайтару, қайту, қарау, қарату, тастау, тастату, алу, тою, тойғызу, т.б[ 11;44-45].
Тәуелдік жалғауы да А.Ысқақов айтқандай марфологиялық, синтаксистік және аралас тәсіл арқылы жасалады. Бұл жалғаулар матаса байланысатын сөздердің бағындырушы сыңары болып (басыңқы) ол сөзді ілік жалғаулы сөзбен ұштастырады, бірақ ол жалғанған сөзін екінші сөзге тікелей бағындырушы бола алмайды. Сондықтан тәуелдік жалғауларының үстіне септік жалғауы жалғанып, сол арқылы ол сөздерді басқа етістіктер кейде есімдер жетектеп тұрады[12;18 ].
Тәуелдік жалғаулы сөздер матаса байланысқан сөз тіркесін құрауда үш түрлі жағдайда кездеседі.
1.ондай тіркесте тәуелдік жалғауы үнемі айтылатын болса,
2.бағыныңқы сыңары біз,сіз есімдіктері болып келгенде тәуелдік жалғауы түсіріліп те,түсірілмей де айтыла береді.
3.сөйлем ішінде өзінен кейін тағы да септік жалғаулары да келе береді,ондай кездерде тәуелдік жалғауының сөз бен сөзді жалғастыру қызметі солғындап,өзінен кейінгі сөз ғана ондай қызметке ие болады.
Тәуелдік жалғаулы сөз матаса байланысады:Байжанның баласы Апақ суыр інінен шыққан жылтыр тас көмірге кездеседі.
Қиыса байланысады:Ағаш көркі-жапырақ,адам көркі-шүберек.
Мұндай құбылыс негізгі сөз бен көмекші сөздер келгенде соның соңына жалғанып барып та жұмсалады.
Жіктік жалғауы қиыса, меңгеріле, қабыса байланысқан сөз тіркестерінің басыңқы сыңарларына жалғанады. Жіктік жалғауына бейім етістік, әрі есімдер, баяндауыш қызметінде жұмсалады. Сөйлемнің баяндауышы қызметінде бірнеше жалғау соңынан жалғанады. Мысалы, Біз үйдеміз.Кейде жіктік жалғаулары көптік жалғауларының алдында келеді.Мысалы: Оқа емес сендер өз аттарыңды тарихта онсыз да қалдырдыңдар.Түркологияда жіктік жалғауын баяндауыштың /предикат/жалғау немесе баяндауышкатегориясының тұлғасы деп атайды.Жіктік жалғауы Н.К.Дмитриевтің көрсетуі бойынша, сөзге қосымшалар жалғану кезінде марфологиялық категория деп саналса да, өзінің мәні жағынан баяндауыштық категория жіктелу таза синтаксистік қызмет атқарады. «Жіктік жалғау өзінің жалғанған сөзіне тек қана жақтық мағына үстейді, яғни предикативтік реңк береді»[13;61-91 ].
Жіктік жалғау сөз қатынасына қатысады, баяндауыш болатын сөзге жалғанады.
- Функциялы етістіктен соң жалғанады.
- Отыр, жатыр, тұр, жүр етістіктерінен кейін жұмсалады.
- Етістіктің өзіне жіктік жалғуы біркелкі жалғанбайды.
- Есімдердің бәріне емес, адамға қатысты есімдерге жалғанады.
Көптік жалғауы сөз бен сөзді байланыстыруда сөздің ішінде келмей өзі сол сөзге жеке жалғанған кезінде жүзеге асса керек. Мысалы, Оразбайдан басқалар тоқымсыз ба? Мұнда әрі басқалар сөзі тоқымсыз сөзімен қиыса байланысқан сөз тіркесін құрап тұр. Сонымен байланысу формаларының ішінде көптік жалғау қиысады. Көптік жалғау сөз тіркесінің бірінші, екінші, сыңарларына да жалғанады. Бірақ бастауыш болып тұрған сыңарына жалғанады.Кейде баяндауышы етістік емес есім болғанда оған көптік жалғауы жалғанады.Көптік жалғауы сөз бен сөзді байланыстырудағы осындай ерекшелігіне сай екіге бөліп қарастыруға болады.1.Көптік жалғауы –лар,-лер сөздерді өзара байланыстыруға қатысады,бірақ ол бағындырушы тұлға болмайды.Мысалы:Жұмысшылар кіре бастаса-ақ болды деген сөз тіркесіндегі –лар көптік жалғауын алып тастаса,жұмысшы кіре бастаса-ақ болды деп те айтуға болады.2.Есімдіктерге көптік жалғаулары жалғанса ол сөз екінші сөздің көптік жалғауда тұруын талап етеді.Мысалы:Сіздер кіріңіздер
Көптік,жіктік жалғаулары сөз бен сөзді байланыстыру қызметін атқарады,бірақ сөз тіркесін құрай алмайды.Сонымен сөз тіркесінде аналитикалық байланысу тәсілінің қызметі зор деп атайды[ 14; 8].
- Сөз тіркесінің аналитикалық байланысу тәсілдері
Аналитикалық деген сөздің өзі грек тілінің «Ажыратушың» деген сөзінен жасалған термин сөз. Сөз тіркесінің аналитикалық байланысу тәсіліне сөздердің орын тәртібі, көмекші сөздер, интонация кіретіні белгілі. Алайда сөз тіркесіне қатысты еңбектерде түрліше көзқарастар бар.Мәселен, профессор М.Балақаев аналитикалық тәсілдер қатарына шылауларды, сөздердің орын тәртібі мен интонацияны жатқызады.Ал профессор Т.Сайрамбаев сөз тіркесі құрамындағы сөздерді байланыстыруға шылаумен бірге көмекші есімдер де,көмекші етістіктер де және модаль сөздер де қатысады дей келіп,олрды бір сөзбен көмекші сөздер деген атпен атауды қуаттайды.Біз де бұл пікірге қосыла отырып,байланысу тәсілінің бір түрін жалпы көмекші сөздер деп алдық.
Аналитикалық тәсіл сөздің сыртында болады, яғни көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі және интонация тәсілдерін қамтиды.
Сөздердің орын тәртібі. Бұл тәсілде белгілі — бір жүйелік бар. Сөз тіркесінің сыңарлары қалай болса солай тіркесе салмайды. Біздіңше, жалғаусыз, тұрған орнына қарай байланысқан сөздердің байланысы берік болады. Сөз тіркесінің құрамындағы сыңарларының орны ауысса, онда бүтіндей сөз тіркесінің білдіретін мағынасы өзгеріп кетеді. Мысалы, Көз әйнек, әйнек көз.Бірінші сөз тіркесінде нақты қатынасты білдірсе, екінші сөз тіркесінде предикаттық қатынасты білдіреді. Сөздердің орны тәртібі сөз тіркесіне қатысты грамматикалық мағыналарды айқындауда жетекші қызмет атқарады.
Қосымшалардың тиісті орында бірде қолданылып,бірде қолданылмауы тілдің қазіргі даму сатысында кездейсоқ бірлі-жарым құбылыстарға жатпайтыны ақиқат.Қосымшалардың контексте түсіп қалуының өзіндік заңдылығы бар,қосымшаларды кез келген жерде түсіріп айта беруге келмейді.Сондықтан қандай конструкцияда,қандай тіркесте,қандай қоршауда,тіпті қандай сөздерде түсіріп айтуға болатынын немесе болмайтынын ашу қажет-ақ[15;24].
Орын тәртібінің жасалуы қазақ тілінде мыналар:
— септелмей қолданылатын сын есім, сан есім, есімше, еліктеуіш, үстеу.
— септеулік жалғауларының түсіріліп қолданылуы.
— грамматикалық байланысқа түспейтін оқшау сөздер.
— бірыңғай мүшелер.
— шылау, модель сөздер.
— атаулы сөйлемдер.
Мысал келтірейік..
Тоғыз белбеу, қос жібек,
Ескі мұрын, бір шүмек
Тоғыз белбеу-зат есмді тіркес, анықтауыштық қатынас, сын есім мен зат есімнің тіркесінен жасалған. Бір шүмек тіркесі де осылай жасалған. Ескі мұрын, қос жібек-есімді тіркес, анықтауыштық қатынаста тұр. Сын есім мен зат есім сөз таптарынан жасалған.
Сөздердің орын тәртібі,көбінесе,сын есім мен зат есім және зат есім сөз таптарынан жасалады.Атрибутивтік қатынаста тұрып ,сыңарына бағына жұмсалады.Орын тәртібінің сөз тіркесіндегі мағыналық топтарына тоқталайық.
Анатомиялық атау:асық жілік,тоқпан жілік,кәрі жілік,т.б.
Биологиялық атау:жер жаңғақ,көгілжім түлкі құйрық.
Географиялық атау:қара топырақ,сары топырақ.
Математикалық атау:жай бөлшек,тік бұрыш,бұрыс бөлшек.
Физикалық атау:жай зат, дөңгелес линза.
Тұрмысқа қатысты атау:көз ақы,тіл ақы,өкіл әке.
Философиялық атау:әлеуболмыс,рухани тәрбие.
Тарихи атау:Орта жүз,Ұлы жүз.
Кейде анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерінің интонацияның қатысы арқылы жазылады.Қиыса байланысқан сөз тіркестері пайда болады. Мысалы:ағаш отын=Ағаш – отын;бұл бала-Бұл-бала.
Бұған қарағанда интонациялық құбылыс сөз тіркесінің бір байланысу формасындағы сөз тіркестерін екінші бір байланысу формасына ауыстырудың біртәсілі ретінде қолданылады.
Интонация. Интонация синтаксистік мағынаны білдіруші тәсілдердің бірі. Орыс тілінің синтаксисіне байланысты көптеген күрделі мәселелермен айналысып үлкен еңбек жазған көрнекті ғалым А.И.Пешковский интонация мен синтаксистің байланысына олардың ара-қатынасына арнайы еңбек жазған. Сондай-ақ Л.В.Щерба, А.Б.Шапиро, Богородицский т.б. ғалымдар интонацияны қарастырды.Қазақ тіл білімінде Қ.Жұбанов, А.Байтұрсынов,С.АманжоловТ.Қордабаев,Ә.Нұрмаханова, Базарбаева еңбектерінде интонация зерттелген.Ең шағын синтаксистік мазмұнды сөз тіркесі интонациялық формаға ие.
Сөздер интонация арқылы байланысқан да дауыс ырғағына,әуеніне ерекше көңіл бөлінеді[16;89 ]. Дауыс екпіні немесе логикалық екпін дұрыс қойылмаған жағдайда қай сөздің қай сөзбен тіркесіп тұрғанын ажырату қиындыққа түседі.
Сөз тіркесіндегі интонацияның көрінісі бар,ондағы сөздердің екпіні ,әуені,темпі,ұзақтылығы,интенсивтілігіқарқыны,паузасы түгел ескеріледі. Интонацияны сөз тіркесі құрамындағы сыңарларды байланыстыратын амал деп қараушылар интонация арқылы қиыса байланысқан бастауыш пен баяндауыштың тіркесін негізге алады.Мысалы, Дина- мұғалім, Абай-ақын. Егер сөйлемдегі сөз тіркестерінің синтаксистік мазмұны жеткілікті болса, ол-синтагма болады. Яғни синтагманың паузалық кідірісте интонациялық көрінісі мол. Мысалы, Біз бәріміз // ертең сағат сегізде // өзіміздің ауылға// жаяу кетеміз. Бұл сөйлемнің әртүрлі байланыстағы сөз тіркестерінен құралған сөйлем бөліктерінің әр қайсысы жеке синтагма болып, олардың алдынғылары тәуелділікті; аяқталмағандықты білдіретін, өзінің аяқ жағына қарай баяндауыш құрамы аяқталатын, бәсеңдейтін интонациямен айтылады.
Сондай-ақ,Ол бүгін келер ме екен деген күмәнді сұрақтың интонациясын сөз тіркесіне қарай қарастырсақ :Ол келер ме екен,Бүгін келер ме екен алғашқы ол,бүгін сөздері сәл көтеріңкі айтылып, соңына қарай интонация баяндауыш тұлғаларда бәсеңдейді.Ол ке-ле-е-р ме-е екен деп созып айтсақ армандау мағынасында,ал бірқалыпты айтылса,күмәнді болу мақсатында жұмсалып,мазмұнға әсер етеді.
Алтынай малын сауады,//отын жағады,//суын әкеледі,//күлін шығарады, //тамағын істейді ,//үйін жиады ,//қорасын тазалайды.
Мұнда әрқайсысы сөз тіркестерінен болып /толықтауыш, баяндауыш/,интонацияға тән айырым паузамен айтылған бірыңғай мүшелердің әуенінің контуры да біркелкі көтеріңкі болып,толқынданып келеді де,ең соңғысы саябырлап,төмендеп барып тоқтайды.
Бұл сөз тіркестері –етістікті сөз тіркестері,толықтауыштық қатынаста тұр,меңгеріле байланысқан.
Көмекші сөздер. Орыс тілінің маманы Д.С.Маслов көмекші сөздердің маңызын айта келіп, былай дейді «синтаксические служебные слова, обслуживают словосочетание»[17;219 ]. Сөз тікестерінің аясының кеңеюіне сол толық мағыналы сөздермен бірге көмекші сөздердің қатысы барлығы тек орыс,түркі тілдерінде ғана емес,неміс,ағылшын тілінзерттеушілер еңбектерінде нақтыланады. Көмекші сөздер сөз таптарының подсистемасын құрайды. Бұл подсистема тілде үнемі өзгеріске ұшырап отырады.Оларды «морфологиялық» және «синтаксистік» көмекші сөздер деп қарауға болады. Синтаксистік көмекші сөздер сөз тіркестеріне де қызмет етеді.
Сөз тіркестерінің аясының кеңейтілуі көмекші сөздердің қызметі, олардың мынандай ерекшеліктеріне байланысты.
- Белгілі мағынасы жоқ, сөз таптарына қатысы.
- Өзіндік синтаксистік қызметі жоқ, бірақ басқа сөзбен тіркескенде ондай қызмет айқындалады.
- Морфологиялық өзгеріс пайда болады, кейде болмайды.
- Бағыныңқы-басыңқы қызметте жұмсалмайды.
- Басқа сөздерге тіркескен кезде оны гармматикалық жағынан өзіне бағындырады.
- Толық мағыналы сөзердің мағыналық мәнерін айқындауда басты-басты тұлғаға айналады.
Кейбір зерттеулерде аналитикалық байланысу тәсілінің бір түрі ретінде сөздердің шылаулар, оның ішінде демеулер арқылы тіркелуі беріледі. Шынын да бұл дұрыс та. Бірақ сөз тіркестеріндегі сөз бен сөз тек шылаулар арқылы байланыса ма? Осы сұраққа келген де қазақ тіл білімінің осы саласын зерттеуші ғалымдардың пікірлерінде әртүрлі көзқарас пайда болады. Қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесін алғаш жан-жақты жүйелі түрде зерттеген профессор М.Балақаев шылау мен қатар сөз тіркесінің аясына көмекші есімді де қосады[18;81]. Ал профессор Т.Сайрамбаев бұлардың қатарына көмекші етістік, модель сөздерді де жатқызады[ ]. Кейде сөз бен сөзді байланыстыруда модель сөздердің де қатысы бар. Модель сөздер көбіне сөз тіркесінің бірінші сыңарына тіркеседі де, түйдекті тіркес құрай отырып, ол сөзді басыңқы сөзбен байланыстырады.Мысалы, сонан басқа сөзге, сұқтануға бұл сияқты оның да шамасы жетпеді дегендегі бұл сияқты, шамасы жетпеді деген сөздерді өзара байланыстырып тұр дейміз. Себебі мұндағы сияқты сөзін алып тастаған болсақ бұл шамасы жетпеді болып сөз тіркесінің мағынасы тіпті өзгеріп кеткен болар еді.
Тәрізді, сияқты, сықылды, секілді модель сөздерін кейбір ғалымдар шылаулар қатарына қосады, енді бір қатар ғалымдар модель сөздер деп таниды. Біздің пікірімізше модель сөздерге жатады. Бұл сөздер екі түрлі мағынаны білдіреді: біріншісі-теңестіру мағынасы, екіншісі болжамдылықты, долбарлықты білдіру мағынасы. Аталған сөздер болжамдылық, долбарлық мәнін тек баяндауыш құрамында тұрып білдіреді, модель сөздің қызметін атқарады. Мысалы, Біздің еліміз егемендікке енді ғана қолы жеткен тәрізді.
Пысықтауыштық қатынаста тұратын зат есім мен модаль сөздердіңбайланысуы.Мысалы:Бос шелек секілді салдырайды да жүреді.
Анықтауыштық қатынастағы модаль сөзді бағыныңқы сыңарлар.Модаль сөздер зат есімге бағыныңқы қызметте жұмсалады. Мысалы:Сен сияқты адасқандар әдебиеттеде жүр- ау (М.Сүндетов).
Модаль сөздер кейде жеке сөздермен тіркесіп қоймай,бірыңғай зат есімдермен де ортақтасады.Мысалы:Үйде орындық,стол сияқты дүниеліктер көрінбейді (З.Шүкіров).
Модаль сөздің ілік жалғауында келуінен бағыныңқы сыңар анықтауыш болады.Мысалы:Үш күнде жарты млн.оборот жасап әр мәшинеден ,әр жерден осынша дүниені жинап алу –шынында Жәнібек сияқтының ғана қолынан келетін іс .
Көмекші етістік .Тілімізде көмекші етістіктер көпемес екені белгілі.Бірақ саны аз болса да,олардың сөз бен сөзді байланыстыруда өзіндік орны бар.Әрине, сөз бен сөздібайланыстыруда көмекші есімдер сияқты акти құбылыс емес.Дербес мағынасы жоқ арнайы көмекші /е,де/ етістіктер мен ауыспалы көмекші/отыр,тұр,жатыр,жүр/ етістіктер,әдетте,негізгі етістікпен жұмсалады.Бұл етістіктербасыңқылық қызмет атқарады[19;58 ].
Бол,қыл көмекші етістіктер өзі қатысты сөздерді пысықтауыш қызметінде жұмсап,қабыса байланысқан етістікті сөз тіркесін құрайды.Мысалы:Бұлар сонау ит өлген жерден шаршап-шалдығып шөп тасып жүрсе,ол Мақсатпен мәз болып жетісіп тұр.Ішпейміз дегендерге қалағандарынша лимонад пен минерал суы берілді.дең-нің есімше формалы –деген-дерге сөзі арқылы меңгеріле байланысқан толықтауыштық қатынастағы етістікті сөз тіркесі.
Профессор А.Ысқақов еңбегінде көмекші етістіктер арқылы сөйлем ішінде жасалған топтар ескерілмейді.Ысқақов еңбегінде көмекші етістіктер арқылы сөйлем ішінде жасалған топтар ескерілмейді.Көмекші етістіктер туралы арнайы еңбек жазған И.Маманов та көмекші етістіктердің тек сөйлем соңында келуін сөз етеді[20;52 ].Академик Н.Сауранбаев жоғарыда айтылғандай есімшелердің күрделенуін,оның яғни есімше,көсемше сөздің алдына келіп,толықтауыш қызметінде арнайы жұмсала алмай,сол бірлікте жұмсалуын ғана оның күрделенуі деп біледі.Бірақ автор таза көсемшелердің өзара күрделі жұмсалуын алғаш көрсетуші деп білуіміз керек [21;52].
Пофессор М.Балақаев көсемшелердің сөз тіркесін құраудағы ерекшеліктерін синтаксистік жағынан алғаш зерттеуші ғалымымыз.Автор мына мысалды келтірген»Ботальон командирі бізге қайт деп әмір еттің.»Одан басқа көмекші етістіктер туралы сөз болмайды [22;52].
Ә.Әбілқаевтің «Қазақ тіліндегі төл сөз бен төлеу сөз»және «дең етістігінің мағыналары мен қызметі»атты еңбегінде де етістіктің төл сөзден басқа да сөйлемдегі сөз тіркесіндегі қолданылуынан туған алуан түрлі мағыналары туралы айтылған.Атап айтқанда, автор бұл еңбегінде де етістігінің басқа етістіктерден басты-басты ерекшеліктерін кейбір күрделі формаларының лексикалық-грамматикалық мағынасын,де етістігіне байланысты тұрақты сөз тіркестерін айқындаған.Автор де етістігінің морфологиялық жағымен бірге,синтаксистік ерекшеліктерін,яғни ,сөз тіркестеріндегі өзіндік ерекшеліктерін айтумен шектелген.
Көмекші етістіктер көптеген сөздермен тіркесіп,ондай сөздердің синтаксистік қызметі мен байланысу формаларын өзіне бағындырып отырады.Олар өзі тіркескен сөздермен есімді,етістікті сөз тіркестерде меңгеріле,матаса,қабыса байланысу формаларында күрделі бағыныңқы сыңар ретінде жұмсалады.
Көмекші сөздердің сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарларының жалғануы сөз бен сөздің байланысына қатысы бар .Ондай кезде бұл көмекші сөздер кез-келген сөздермен түйдекті тіркес құрай бермей ,өздері мағыналық жағынан қатысты сөздермен ғана бірлікте жұмсалады.Егер шылау сөздер көбіне атау тұлғасында келіп қана жұмсалатын болса,ал қалған тобы әрі нольдік,әрі түрлі жалғаулардың жалғануы арқылы өзгеріп те отырады.Статистика бойынша тілімізде 20% шамасында көмекші сөздер бар.
Негізгі сөз бен көмекші сөздердің байланысты дегенде көмекші есімдер негізінде көп емес.Оларға :алды, арты, жаны, түбі,ортасы,арасы,шеті,сырты сияқты сөздер жатады.Бірақ сан жағынан аз болғанымен ,бұл сөздердің қолдану өрісі кең.Көмекші есімдер көбіне негізгі сөзбен тәуелдік жалғауында тұрып байланысады,сөйтіп сөз тіркесінің бірінші сыңарын құрайды.Мысалы: стол басы тына қашты.
Шылаулар. Осы уақытқа дейін сөз тіркестері туралы еңбектерде шылауды сөз тіркестерінің сыңары ретінде алу,алмау жайлы әртүрлі көзқарас бар.
Н.К.Дмитриев негізгі сөз бен шылаулы топтарды өз алдына сөз тіркесі дегені белгілі.Осы пікір бойынша сөз тіркесі кез-келген сөздердің тіркесі бола береді.
Сөз тіркесі мен жай сөйлемнің аясыныңкеңею жолдарын айта келіп,А.Т.Адмони әсіресе шылаудың сөз ішіндегі ерекшеліктерін былайша түсіндіреді:»Предлогтың зат есіммен тіркесі сөз тіркесі делінбейді,себебі,сөз тіркесі деген ұғымды тек толық мағыналы сөздердің тіркесі бере алады.В.Т.Адмони шылаулардың сөз тіркесінің аясынің кеңеюіне қатысы барлығын көрсетеді[23;87 ] Шылаулар етістікті сөз тіркесін құрап, меңгеру формасында байланысады. Мысалы, Оған дейін Баршын мен Бөбек қолшанада буылып, түйіні жолға әзір тұрған жүкті бұзып, ыдыс-аяқ, ас-суды қайта шығарды.
Шылаулар деп аталатын топқа мыналар жатады: дейін, шейін, қарай, әрі, бері, төмен, шамалы, мен, гөрі, басқа, үшін, туралы, арқылы, сияқты, сайын, себепті, қаралы, да, немесе, я, болмаса, бірақ, өйткені, сондықтан, ол, әлде, мейлі, біресе, шақты. Сөйлемде атқаратын қызметіне қарай:
- Жалғаулықтар, 2. Демеуліктер, 3. Септеуліктер болып бөлінеді.
Профессор М.Балақаев шылауларға көмекші есімдерді де жатқызады.
Демеуліктер мен жалғаулықтар сөйлемде мүшелік қызметке, байланысу формасына әсер етпейді. Шылаулар өзі қатысты сөздің мағынасын толықтыра, дәлелдей түседі. Мысалы, Сәмет арқылы қанықтым сөз тіркесінен «арқылың» шылауын алып тастасақ бейберекет сөздер тобы шығады. Сондықтан шылаудың мағынаға әсері мол екен.
Ә.Аблақов, С.Исаев, Е.Ағманов «Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің дамуы мен лексикалану процесі» еңбегінде жалғаулықтардың бірыңғай мүшелер мен құрамалс сөйлемдерді өзара байланыстыра түсетінін, олардың сөз тіркесін құрай алмайтындығын айтқан.
Септеулік шылауларға мыналар жатады: үшін, сайын, сияқты, туралы, арқылы, бойы, бойымен, шамалы, қаралы, дейін, шейін, қарай, таман, тарта, жуық, таяу, гөрі, әрі, бері, кейін, соң, бұрын, бетер, қатар, бірге т.б. Бұлар үстеме мағына қосуға, мағыналарын нақтылауға бейім қарай, орай шылаулары қыстырма сөз құрамында келсе, сөз тіркесін құрауға қатыса алмайды.Мысалы, Бағымызға қарай.
Негізг сөз және шылаулы түйдекті тіркестерде бағыныңқы сыңарда қиыса,меңгеріле,матаса,қабыса байланысады.
Меңгеру:Мектепке дейін келдім.
Қиысу: Иранның тоқыма өнер-кәсібінің жартысына жуығы да осында.
Қабысу:Екі мемлекет арасында дипломатиялық қатынастар орнату туралы хаттамаға қол қойылды.
Бұдан байқайтынымыз шылау арқылы тіркескен сөз тіркесін байланысу тәсілінің белгілі біреуіне жатқызу қиын.Себебі,шылау бірде көмекшілік рольде кіреді де байланыстырушының қасиеті азаяды.Бірінші сөйлемде (мектепке дейін келдім)бағыныңқы сыңарды басыңқымен байланыстырып тұрған шылау емес,барыс септігінің жалғауы.Бұл жағдайда синтетикалық тәсіл арқылы байланысып тұр.Үшінші сөйлемде (Екі мемлекет арасында дипломатиялық қатынастар орнату туралы хаттамаға қол қойылды)шылау таза байланыстырушылық рольге шыққан.Ол бағыныңқы сөзбен басыңқы сыңарды ешқандай жалғаусыз байланыстырып тұрғандықтан аналитикалық тәсілмен байланысына жатқызамыз.
2 Фразеологизмдердің байланысу тәсілдері
Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері ХХ ғасырдың 40 – жылдарынан зерттеушілер назарына ілігіп, тілдік тұрғыдан зерттеу объектісіне айналады. Қазақ сөз өнеріне осылай таңданған ұлы ғалым В.В.Радлов ХІХ ғасырдың 70-жылдарында –ақ сөз маржанын жинап бастырып шығарған В.В.Радловтың «Түркі сөздігінде» 7500-ден аса фразалық тіркестер кездеседі екен.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу жүргізген, сол жайында еңбек жазған І.Кеңесбаев болса, С.Аманжолов фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы, Н.Сауранбаев фразеологияға не жатады дегенге көңіл аударады.
Ал қазақ мақал-мәтелдеріне ден қойып,жинап бастырған В.В.Катаринский мен П.М.Мелиоранскийеді.Қазақ мақалдарын қағаз бетіне түсірушілердің алғашқылары Ш.Уәлиханов пен И.Н.Березин.
Ал,қазақ тіл білімінде фразеологияны арнайы,теориялық тұрғыдан зерттеу жайына келсек,біз мынадай 4 кезеңге бөлер едік.
1.ХХ ғасырдың ортасы -40-50жылдар –қазақ фразеологиясын теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2.60-70-жылдар –қазақ фразеологизмдерін классифкцялау,жеке аторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3.80-жылдар-фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу.Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
4.ХХ ғасырдың соңғы он жылы-1990-2000-жылдар фразеологизмдерді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология.
Фразеологизмдерді сөз тіркесінің бір сыңары ретінде зерттеу сөз тіркесі синтаксисіндегі әлі күнге басы ашылмай келе жатқан мәселелердің шешілуіне үлес қосады, сондай-ақ фразеологизмдерді сол қалпында зерттеуден сөйлем ішінде зерттеуге ұмтылған қадам болды.
Фразеологизмдердің түп тамыры еркін тіркеске тіреледі, сол еркін тіркестің ауспалы, бейнелі мағынада қолданылуынан болады. Осыдан келіп фразеологизмдерді зерттеушілер синтаксисте оның ішкі байланысына ғана тоқталады.
Фразеологизмді тіркестердің шығу тегін тереңірек қарастыру үшін, ең алдымен оның ішкі формасына көңіл бөлу керек, сонда ғана фразеологиялық мағнаның өзіндік ерекшеліктерін және даму жолдарын түсіндіруге болады. Сөздің ішкі формасы деген құрылыс тіл біліміне түрліше атаулармен аталып жүр.Мысалы: А.Мелерович «Ішкі форма дегеніміз – жағына жасауға негіз болатын ең жақын семантика – этимологиялық мағына», — дейді . Сөздер сөйлем құрамында бір-бірімен қалай болса солай тіркесе салмайды.Олардың тіркесуінде белгілі бір заңдылықтар болады.Ол, біріншіден, сөздердің грамматикалық сипаты негізіндегі сәйкестігі арқылы, екіншіден, мағына жақындықтарына, мағына үйлесімділігіне орай тіркесу заңдылығы болса, үшіншіден, грамматикалық сәйкестіктері мен мағынасы жағынан орайлас жатқан сөздердің белгілі-бір дәнекерлер, тәсілдер арқылы байланысқа ену заңдылығы еді [6;19]. Фразеологизмдер де сөз тіркесін жасауда осы заңдылықтарға сүйенеді. Тіркесетін сөздердің байланысы мағыналық әрі синтаксистік бірлікте болуға тиіс. Олар синтаксистік бірлікте болу үшін белгілі тәсілдер арқылы байланысқа түседі.Қазақ тілінің сөз тіркесі синтаксисінде ондай амалдардың қатарына жалғаулар,сөздің орын тәртібі,интонация және көмекші сөздер жатқызылады.Жалғаулар арқылы байланыс-синтетикалық тәсіл,көмекші сөздер,интонация және сөздердің орын тәртібі арқылы байланыс-аналитикалық тәсіл делініп жүр.Бұл негізінен орынды,дәлелденген пікір.
Сөз тіркесіне қатысты еңбектерде байланысу тәсіліне жататын жалғаулардың қатарына септік, көптік, жіктік жалғаулары жатқызылып жүр. Сөздерді байланыстыруда септік тәуелдік жалғауларының орны ерекше, ол ешқандай күмән туғызбаса керек.Мәселен матаса байланысқан сөз тіркестері тек осы екі жалғаудың қатысы арқылы жасалады.Өйткені мұндай тіркестердің басыңқы сыңарлары мен бағыныңқы сыңарлары тек мағыналық жағынан (да) ғана емес, тұлғалық жағынан да бірі екіншісіне тәуелді, қысқасы бірі екіншісіз өмір сүре алмайды. Бұл әсіресе фразеологизмнің матаса байланысуында айқын көрінеді. Жай сөз тіркестерінің матасуында ілік септігінің түсіп қалуы кездеседі, әрі ол матасуға жатама деген даулы мәселе бар. Ал фразеологизмнің матасуында ілік септігінің түсіп қалуы кездеспейді. Басқа (барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес) септік жалғаулары сөз тіркесінің меңгеріле байланыс формасын құрайды. Септік жалғаулары бірнеше қызмет атқарады:
- Сөз бен сөзді байланысқа түсіреді.
- Өзі жалғаған сөздеріне грамматикалық мағына үстейді де, оның белгілі синтаксистік қызмет атқаруын айқындап тұрады.
- Жалғанған сөзін басыңқы сөзге бағындырады, сондықтан да олар бағындырушы тұлғалар деп аталады.
Көптік жалғауының негізгі грамматикалық мағынасы – заттың көптігін білдіру. Қазақ тілінде көптік жалғау екі жақта жіктік жалғаумен қабаттасып келгенде ғана сөз байланыстыруға қатысады. Көптік жалғаудың сөз байланыстырушылық қызметі бірінші және екінші жақта предикаттық қатынсқа түскен сөздерде ғана байқалады. Бұл жағынан келгенде көптік жалғау тәуелдік, септік, жіктік жалғаулармен қатар тұра алмайды.
Соны мен, көптік жалғау бастауы пен баяндауышты сан жағынан қиыстырады.
Жіктік жалғауының да сөз байланыстыруда өзіндік орны бар.
Сөйлемнің дінгегі, ойдың негізі болып тұратын баяндауыш жіктік жалғау арқылы қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауышпен қиыса байланысып тұрады, екіншіден, ойды тұжырымдап, тиянақтап сөйлемді аяқтап тұрады.
Қазақ тілінің синтаксисінде ондай амалдардың қатарына жалғаулар, сөздің орын тәртібі, интонация және көмекші сөздер жатқызылады.
Септік, тәуелді, жіктік, көптік жалғаулар арқылы байланыс синтетикалық байланыс тәсіліне жатады.
Сөз тіркесіне қатысты еңбектерде сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы байланысы аналитикалық тәсілге жатады делініп жүр.
Орын тәртібі арқылы, жалғусыз байланыс қабыса байланысқан сөз тіркестеріне тән деп есептеледі.
Жалпы алғанда, қосымшасыз орын тәртібі тәсілі арқылы байланысқа енген тіркестер байланысы жағынан бекем, орны тұрақты, бір фразалық екпінмен айтылады. Осы себептен де мұндай тіркестер атауыш мәнді тіркестерге, тұрақты тіркестерге, күрделі терминдерге ұласуға бейім тұрады.
Жалғаусыз қабыса байланысқан фразеологизмдер жайлы айтқанда, орын тәртібі арқылы қатар тұрып байланысады деп айта алмаймыз. Себебі бағыныңқы сыңардағы қабыса байланысқан фразеологизмдер басыңқы мен қатар тұрып та, алшақ тұрып та байланысады. Бұл жерде орын тәртібі деп бағыныңқы сыңардың басыңқының алдында келуін айтпасақ, олардың (бағыныңқы мен басыңқы) араларына сөз салып байланысуын қалай орын тәртібі арқылы байланыс дей аламыз? Егер анықтауыш пен анықталушы немесе пысықтауыш пен пысықтауышы сөз әр уақытта өз орнында, яғни анықтауыш бағыныңқы үнемі алдында, анықталушы –басыңқы кейін келуін орны тәртібі дейтін болсақ, матаса байланысуда да анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесінде (мысалы, ағамның баласы) анықтауыш үнемі алдында, анықталушы сөз үнемі кейін келеді, сонда мұндай тіркесті ілік септігі мен тәуелдік жалғауы арқылы әрі орын тәртібі арқылы байланыс деп неге айтпаймыз?
Бұл сұрақтардың туындауына сөз тіркесі жайлы зерттеуші ғалымдарымыздың жанасуға берген мына анықтамасы негіз болады: «… сөйлем құрамындағы бір қатар сөздер ешқандай қосымшасыз, орын тәртібі тәсілі арқылы бір-бірінен алшақ тұрып та байланысады»[24;46 ].
Сонда авторлардың алшақ тұрып та орын тәртібі арқылы байланысу дегені түсініксіз. Бұдан орын тәртібі дегенді қалай түсінеміз деген сұрақ туындап, жоғарыдағы біз келтірген анықтауыш пен анықталушының орны ма деген ой туындады.
Қалай десек те, біздің пікіріміз ше, қабысу орын тәртібі арқылы байланыс формасы емес, тек жалғаусыз байланыс формасы дейміз.
Аналитикалық байланыс тәсілдерінің бірі деп интонация арқылы байланыс қарастырылып жүр.Фразеологизмдердің сөз тіркесін құрау процесінде интонация арқылы байланысты кездестірмедік. Себебі,интонация есім бастауыш пен есім баяндауыштың арасында қиыса байланысу формасында болады. (Мысалы,Абай-ақын). Есім мәнді фразеологизмнен болған бастауыш есім мәнді фразеологизм-баяндауышпен қиысуы сирек болса да кездесетін құбылыс. (Біздің үйдегі ақ саусақ –ата-анасының сүт кенжесі) деп ойлаймыз.
Шылаулар арқылы байланысты да аналитикалық тәсілдердің бірі деп жүр. Фразеологизмді басыңқы сыңармен тіркесті алатын септеулік шылаулардың бір қатары ғана. Олар аналитикалық байланыс тәсілі арқылы тіркеседі. Септеулік шылаулардың келесі бір тобы тек мағына үстейді, демеуліктерде мағына үстейді.
Фразеологизмнің басыңқы сыңарымен тіркес жасауына дәнекер болатын тағы бір топ –көмекші есімдер мен көмекші етістіктер. Көмекші есімдер әртүрлі септік жалғауымен келіп фразеологизмдерді басыңқы сыңармен байланыстырады. Кейде фразеологизмдер тәуелдік жалғаулы көмекші есіммен басыңқы сыңарда тұрып бағыныңқымен байланысады. Мысалы, қанжығада көріскеніміздің алды осы болсын.
«Көмекші есімдер күрделі сөз тіркесін құрауға қатысқаны мен байланысу тәсілі міндетін атқара алмайды»-деген кейбір ғалымдардың пікіріне біз келісе алмаймыз[ 24;52]. Мысалы, тоқал үйлердің ортасымен келе жатыр, қырын отырған бойында тыңдады, түн күзетер алдында жиналды деген мысалдарда фразеологизмді етістік басыңқымен байланыстырып тұрған әртүрлі жалғаумен келген көмекші есімдер. Бұл мысалдарды қырын отырып тыңдады, түн күзетуге жиналды деп байланыстыруға болады, бірақ тоқал үйлермен келе жатыр деп байланыстыра алмаймыз. Және де мәселе басқаша да байланыстыруға болатынында емес, дәл сол сөйлемде фразеологизм басыңқымен қалай ,не арқылы байланысып тұрғанында. Жоғарыда келтірілген фразеологизмнің басыңқымен байланысын жасап тұраған- әртүрлі септік формадағы көмекші есім.
Көмекші сөздер байланысу тәсілі міндетін атқара алмайды деушілердің бір себебі- көмекші есім септік, тәуелдік жалғауынсыз сол түбір қалпында тұрып байланысқа түсіре алмайды. Біз бұл пікірге келісеміз. Бірақ сол көмекші сөздер тәуелдік және септік жалғауын қабылдап барып, фразеологизмді байланысқа түсіріп тұр. Көмекші есім фразеологизммен сөз тіркесін жасамайды, бірақ олардың басыңқымен байланысын септік не тәуелдік жалғауын қабылдап барып жасайды.
Фразеологизмді байланыстырып тұрған көмекші есімдердің жалғауларымен келуіне байланысты синтетикалық байланысқа жатқызамыз. Сонымен, көмекші есім арқылы байланыс-синтетикалық байланысу тәсілі.
Көмекші етістіктер де бағыныңқы сыңардағы фразеологизмді басыңқымен байланыстыра алады. Жалпы, күрделі етістіктер екі түрлі қызмет атқарады. Олар бірде тұрақты тіркеске түйдектеліп келіп, сөйлем соңында тұрып ойды аяқтаса, енді бірде есімше немесе көсемше тұлғасында келіп байланыстырушы дәнекер қызметін атқарады. Мысалы, ауыздағысын жырып беретін еді; аяқ асты етіппін, жатып атар екенің мәлім, түйе үстінен ит қабады деген осы тіркестерді салыстыра қарасақ, алғашқы екі тіркесте көмекші етістік түйдекті тіркес жасап ойды аяқтап тұрса, кейінгі екеуінде тұрақты тіркесті басыңқы компонентпен байланыстырып тұр. Ендігі мәселе көмекші етістіктердің байланыстыру тәсілі қалай, және көмекші етістіктердің қайсысы байланыстырушы бола алады? Байланыс жасаушы дәнекер болып жеке тұрғанда мағынасы жоқ е, де етістігі де, қалып етістіктер де, толық мағыналы, бірақ көмекшілік қызметте де жүретін етістіктер жұсалады.Ал байланыстыру тәсіліне келсек, көмекші етістіктер фразеологизмдерді басыңқымен аналитикалық жолмен де, синтетикалық жолмен де байланыстырады.Мысалы,тайға таңба басқандай етіп көрсетті,маңдайы тасқа тиіп отырған сәт,ақ дегенді алғыс,қара дегенді қарғыс деп түсінетін.
Бұл мысалдардан байқайтынымыз көмекші етістік есімше және көсемше тұлғасында ешқандай жалғаусыз тіркес құрап тұр.Яғни бұндай байланыс аналитикалық байланыс.
Келесі мысалдарды талдайық:ескінің көзі екенін әйгілеп тұр,бір ұрты май,бір ұрты қан дегенді айтып тұр,қырыс сөйлесіп жүргенін жуа жауап берді.Бұл мысалдардан көргеніміздей есімше тұлғалы көмекші етістік әртүрлі септік жалғауымен келіп,фразеологизмді басыңқы сыңармен байланыстырып тұр.Мұндай байланыстыру тәсілін синтетикалық тәсілге жатқызамыз.
Сонымен көмекші есімдер тек синтетикалық тәсілмен байланыстырса, көмекші етістіктер аналитикалық та, синтетикалық тәсіл арқылы байланысады.Көмекші етістіктер де көмекші есімдер сияқты сөз тіркесін құрай алмайды, олар фразеологизмдермен түйдектеліп келіп, бір мүше қызметінде жұмсалады. Бірақ байланыстырушы болатынын жоққа шығара алмаймыз.
Модаль сөздер байланыстырушы бола алмайды, яғни, байланыс тәсілін жасай алмайды.
Қорыта келе айтарымыз-фразеологизмдер бағыныңқы сыңарда тұрып, басыңқымен екі түрлі тәсілмен, аналетикалық және синтетикалық тәсілмен фразеологизмдерді байланыстыратын аналитикалық тәсілдер, жалғаусыз қатар және алшақ тұратын қабысу, септеулік шылаулар арқылы байланысу, интонация арқылы байланысу, көмекші етістіктердің есімше, көсемше тұлғасында жалғаусыз байланысы. Фразеологизмді байланыстыратын синтетикалық тәсілдер: тәуелдік, көптік, жіктік жалғаулары, септіік жалғауларымен келетін көмекші есімдер мен септік жалғаулы, есімше тұлғалы көмекші етістіктер.
2.1 Аналитикалық тәсіл арқылы байланысқа түсетін
фразеологизмдер
Фразеологизмдер контекстің әуеніне қарай өзгеруі я өзгермеуі жағынан екі топқа бөлінеді:бір алуан фразеологизмдер контекстің аясында ешқандай өзгеріске ұшырамай,өзінің дербес формасын сақтап отырса,бірқыдыру фразеологизмдер (контекстің әуеніне қарай өзге сөздермен қатынасқа түсіп)форма жағынан өзгеріп,қосымша,сүйемел сөз тіркестіру арқылы барып қолданылады дейді қазақ фразеологиясының негізін қалаушы І.Кеңесбаев[ 25;616].
Фразеологизмдер өзінің күрделілігіне қарамастан сөйлем ішінде дара сөздер сияқты байланысқа түседі,түрленеді.Ол дара сөз іспетті грамматикалық ереже заңдылығымен жұмсалады.Сөйлем ішінде басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсіп,өз мәнін нақтыландырады,сөйлемнің бір мүшесі болып келеді.Ал сөйлем мүшесі белгілі бір сөз табынан болады.
Профессор І.Кеңесбаев «Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің бірсыпырасын бір сөз табына жатады деп үзілді-кесілді пікір айту қиын.Бұларды тек сөз таптарының орнына жүреді деп шартты түрде ғана айтуға болады»[26;27 ]-деген еді. Шартты түрде болса да, белгілі бір сөз табына жіктелген фразеологизмдер жайлы білу-фразеологизмдердің қандай тәсілдер арқылы байланысын білу үшін өте қажет. Өйткені аналитикалық тәсіл негізінен түрленбейтін сөз табы негізінде, синтетикалық тәсіл түрлі жалғаулар қабылдай алатын сөз табы негізінде жасалады.
Сонымен фразеологизмдер морфологиялық құрылымдық ерекшеліктеріне қарай қазақ тілінде қалай топтастырылады?
Академик Ә.Қайдаров пен Р.Жайсақовалар қазақ тілі фразеологизмдерін есімді, етістікті, одағай түрі, адвербидалы түрі, сөйлеу штампы түріндегі фразеологизмдер[27;2-3 ] деп топтаса, Ә.Болғанбаев етістік мағыналы, сындық мағыналы, заттық мағыналы, үстеу мағыналы фразеологизмдер[ ] деп саралайды. Фразеологизмнің байланыс тәсілін табуда оның шартты түрде қай сөз табы қызметінде тұрғаны керек болғандықтан бізге соңғы Ә.Болғанбаев классификациясы бойынша қарастыру көмектесері анық.
Бірінші, сөз таптары тұрғысынан қарастырсақ, түрленбейтінін сөз таптары сындық мағыналы (заттанбаған), үстеу мағыналы фразеологизмдер. Олар ешқандай жалғаусыз, аналитикалық жолмен байланысады.Мысал келтіре отырып, төмендегідей топтадық:
- Сапалық сындық мағыналы фразеологизмдер:
а) зат есім мен зат есімнің байланысуы: сері мінез жігіт, тас жүрек адам, орақ ауыз әйел;
ә) сын есім мен зат есімді фразеологизмдер: ала аяқ ұры, қызыл шеке төбелес, көк айыл қатын.
б) сан есім мен зат есімді фразеолгизмдер: бір бет адам, екі талай күн, бір жапырақ қағаз;
в) сын есім мен сын есімнен болған фразеологизмдер: ақ сары қыз, үрпек сары балапан, сары ала жаз;
Қатыстық сындық мағыналы –дай жұрнақты фразеологизмдер:
а) дай жұрнақты қатыстық сын есім мен негізгі сын есімді фразеологизмдер: тастай қараңғы түн, сүттей ақ, судай таза адам;
ә) зат есім мен дай жұрнақты қатыстық сын есімнің байланысуы: ауыз тұшырлықтай шығарма, жан түршігерліктейдауыс, ортан қолдай ұл, сайдың тасындай жігіттер;
б) зат есім мен өткен шақ есімшелі фразеологизмдердің байланысуы:қол бастаған батыр,жүрек жұтқан ерлік;
в) зат есім мен ауыспалы шақ есімшелі фразеологизмдер:адам болатын адам,аяқ артар көлік;
- Үстеу мағыналы фразеолгизмдер:
Есімшелі фразеологизмдер:
–зат есім мен есімше және дай жұрнақты (немесе керісінше) фразеологизмдер: пышақ кескендей тиылды,сақадай сай,атқан оқтай, бұйдалаған тайлақтай жетеледі,
-зат есім мен есімше , ша жұрнақты фразеологизмдер: қас қаққанша келіп қалды, ымырт жабылғанша жетті, қас қарайғанша оралады;
Көсемшелі тұрақты тіркестер:
–зат есім мен — ып жұрнақты көсемшелі фразеологизмдер: жылы ұшырап амандасты, ит құса боп күн өткізді, желімдей жабысы қалар емес;
–зат есім мен а,е,й, жұрнақты көсемшелі фразеологизмдер: жүз көрсетпей кетті, есінен тана құлады, жік қоя сөйледі;
-зат есім мен ғалы/гелі жұрнақты көсемшелі фразеологизмдер: ес біліп, етек жапқалы біледі, ат жалын тартып мінгелі көрді;
Екінші, сөйлем мүшелері тұрғысынан қарастыратын болсақ, аналитикалық байланыс тәсіліне негізінен қабыса байланысу формасы жататын болғандықтан,есімше қабыса байланысқан анықтауыштар мен етістікпен қабыса байланысқан пысықтауыштар жатады.Жалпы айтқанда, фразеологизмнің құрамы зат есімдерден, зат есім мен сын есімнен, зат есім мен есімшеден, зат есім мен көсемшеден болса да, фразеологизм тұтасымен сындық мағыналы немесе үстеу мағыналы болып, басыңқы сыңармен аналитикалық жолмен байланысады.
2.2 Синтетикалық тәсіл арқылы байланысқа түсетін
фразеологизмдер
Біз жоғарыда синтетикалық тәсіл арқылы байланысу дегеніміз септік, тәуелдік, жіктік, көптік жалғаулар арқылы байланысу деп атап өткенбіз. Бұл жалғаулар, негізінен, зат есімге тән болғандықтан заттық мағыналы фразеологизмдер синтетикалық тәсіл арқылы байланысады. Етістіктер де жіктеледі және көптеледі, сондықтан етістік мағыналы фразеологизмдер де синтетикалық тәсілмен байланысады.
- Зат мағыналау фразеологизмнің синтетикалық тәсіл арқылы байланысуы.
а) зат есім мен зат есім және септік жалғаулы фразеологизмдер: шақпақ сөзге шебер, жел сөзге құмар, күн қабағын ұнатпау, кісі есігінде жүру.
ә) сын есім мен зат есім және септік жалғаулы фразеологизмдер: көк тайғаққа айналу, қара сөзге дес бермеу, жылы құшаққа ену.
б) зат есім мен сын есімді септік жалғаулы фразеологизмдер: қас сұлуда мін болмас, игі жақсымен кездесу, жылы-жұмсағын тасу.
в) зат есім мен есімше және септік жалғаулы фразеологизмдер: бетіне келгенін ұнатпады, азапқа салғанына түсінбеді, құрақ ұшатынында сөз жоқ.
г) зат есім мен қимыл есімді септік жалғаулы фразеологизмдер: тұяқ серпуге жарамады, сырын ашуды ұнатпайды, екі қолын жылы суға малумен өткізді.
ғ) фразеологизм мен көмекші есім және септік жалғау арқылы байланысуы: түн күзетер алдында жиналды, қара түнектің ішінен үміт етті.
д) зат есім + септік жалғаулы + көмекші есім фразеологизмдер: аяқ астынан табылды, жеті қабат жер астында жатыр, қас пен көздің арасында жоқ болды.
ж) тұрақты тіркес пен — ған жұрнақты көмекші етістік және септік жалғауы арқылы байланысуы: бір ұрты май, бір ұрты қан дегенді айтады, қырыс сөйлесіп жүргенін сеземіз, жатып атар екенін білді.
Фразеологизмнің құрамы әртүрлі сөз табынан болып, соңғы сөзі сын есім, етістіктің есімше, қимыл есімі түрінде заттанып келсе, әртүрлі септік жалғауы арқылы байланысады, фразеологизмнің құрамында көмекші есім болса, олда септік жалғауында байланысады, бірақ үстеу мағынасында жұмсалынады.
Фразеологизм басыңқымен синтетикалық жолмен байланысу үшін байланысқа фразеологизмнің соңғы сөзі түседі. Яғни байланысқа түсетін соңғы сөз заттанған есім не етістік болады. Етістік мағыналы фразеологизмнің байланысуы:
а) етістік мағыналы фразеологизм септік жалғаулы көмекші етістік: түйе үстінен ит қабады дегенді түсіндім, бармағын тістейді дегенге сенбеді, сау басымызға сақина тілейік деген ниетіміз жоқ.
ә) жіктік жалғаулы етістік мағыналы фразеологизмнің байланысуы: мақтамен бауыздадың (сен), бағын байлады (ол), бел будым (мен), хат таныдық (біз).
Етістік мағыналы фразеологизмдер басыңқымен екі түрлі тәсіл арқылы байланысады. Бірінші –сөйлем ішінде, көмекші етістіктер септік жалғауы арқылы, екінші –сөйлем соңында, етістік мағыналы фразеологизм бастауыш пен жіктік жалғауы арқылы байланысады.
Қорыта айтсақ, заттық мағыналы және етістік мағыналы фразеологизмдер синтетикалық тәсілі арқылы байланысады.
Қорытынды.
Жұмысты жазу барысында мынадай қорытындыға келдік. Фразеологизмдер сөз тіркесіне бір сыңар болғанда оның байланысу тәсілін анықтау үшін алдымен фразеологизм тұтасымен қай сөз табының орнына жұмсалып тұрғанына назар аудару керек.Фразеологизмнің ішкі құрамы әртүрлі сөз табынан құралса да тұтасымен зат есім немесе сын есім,үстеу немесе етістік қызметінде жұмсалуына орай оың байланысу тәсілін айқындауға болады:
-Фразеологизмдер сындық мағыналы,үстеу мағыналы болса, аналитикалық тәсілмен байланысады;
-синтетикалық тәсілмен байланысатын фразеологизмдер негізінен заттық мағыналы және етістік мағыналылар;
-фразеологизмдер көмекші сөздермен түйдектеліп барып сөз тіркесін жасағанда белгілі бір тәсілмен ғана жасалады деуге болмайды;
-фразеологизмдер көмекші есімдермен түйдектеліп тіркескенде синтетикалық тәсілмен байланысады;
-шылаулармен түйдектелген фразеологизмдер бірде аналитикалық тәсілмен,бірде синтетикалық тәсілмен байланысады;
-синтетикалық тәсіл арқылы байланысқа фразеологизмнің тек соңғы сөзі қатысатындығы дәлелденді;
-фразеологизмнің сөз тіркесін құрауға тікелей қатыса алатындығы мысалдар арқылы келтірілді;
-фразеологизмнің байланысу тәсілдерін зерттеу барысында сөз тіркесіне қатысты тұжырымдар нақтыланды; Фразеологизмді зерттеуші біздің ғалымдарымыздың назарынан тыс қалып келе жатқан мәселе –олардың сөйлем ішіндегі қолдану ерекшеліктері. Болашақта біз секілді жас ізденушілердің назарынан тыс қалмай,зерттелетініне күмәнім жоқ.
