Дипломдық жұмыс. ХХ ғасырдағы қазақ аудармасының дамуы

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

 

 

 

ӘДЕБИ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

 

 

 

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

 

 

ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ

 

Алматы, 2011

РЕФЕРАТ

 

Жұмыстың тақырыбы: ХХ ғасырдағы қазақ аудармасының дамуы

 

Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

Жұмыстың көлемі:  45 бет

 

Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны –  33

 

Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Қазақ аудармасы, көркем аударма, аударма теориясы , аударманың зерттелуі мен дамуы.

 

Зерттеу нысаны: ХХ ғасырдағы қазақ аудармасының даму жолдары мен бағыттарын зерттеу.

 

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жалпы қазақ әдебиетіндегі аударма жанрының қалыптасу үрдісін зерттеу, ХХ ғасырдағы қазақ аударма өнеріндегі жаңалықтар.

 

Жұмыстың мазмұны: Жұмыстың кіріспесінде еңбектің мақсаты мен міндеттері, зерттеу нысаны айқындалады. Еңбектің маңыздылығы, өзектілігі, еңбекте қозғалып отырған мәселелердің көкейкестілігі сөз болады. Сонымен қатар негізгі дерек көздері айтылады.

Жұмыстың бірінші тарауында қазақ аударма саласының ХХ ғасырдың басындағы көрнекті өкілі Абай мен оның мектебі туралы сөз болады. Қазақ аудармасының қалыптасуы туралы сөз болады.

Жұмыстың екінші тарауында ХХ ғасырда қазақ аударма саласында қандай өзгерістер болғаны, жетістіктері мен кемшіліктері талданады.

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………………4

 

1 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ АУДАРМА ЖАНРЫ…………………………………7

 

1. 1 Қазақ әдебиетінде аударманың қалыптасуы…………………………………………7
2. 2 Абайдың аудармашылық мектебі және аудармашы Ә. Найманбаев…….13

 

2 ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ….18

 

2. 1 Қазақ аудармасындағы әдіс-тәсілдер және зерттелу тарихы………………..18
3. 2 Қазақстандағы көркем аударманың дамуы…………………………………………..39

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………….44

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………..46

 

КІРІСПЕ

 

Жұмыстың жалпы сипаттамасы Қазақ әдебиеті мен мәдениетінде өзіндік орны бар аударма өнері сан ғасырлардан тамыр тартып жатыр. Салт-дәстүрі де, әдебиеті мен мәдениеті де бір-біріне ұқсамайтын екі елдің арасында аударма екеуін жалғастырушы алтын көпір  іспеттес. Аударманың тағы бір ерекшелігі ол әдебиеттің бұрынырақ пайда болған жанры болғандықтан, қалған басқа салаларға қарағанда тарихи тереңде жатыр. Қазақ аудармалары шын мәнінде мыңдаған жылдық даму жолын басынан өткерді. Мәселен, әдебиетшілер аударманың тарихын сонау XII-ХIV ғасырлардан бері қарай зерттеуді бастады. Әрине, ол кездерде қазақ әдебиетінің тарихында «Алтын орда дәуірі» деген атпен белгілі болған дәуірде аудармаға ұқсас өзгеше әдеби жанр «назирагөйлік» қатты өркендеп дамыған. Оның өзі әдеби байланыстармен қатысты екендігін осы жерден байқауға болады. Демек, аударманың өзі екі елдің бір-бірімен әдеби жағынан қарым-қатынасқа түсуі, сол арқылы елдердің арасында ортақ әдеби процестің қалыптасуы.

Аударма жанры қазақ әдебиетінде, әсіресе, өткен ғасырлардың ішінде дамудың үлкен бір белесіне жетті. Бұл тұрғыда орыс әдебиетінің классикалық үлгілерінен жасалған аудармаларды зор мақтанышпен көрсетуімізге болады. Атақты жазушылар Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Мұхтар Жанғаливтар орыс халқының ұлы тұлғалары Н. В. Гоголь, Л. Н. Толстой, Н. Погодиндерден аударма жасап, көптеген озық туындыларды қазақ әдебиетінің алтын қорына әкеліп қосты. Сондықтан көптеген зерттеушілер аударма туындыларды төл әдеби мұраларымыз деп қарастырды. Аударма теориясы мен практикасын ұштастыра қарастырған әдебиеттанушы-ғалымдар Ә. Сатыбалдиев, С. Талжановтар осы саладағы жарияланып жатқан көптеген еңбектерді сарапқа салып, талдауды жүзеге асырды.

Сол сияқты көптеген ғылыми зерттеу жұмыстары жазылы, осы салада кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалды, монографиялар жазылды. Аударманы жан-жақы қарастырудың нәтижесінде аударма теориясы деген жаңа ғылым саласы қалыптасты. Аудармалардың өзі бірнеше топтарға бөлініп, оның теориялық және практикалық негіздері дамытыла бастады.

Кеңес үкіметі кезінде аударманың теориясын қалыптастырған С. Талжанов пен Ә. Сатыбалдиев еңбектері бұл жанрдың іргесінің беки түсуіне үлкен септігін тигізді. Ә. Сатыбалдиевтің шетел, орыс жазушыларының туындыларын қазақ тіліне келістіріп аударған тамаша аудармашы екендігі мәлім. Мұның өзі ғалымның екі жақты өнерді шебер меңгергендігін көрсетеді.

Ол көркем аударма саласындағы тәжірибесіне сүйене, аудармашылық өнердің қыр-сырын терең зерттеп, оны жақсартудың нақты жолдарын саралап, құнды пікірлерін ортаға салды. Яғни, көркем аударманың теориясымен де айналысып, аудармада түпнұсқаның ерекшеліктерін сақтау, шығарманың көркемдік күшін, идеялық, эстетикалық әсерін айнытпай жеткізу сияқты мәселелерін алға тартады.

Сонымен қатар майталман теоретик аударма түрлерін де саралайды:

«Еркін аударма – түпнұсқаның шеңберінен шықпай, автордың бар стилін сақтай отырып, аударманы оқуға жеңіл және тартымды етіп шығара білуді еркін жеткізу тәсіліне жатқызады, оның өзін шығармашылық еркіндік деу керек.

Жолма-жол аударма- бір тілден екінші бір тілге аударғанда, автор мен аудармашыныңі арасын байданыстыратын елші.

Сіреспе аударма – оқуға ауыр, ырғағы үйлеспейді. Ұғымы түсініксіз, сөздері қиыспайды, бір-біріне қабыспайды. Ойдың желісі бұзылады.

Дәл аударма – жазушының тіл,стиль, көркемдік ерекшеліктерін сақтай отырып, дәлме-дәл беру. Сөйлеміне сөйлем орай етіп аудару.

Балама аударма – сөз баламаларының әрбір контекстің ыңғайына қарай орынды қолданылады. Аудармашы белгілі бір сөзді қазақшалағанда, онымен ұғымдас, мәндес келетін бар сөздерді саралай отырып, солардың ішінен нақ осы қалыпқа, осы көрініске жазушының белйнелеп отырған өмір көрінісін құрастырмай сөздерді дәл тауып, қоя білуі керек.

Сөзбе-сөз аударма формализмнен туады. Түпнұсқаны сөзбе-сөз келтіремін деп, сірестіріп қою тіл бұзарлық болады» [1, 57].

Демек, Ә. Сатыбалдиев көркем аударма теориясында бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген аударма қағидаларын қалыптастыруға күш салады.

Аударма теориясының орнығуына үлкен еңбек сіңірген С. Талжанов аталмыш сала турасындағы өз пікірін былайша білдіреді: «Мен бүгін орыс тілінің қорғаушысы ретінде сөйлеймін, аударманы аудару кезінде оның тазалығына, шығарманың шынайылығына көз жеткізуіміз керек» [2, 97] дейді. И. Брагинский ойды қорғап, аудармашы әдебиеттанушы болу керек десе, А. Дейл болса, аудармашының талантын жоғары бағалайды. Біздің ойымызша, екеуінің де айтқаны дұрыс. Ендеше осы екі көзқарастың бастарын біріктіріп, былай деп түсіндірсек: «Аудармашы, біріншіден, талантымен ерекшелене білуі керек, екіншіден, сонымен қатар әдебиеттанушы да бола білуі керек» [3, 24].

Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ ғасыр ғылымның қай саласы болсын, барынша дамып, ілгерілеген ғасыр болды. Бұл құбылыстан аударма саласы да сырт қала алмады. Қазақ аударма ғылымының қалыптасуына кеңес үкіметінің орнауы, одақтас он бес республикалардың бір-бірімен әдеби-мәдени қарым-қатынасқа түскені ықпал етті. Кеңес үкіметі орнаған 20-жылдары қазақ аударматану саласы тәжірибесіз болса да, келе-келе көршілес елдерден жинақтаған әдіс-тәсілдердің арқасында үлкен деңгейге өсті. Қазақ аударма саласының өсу жолдарына назар аударып,  олардың шеберлік сырларын зерттеу диплом жұмысының өзектілігі болып табылады.

Зерттеудің мақсаты:  Бітіру жұмысы мынадай мақсаттарды басшылыққа алды:

1) ХХ ғасырдағы қазақ аударма саласының қалыптасу, даму жолдарын анықтау;

2) Аударма салысының негізгі өкілдерінің ой-пікірлеріне, тұжырымдарына назар аудара отырып, олардың аудармаға қосқан үлесін анықтау;

3) Аударма саласындағы негізгі жеткен жетістіктерге, шығармашылық шеберлікке қатысты зерттеу жүргізу.

Зерттеу жұмысының пәні: Зерттеу жұмысының пәні ХХ ғасырдағы қазақ аударма саласының дамуы.

Зерттеудің теориялық және практикалық негіздері: Зерттеу жұмысын қазақ әдебиетіндегі аударма саласына байланысты ғылыми еңбектерге пайдалануға болады. ХХ ғасырдағы қазақ аударма саласының әдебиеттің көркемдік мәнін ашуда да маңызы зор болғандықтан, теориялық еңбектерге қолдануға болады.

Практика негізінде көркем аударма пәнінде жекелеген аудармашылардың еңбектерін қарастыру барысында айтылған ойларды жүзеге асыруға болады.

Зерттеудің дерек көздері: Зерттеудің негізгі дерек көздері ретінде С. Талжановтың көркем аударма туралы, оның ішінде Мұхтар Әуезовтің аударма пьесасы «Ревизор» туралы қарастырған «Көркем аударма туралы», сонымен қатар автордың тағы да бір еңбегі «Көркем аударманың кейбір мәселелері» монографиясы, «Рымғали Нұрғалиевтің «Трагедия табиғаты» зерттеу еңбегі, Мұхтар Әуезовтің жекелеген мақалалары, К. Треневтің, А. Афиногеновтің, Н. Погодиннің кітаптары пайдаланылды. Бұлармен бірге Ә. Сатыбалдиннің «Рухани қазына» кітабын да бітіру жұмысымызда басшылыққа алдық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ АУДАРМА ЖАНРЫ

 

1. 1 Қазақ әдебиетінде аударманың қалыптасуы

 

Аударма — әдеби байланыстардың ең маңыздысы, өзара әрекеттестігінің әркелкі қарым-қатынастары мен формалары арасында ең бастапқысы. Сонымен бірге, жекелеген бір тілдегі туындылардың басқа бір тілде көрініс табу үдерісі тұрғысынан «әдеби шығармашылықтың жеке түрі» болып саналады.

         Қай кезеңде болмасын, қоғам өмірінің ілгері жылжып, дами түсуіне аударма өнерінің қосқан үлесі айрықша. Себебі, әдебиет, мәдениет, экономика, халық ағарту ісі, халық шаруашылығы, өнеркәсіп, медицина т.т. қай-қайсысы да аударма арқылы қанаттанып қалыптасып отырған.

         Аударма тарихы ежелгі Антика дәуірінен басталып, осы күнге дейін қарқындап, құлаш жайып келеді. Қазақ халқы мен Шығыс халықтарының ауыз әдебиеті мен ертегілеріндегі сюжет ұқсастықтарын алсақ, мұны біз аударма туындысы ретінде қабылдауымыз керек. (Мысалы, «Калила мен Димна», «Шахнаме», «Ләйлі-Мәжнүн» және т.б.). Қазіргі кезде әлем әдебиетінің тамаша үлгілері қазақ тіліне аударылған. Бұл жерде, У. Шекспирдің, И. Гетенің, Ги де Мопассаның, А. Дюманың және т.т., сондай-ақ орыс классиктері А. Пушкиннің, М. Лермонтовтың, Л. Толстойдың, А. Чеховтың т.с. сөз шеберлерінің дүниелерін атауға болады. Осы аударма өнері арқылы қазақ әдебиеті де дүниежүзілік әдеби арнаға қосылып, өзін бүкіл әлемге танытуда. Абай, Ж. Жабаев, М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, І. Есенберлиннің және т.б. қазақ жазушыларының шығармалары түрлі тілдерде жарық көрді. М. Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясы ағылшын, болгар, венгер, вьетнам, грек, неміс, корей, поляк, румын, словак, түрік, француз, чех және т.б. тілдерге аударылды. Аударма халықпен-халықты жақындатып, рухани қазыналарымен ортақтас етіп, әдеби байланыстарды нығайтып, күшейе түсуіне ықпал етеді.

         Көркем аударма әдеби байланыс процесі мен халықтар мәдениетінің ілгері жылжи, дами түсуіне қалтқысыз қызмет етіп келеді. Осыған дәлел: қазіргі таңдағы жарық көретін әрбір үшінші кітап аударма туындысы болып табылады. Көркем аударма туындылары бүкіл көркем әдебиеттің жартысына жуығын құрап, ұлтаралық әдеби байланыс «дәнекеріне» айналды.

         Белгілі академик Н. И. Конрад: «Өзге бір тілде жазылған әдеби шығарманы өз тіліңде жаңғырту — әруақытта да шығармашылықтың шыңы. Аударманың пайда болуы — белгілі бір дәрежеде төл әдебиеттің баюына ықпал жасайды…» [4, 29] Әдеби шығармашылықты қажет ететін, көркем аударма, шындығында, әдебиеттердің өзара әсер етуіне, бірін-бірі байытуына жол ашты. 

         Ә. Сатыбалдиев өзінің «Рухани қазына» атты кітабында аударма жайлы ойларын қорытындылай келе былай дейді: «Көркем аудармада өзінен сөз қосып, ауа жайылып кету тұрпайылыққа, қарадүрсіндікке саяды, ол түпнұсқаны сөзбе-сөз келтіремін деп ұғымсыз етіп сірестіріп қою — тіл бұзарлық болады. Мұның екеуі де сорақы. Нағыз творчествалық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның тілдік ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік-идеялық қасиеттерін толық жеткізу, әрі қазақша биязы да жатық етіп шығару. Осы екеуі шебер ұштасқанда ғана аударма көркем болады». [1, 171]

Аударма — басқа бір тілде жазылған шығарманың екінші тілге көшіріліп қайта жасалуы (интерпретация). Бұл дегеніміз, аудармашының еншісінде шамалы қажетті еркіндіктің болуы. Еркіндік шамадан тыс болмай, түпнұсқа мазмұнын дәлме-дәл беру ұтымды болмаған жағдайда ғана қажет. Ал аудармашының біржақтылығы мен «ауа сілтеушілігі, өзінен сөз қосушылығы» «аударма емес» — «желісі бойынша» еліктеуге әкеп соқтырады. Ұлттық бейімдеушілік — бір ұлт әдебиетінің екінші ұлт әдебиетіне ену формаларының бірі. Жеке бір тілде жазылған шығарманың мазмұны мен желісіне өзге бір тілде жаңғырту бейімдеушілікке жатады. Біз қарастырған аудармашының басты мақсаты — оқырманға түпнұсқаның мазмұнын жәй әрі қарапайым қазақы тілмен жеткізу секілді. Ұлттық бейімдеушілік аудармаға жатпағанымен, онымен тығыз байланысты.        

 Аудармашыға қойылатын ең бірінші талап: ол екі тілді де барынша жақсы білуі тиіс. Оның үстіне өз тіл сырын, тіл мәнін, көркемдіктің қадірін білетін, өмірге суреткерше қарап, әрбір көрініс пен құбылысты көркем образдылық тұрғысынан ұғына алатын қиялы ұшқыр, ойы терең, жаны сергек те сезімтал, ақындық-жазушылық дарынның иесі болуы керек.

«На массу читателей действует одно несомненно – прекрасное, действует один талант; талант; творческий дар, необходим переводчику; самая взыскательная добросовестность тут недостаточна »/5, 324/, — дейді орыс халқының атақты жазушысы И. С. Тургенев.

Бұл айтылғандарға қосымша, аудармашыға ауадай қажет нәрсе – нағыз энциклопедиялық жан-жақты білім, жоғары мәдениет. Ол түпнұсқаның тілінде сөйлейтін халықтың тарихынан, тұрмыс салтынан, әдет-ғұрпынан, сол дәуірдегі қоғамдық қалпынан хабардар болуы керек. Тіпті, жалғыз сол халықтың ғана емес, адамзат тарихы мен мәдениетіне байланысты көп нәрселерден зор мағлұмат алып отыруы қажет. Өйткені ол әрбір ойдың түпкі төркіні қайдан шығып жатқанын біліп отырмаса, сөздің арғы сырын жеткізе алмайды. Бұл тұрғыдан аудармашыға ғалымдық ізденімпаздық, әр алуан сөздіктер мен энциклопедияларға үйірсектік керек.

Бұлар түгелдей көркем аудармаға қатысы бар талаптар. Аудармашы қаншалықты дарынды болғанымен, екі тілдің де сырына қанықтығымен қатар, автордың ойы жеткен дәрежеге көтеріле алатындай жан-жақты білім иесі болмаса, екінші тілде түпнұсқаны оқушыларға бар ниетімен ашып бере алмақ емес.

Осылардың бәріне көп жылдық тәжірибеден, жалықпай сызу, өшіру және қайта жазу негізінде машықтана беруден барып бірте-бірте ашылатын нағыз өнерпаздыққа тән нәзік шеберлік қосылса, әр автордың әуеніне, үніне айнытпай салып, автор болып күліп, автор болып жылап, автор болып қатулана білетін артистік құбылымпаздық өзінің ішкі сезім дүниесін әрқашан ширатып ұстап, әр мақамға бұра алатын, әр саққа жүгіртіп, әр шыңға көтере алатын ырғақ болса, мұның бәрін істегендегі өзінің ең ардақты борышы – қасиетті ана тілінің өткірлігін, көріктілігін, икемді-орамдылығын, мағыналылығын, күллі сән-сәулетін арттыра әсемдей түсуге себін тигізу екенін, ана тілінде оқитындардың ой-өрісін ұлғайта түсуге қызмет ету екендігін нағыз – азаматша түсінсе, міне, аудармашылық өнердің қонғаны деп осы кезде айтуға болады. Аудармада ана тілінің заңды жүйесін бұрмалап, тілбұзарлық жасауды кешірілмейтін қылмыс деп жариялайтын уақыт жетті.

Аудармашы әрқашан өз ісінің белсенді қайраткері, аударманың жанашыр қамқоры, іскер ұйымдастырушысы, батыл жаңашылы болуы керек. Одан аударылатын еңбекті өз ыңғайы мен қабілетіне, көңілінің сүюіне, қызығуына қарап таңдап алудан бастап, ақыры кітап боп шығып көпке таратылуына дейінгі бар ауыртпалығын мойнына алу талап етіледі. Бұл жерде ол түпнұсқаның екінші авторы болып саналады. Кітаптың жаңа тілде қайта тууына байланысты қуаныш, реніштің бәрін ол өзі көтереді. Сондықтан да творчестволық толғану үстінде өзегін жарып шыққандай болып туған әрбір бейнелі сөзге оның шын авторша жаны ашиды, редакциялау кезінде ондай туындыларының қалай өзгертілуіне енжар боп елеусіз қала алмайды.

«Әдебиет теориясы көркем аударманың негізгі үш түрі болады. Олар: еркін аударма, сөзбе-сөз аударма, балама (адекватный), немесе реалистік аударма. Осы үш түрінің алғашқы екеуін, яғни еркін аудару мен сөзбе-сөз аудару әдістерін көркем аударма теориясы теріске шығарады. Дегенмен қай кезде болса да осылардың үшеуі де бой көрсетпей қалған емес» /6, 16/.

Бір айта кететін нәрсе, қазақ әдебиетінің жағдайында аударма жөніндегі біздің терминдеріміздің өзі әлі де ғылыми тұрғыдан қалыптасып болған жоқ. Қолданылып жүрген атауларды кейде әр адам әр түрлі түсініп, әр түрлі мағынада пайдаланады. Айталық, орыс тілінде аударманың түрлерін «вольный», «свободный», «дословный», «буквальный», «точный», «адекватный», «реалистический» деп бөледі. Біз де осыған қарап «еркін аударма», «сөзбе-сөз аударма», «дәл аударма», «балама аударма», «реалистік аударма» десіп жүрміз. Бірақ бұлардың әр қайсысының мағыналық шегі қандай дейтін болсақ,  бұл сұраққа нақтылы жауап алу қиын. Мысалы, «еркін аударма» дегенді бірде «вольный перевод» дегеннің мағынасында қолданып, аудармадағы ауа жайылып кететін ұнамсыз мысалдарды келтіріп отырып сөйлесек, біре қазақшасы жатық келіп, еркін құйылып отыратын ұнамсыз мысалдарды айтқанда да қолданамыз. Аударма теориясының басқа терминдері жөнінде де осындай орнықпағандық әлі бар.

Аударма жайын сөз еткенде көп айтылатын жаман мағынасындағы «еркіндік» дегенді творчестволық еркіндіктен айыра білуіміз керек.

Аударма әдебиетін төл әдебиеттің өз қоры деп ұғуға болады. Қазақ тіліне орыс әдебиеті – оның классиктерінің аударылуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталды делінеді. Осындай игілікті іске әр дәуірде жанашырлық танытып отырған сыншылар да болды. Солардың жәрдемдерімен, газет-журнал беттерінде мақалалар жариялау арқылы кеңес беруімен қазақ аударма саласы дами бастады. Мәселен, ең алғаш рет 1915 жылы ақын, жазушы Сәкен Сейфуллин «Айқап» журналының бетінде сөз етті. Содан бері қарай аударма мәселесінің зерттелуі толастаған жоқ. Бұрын аударма жөніндегі күрделі сындар, кіші-гірім рецензиялар әр жерде: газет-журнал беттерінде жазылып келген еді. Кейіннен сол еңбектер жинақталып, басыла бастады. Аударма әдебиетін төл әдебиетіне байланыстыра, күрделі сатыға көтерген қалам қайраткерлеріміз М. О. Әуезов, Қ. Жұмалиев, М. Қаратаев, Т. Ахтанов, Т. Әлімқұлов, Ә. Нұрпейісов тағы басқалары болды.

Негізінен алғанда, осындағы сындар екі бағытты жүргізіледі. Бірінші, ең көбірек кездесетіні, орыс тілінен қазақ тіліне аударылған шығармалар жөнінде болды. Әсіресе солардың кем-кетігін баса айтумен келді. Екіншісі, қазақ тілінен орысшаға аударылған шығармалар жөнінде болады. Осыларды көбінесе көтере айтуға тырысады. Осы арада Е. Ландау, М. Әлімбаев, Е. Жовтис және тағы басқалары атап кеткеніміз жөн.

Осы жерде қазақ әдебиетіндегі аударманың біраз талас-тартысты мәселе болғандығын да ескереміз. Бұл көбінесе түпнұсқадағы ойдың дұрыс, нақты, сөздердің тұтас жеткізілуіне байланысты. Осыған қатысты аударма саласының білгірі С. Талжанов орыс жазушысы И. С. Тургеневтің «Записки охотника» атты шығармасының француз тіліне аударылуын мысалға келтіреді. Оны франзуз тіліне аударған Е. Шарриер «Записки русского барина» деп тәржімалаған болатын. Сол аударма бойынша француз тілінде сындар шығып, аударма басылып шыққаннан кейін екі жыл өткеннен кейін И. Тургенев өзінің шығармасын француз тілінде оқиды.

Сонда: «Не говорю уже о бессмыслицах и ошибках, которыми он изобилует, — но, право, нельзя себе представить все изменения, вставки, прибавления, которые встречаются в нем на каждом шагу. Сам себя не узнаешь» деп қатты ашуланып жазған хаты бар. Тургенев «И я убежал» десе, Шарриер «Я убежал как сумасшедший» деп аударады. Тургеневтің «қояны» — «ақ тиін», құлаған ағашы – «шашты алып» болып кетеді. «Овсянка» — сулы ботқа – ол орталан (кіші құс), арапник қамшы, ол «арап құл мағынасында» болып кетеді. Міне, осындай аудармадағы келісімсіздіктер кейін де қазақ әдебиетінде орын алып келгені мәлім болып отыр /6, 56/.

Тургеневтің аударма туралы бұл хаты туралы мәліметтер кейін де қазақ әдебиетінде оның шығармаларының аударылуына әсер етті. Бұлай деп айтатын себебіміз, тургеневтің әлгі сөзінен аса алмаған Мұхтар Әуезов жазушының романы «Дворян ұясын» өзінен аудармай, сол қалпында береді. «Абай жолы» эпопеясын жазған автордың стиліне ол аударма ұқсамайды. Бұл туралы кейін де бірталай айтылған-ды.

Мұхтар Әуезов көркем аудармада түпнұсқаның мазмұнымен қатар, бүкіл стилін де дәл келтіру керек деген принципті ұстанды. Мұны ол 1952 жылы И. Тургеневтің «Дворян ұясы» дейтін романының өзі жасаған аудармасын жариялаумен байланысты жазған кіріспе мақаласында да атап көрсеткен. «Мен шамам келгенше, ең алдымен, романды дәл аударуға кірістім», — деген ол. – Тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін бере алатын болады, бұл жөніндегі дәл аудару дегенді мен сөйлеміне сөйлем орай аудару деп түсінемін. Сондықтан қанша ұзын болса да, романның өзіндегі сөйлемі үзіліп, бөлшектеніп, бірнеше сөйлем болып берілмейді. Соның орайына орысша мәтіннің өзінде болғаны тыныс белгілерінің көбі қазақша мәтінде де көп қолданылады. Сөйтіп, Тургеневтің сөйлемдері қазақшасында да өзінің ұзынды-қысқалы көлемімен беріледі»               /7, 4/.

Алайда М. Әуезовтің бұл ұстанымы кейін сыншылар тарапынан қарсылыққа тап болды. Сол кездегі қазақ әдебиетінде қалам тартып жүрген  сыншылар мен аудармашылар  Әуезовтің бұл аудармасын сынақ ретінде жасалған аударма деп түсінді. Қалай болғанда да, «Дворян ұясына» жасалған бұл аударма өзгешелеу қабылданғандығы анық.

«Жалпы принципін дұрыс қойғанымен, М. Әуезов бұл мәселені іс жүзінде қалай шешу керектігін талдап көрсетуге үлгірмей кетті. Сонымен қатар, оның осы тәсілді принцип ретінде әдейі қолданған жерде, яғни «Дворян ұясының» аудармасында сол сөзбе-сөз, жолма-жолдықтың ұнамсыз әсері де жоқ емес» /8, 98/.

Бұл турасында белгілі сыншы, филология ғылымдарының докторы М. Қаратаевтың «аудармашы түпнұсқаға сөзбе-сөз ұқсатамын деп, кітаптың оқушыға түсініктілігін ауырлатып алған. Тургенев прозасының нәзік психологиялық суреттерін толық жеткізе алмаған» деп айтқан пікіріне толық қосылуға болады /9, 96/. Бұл М. Әуезовтің көзі тірісінде айтылған пікір болатын.

Алайда бұл аударма («Дворян ұясы») дер кезінде зерттеуді керек етеді. Өйткені мұнда бұрын аударма өнерінде не бір тамаша үлгілер көрсетіп, еркіндік пен дәлдікті шебер ұштастыра білген классик жазушының әдейілеп жасаған бетбұрысы бар. Сондықтан да бұл еңбектен дәл аударудың жолындағы қиындықтарды көрсететін көптеген мысалдарды көрсетуге болады.

М. Әуезовтің осы романды аударуға байланысты пікірлеріне дау айтушылардың да көп болғаны анық. Аудармашы-жазушы Ә. Ипмағанбетов 1954 жылы «Әдебиет және искусство» журналының 2-санында басылған, кейін жинаққа енген «Көркем аударманың кейбір мәселелері» деген мақаласында М. Әуезовтің аудармада автордың өзіндік ерекшеліктерін жеткізу үшін сөйлемді бөлшектемей, тұтас аудару керек деген пікірін толық қуаттай отырып, «бірақ М. Әуезов жолдас сөйлемді тұтас аударумен қатар автордың стилін неғұрлым айқынырақ көрсету үшін, сол сөйлемнің ерекшеліктерін, тыныс белгілеріне дейін сол күйінде, бұлжытпай дәл беру керек дейді. Бұл соңғы пікіріне қосылуға болмайды. Түпнұсқадағы сөйлемнің көшірмесін дәл беру мүмкін емес. Өйткені әр тілдің өз алдына синтаксисі бар» дейді /10, 44/. Бірақ, Ә. Ипмағанбетов та, автордың стилін дәл беруді аудармашының алдына басты талап етіп қойғанымен, оны жүзеге асырудың жолы қайсы екенін, аудармашы түпнұсқаны қалай еткенде «бұлжытпай» жеткізе отырып, әрі ана тілінің бүкіл заңдылығын сақтай алатынын ашып көрсетпейді.

Мұнда айрықша бір ескертетін нәрсе: Ә. Ипмағанбетов айтқандай, М. Әуезов ешқашан да аудармада «түпнұсқадағы сөйлемнің көшірмесін беру керек» деген талап қойған емес. Егер ол аудармада түпнұсқаның стилін толық сақтауды талап еткен болса, бұдан оның «көшірмесі жасалсын» деген ұғым тумайды. Қайта ол көркем аударманы творчестволық еңбек деп қарап, оған жазушылық өнер деп қараған адам. Түпнұсқаның стилін, бүкіл үн-ырғағын, барлық ерекшеліктерін жеткізу – аударманың ең жоғары мақсаты. Бұған Ипмағанбетовтің өзі де келісіп отыр. Бірақ соны қалай жеткізу керек? Мәселе, міне осында. М. Әуезов «тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін бере алатын болады» деп ашып айтты. Ал дәл аударудың көшірме жасап шығу емес екендігі белгілі. Оған үлкен творчестволық еңбекпен ғана жетуге болатыны айқын.

Аудармада жоғарыда айтылған мәселелерді талдай келгенде, көптеген маңызды мәселелерге көзіміз анық жетеді. Яғни автордың ой тұтастығын бұзып алмай жеткізу шығармадағы синтаксистік құрылымдарды, сөйлемдерді үйлестіре аударумен байланысты. Бұл пікір М. Әуезовтің ғана емес, басқа да қазақ аудармашыларының сүйенген пікірі.

«Аудармада күрделі сөйлемді күрделі сөйлеммен жеткізу күні бүгінге дейін практикалық жағынан аса шеберлікті, теориялық жағынан көпттеген ішкі сырларын ашып, терең талдауды қажет ететін мәселе. Мұнда, ең алдымен, екі тілдің әрқайсысына тән ерекшеліктері мен бір-біріне ұқсамайтын ішкі заңдылықтары бой көрсетеді. «Сондықтан абайламаған адам, тек қана түпнұсқаның сөйлеміне сөйлем үйлестіремін деп отырып, оның ықпалына түсіп кеткенін байқамай қалуы, сөйтіп, ана тілінің заңды жүйесіне нұқсан келтіруі, соның салдарынан аударма еңбектің ұғымдылығын, әсерлілігін, көркемдік-эстетикалық ләззатын кемітіп алуы әбден ықтимал» /11, 78/.

Ойымызды жинақтай отырып айтатын болсақ, түпнұсқаның барлық ерекшеліктерін сақтап, екінші тілде кемеліне келтіріп, дәл беру үшін аудармашы оның (түпнұсқаның) ішкі сырын жете ұғынуы керек. Түпнұсқа тіліндегі сөздердің әдемілігін де, өз тіліндегі сөздердің көркемдігін де бірдей білуі шарт. Сонда ғана түпнұсқа иесінің ой-өрісін, дыбыс ырғағын, сөз саптау әдісін көңілдегідей етіп шығара алады.

 

1. 2 Абайдың аудармашылық мектебі және аудармашы Ә. Найманбаев

 

М.О. Әуезов «Абайдың туысы мен өмірі» атnы еңбегінде былай дейді: «Осы жыл Абайдың барлық ақындық қызметінің ішіндегі ең жемісті жылы болады. Сексен тоғызыншы жылы жиырма бес шамалы өлең жазады. Бұл сөздердің ішінде бұрынғыша елінің өзі көрген кемшілік, мінездерін қатал сыншы, үлкен ұстаз тілімен сынап, тексеру бар. Сонымен қатар, махаббат жайындағы сөздер, табиғат суреттері, бас қайғысы да бар, одан соң, Пушкиннің «Евгений Онегинінен» аударма жасайды.

Осы жылдан бастап Абайдың білімі мен өсиетіне құмар болған ел ішінің сөзі ашық жастарына Абай ауылы үлкен білгіштіктің медресесі сияқты болады. Абай ұстаз да, сөз үғатын талапты жастарының бәрі — шәкірт».

Қазақ халқының ақиық ақыны, заңғар әншісі Әсет Найманбайұлы бай әлеміне М.Әуезов айтып отырған 1889 жылы келген болатын. 22 жасар жас Әсет Абай әлемінен көп дүние алды. Дүниетанымы, білімін Абай әсерімсн қалыптастырды. Алғашында өлеңді байырғы қалыптасқан дәстүрмен суырып салып айтатын Әсет Абай әсерімсн шығармаларын қаламмен түсіретін болған.

1889 жылы Абай аударған Пушкиннің «Евгений Онегині» қазақ арасына кең тарап, ерекше жаңалық әкелді. Ел арасына бұл туындыны алғаш насихаттаушылар — Шәкерім, Әсет, Әріп, Уәйіс, Мұқа сынды байдың өнерпаз шәкірттері еді.

М.Әуезов «Абай жолы» романында Пушкин шығармасының халық арасына таралуы турасында былай жазған: «Татьяна хаты» Пушкин ( өзгеше жаңа бір қауым ортасында түңғыш рет той алдына шықты. /тақты әншінің үлгімен орыс ақыны сазын шертті. Мұнда да барлық -мәжілісті алдында шыншыл сөз үйыта мүлгітті. Мұқа соңғы сөздерін жырлап, қайырып болғанда, әннің басынан-ақ құлай тыңдап отырган бір қарт сөз қатты:

«Қарағым, көп жаса! Бойды балқытып-ақ өнер айттың. Ал, енді, осыны айтқан кім? Соны бір шешіп берсеңші» деп еді, әнші жігіт:

— Орыстың баяғы өткен Пошкин деген кісі болған екен, соның өзі. Қазақшаға аударған Абай, — деді». [12, 496]

«Евгений Онегиннің» Абай аударған нұсқасын тыңдап айрықша әсерленген Әсет бұл шығарманы өзінше жырлап көреді. Жалпы, «Евгений Онегинді» Абай дәстүрімен Әріп, Уәйіс сынды ақындар да өздерінше жырлаған. Бірақ ол нұсқалар бізге толықтай жетпеді.

Абайтанушы ғалым Қ.Мұқаметханов Әсет аударған «Евгений Онегин» поэмасы жайлы былай деп жазды: «Әсет Абайдың алдында болып, мол тағылымын алып, ұлы ұстазының әдебиеттегі дәстүрін өзінің ақындық, әншілік өнерінде үлгі-өнеге еткен. Ғылымның әр саласынан өнеге етіп айтып отыратын Абайдың әңгімелерін, өсиет, ақылын, насихат сөздерімен, Абай маңындағы ақындардың өлең-поэмаларымен терең танысьш, үлгі алады. Орыстың ұлы ақын-жазушыларының, соның ішінде Пушкин шығармаларымен де Әсет осы Абай ауылында алғашқы рет танысады. Әсеттің Абайдан алған әсері, көрген өнеге-үлгісі оның ақындык өнерінің жаңа бағытта өркендеуіне үлкен себеп болады. Әсеттің «Евгений Онегин» романының оқиғасын алып, еркін аударма жасап, Пушкин шығармасының қазақ поэзиясында өзінше бір нұсқасын тудыруы —  сөз жоқ, тура Абай әсері, Абай өнегесі». [13, 126]

«Евгений Онегиннің» Әсет аударған нұсқасы «Онегин мен Татьяна әңгімелері» деген атпен 1937 жылы А.С.Пушкиннің қазақ тілінде шыққан таңдамалы шығармалар жинағында басылды.

1988 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген Әсеттің шығармалар жинағына жазған алғы сөзінде жазушы Бексұлтан Нұржеке халық ақыны Қуат Терібаевтың естелігінен үзінді келтіреді: «1910-11 жыддары Семейлік Бәсентиін руынан шыққан Сақып дейтін бай-саудагер тұратын еді. Мен сол байға көшер болып тұрдым. Май айының аяқ кезінде, сол жылда Әсет келіп, Сақыптың үйінде оншақты күн қонақ болып жатты. Сақып мақтаншақ кісі еді. Үйінде неше күндей ойын-сауық болды. Қаланың байлары Әсет ақынды кезекпен қонаққа шақырып тұрды. Әсет пен Сақыпты алып барып түрдым. Пушкин деген орыстың асқан ақынының шығармасы «Онегин мен Таьтяна» деп өлеңін айтқанда, естіген елдің бәрі таң қалды. Мен үйренсем деп құмарланып, жаттап алып, халыққа көп тараттым». [14, 270]

Жоғарыдағы естелікті оқып отырып, «Онегин мен Татьяна әңгімесінің» халық арасына қалай кең тарағанына көз жеткізесіз.

Бұл айтып жатқан аз сөз Әсет аударған «Евгений Онегиннің» қысқаша ғана тарихы. Ал, ендігі әңгіме — Әсет Пушкинді қалай аударды, түпнұсқаға қалай барды деген бағытта өрбиді. Әрине, «Евгений Онегинмен» Әсет, сөз жоқ, Абай арқылы танысты. Жасынан көп саяхаттап, көп көрген, көпті түйген Әсеттің орыс тілінен хабары қандай деңгейде болды, бізге бұл жағы беймәлім. Әсет ислам руханиятын терең меңгерген жан. Жалпы, ғылым атаулының бастауын діни құндылықтардан алатынын ескерсек, бұл ұшан-теңіз ілімнен хабардар жанға тіл игеру немесе әлде бір дүниенің сырын меңгеру қиын нәрсе емес.

Әдебиетші-журналист Сауытбек Әбдірахманов «Қазақ әдебиеті» газетінде «Е, Тәтіш…» атты, Әсеттің «Евгений Онегин» шыгармасының аудармасы жайлы терең толғамды мақала жариялады. Аталмыш мақаласында автор Әсеттің «Евгений Онегинді» аудару процестеріне байланысты мынандай ойлар білдіреді. «Айрықша атап өтер жайт — Әсеттің Пушкин романының мазмұнын ғана емес, мәтінін де жап-жақсы білгендігі. Оның себебін дәл қазір түсіндіру қиын. Бексұлтан Нұржекеевтің айтуында «Лепсі уезі начальнигінің сол кездегі тілмашы Әбіш деген кісінің нақты көмегі болған көрінеді. Әйтеуір, кім болса да, орысша сауаты бар кісінің егжей-тегжейлі, бажайлап түрып баяндап бергені байқалады. «Ей рано нравились романы, /Они ей заменяли все» деген сияқты нәзік детальдарға дейін андап қалғаны «оқыған терең сырлы романдардан /қайғы түседі екен жүрек тасып» дегеннен де көрініп түр». [15]

Әсет Пушкиннің «Евгений Онегинін» толық аудармаған. Яғни, ол да үстазы Абай өнегесімен Онегин мен Татьяна арасындағы ғашыктық хаттарын таңдап алады. Осы ретте, Абайтанушы-ғалым Ж.Ысмағүловтың пікірімен ойымызды нақтылайық: «Біздің Абайтану ғылымымызда Абай Пушкин романынан жекелеген үзівділер аударады деген үғым қалыптасқан. Егер төл әдебиетіміздің арғы-бергі үрдістерінс үңіле қарасақ, Абай орыс ақынының ең күрделі туындысын үзіндіден емес, ықшамдай отырып, керекті деген жерлерін түгел аударды десек те, шындықтан алыс кетпейтін сияқтымыз».       [16, 228]

Әсет аудармасына — табиғилық, ұлтгык сипат тән. Ол Татьяна есімін «Тәтіш» деп әдемі өзгертіп, қазақыландырады.

«Е, Тәтіш! Мен қырық алты,сен он сегіз,

Арамыз екеуміздің ұшан-теңіз.

Жадырап, өзің тендес жас жарға ти,

Өлмейтін тіршіліктің қамын жеңіз»

Әсет аудармасын оқып отырғанда, окиға тым алыс, Ресейде өтіп жатқандай емес, дәл өзіңіздің ауылыңыздың маңында болғандай сезінесіз. Яғни, оқиғаның бояуы қанық, мазмұны жанға жақын. Жалпы, әртүрлі варианттарда жырланған «Онегин мен Татьяна әңгімесін» қазак қауымы үлкен ықыласпен қабылдаған ғой. Мүның бірінші себебі, халқымыздың өлең-жырға, жаңалыққа құмарлығынан болса, екінші себебі, Абай, Әсет тәрізді алыптарымыздың сол жаңалықты әсерлі, әдемі жеткізе білген һас шеберліктерінде деп ойлаймыз.

Пушкинді қара өлеңмен төгілдіре жырлаған Әсет түпнүсқаның жалпы оқиғасынан мол мағлұмат береді. Ол «Евгений Онегиннің» қай жылы жазылғанын жәнс қанша тараудан түратынын да білген.

«Сөйлей бер, қызыл тілім, қапияда,
             Тұрғанда тән саламат, жан ұяда

Аудардым Пушкин ердің романын,   
            Жазылған 1823 жылы Русияда.

Роман — сегіз бөлек ұзақ өлең,     

Алдымен Онегиндей ерге келем.     

Қазақтың Абайындай болмасам да,      

Бұл жерге өз тілімдей айтып берем».    

«Евгений Онегин» 1830 жылы жарықка шығады. Бұл арада Әсет шығарманың жазыла бастаған жылын айтып отырған болу керек.

Кез-келген ақын өзі жатық білмейтін тақырыпқа беталды бармаған. Белгілі бір тақырыпты жырламас бұрын, әуелі азды-көпті зерттеу жасаған. Әсет те Пушкин шығармашылығымен танысып алғаннан кейін барып, «Евгсний Онегиннің» халықтық бір нұсқасын жасайды. Әсеттің бала күнінен жыр-толғау жанрын меңгерген жан екеніне «Әнші Әсет» атты мақаласында жазушы С.Бегалин кеңірек тоқталған: «Әсет медреседе оқып жүргеінінің өзінде қайда ойын-той болса, сонда іздеп барып өлең айтып, ән салатын еді. Ол тіпті, бала жасынан әйгілі ақын болатын». [17, 14]

Әсет Пушкин шығармасының мазмұнын ұғып алып, өзіне жырлаған десек те, кей тұстары түпнұсқадағы жолдарды дәлме-дәл аударып отырады.

«Другой!.. Нет никому на свете,

Не отдала бы сердце я!

То в вьшшем суждено совете…

То воля неба: я твоя…»

«Жауап жаз, қабыл алсаң осы хатқа,

Көңілім берілмейді сізден жатқа. 

Сүйсем де, күйінсем де мен білейін,

Сырынды менен сезген ешкімге айтпа»

Пушкин мен Әсет шумақтарындағы мағыналас ұқсастықтар байқалып тұр емес пе?

Сезім мен аңсарға толы асықтық сөздерді Әсет кейіпкерлері жүректен суырып айтады. Әсіресе Тәтіштің тәтті сезімге талпынған көңілін, алып-ұшқан күйін Әсет егілдіріп, төгілдіріп шебер өрнектеген.

«Оқ тиген қос өкпеден тірілместей,

Жарадан жазыла ма мендей мертік

Тамырың тоқтап қалған қанданыпты,

Суынып, өлген денең жанданыпты.

Жалғаннан жалғыз өту жарамас деп,

Қатайып тіршілігің шамданыпты.

Мен кештім айыбы жоқ, асыл қалқа,

Жарқырап нұрсыз көзге шам жаныпты».

Алғашында алдымен сыр білдірген Татьянаны көзге ілмеген өркөкірек Онегин кейін, бір кеште Татьянаға ғашық болады. Бүл сәтті Пушкин былай береді:

«Но мой Онегин вечер целый,

Татьяной занят был одной, . —

Не этой девочкой несмелой ,,,..

Влюбленной, бедной и простой,  

Но равнодушною княгиней, .       

Но не преступною богиней…

… Сомненья нет: увы! Евгений

в Татьяну как дитя влюблен;

В тоске любовных помышлений

И день и ночь проводиг он».

Осы мағыналас жолдарды, яғни, Онегиннің оянған махаббатын Әсет әсерлі жеткізеді.

«Жатық сөз, жайдары, ашық, қандай дана,

Мақтаулы, кірсіз туған Татьяна.

Сөзіне тындаған жан таңқалды,

Айтады өлшеуменен тым аз ғана.

Тыңдаушы — мыслящий табылғанда,

Шығады бір сөзінен он мағына.

Жақтырды қызды сынап Онегин ер.

Айналып ұрғашыға сонда ғана.

Ойлайтын әйел ондай болмайды деп,

Ғашық боп көңіліне түсті сана».

Әсеттің «Евгений Онегин» романын нәзира үлгісімен жырлаған талабы — қазақ халқының жаңалыққа, жақсылыққа ұмтылысының нәтижесін көрсетеді. Ол сол талабымен үлттық әдебиетіміздің қорына елеулі үлес қосты.

Академик С.Қирабаевтің сөзімен ойымызды түйіндейік: «Абаймен жалғаса туған шәкірт ақындар (Абай маңындағы) шығармашылығы мен Абай өнегесін,ол ұстанған шыншылдық мектепті үлгі тұтқан кейінгі ақындар еңбектерін қазақтың ағартушылық-демократтық әдебиеті принциптері түрғысынан зерттеу-ғылым үшін аса маңызды проблемалардың бірі»                   [18, 296].

 

 

 

2. ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ

 

2. 1 Қазақ аудармасындағы әдіс-тәсілдер және зерттелу тарихы

 

Орысшадан қазақшаға бұрынды-соңды аудармаларды шолып өткенде, қазақ елінің әр қилы мәдени сатысына сай, аудармада орын алған үш түрлі әдістің бар екенін байқаймыз.

Біршшісі — еркін аударма, бұл тәсіл түп нұсқаның тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден, түпнұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының өзіне тиімділігін көрмеуден туады. Қысқасын айтқанда, еркін аударма әрбір елдің балаң кезінде, мәдени шеңбердің тараң кезінде пайда болады.

Мысалы, 1843 жылы орыс тіліне Фридрих Шиллердің «Вильгельм Телль» атты пьесасын Г. Ф. Мюллер (1818—1881) аударды. Сол пьесасының рухын, өзіне ерекшелігін бере алмадың,- деп, И. С. Тургенев Мюллерге мынадай пікір айтты: «Жалпы алғанда Мюллер мырза жеңіл тілмен жатық жазады. Бірақ түпнұсқамен салғастырғанда, қатесінің ұшы-қиыры жоқ… Орта қолды оқырмандар Мюллерді мүдірмей оқып шығады, өйткені бұдан бұрынғы Молчанов, Куражковский, Славин тағы басқаларға қарағанда мұны мақтамауымызға да болмайды, өйткені бұл (Мюллер) грамматиканы, өлең ережесін біледі, бейшара орыс тілін сорлатпайды»,- дейді.

«Жуковскийдің өлеңі өте жеңіл, тап-таза, мөп-мөлдір, мүлде қарапайым, бүлдіршіндей әдемі келеді. Бірақ, ол неміс пен ағылшын тілдеріндегі оригиналға тән ерекшелікті жылы жауып қояды да, өзінше соғады, өзіне ыңғайлысын ғана алады. Сондықтан оның аудармасы көңілдегідей болып шықпайды…» [19, 5]- деген В. Г. Белинскийдің де пікірі бар.

Аудармадағы екінші әдіс —  сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл, көбінесе, түпнұсқаның тілін мол түсінгендерде болады, соның әуеніне еріп, құлдық ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұзақ елдің уәкілдері жаза басудаи қаймығады да, әрбір жеке сөздерін де, тіпті нүктелерін де дәл түсіруді күйттейді. Осының салдарынан барып, аударма сіресіп шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырман жұртшылық та түсінбейтін болады. Мысал келтірелік, 1936 жылы А. С. Пушкиннің жүз жылдық мерекесіне арнап 3 томдық таңдамалы шығармалары қазақ тілінде жарық көрді. Аудармашылар да, редакциясын басқарғандар да өңшең сауатты адамдар еді. Сонда да болса ол аудармалар ешкімді де қанағаттандырмады. Өйткені, біріншіден, бізде аударма тәжірибесі әлі нығайған жоқ еді. Екіншіден, Пушкинді сөзбе-сөз береміз деп «сірестіріп» алдық. Үшіншіден, асығыстық, «науқаншылдың» әсерін тигізді. Төртіншіден, әдеби тіліміздің, әдеби ұғым, талғамның кемтарлығы да себеп болса керек.

С. Я. Маршак В. Шекспирді аударды. Сол аудармаға В. Брестов жазған «Судьба девяностого сонета» атты мақаласында: «… в текст перевода может войти то, что не будучи названным присутствует в оригинале. А то, что прямо названия в тексте подлинника может уйти в подтекст перевода»,—дейді. Ендеше түпнұсқаның мәтін астарында жасырын тұрған кейбір сөз аудармада тура аталуы да мүмкін екен. Дәл беруге қызу кіріскен кезде асыға қимылдап, аудармашылар мұндай жәйтті ол мезгілде еске алмағандай.

Аударманың үшінші тәсілі —  балама (адекватный) аударма. Бұл —  ең қиын түрі. Мүны екі тілді бірдей білумен қатар, сол шетел түпнұсқасының ішкі сырын сарқа түсінетіндер орындайды. Оның үстіне автордың дыбыс ырғағын, тілі әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтқысыз, жете ұғынатындар жасайды. Осыған қосымша екі елдің (аударушы ел мен аударылатын елдің) мәдени сатысы бірдей болған мезгілде ығы-жығы білінбей, тігісі жаттығып кетеді. Төл әдебиеті мен аударма әдебиетінің арасында айырма болмай қалады. Бұған бүгінгі орыс әдебиеті айғақ. Өйткені батыс тілдерден аударылған Бальзак пен Л. Н. Толстой бірдей оқылады. Ендеше бұл ерте араласқан екі елдің мәдениет басқышы қаба-қатарлығын дәлелдейді. Баяғыда, осыдан 123 жыл бұрын (1847 жылы) В. Г. Белинский: «По мере на-ших успехов в сближнет с Европою запасы чуждых нам понятий будут все более и более истощаться и новым для нас будет только то, что ново и для самой Европы. Тогда… мы будем уже не догонять Европу, а идти с нею рядом, не говоря уже о том, что и язык русский с течением времени будет все более и более вырабатываться, становиться гибче и определеннее»,- деген екен.

Бүгінгі ғылым дүниесінде талас туып жүр. Ол аударма тіл ғылымына жата ма немесе әдебиет зерттеу ғылымына жата ма дегенге саяды. Біздің айтарымыз, аударма екеуіне де жатады, екеуіне де молынан жетеді. Тек қана көркем шығармалардың аудармасына келгенде, мұның әдебиет ауқымына кіретінін ұмытпау керек.

Бөгде елдерден қазақ халқының ауызша аударып алуы, ауысуы әріден келе жатқандай. Иран-араб, монғол, шағатай тілдерінен ауысқан, ауызша айтылатын ертегілер, неше алуан ұсақ мысал-нақылдардың бар екені ілгеріде толық айтылды. Орыс халқының кейбір көрнекті ғалымдары И. Ю. Крачковский, Э. Бертельс тәрізді шығыстану ғылымын зерттеушілер иран, араб ертегілерінің түп негізі Үндіден (Индиядан) келген деседі. Осы пікірін тиянақтау үшін, олар Кашмир (Индияда) өлкесінде   «Панчатантра»   III ғасырда жазылды, иран тіліне VI ғасырда, араб тіліне VIII ғасырда аударылды, ал «Мың бір түн» араб елінің XI ғасырдағы ертегісі. Осы ертегіде «Панчатантрада» айтылатын нақылдардың бірталайы ұшырасады,- деп түйіндейді.

«Қазақ тіліне орыс елінің көркем әдебиетінен аудару тәжірибесі XIX ғасырдың екінші жарымынан басталды. Дәлін айтсақ, 1879 жылы Ыбырай Алтынсариннің «Киргизская хрестоматиясында» көрінді. Бұл орыс тілінен аудару дәстүрі еді. 1882 жылы орыс классиктерін Абай аударуға кірісті. 1892 жылы Алтынсарин аударған И. А. Крыловтың «Қарға мен түлкі» атты мысалы шықты. 1900 жылы «Інжіл» де («Евангелие» де) аударылыпты. 1903 жылы «Капитан қызын» Молда Нияз Бекимов аударды. 1888 жылдан 1902 жылға дейін «Дала уәлаяты» атты газетінде (орыс, қазаң тілінде) басылып тұрды. 1895 жылы 24 декабрьде (№ 49) И. А. Крыловтың «Аю мен жапан дүзді мекен қылған жалғыз адамның мәжілісі» деген мысалы шықты. Сол 1895 жылы (№ 22) Г. Ив. Успенскийдің (1843—1902) «Кім бақытты?» деген әңгімесі шықты. 1898 жылы (№№ 27, 28, 29, 30) Мамин-Сибиряктың «Ақбоз аты» жарық көрді. 1900 жылы Л. Н. Толстойдың «Сурят Кофейнясы» басылды. 1910 жылы «Үлгілі тәржіме» («Образцовый перевод») бөлек кітап болып жарияланды, аударған Спандияр Көбеев еді. 1914 жылы Бекет Өтетілеуовтың аударған мысалдары шықты» [20] .

1905 жылы «Айқап» («Әй, қап!» — «Увы») журналына А. П. Чеховтың «Қара қарғасы» («Грач»), «Қазақ» газетіне «Хамелеон» басылды. Крылов, Короленко, Успенский, Л. Н. Толстойлар да сол кезде көрінді.

Аударма әдебиетінің қауырт өскені  ХХ ғасырдың басында белең алды. Төңкерістің алғашқы жылдарында (1923 жылы) А. С. Пушкиннің «Дубровский» деген повесі өлеңмен аударылды. 1924—1926 жылдарда Л. Н. Толстойдың «Хаджи Мураты», Горькийдің «Сұңқар жыры», Мамин-Сибиряктың «Ақбоз аты» басылды.

1923 жылы Гогольдің «Үйленуі» («Женитьба») атты пьесасы (аударған — Мәжит Дәулетбаев), Г. В. Плехановтың «Көркемөнер мен әлеумет өмірі» атты еңбегі (аударған —  Әшім Омаров) шықты («Жаңа әдебиет» журналында үнемі басылып тұрды), 1931 жылы Шекспирдің «Гамлеті» (аударған — Мәжит Дәулетбаев) басылды. 1932 жылы Гогольдің «Өлі жандары» (аударған —  Қадыр Тайшықов) жарық көрді. 1935 жылы «Менің университеттерім» (аударған —  Мұхамеджан Қаратаев) шықты. Ф. М. Достоевскийдің «Бишаралары» басылды. 1936 жылы «Әдебиет майданы» (қазіргі — «Жүлдыз») журналында И. С. Тургеневтің «Әкелерімен балалары» (аударған —«Ноян». Бұл жазушы Әуелбек Қоңыратбаев еді) басылды. Сол 1936 жылы «Өлі жандар» түзетіліп, қайта басылды. А. С. Пушкиннің 3 томның таңдамалы шығармалар жинағы жарияланды.

Қазақ әдебиетінің даму жолдары көбінесе орыс әдебиетінде болып өткен жәйттерге үйлесе беретіндей. Мысалы, Шекспир, Сервантес, Гете, Шиллер, Байрондар орыс әдебиетіне баяғыда-ақ келіп кірген-ді. Шекспирді сол кезде Сатин, Вельтман, Кетчер, Кронебсрг, Катков, Бородиндер аударған екен. Шиллерді Мюллер, Гете-ні Струговщиков, Вронченко 75 т. б. аударған.

Сол қарсаңда В. Г. Белинский: «Осыдан жүз-ақ жыл бұрын біз хат танымаушы едік, ал қазір Ломоносов, Державин, Фонвизин, Карамзин, Крылов, Батюшков, Жуковский, Пушкин, Грибоедов тәрізді орыс халқының рухани мұңын, келелі арманын жоқтайтын азаматтарымыз туды. Осылардың атын атап, аузымызды толтырып мақтана алатын болдық… тағы айтайыншы: халық өміріне, оның рухани мүддесіне сай бізде әлі әдебиет жоқ, бірақ осынша қысқа мерзімнің ішшде әдебиетіміз басталып отыр — міне, табысымыз осы, бұл үлкен жетіскендік, келешектегі ұлы үмітіміздің кепілі бола алады, бірақ осының өзі де қазір бізді дәсерсітіп, мастандырмауы керек»,— депті.

Осы жағдай біздің әдебиетке де жат емес. Мыса-лы, «бұдан қырық жыл бүрын, дүние жүзілік әдебиет туындыларын былай қойғанда, орыс әдебиетінің бірде-бір тұтас шығармасы қазақ тіліне аударылған жоқ-ты, ал қазірде жүздеген кітап аударылды. —  деді белді сыншымыз М. Қаратаев.

Осы екі сыншымыздың екеуіне де қосыла отырып, айтарымыз: тарих үшін «жүз жылдың» аз екені рас, «қырық жыл» одан да аз ғой! Алайда осы қырық, елу жылдың ішінде біздің әдебиетіміз қарыштап өсті. Оның үстіне ертеде дұрыс тани алмай келген Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтар қатарға кіріп, бүгінгі үрім-бұтақтың сүйіп оқитын авторлары болды. ХХ ғасырдың ішінде  Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Ғаббас Тоғжанов, Жақан Сыздыңов, Ғабиден Мүстафин, Сапарғали Бегалин, Әбділда Тәжібаев, Өтебай Тұрманжанов, Асқар Тоқмағамбетов, Қалмақан Әбдіқадыров, Ғалым Малдыбаев, Шахмет Құсайынов, Жұмабай Орманбаев, Мәжит Дәулетбаев, Тайыр Жароков, Ғали Орманов, Қажым Жұмалиев, Әбу Сәрсенбаев, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Қасым Аманжолов, Дихан Әбілев, Мүхамеджан Қаратаев, Зейін Шашкин, Хамза Есенжанов, Есмағамбет Ысмайылов, Хамит Ерғалиев, Қалижан Бекхожин, Тахауи Ахтанов, Жүбан Молдағалиев, Сафуан Шаймерденов, Қуандық Шаңғытбаев, Сырбай Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Ілияс Есенберлин т. б. келіп жедел шықты да, өрге басты. Бұлар төл әдебиетіміздің де, аударма әдебиетіміздің де бетке ұстары болды.

Осыған қосылатын аударма әдебиетінің де көрнекті азаматтары бар. Қадыр Тайшықов, Бейсембай Кенжебаев, Қасен Өзденбаев, Ғазиз Оспанов, Қасым Тоғызақов, Ахмет Елшібеков, Ғалым Ахметов, Белгібай Шалабаев, Ысқақ Дүйсембаев, Мұхтар Жанғалин, Әнуар Ипмағамбетов, Ісләм Жарылғапов, Мүсілім Базарбаев, Әбен Сатыбалдиев т. б. Аударушылардың ішінен біз аты-шулы классиктерін қазақша сөйлеткендерді сұрыптап алдық. Осылардың еңбегі жанды. Дүние жүзілік әдебиеттің классиктері «Мың бір түн», «Шах-наме», Омар Хайям, Сағди, Шекспир, Сервантес, Бальзак, Гюго, Гейне, Тагор, Дефо, Мериме, Свифт т. б. қазақша тілге келді. Орыс классиктерінен И. А. Крылов, А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, А. С. Грибоедов, Н. В. Гоголь, В. Г. Белинский, И. С. Тургенев, И. А. Гончаров, Ф. М. Достоев-ский, А. Н. Островский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Доб-ролюбов, М. Е. Салтыков-Щедрин, Л. Н. Толстой, А. П. Чехов, В. Г. Короленко, Г. И. Успенский, Мамин-Сибиряк қазақша жатық сөйледі. Орыс халқының жазушыларынан А. М. Горький, В. В. Маяковский, А. Фадеев, А. Толстой, М. Шолохов, Н. Островский, А. Твардовский, В. Ажаев, Д. Фурманов, Тренев, Седых, Шторм, Мате-Залка, Соколов, Макаренко, Гайдар, Пав-ленко, Н. Прибой, К. Федин т. б. аударылды. Ілгерілі, кейінді аудармаларда болған ұлан-асыр табыстарымыз бен кем-кетігімізді біз бұдан бұрын да айтңан едік. Оны оқып, танысңысы келетін адамдар 1962 жылы шыңқан «Көркем аударма туралы» (С. Талжанов) атты еңбекті оқып шығар деп сенеміз. Сонымен қатар Ә. Сатьгбалдиевтің «Рухани қазына» деген кіта-бында да көп нәрсе қамтылған болатын.

Аударма жөнінде сайып келгенде, тағы бір тілегіміз бар. Бір елдің түп нұсқаларын өз тіліне аударғанда, аударушы өз әдебиетінің, өз тілінің қамын ойлауы —  заңды құбылыс. Оларда ұшырайтын ерекшеліктерді бұлжытпай беру арқылы аударма тілі, әдебиеті байымақ.

«Демек, шет ел тілінен аударғанда оның өз ерекшелігін сақтау арқылы қазақ үғымын кеңейтетініміз сүттен ақ, айдан анық болады. Сондықтан, «Мен өзімнен гөрі Гомердің пайдасын көбірек ойладым да, әлім келгенше оның өз ойын дәл беруге тырыстым»,— деп Н. И. Гнедич (1784—1833) «Илиаданы» аударғанда 1829 жылы соның бет ашарында айтқан екен. Осы әдісті Гнедичтен бұрын, 1786 жылы Шекспирдің «Юлий Цезарь» атты пьесасын аударғанда Н. М. Карамзин (1766—1826) қолданған болатын, сонда: «Мен автордың ойын ешбір жерде өзгертпедім, өйткені бұлай істеуге аударушының еркі жоқ деп білдім», —  дейді [21, 55].

Осы пікірлердің бірімен бірі ұштасып, бірінен бірі туып жатқанын айтпасақ та түсінікті екені даусыз. Оның үстіне орыс әдебиетінде тұңғыш рет Н. М. Карамзиннің айтуы — тегін емес, өйткені ол: «Карамзин создал на Руси образованный литературный язык, и создал потому, что Карамзин был первый на Руси образованный литератор…» —  дейді В. Г. Белинский.

Қазақстанда көркем аударма тәжірибесі неғұрлым кең өріс алып ұлғайған сайын ол жайындағы әдеби сын мен ғылыми теориялық ой-пікір де әлінше өсіп келеді. Аударманын, тілі қалай болу керек деген сұрақ өткен ғасырдың аяқ кезіндегі қазақ жерінде тұңғыш рет шыққан мерзімді баспасөз органдарының —  «Түркстан уалаятынын, газеті» мен «Дала уалаяты газетінің» беттерінде де қойылып отырғандығы, содан кейін үстіміздегі ғасырдың оныншы жылдарында шыққан «Айқап» журналының беттерінде де талқыланғандығы, оған Сәкен Сейфуллин сияқты көрнекті әдебиет қайраткерлерінің атсалысқандығы жоғарыда сөз болды. Содан бері бұл мәселе күн тәртібінен түскен емес және оған әрдайым, әр мезтілде әдебиет қайраткерлері тарапынан лайықты жауаптар да беріліп келген.

Жиырмасыншы жылдардың газет-журналдарынан біз, әсіресе, жаңадан қабылданған термин сөздердің жиі жарияланып тұрғанын көреміз. Соған байланысты жеке сөздердің аударылуы жайында да, қабылданған тер-миндердің дұрыс-бұрыстығы жайында да кейде пікірлер қозғалып отырған. Сол кездерде шығып жатқан аударма кітаптарды таныстыру ретінде жазылған қысқа-қысқа мақалалардан да мәдениетті қауымның бұл мәселе төнірегінде жиі ойлағанын аңғаруға болады.

«Осылардың бәрінен біз, ең алдымен, аудармадағы әр қашан қарама-қарсы тұратын екі бағыттың —  сөзбе-сөздік пен еркіндіктің бұлжымас күресін аңғарамыз. Әсіресе сол кездерде пікір айтушылардың көбі-ақ көркем аудармадағы сөзбе-сөздікке қарсы шығып, көпке түсінікті болсын, қазақша жатық келсін деген сылтаумен аудармада неғұрлым еркін сілтеу жағын қолдай береді. Мәселен, «Еңбекші қазақ» газетінің 1926 жылғы 3 желтоқсандағысанында жарияланған Е. Алдыоңғаровтың «Жазушылар мен көркем әдебиет» деген мақаласы сондай. Мақалада А. С. Пушкиннің «Сараң сері» («Скупой рыцарь»), «Тас мейман» («Каменный гость») деген шығармалары қазақ тілінде шыққандығы сөз болады да, аударылу жайына келгенде, қазақша еркін оқылатындығы баса айтылады» [22, 34].

Абайды тану, оның шығармашылығын зерттеу мәселесін бізде әр қашан көркем аударма жайындағы ой-пікірді де қоса қозғап отырды. Абай жайын сөз еткен адамның  бұл салаға соқпай өткені кемде-кем.

1923 жылы Ташкент қаласында Абай өлеңдерінің жинағы басылып шықты. Бұл оның шығармаларының тарихта екінші рет басылуы еді де, кеңес өкіметі тұсындағы түңғыш рет жарық көруі болатын. Сол туралы «Енбекші қазақ» газетінің 1925 жылы 28 және 29 тамыздағы екі санында Б. Кенжебаевтың «Абай» деген мақаласы жарияланған. Біз бұл мақаладан да Абайдың аудармашылығы туралы алғашқы пікірлерді оқимыз. Әрине, қазіргі көзбен қарағанда сол уақыттағы оның аударма туралы топшылаған кейбір ойлары үстірттеу болып көрінетіні де даусыз. Бірак сол кездің шамасымен алғанда, ол заңды да. Автор Абайдың бұл жинағына енген қырық екі өлеңнің аударма екенін айтады. «Абай оларды ұнатқандықтан, жанына жағып, көңліне мақұл көргендіктен аударды» — дей келіп, «орыстың белгілі ақындары Пушкин, Лермонтов; Крыловтардан аударған Абайдың ілгерішіл болып, халыққа өнер үйрен, шаруаңды түзе деуіме де орыс әдебиетімен таныс болғандығы еебепкер болғам»,— дсп орыс әдебиетінің аударма арқылы тигізетін ықпалы туралы да ой қозғайды.

Отызыншы жылдардың орта шеніне дейін көркем аударма туралы айтылған пікірлср, негізінен алғанда, жай ғана тілек тұрғысындағы, шығып жатқан еңбектерді көпке таныстыру бағытындағы нәрселер болатын. Аударма еңбектер жайында арнайы жазылған мақалалардың өзі көбінесе оның аударылу шеберлігін айтудан гөрі, түпнұсқаның мазмұнын баяндап, маңызын түсіндіруге арналатын. Ал аударылу сапасына келгенде, бар әңгіме қазақша түсінікті болған-болмағандығының төңірегінен артпайтын. Б. Кенжебаевтың 1933 жылғы «Өлі жандардың» қазақ тілінде шығуына байланысты бір-екі сөз» деген мақаласын да осы топқа жатқызуға болады. Бұл мақала «Социалды Қазақстан» газетінің сол жылғы 18 ноябрьдегі 216-санында жарияланған. Мұнда автор Қ. Тайшықов аударған «Өлі жандар» романының өзін насихаттауға көбірек дес берген.

Аударманың тікелей өз мәселелсрін ойластыру, оның әдіс-тәсілдерін анықтап, шеберлігіне үңілу әрекетін біз  тек қана отызыншы жылдардың екінші жартысынан бері қараған кездердегі еңбектерден ұшыратамыз. Бүған     себеп болған нәрсе — орыстың ұлы ақыны А. С. Пушкиннің қайтыс болуының жүз жылдығы. 1937 жылы бұл   датаны еліміз кеңінен атап өтті. Оған бізде де алдын-ала үлкен әзірлік жасалып, ақынның мол мұрасын жаппай аудару үйымдастырылды.  Бүған сол кездегі жас қазақ әдебиетінің бар күші жұмылдырылды. Басы  Ілияс Жансүгіров болып көрнекті қазақ ақыпдары Пушкинді аударумен шүғылданды.

Міне нақ осы уақытта, яғни кемеңгер ақынның мерекесін өткізу әзірлігінің енді  қыза  бастаған  кезінде М. Әуезовтың «Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері туралы» деген мақаласы шықты. Мақала «Социалды Қазақстан» газетінің 1936 жылғы 18-ші санында жарияланды. Бұл өзі автордың қазақ әдебиеті үшін, атап айтқанда қазақтың көркем аударма мәдениеті үшін үлкен бір белес болғалы түрған тарихи кезеңді ұға отырып, соған атсалысушыларға көмек болсын деген оймен әдейі жазған мақаласы еді.

Автор мұнда Пушкин шығармаларын қазақшаға аударудың тарихын шолып, әрбір кезеңдегі аудармаларға қысқаша баға беріп өтеді. Ол ең алдымен Абайды алады. Оның Лермонтов пен Крыловқа қарағанда, Пушкин шығармаларын аударумен азырақ шүғылданғанын және «Евгений Онегин» аудармасын тек хаттар түрінде ғана келтіргендіктен, түпнұсқадан көп алшақтап кеткенін көрсетеді. «Абай Татьянаның алғашқы хатының тұсында өзінің Пушкинге жақсы аударушы бола алатынын көрсетсе де, анығында «Евгений Онегиннің» аударушысы болмай, өзгертушісі болып шығады»,— дейді ол. Сондықтан тілдегі теңеулерінде де:

«Қаймақ еді көңілімде,

Бізге қаспақ болды жем»,—

деген сияқты Татьянадай француз романын бойтұмар қып жүрген помещик қызына қазан қырғызып, қаспақ жегізіп қояды»,— деп Абайдың аудармада тым еркін сілтеп кететін жерлеріне разы емес екенін білдіреді. Сөйтіп, «Евгений Онегиндей» ұлы шығарманың жаңа аудармасын жасауға шақырады.

Бұл мақаладан біз М. Әуезовтың прозалық шығармаларды өлеңмен аудару әдісіне қалай қарағанын да байқаймыз. Ол Пушкин прозасынан «Дубровский» мен «Боранды» («Метель») өлеңмен аударған Шәкерімнің тәжрибесіне тоқтайды. Мұнда Пушкиннін. қүрғақ әңгіме желісі ғана болмаса, оның көркемдігінен, тіл кестесі, үлгі-өрнегінен ешнәрсе сақталмағаиын айта келіп, автор «қара сөзді әңгіме басқа тілге өлең боп құбылып түскен соң, онда, әрине, Пушкиннің тамтығы да қалмайды. Сондықтан бұл сияқты «аударманы» да лайықты әдіс, орынды үлгі деп айтуға келмейді», — дейді.

М. Әуезов алашорда жазушыларының, оның ішінде Бөкейхановтың Ленин еңбектерін, Л. Н. Толстой шығармаларын аударғанда өз жандарынан сөз қосып, аудармашылықтан гөрі тілмаштыққа қарай ойысып кететінін,  казақшалаудың орнына қазақыландырмаса көңілдері көншімейтінін сынайды. Мұндай аударма жазушының айтамын дегеніне тілмаш болып, қазаққа өзім түсіндіремін деуден туған, дейді. Бұл жерден біз М. Әуезовтың керкем аудармада түпнұсқаны оңайлатып, жабайыландыруға мүлдем қарсы екенін аңғарамыз. Ол жазушының тың теңеу, бейнелі образ есебінде айтқан сөздерін, жаңадан қиыстырған тамаша өрнегін казақтың көпке мәлім, сан рет қолданылып, сонылығынан айрылған ескі бір мақал-мәтелдерімен ауыстыра салуды аудармадағы кертартпалық деп, «әр әдебиеттің, әр жазушының езін-ше теңеуі, өзінше лұғаты, өзінше сөз мәдениеті, үлгі-стилі бар дегенмен есептеспей, оның бәріне жауап тұратын, қазақ тілінің көлемінде менің топас іске күшім бар»,— деп кеуде соғатын надандыктың бір көрінісі деп білді. Бұл әдіспен аударғанда түпнүсқаның авторлары өз ерекшеліктерінен жұрдай боп, бәрі де бір-ақ қалыпқа түсер еді де, тек бір өлшемнен ғана шығып отырар еді дегенді айтады ол. Бұл өте дұрыс қорытынды. Осындай қорытындылар жасай келіп, автор Пушкин шығармаларының Ілияс Жансүгіров, Тайыр Жароков, Ғали Ормановтар жасаған жаңа аудармаларына ойысады. Олардағы жаңа беталысты қолдайды. Бүл беталыс әрбір автордың өз ерекшелігін сақтауға тырысу, түпнүсқадағы көркем теңеулерді қазақ тілінің ескі қолданысында әбден мәлім болған көне теңеулермен ауыстырып қана қарап отырмай, әр қайсысының өзіне тән кесте-өрнектерін өз түрінде келтіре білу, сөйтіп, қазақ тілінің икемділігі мен орамдылығын, көріктілігін арттыруды көздеген бет алыс еді.

М. Әуезов Пушкиннін, жаңа аудармаларынан осындайдын, нышанын көріп қуанады. Сөйтеді де, бұдан былайғы аударатындар бұл жайды құр тенеу жөнінде ғана еске алмай, кеңейте, тереңдей түсініп, Пушкин өлеңдерінің ұйқасымын, сөз байлығын, ой тереңдігін — қысқасы, оның стиль ерекшеліктерін дәл түсіруді негізгі әдіс етіп қолдануға шақырады. Бұл жалпы көркем аудармаға қойылатын талап және бірден-бір дұрыс та өміршең талап. Кейін М. Әуезов өзінің бүкіл өмірінде аудармашы ретінде де, сондай-ақ көркем аударманың теоретигі ретінде де, осы принципті берік ұстап отырды.

Сол жылдары, әсіресе Пушкиннің қайтыс болуының жүз жылдығын атап ету шараларына байланысты Қазақстанда көркем аударманың өзі де, ол жайындағы ой-пікір де біраз өсіп қалды. Баспасөз орындары бұл мәселеге өне бойы көңіл бөліп, жаңадан жасалған аударма еңбектердің таңдаулыларын жариялап отырды, аударма жайында пікірлер де ұйымдастырды. Солардың ішінен біз М. Әуезовтың 1937 жылы «Социалды Қазақстан» газетінің 8 қаңтардағы 6 санында жарияланған «Евгений Онегиннің» қазақшасы туралы» дейтін, «Қазақ әдебиеті» газетінің 10 ақпандағы 7-ші санында жарияланған «Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді» дейтін мақалаларын оқимыз. Бұлардың бәрінде де автор жоғарыда айтылған тұрғыдан аудармашыларға қатал талап қоя отырып, көркем аударманың тіліміз бен әдебиетімізге тигізіп жатқан ықпалын сөз етеді, жұртшылыққа оның маңызын түсіндіреді [23].

Отызыншы жылдардың екінші жартысында қазақтың театр өнері шырқап өрге басты. Қазақ көркем өнерінің 1936 жылғы Москвада болған он күндігі бүған ерекше себепші болды. Сахнаға аударма пьесалар шықты. Қазақтың мемлекеттік драма театры отызыншы жылдардың алдыңғы жартысында «Сүңгуір қайық», «Астық», «Досым», «Жойқын князь Мстислав» дейтін аударма пьесаларды қойған болатын. Соңынан «Ақсүйектер» пьесасы қойылды. Ал бұдан кейін, 1936 жылы «Ревизордын,» қойылуы қазақтың жас сахна өнерінің тарихындағы үлкен оқиға, биік белес болды.

Міне бұл оқиғадан, яғни аударма пьесалардың қазақ сахнасында қойыла бастауынан М. Әуезов терең сыр ұқты, мәдени дамуымыздың жақа бағытын, кең өрісін көрді. Сондықтан да ол «Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар» деген мақала жазып, көркем аударманың ұлттық театр өнерін өркендетуге тигізіп отырған және бұдан былай да тигізе беретін игілікті әсерін сөз етті.

Аударма пьесалар қазақ жұртшылығына мәдениет жағынан өне бойы жаңа нәр әкеліп отырады. Мұндай пьесалардың театрларымызда мәдениетті түрде қойылуы және қазақ әртістерінің ойнап шығуы бір жағынан,  сахна өнерінің өскенін көрсетсе, екінші жағынан, көпшілікке реалист театрдың бергенін береді. «Бұл пьесалардың зор қасиеті — қазақ актерлерін жалғыз қазақ пьесасынын көлемінде калдырмай, сол актер типінің өзін де өзгерте өсіреді.»,— дейді ол.

Бұл мақалада және бұдан сәл бұрынырақ жарияланған «Ревизор» қазақ сахнасында» деген мақаласында да М. Әуезов негізінен драмалық шығармаларды аударудың және оларды қазақ театрының сахнасында қоюдың жалпы маңызы туралы ғана айтады. Оның өзінде көбінесе театр өнерін өркендетуге, актерлердің шеберлігін арттыруға тигізетін пайдасын баса көрсетеді. Ал драмалық шығармаларды аударудың тәсілдері мен принциптері жөнінде, басқа жанрлардағы аудармаларға қарағанда, оның қандай ерекшеліктері болатыны жайында ештеңе айта қоймаған.

Аударманың творчестволық принциптері туралы М. Әуезовтың сол жылы «Мәңгі жасайтын ақын Шота Руставели» деген мақаласында біраз ойлар бар. Грузин халқының үлы ақынын насихаттауға арналған бұл мақаласында ол оның «Жолбарыс тонды жортуылшы» деген атақты поэмасын («Витязь в тигровой шкуре» дегенді М. Әуезов бұл мақаласында осылай деп алған еді, ал кейін ол «Жолбарыс терісін жамылған батыр» деп аталып кетті) аударуға қазақтың ең ірі ақындары кірісіп отырғандарын хабарлайды да, соған байланысты аударма жайында біраз ойларды ортаға салады.

Ең алдымен, мұндағы көңіл аударатын бір нәрсе: автор аудармашылықтың үлкен өнер екенін, оған аса зор жауапкершілікпен, үлкен дайындықпен кірісу керек екенін сездіреді. Ол «Жолбарыс тонды жортуылшыны» аудармақшы болып отырған ақындар бұл поэманың орысша аудармасының бірнеше нұсқасын — Бальмонт. Петренко, Цагарели аудармаларын және олар жайындағы сын-рецензияларды, Руставелидің мұрасын жақсы білетін грузин оқымыстыларының еңбектерін, грузин әдебиеті мен фольклоры жайындағы орысша деректерді оқып танысуы керек екенін ескертеді. Оның үстіне, грузин тарихшылары мен ақын-жазушыларынан көмек-консультация алып отыруды үсынады. Бұдан біз М. Әуезовтың әрбір аудармаға осындай жан-жақты әзірлікпен, ғалымдық мағлұматпен, сол тақырып жайында шын терең біліммен кірісуді талап еткенін көреміз.

Екіншіден, ол грузин поэзиясы туралы орыс тіліндегі
деректерге сүйене отырып, грузин поэзиясының біздің
поэзияға ұқсайтын біраз ерекшеліктерін ашады. Мұны
ол жеке, не топ дыбыстардың қайталап келіп отыратын
үндестігінен, яки аллитерация, ассонанс үлгісінен табады. Сөйтеді де бұл ерекшелік бірқыдыру басқа тілдерге  аударғанда дәл өзіндей етіп шығаруға қиыншылық тудырса да, қазақ тілінен лайықты үйлесімін табатынын,
біздің ескі және жаңа әдеби үлгілерімізде ондай ерекшеліктердің бар екенін айтады. Мұнда да ол аудармада түпнұсқаның көркемдік, стильдік ерекшелігін, ой терендігін жеткізуді бірінші кезекке қояды. Руставелидің өз                         
жанынан мақал шығарғыштығын, аз сөзге көп мағына
сыйғызып, терең метафора үлгісімен салыстыра сыпаттайтын кестесі мол ақын екенін ескерте келеді де, М. Әуезов атвордың «сол ерекшеліктері мен асылдарына аса ұқыпты боп отырса, міндеттің зоры да, қадірлісі де сон-
да. Біздің ақындар мәдениеттердің бір-бірімен интернационалдық жолда қабысып табысуына жәрдем етеді. Тарихтық маңызы зор, мәдениетті міндетті ада қылады»,— деп түйеді. Бұл да аудармашы қызметінің тарихи
маңызын көре білқендік. Бұл жылдары Пушкинді насихаттауға белсене атсалысқан адамдардын бірі сыншы Мұхаметжан Қаратаев. Сол 1937 жылы ол «Жүз жылдан кейінгі Пушкин», «Пушкин мен Абай» деген екі мақала жариялады. Бұлардың біріншісі Пушкин мұраларының бүкіл дүние жүзілік маңызын, онын. орыс мәдениетіндегі алатын орнын, түсіндірсе, екіншісі — Абай творчествосының толысуына, тек Абай ғана емес, жалпы қазақ ақындарына Пушкиннің тигізген әсерін, олардың Пушкинді аудару арқылы одан қандай нәр алып, үйреніп өсіп келе жатқанын, сөйтіп, қазіргі жалпы қазақ поэзиясына ұлы орыс әдебиетінің жасап отырған ықпалын сөз етеді.

Абайдың аудармалары қазақ әдебиетінің тарихында болған үлкен оқиға. Ол орыс ақындарының әдеби мұрасын көпшілікке таратумен қатар, олардың көркемдік идеяларын қазақ әдебиетіне енгізді. Аударма —  Абайдың Пушкиннен оқып, үйренуінің мектебі. Ол аудару арқылы Пушкиннің шәкірті болып өсті де, кейін өз жолымен есейе келіп, жаңа ұлт әдебиетін, ұлттық әдебиет тілінің негізін қалады. Өткен ғасырдың аяқ кезінде Абайдың аудармасымен келіп кірген «Пушкин поэзиясы қазақ әдебиетінің гүлденіп, ершуіне қуат жеткізетін тамыр болды деуге болады»,- дейді М. Қаратаев.

Мұнан соң автор Пушкин шығармаларын аударудың соңғы тәжірибелерін талдайды. Бұл кездегі аудармалардың Абай аудармаларынан айырмашылығын айта келіп, мұндағы неғұрлым толық және неғұрлым дәл аудару бағытын қолдайды. Ол Ілияс Жансүгіровтың, Тайыр Жароковтың, Әбділдә Тәжібаевтың, Мәжит Дәулетбаевтың,
Сәйділ Талжановтьщ, Қасым Аманжоловтың аудармаларына зер сала келіп, олардың кейбір кемшіліктерін де ашып көрсетеді.

Демек, М. Қаратаевтын, бұл айтқандарынан аударма еңбек төл әдебиеттің өз туындысы, меншікті мүлкі, негізгі бір саласы деген қорытынды туады.

Қырқыншы жылдардың ішінде аударма туралы арнайы жазылған еңбектер бізде көп емес.

Елуінші жылдарға аяқ басқанда көркем аударманың теориялық мәселелері, оның даму тарихы күн тәртібіне мықтап қойыла бастайды.  Жазушылар одағының Басқармасы 1951 жылы көркем аударма мәселесі жайында Бүкілодақтық бірінші кеңес өткізді. Мұның алдында күллі орталық және республикалық баспасөзде көркем аударма туралы кең түрде пікір алысылды. Осылардың бәрі, бүкіл көршілес елдердегі сияқты, біздің Қазақстанда да көркем аударма мәселесіне жүртшылықтың назарын аудара түсуге себепші болды.

1951 жылы С. Нұрышевтің «Творческое наследие И. А. Крылова в казахской литературе XIX века» деген, 1954 жылы «Абайдың аударма жөніндегі тәжірибесінен» деген еңбектері шықты. Мүның екеуі де негізінен аударма мәселелерін сөз етеді. 3. Ахметовтың «Лермонтов и Абай» дейтін еңбегі, Ә. Дербісәлиннің Ыбрай Алтынсарин жөніндегі, С. Қирабаевтың Спандияр Көбеев жөніндегі, Т. Әбдірахмановтың Бекет Өтетілеуов жөніндегі еңбектері де сол елуінші жылдардың туындылары.

Қазақстанда елуінші жылдары көркем аударманың ғылыми-теориялық және тәжірибелік мәселелеріне ерекше көңіл аударылғандығы байқалады. Бүған Қазақстан шығару жұмысындағы елеулі кемшіліктер туралы» деген «Республика баспаларында аударма әдебиетті басып шығару жұмысындағы елеулі кемшіліктер туралы» деген қаулысы да көп себеп болды. Бұл жылдары газет-журналдардың беттерінде жеке аударма еңбектер туралы жазылған сын мақалалар жиі ұшырайды. «Социалистік Қазақстан», «Қазахстанская правда» газеттері мен «Әдебиет және искусство», «Советский Қазахстан» журналдары аударма мәселесіне әрдайым көңіл бөліп, белгілі авторлардың мақалаларын басып отырған. Олардың қатарынан М. Әуезовтың, М. Қаратаевтың, Т. Әлімқұловтың, Ә. Ипмағамбетовтың, Е. Бөкетовтың, Қ. Қанафиеваның, Ә. Нұрпеисовтың, Ш. Сарыбаевтың, А. Жов-тистің және басқалардық мақала-рецензияларын кездестіреміз. Бұл еңбектерде сол жылдары қазақ тілінде басылып шығып жатқан А. Пушкиннің, В. Белинскийдің, Л. Толстойдың, Н. Гогольдің, М. Шолоховтын, және басқа орыс жазушылары шығармаларының аудармаларына баға беріледі, аударма тәжірибесінде қолданылып жүрген түрлі тәсілдер талқыланады. 1957 жылы қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы осындай мақалалардың біразынан құрастырып «Көркем аударманың кейбір мәселелері» деген жинақ шығарды. Жинақ профессор Мұктар Әуезовтың «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері» деген мақаласымен ашылады. Онда автор аударма жайындағы теориялық ой-пікірдің ептеп дами бастағанын айта келіп, «алайда аударма теориясы ғылымның бір саласы болып әлі жетілмегендігін, әлі төл күйінде, әрі кеткенде қалыптасып, есею күйінде ғана екендігін біліскеніміз мақұл» деп түйген. Содан соң ол аударма теориясын жасаудағы негізгі кемшіліктер деп, аударманың жақсы тәжірибелерін анықтай отырып, оларды үлгі ретінде ұсыну жағы жеткіліксіз екендігін, көркем аударма туралы басылып шығып жүрген мақалалардың көбі жеке сөздердің не дұрыс, не теріс аударылғандарын тізіп, ұсақ нәрселерді сөз етумен ғана тынатынын, ал аударманың күрделі теориялық проблемаларын саралап күн тәртібіне әлі қоя алмай отырғандығымызды және оларды шешетін ірі еңбектер тумай жатқандығын айтады. Сөйтеді де, қазіргі кезеңдегі аударма теориясының ең күрделі проблемалары ретінде автордың стилін сақтау, түпнұсқадағы ұлттық сипатты жеткізу мәселелерін арнайы бөліп алады. «Аударма саласындағы көптеген міндеттер нақтылы түрде, түпнұсқаның түрлі қасиеттерін толық беру үшін аудармашы қолданған құрал-тәсілдерді зерттеумен анықталады, ол қасиеттерге: интонация, ырғақ, образдылық (синонимдардың, идиомалардың, мақал-мәтелдердің, афоризмдердің түрліше астарларымен бірге) секілді элементтер жатады және бұған ұлттық форманың әрқилы өзгешеліктері, тарихи сипаттары да келіп қосылады» дейді автор.

М. Әуезов аударма тәжірибесінде олардың қолданып жүрген тәсілдері көркем прозаның аудармасына да көп ретте қолайлы келетінін ескертеді. «Аударманың өте-мөте қонымды ғылыми дәлелденген түрі деп олар — шығарманың мазмұнын да, формасын да толығырақ беретін ғылыми дәл, балама аударманы есептейді»,— дейді де, нақ осы принципті прозалық көркем шығармалардың аудармасына да қолдануды ұсынады..

Бұл пікір керкем аударманың практикасы мен теориясына көп еңбек сіңірген жазушы М. Әуезовтың кез-дейсоқ айта салған ойы емес, қазақтың тіл мәдениетінің, әдебиетінің, көркем ойының, тіпті жалпы дүние жузілік прогресшіл әдебиет пен мәдениеттің даму бағытын бағдарлай отырып, үзақ ойланумен барып келген ғылыми қорытынды еді. Бұл әдіс, яғни түпнұсқаның формасы мен мазмұнын толық та дәл сақтай отырып айнытпай аударуға тырысу, сол кездің өзінде көркем аудармада молынан бар болатын. Бірақ онда, бар тәжірибені қорытып, бар жұмысты белгілі бір ізге салып отыру жағы болмағандықтан, бұл тәжірибе кейде сәтті, кейде сәтсіз шығатын да, түпнұсқаның формасы мен мазмұнын, автордың күллі стилін толық сақтаймын деушілердің бірсыпырасы сөзбе-сөздікке — әріпқойлыққа ұрынып қалатын. Бұл жағдай көркем аудармада күні бүгінге дейін бар

М. Әуезов көркем аудармада түпнұсқаның мазмұнымен қатар, бүкіл стилін де дәл келтіру керек деген принципті үстады. Мұны ол бұл мақаласын жариялаудан бес жыл бұрын, яғни 1952 жылы И. Тургеневтің «Дворян ұясы» дейтін романының өзі жасаған аудармасын жа-риялаумен байланысты жазған кіріспе мақаласында да атап көрсеткен. «Мен шамам келгенше ең алдымен ро-манды дәл аударуға тырыстым,— деген ол.— Тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін бере алатын болады, бұл жөніндегі дәл аудару дегенді мен сөйлеміне сөйлем орай етіп аудару деп түсінемін. Сондықтан канша ұзын болса да, романның өзіндегі сөйлемі үзіліп, бөлшектеніп, бірнеше сөйлем боп берілмейді. Соның орайына орысша текстің өзінде болған тыныс белгілерінің (пунктуацияның) көбі қазақша тексте де мол қолданылады. Сөйтіп, Тургеневтің сөйлемдері қазақшасында да өзінің ұзынды-қысқалы көлемімен дәл беріледі».

Аудармада күрделі сөйлемді күрделі сөйлеммен жеткізу күні бүгінге дейін практикалық жағынан аса шеберлікті, теориялық жағынан көптеген ішкі сырларын ашып, терең талдауды керек ететін мәселе. Мұнда ең алдымен екі тілдің әрқайсысына тән ерекшеліктері мен бір-біріне ұқсамайтын ішкі заңдылықтары сөзсіз бой көрсетеді. Сондықтан, абайламаған адам, тек қана түпнұсқа-ның сейлеміне сөйлем орайластырамын деп отырып, °.н¥ң. ЬІК-палына тусіп кеткенін білмей қалуы, сөйтіп, ана тілінің заңды жүйесіне нұқсан келтіруі, соның салда-рынан аударма еңбектің ұғымдылығын, әсерлілігін, көркемдік-эстетикалық ләззатын кемітіп алуы әбден ықтимал.

Жалпы принципін дұрыс қойғанымен, М. Әуезов бұл мәселені іс жүзінде қалай шешу керек екенін кеңінен талдап көрсетуге үлгірмей кетті. Сонымен қатар, оның осы тәсілді принцип ретінде әдейі қолданған жерде,  яғни «Дворян ұясының» аудармасында сол сөзбе-сөз, жолма-жолдықтың ұнамсыз әсері де жоқ емес.

Бұл турасында белгілі сыншы, филология ғылымының докторы М. Қаратаевтың «аудармашы түпнүсқаға сөзбе-сөз ұқсатамын деп, кітаптың оқушыға түсініктілігін ауырлатып алған, Тургенев прозасының нәзік психологиялық суреттерін толық жеткізе алмаған» деп кезінде айтқан пікіріне біз толық қосыламыз. Бұл М. Әуезовтың  өзі барда айтылған пікір болатын.

Алайда бұл аударма («Дворян ұясы») ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеуді керек етеді. Өйткені мүнда бұрын аударма өнерінде не бір тамаша үлгілер көрсетіп, еркіндік пен дәлдікті шебер ұштастыра білген классик жазушының әдейілеп жасаған бет бұрысы бар. Сондықтан да бұл еңбектен дәл аударудың жолындағы қиындықтарды көрсететін көп мысалдар табуға болады. Профессор М. Әуезовтың бұл пікіріне өзінің тірі кезінде-ақ дау айтушылар  болған. Аудармашы-жазушы О. Игшағамбетов 1954 жылы «Әдебиет және искусство: журналының 2-санында басылған, кейін әлгі айтылған жинаққа енген «Көркем аударманың кейбір мәселелері» дейтін мақаласында М. Әуезовтың аудармада автордың өзіндік ерекшеліктерін жеткізу үшін сөйлемді бөлшектемей, тұтас аудару керек деген пікірін толық қуаттай отырып, «бірақ М. Әуезов жолдас сөйлемді тұтас аударумен қатар автордың стилін неғұрлым айқынырақ көрсету үшін, сол сейлемнің ерекшеліктерін, тыныс белгілеріне дейін, сол күйінде, бүлжытпай дәл беру керек дейді. Бұл соңғы пікіріне қосылуға болмайды. Түпнұсқадағы сөйлемнің көшірмесін дәл беру мүмкін емес. Өйткені әр тілдің өз алдына синтаксисі бар», дейді. Бірақ Ә. Ипмағамбетов та, автордың стилін дәл беруді аудармашының алдына басты талап етіп қойғанымен, оны жүзеге асырудың жолы қайсы екенін,  аудармашы қалай  еткенде түпнүсқаны «бүлжытпай» жеткізе отырып, әрі ана тілінің бүкіл заңдылығын сақтай алатынын ашып көрсетпейді.

Мұнда айрықша бір ескерте кететін нәрсе: Ә. Ипмағамбетов айтқандай, М. Әуезов ешқашан да аудармада «түпнүсқадағы сөйлемнің көшірмесін беру керек» деп талап қойған емес. Егер ол аудармада түпнұсқаның стилін толық сақтауды талап еткен болса, бұдан оның «көшірмесі жасалсын» деген ұғым тумайды. Қайта ол көркем аударманы творчестволык еңбек деп, оған жазушылық өнер деп қараған адам. Түпнұсқаның бүкіл стилін, үн-ырғағын, барлық ерекшеліктерін жеткізу—аударманың ең жоғары мақсаты. Бұған Импағамбетовтың өзі де келісіп отыр. Бірақ соны қалай жеткізу керек? Мәселе міне осында. М. Әуезов «тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін бере алатын болады» деп ашып айтты. Ал дәл аудару — көшірме жасау емес. Әңгіме көркемдік түрғыдағы дәлдікте болып отыр.  Оған үлкен  творчестволық  шеберлікпен  ғана жетеді.

Тегінде мәселенің нақ осы жағы біздегі көркем аударма теориясының әлі аша алмай жатқан бір олқылығы болса керек. Көркем аударма жайында азды-көпті еңбек жазған адамның қай-қайсысы болса да, әзірше, «автордың стилін сақта, түпнұсқаның мазмұны мен формасын бұрмалама, аударма қазақша болсын» деген сияқты жалпыға белгілі қағидаларды тізеді де, бүл айтқандарын В. Белинскийдің аудармада шығарманың әрпін емес, рухын беру керек деген сөзімен қорытып өте шығады. Сонда сол шығарманың «рухы» дегеніміз не? Ол неден тұрады және қалай етсе беріледі? Аударма өнерінің тәжірибеде дәлелденген, ғылыми негізде қорытылған нағыз методологиялық тәсілдері қандай? — деген сұрақтарға дәл нұсқап жауап айтатын еңбек бізде әлі туа қойған жоқ.

Әнуар Ипмағамбетовтың осы мақаласында атап айтпасқа болмайтын бір елеулі қате бар. Ол өзі салынып зерттемей, анық білмей тұрып-ақ біздегі көркем аударманың бүкіл бұрынғы барын, көп жылдық дәстүрін жоққа шығарған. «Көркем аударма жөнінде біздің ертеден қалыптасып белгілі бір арнаға түскен дәстүріміз жоқ, ол біздің мәдениетіміздің жаңа саласы. Көркем әдебиет шығармаларының қазақ тіліне тұңғыш аударыла бастағанына небәрі жиырма жылдай уақыт өтті. Онда да, осыдан төрт-бес жылдан арғы жердегі аудармалардың көпшілігі аударма деуге жарамайтын; шалағай бірдемелер болатын»,— дейді ол. Біздіңше, бұл жауапсыз жасалған қорытынды! Көзді жұмып жіберіп, мәдениетіміздің аса бір елеулі де күрделі саласының бүкіл тарихын бір-ақ сызып өшірген де тастаған. Бұдан кейін ол «Отызыншы жылдары шыққан аудармалар мағынасы мен көркемдігі, стилі жағынан түпнұсқаларына мүлдем ұқсамайтын, көркем аударманың принциптеріне қай жағынан да қайшы келетін құнсыз аудармалар болатын»,— деп бәрін тағы бір сыпырып тастайды.

Сонда, Әнуар Ипмағамбетовтың айтуынша, көркем аударманың күні бүгінге дейін ешкім аса алмай келе жатқан және бұдан былай да тамаша нұсқасы боп қала беретін өшпес туындыларын берген ұлы Абайдың салған жолы мансұқ болғаны ма? Сонау арғы заманғы шығыс әдебиетінен аударма арқылы келіп құйылып жатқан үлкен арнаны былай қойғанда, ұлы орыс әдебиетінің мұраларын аударудың Ыбрай Алтынсариннен бастап бүгінге дейін жүз жылға жуық уақыт бойы сабағы бір үзілместен ұштаса, ұласа жалғасып келе жатқан игілікті де ұлы дәстүрінің елеусіз қала бергені ме? Қазақтың театр өнерін соншалық биік сатыға   көтеріп, оның дүние жүзілік мәңгі тақырыптарды —  Мольердің, Шекспирдің, Шиллердің, Гогольдің, Островскийдің және басқа ұлы драматургтерінің пьесаларын игеруіне тікелей себепші болған, Толстойдың, Гогольдің, Тургеневтің, Достоевскийдің, Горькийдің, Фадеевтің, Серафимовичтің, Николай Островскийдің және басқа жазушылардың ірі прозаларын жеткізген отызыншы-қырқыншы  жылдардың аудармалары, Ипмағамбетовтың сөзімен  айтқанда, «құнсыз аудармалар» болғаны ма?! Бұл жылдары М. Әуезов сияқты шебер жазушының қолынан «Ревизор», «Отелло», «Асауға тұсау», «Любовь Яровая» сияқты пьесалардың, Л. Толстойдың «Той тарқары» сияқты әңгімелердің тамаша аудармалары шыққан жоқ па еді?

Аударылу сапасы жағынан бұлардан асқан үлгіні біз әлі көре алғанымыз жоқ. Белгілі жазушы Ғ. Мүсірепов та сол жылдардың ішінде А. Островскийдің пьесаларын, М. Горькийдің әңгімелерін аударды. Аудармаға көп еңбек сіңірген Қадыр Тайшықов болса, сол жылдары Гогольдің «Өлі жандарын» және басқа көп шығармаларды аударды. «Өлі жандар» романының осы аудармасын елуінші жылдардың бас кездерінде Ипмағамбетовтың өз қолынан шыққан жаңа аудармасымен салыстырып, арнайы ғылыми талдау жасаған филология ғылымының кандидаты С. Талжанов «Көркем аударма туралы» деген кітабында «Тайшықов пен Ипмағамбетовтың аудармаларының арасында ешқандай айырма жоқ, редакция ғана бар»,— деген қорытынды жасайды. Демек, бұл фактінің өзі де отызыншы жылдардағы аудармалардың бәрі бірдей «құнсыз» болмағандығын дәлелдейді.

Әнуар Ипмағамбетов бұл мақаласында мағыналы есімдердің аударылу, аударылмауы туралы да тым қатал кесім айтып, оғаш сөздерге барған. «Ағылшын лорды мен Американың банкиріне, орыстың дворяндары мен «мұжықтарына» қазақтың саптама етігі мен шапанын, тоны мен тұмағын кигізу көркем аударманың сол тұстағы «салты» болған. Тіпті, Гогольдің Собакевичтері мен Ноздревтары да Итбаев пен Танауовтар болып аударыл-ған. Аттарын өзгерткендерімен қанағаттанбай, өздеріне қазақтың саптама етігі мен шапанын кигізіп, қазысы мен шұжығын жегізіп, көжесін ішкізіп қойған соң, Собакевич пен Ноздревтар Тамбов пен Рязаньның, помещиктері болмай, кешегі «Тайсойғанның» Итбаевтары мен Танауовтары болып шыққан. Әрине, бұлар оқушылардың эстетикалық сезімін аздыратын төмен қолды, құнсыз аудармалар екенінде сөз жоқ», —  дейді ол. Қысқасы, Ә. Ипмағамбетов мұндай мағыналы есімдерді аудармай, сол күйінше алу керек дегенді айтады. Мұны қарақалпақ ғалымы А. Жақсыбаев та қолдайды.

Собакевич пен Ноздревтардың Итбаев пен Танауов болып аударылуы «оқушылардың эстетикалық сезімін аздырады» деу, әрине, тым оғаш та қатал айтылған кесім. Аудармашыға олай деп кінә тағу жөн емес. Ал бірақ әдебиетте көп ұшырайтын мағыналы есімдерді, әсіресе, Собакевич пен Ноздревтар сияқты кейіпкердің мінез-құлқын, хайуандық сипатын көрсетіп тұратын есімдерді аудару-аудармау принципіне келетін болсақ, ол туралы Ипмағамбетовқа қарсы дау айтуға болады.

Ең алдымен, осылай етіп ат қою автордың ұнамсыз кейіпкерді әшкерелеу үшін әдейі қолданған құралы, сатиралық тәсілі емес пе? Егер олай болса, бұл есімдерді аудармай сол күйінше қалдырғанда, түпнұсқаның тілін білмейтін оқушылардың алдында автор көп ұтылмай ма? Орысша білмейтін адамға Собакевич болсын, Иванов болсын, бәрібір ғой. Әйтеуір екеуі де есім. Ал егер Игілік демей, Итбай десе және оған қосымша оның иттігін сыпаттайтын түрлі іс-әрекеттері мен мінез-құлықтары өткір суреттеліп жатса, оқушы атвордың айтайын деген ойын әлдеқайда терең түсінеді.

Сондықтан аудармада авторды сатиралық тәсілінің осындай әдейі қолданған құралынан айырудың жөні жоқ. Өйткені, мұның өзі де түпнұсқаның рухын бұрмалағандық болады. Автордың белгілі мағына беріп, астарлы мысқылмен айтқан сөзін оқушының алдында мағынасыз еткендік болады.

Аудармада мағыналы есімдерді лайығына қарай аударып алу тәжірибесі орыс әдебиетінде де, шетел әдебиетінде де молынан кездеседі. Бұл көбінесе сатиралық шығармалардың кейіпкерлеріне тән нәрсе.                        С. Талжанов өзінің жоғарыда айтылған «Көркем аударма туралы» кітабында «Өлі жандар» романының аудармасына байланысты осы мәселеге арнайы тоқтап өткен. Ол Гогольдің «Үйлену» атты пьесасын өзбек жазушысы Абдулла Қаһһардың аударғандағы қолданған тәжірибесін (ол сатиралық мағына беретін есімдерді аударып алған) қазақ жазушылары Мәжит Дәулетбаевтың, Әнуар Ипмағамбетовтың, Әбдірашит Ахметовтың аударғандағы тәсілдерімен салыстыра отырып, мұндай есімдерді автордың әдейі ойнататын жерлеріне келгенде («Яичницын — Собачий сын», «Овсов — Лошадиная фамилия» деген сияқты) қай аудармашының қаншалық шеберлік көрсеткенін және қайсысыныкі дұрыс екенін ашады. Сөйте келіп ол ақырында «қысқартып айтсақ Гоголь кейіпкерлерінің аттарын кейде аудару қажет деген пікірді қолдаймыз» деп қорытынды жасайды.

Мұны біз де мақұлдаймыз. Тек қана жалғыз Гогольдің
кейіпкерлері үшін емес, жалпы сатиралық шығармаларды аударғанда, автордың әдейі сатиралық тәсіл ретінде мысқылмен мағына беріп қолданған жерлерінде есімдерді аударып алу әдісін қолдану керек. Бір аша кететін
нәрсе — қазақтың аударма тәжірибесінде қолданылып жүргеніндей, Собакевич болса — Итбаев деп, Овсов болса — Сұлыбаев деп, қалайда «бай» дегенді қосу міндетті ме? Манағы Ипмағамбетов айтқан «қазақтың тоны
мен тұмағын кигізу», біздіңше, осында жатқан сияқты.
«Байды» қоспай-ақ қазақша мысқылдық мағына беретін
есім қоюға болады ғой. Және осы жерде, түпнұсқаның
ұлттық сипатын сақтаймын деген адамға ептеген мүмкіншілік те табылатын сияқты. Мәселен, Иткин, Иттүда, Итперзент, Итақ, Төбетақ, Шошеке» деген сияқты болып келсе дер едік. Әрине, бүл жерде де аудармашының тапқырлығы, творчестволық ойының жүйріктігі шешеді. 

Қазақ әдебиетінің жағдайында көркем аударманың таласқа көп түсіп жүрген аса даулы мәселесі — жоғарыда айтылған ұзақ күрделі құрмалас сөйлемдердің аударылуы. Бұл, әсіресе, түпнұсқаның стилін сақтау проблемасына байланысты қойылып жүр. Аудармашылардың іс жүзінде қиналатын жері де, құлайтын жері де осы құрмалас сөйлемнің төңірегі. Шеберлігі мен білімі кем соғатын аудармашылардың қай-қайсы болса да, көп сатылы ұзақ кұрмалас сөйлемдерді казақшалауға келгенде, түпнүсқаны бұзбаймын десе, казақша жатық етіп құра алмай сірестіріп қояды, ал қазақша жатык етіп шығарамын десе, сөйлемді қажетсіз бөлшектеп, өз жанынан басы артық сөздер қосады да, орынсыз оңайлатып, қарадүрсіндікке, тұрпайылыққа ұрынады.

Мұның екеуі де жақсы емес. Бірақ, түпнұсқаны дәл келтіремін деп, қазақша түсініксіз жаңылтпаш сияқты бірдеңені жасап қойғаннан гөрі, әлбетте, қарадүрсіндеу болса да, қазақша түсінікті болғаны артық. Мүнда әйтеуір оқыған адам бірдеңені үғады ғой. Аудармашының жазушылық қабілеті көтерген жерге дейін, белгілі дәрежеде эстетикалық әсер алатыны да кәміл. Бірақ аударманың  негізгі   мақсаты — түпнұсқаның  стилін   толық жеткізу, оның оқушыға беретінін түгел беру.

Түпнүсқаның стилін толық жеткізу дегенді тұрпайы түсініп, одан қазақ тілінің заңды жүйесіне нұсқан келтіру, сөйлемді теріс құрып сірестіріп қою деп қорытынды жасауға болмайды. Мәселе автордың стилін толық сақтай отырып, әрі қазақша жатық етіп шығара білуде. Бұл өте қиын нәрсе. Ол творчестволық толғануды, асқан шеберлікті, тәжірибені және білімді керек етеді.

Осы қиыншылықтан жасқанған біздің кейбір аудармашыларымыз да, сондай-ақ автордың стилін сақтаймын дегенімен, оны шығара алмай, ана тілінің қисынын кетіріп жүрген олақ аудармашылардың тіл бұзарлығынан зәрәзәт болған кейбір сыншыларымыз да, көркем аудармада ойды оңайлату жағына қарай ойыса береді. Кейбір сыншылардың тіпті осы екі бағытты ымыраластырғысы келетін пиғылы бар екендігі де байқалады. Олар прозалық шығарманың философиялық тереңдігін жеткізгенде дәл аудару керек те, сезім тербейтін көркемдік суреттерді бейнелейтін жерлеріне келгенде «еркін» сілтеп кету керек дегенді айтады.

Мәселен, жазушы Әбдіжәміл Нүрпейісов «Анна Каренина» романының екінші кітабының аудармасы жөнінде» деген мақаласында осындай ереже ұсынады. «Әрине, прозалық шығарманың философиялық тереңдігі тек қана сүреден шықпай, сөзіне сөз баламын келтіріп аударғанда сақталмақ, —  дейді ол. — Бірыңғай дәлдік түпнұсқаның мазмұны мен ой тереңдігін сақтауға сеп, ал сезім нәзіктігін жеткізіп, көркемдік қасиетін сақтай алады деп айта алмаймыз… Біздің байқауымызша, адам сезімінің нәзік құбылысы мен сан алуан күйлерін суреттейтін тұсқа келгенде, аудармашының «құлшылықтан» құтылып, аз да болса еркіндік алғаны жөн»,

Осы келтірілген үзіндінің өзінде үлкен қайшылық жатыр. Біріншіден, түпнұсқаның мазмұны мен ой тереңдігін сақтау үшін бұзбай дәл аудару керек екен де, екіншіден, «адам сезімінің нәзік құбылысы мен сан алуан күйлерін суреттейтін тұсқа келгенде» еркін сілтеп кету керек екен. Мұны қалай түсіну керек? Сонда ой мен сезім, мазмұн мен форма дегендердің әрқайсысы бір-бірінен бөлек те алшақ жатқан нәрселер болғаны ма? Көркем шығармада ой айтылған жерде сезімнің қоса келіп отырмайтын кезі бола ма екен? Аудармашы түпнұсқадағы ой мен сезімді бір-бірінен қалай ажыратып, бірін дәл, екіншісін еркін аударып отырмақ?

Көркем шығарма дегеніміз мазмұны мен формасы бір тұтас бүтін жатқан дүние. Оның идеясын, яғни, Ә. Нұрпеисовтың сөзімен айтқанда, «мазмұны мен ой тереңдігін», «сезім нәзіктігін», немесе идеясы мен формасын бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Демек, әр қайсысын әр түрлі әдіспен бөлек-бөлек аударуға да болмайды. Көркем аударма болса, сол шығармада суреттелген объективтік болмысты түпнұсқаның тілі арқылы реалистік түрғыда үға отырып, екінші тілдің образдық жүйесі арқылы шынайы бейнеленген нұсқасы. Олай болса, объективтік болмысты суреттеуде түпнүсқаға қандай талап қойылса, оның аудармасына да дәл сондай талап қойылады. Демек, өмірдің белгілі бір құбылысына реалистік көзбен қарап, оны шынайы суреттеу үшін автор қандай құрал, нендей тәсіл қолданған болса, соның бәрі аудармашы үшін де заң.

Көркем аударма дәл болуы керек, сонымен қатар оның белгілі дәрежеде еркіндікке де құқысы бар. Бірақ, сол еркіндіктің өзі түпнұсқада бейнеленген мазмұн мен түрді, яғни нақтылы өмір көріністерін дәл суреттеу мақсатынан туып жатуға тиіс. Сонда ол еркіндік дегеніміздің өзі тек дәлдікке жетудің жолы ғана болып қалады. Жай сөзбен айтқанда, аудармашы түпнұсқаны тастап ешуақытта да ауа жайылып еркін кете алмайды. Олай ету деген сөз — түпнүсқаны ғана емес, сол түпнұсқада бейнеленген өмір шындығының өзін өрескел бұрмалауға апарып соқтырады.

Ә. Нұрпеисовтың аударма принципіне келгенде осындай қарама-қарсы  екі тәсілді  қатар ұсынатындығын оның мақаласынын әр жерінен-ақ кездестіріп отырамыз. Бір жерінде ол: «Тіпті лирикалык шегініске келгенде, қара сөз ғой деп, белге, қара күшке салмай, шабытпен еркін аударып кеткен де жақсы» десе, сол жерде тағы да: «Дәл аударма түпнұсқаның ой тұтастығын сақтауға сеп; түсіп қалған сөзі болмайды; бар болғаны сол ғана» дейді. Сонда ой тұтастығын сақтаса, ол аударма жаман бола ма екен? Біздіңше, ой тұтастығын сақтау —  аудар-машыға қойылатын ең негізгі талап. Лирикалық шегі-ністе де ой тұтастығы болады және ол аудармада мін-детті түрде сакталуға тиіс.

Нақ осы жерде филология ғылымының кандидаты Е. С. Ландаудың бір қате пікіріне де токтала кету керек сияқты. Ол «Русские переводы песен Джамбула и проблемы поэтического перевода» деген диссертациялық еңбегінде қазақ тіліндегі көркем шығармаларды орыс тіліне аударудың кейбір мәселелерін қозғайды. Сонда ол: «Иногда переводчики удачно дорисовывают и конкретизируют созданные акыном образы»,— дегенді айтып, аудармашының «еркіндігіне», тіпті өз жанынан сөз қосып, жетпей жатқан жерлері болса «толықтырып», «көріктендіре түсуіне» жол ашады. Осы пікірді ол кейін Абай өлеңдерінің аудармасы туралы жазған мақаласында да қайталайды. Абайда жоқ, аудармашы Шубиннің өз жанынан қосқан екі жол өлеңді мысалға келтіре отырып, ол «мұның өзі бай мен бейшараның арасын аша түсетін сурет. Сондықтан мұны артық деп айтуға болмайды. Бұл аудармашының кездейсоқ табысы емес, еңбекке дұрыс көзқарасының нәтижесі. Мұндай көзқарас болмаса, ең талантты аудармашының өзі табыска жете алмайды» дейді.

Қазақшадан орысшаға аудару мәселесі бізде зерттелмей жатқан өз алдына бір үлкен сала. Оның да өзіне тән толып жатқан ерекшеліктері бар. Сондықтан Ландаудың басқа пікірлерін қоя түрып, әлгі айтқан «еркіндік» мәселесіне, яғни түпнұсқаны «жақсартып, көріктендіре түсуге» болады дегеніне ғана тоқтап өтпекпіз. Оның бұл пікірі түбірімен теріс. Аудармашы түпнұсқаны түзетуші де, оңдаушы да емес. Оның арттыруға да, кемітуге де еркі жоқ. Ол түпнұсканы айнытпай аударып, онда бейнеленген өмір көріністерін тек автордың тұрғысында ғана дәл суреттеуге тиісті. Бұл жөнінде В. Белинскийдің мынадай бір сөздерін дәлелге келтіріп өтсе де жеткілікті. «Көркем аудармада қосуға да, алуға да, өзгертуге де болмайды. Егер шығармада кемшілік болады екен,- оның өзі де дәл солай дұрыс көрсетілуге тиіс. Бүүйтіп аударудың мақсаты — тіл білмейтіндерге, мүмкіндігі болғанынша, түпнұсқаны таныту, сөйтіп олардың бұл шығармадан ләззат алуына, ол жайында пікір айтуьша мүмкіндік беру». Ұлы сыншының бүл сөздері әлі күшін жойған жоқ және бұл керкем аударманың негізгі шарттарының бірі болып қала бермек.

Ландаудың мұндай қателігіне Өзбекстан ғалымы П. Владимирова мен қазақ ғалымы С. Талжанов та өз еңбектерінде көңіл аударып өткен.

М. Қаратаев «Тынық Дон» сияқты тамаша көркем,
халықтық шығарманың түрі мен мазмұнын бір тұтас етіп, қазақ тіліне айнытпай аудару үшін оның орыстық, ұлттық, халықтық рухын үғына білу қажет деген талапты қояды да, аудармаға баға бергенде негізгі таразы:
«Шығармаға өмір мен көрік беріп отырған халық жүрегінің тоқтаусыз соғуын аударушының аңғаруы қалай болды екен, және ең бастысы — сол, мұны өзінің ана тілінде қалай бере алды екен,— міне осыны анықтауымыз керек» дейді. Шынында да осы екі шарт — түпнұсқадағы өмір мен оны бейнелеу жүйесін аудармашының  ұғуы және соларды ана тілінде дұрыстап, жеткізе білуі — аударманың күллі сапасына баға .берудің негізгі
таразысы. Осы мәселелерді негіз етіп алған автор «Тыньқ Дон» романының аудармаларында кездесетін әр алуан жағдайларды қеңінен сөз етеді.

М. Қаратаевтьщ көркем аударманың мәселелері ретінде алға қойып, айрықша талдайтын мәселелері, негізінен алғанда мынадай: түпнұсқаның интонациялық құрылысын сақтау; пейзаждық суреттерді жеткізу; психологиялық және лирикалық толғаулар; еркіндік және сөзбе-сөздік мәселесі; ана тілінің бай қазынасын сарқа пайдалану; идиомалық сөз тіркестерін аудару, диалектизм және славянизм элементтерін аудару, тағысын тағылар. «Тынық Дон» эпопеясын қазақшалауға қатысқан әрбір аудармашының осындай жерлерді жеткізудегі ұнамды-ұнамсыз тәжірибелерін саралай отырып, автор олардың әр қайсысына өз тарапынан теориялық қорытынды жасайды.

Түпнұсқаның мазмұнымен қатар, стилін де сақтау мәселесіне тоқтай келіп, автор қүрмалас сөйлемдерді бұзбай аудару жайындағы талас пікірлерге де соқпай өте алмайды. Бүл жөнінде ол түпнұсқанын, көркемдік, образдық жүйесін қумай, тек қана сыртқы формасын қуатын, «аудармада түпнүсқаның тілінін, синтаксистік қүрылысын сақтау керек дегенге саятын», «аудармадағы сөздің саны түпнүсқаның сөз тізбегіндегі сөздердің санынан асып кетпейтін болсын, түпнұсқадағы сөйлемдер мен тыныс белгілері қандай болса, аудармада да сондай болуы керек» дейтін формалистік талаптарға қарсы шығады. Күрделі сөйлеммен бұзбай дәл етіп аударамын деп ана тілінің заңды жүйесіне нұқсан келтірілген, аударманың оқушыға түсініксіз болып шыққан мысалдарын нақтылы көрсете отырып, «мұндағы бар бәле біздің күрделі сөйлемдерді «қолдануымызда емес,- деп түйеді М. Қаратаев,-  мұндай сөйлемді дұрыс, қазақ тілі жүйесінң. ерекшелігіне сәйкес қолданбай, ана тіліміздің заңдарына қайшы келе отырып, формалды түрде беталды қолдана бергенімізде. Әрбір тіл атаулы сияқты, қазақ тілінің де өзінің сөз орамдары, қалыптасқан риторикалық сөз бейнелері, тиянақты сөз саптауы бар».

 С. Талжанов кітабында Гогольдің «Ревизор» мен «Өлі жандарының» аудармаларын негізге алады. Мұның екеуі екі жанрдың туындысы. Сондықтан екеуінің аударылу принципі де екі түрлі. Автор аударманың осы жағына да көңіл бөлген. «Пьеса сахнаға арналады,- дейді ол, — ендеше тілі келте, ойы терең, түсінікті де әдемі келсін, оның үстіне ауыз екі сөзге бейім болсын!» Мұны біз аударманың тіліне де қойылған талап деп түсінеміз. Н. В. Гогольдің «Ревизорын» Мұхтар Әуезов аударған. Ол көркем сөздің белгілі шебері. Сондықтан оның аудармада қолданған творчестволық тәсілдері мықтап зерттеуді керек етеді. Автор оқушының назарын осы жағына аударып отырады. Сонымен қатар ол М. Әуезовтың аудармасын татар жазушысы Сұлтановтың, өзбек жазушысы Абдулла Қаһһардың аудармаларымен салыстырған. Сөйтіп, аударманың жалпы түркі тілдес халықтарға тән кейбір ортақ сипаттарын аңғартқан. Ал «Өлі жандар» романының қазақша аудармасының әр жылдардағы әр түрлі нұсқаларын салыстыру негізінде автор біздегі аударма мәдениетінің дамуына және оған байланысты кейбір тілдіқ құбылыстардың мәніне тоқталады.

Сайып келгенде С. Талжанов көркем аударманың қазақша жатық болуын талап етеді. «Ревизор» аудармасындағы қазақша сондай жатық шыкқан жерлерін әдейі мысалға келтіре отырып, ол «Гоголь орысша қандай жатық, қандай түсінікті сөйлесе, қазақша да сондай жүйткіп сөйлеп отыр ғой»… М. Әуезов автордың «сөзін қойып ойын беруге шұғылданған» деп түйеді. Сөйтіп, автор творчестволық еркіндікті насихаттайды. Ол көркем аудармадағы формалистіктен туатын сөзбе-сөздікке қарсы. Дәлдікті қуып, түсініксіздікке соғуға болмайды. «Түсініксіз жазылған «дәлдіктен» қандай пайда бар? Аударма — аударма үшін емес, аударма оқушы көпшілік үшін. Ендеше аударма сол тілде оқушыға түсінікті болсын»,- дейді ол тағы бір жерінде.

Біз-бұған толығымен қосыламыз. Әрине, түсініктілік — көркем аударманың бірінші шарты. Ол тек түсінікті болғанда ғана тартымды да әсерлі болмақ. Сонымен қатар, аудармашыдан қазір автордың стилін де, үн-ырғағын да және ойының тек ұзын-ырғасын ғана смес, әрбір сөзінің астарын да, ишара-емеурінін де жеткізу талап етіледі. Ол үшін неғұрлым дәлдік керек. Бірақ «дәлдік» деген түсініктілікті жокқа шығаратын, оған қарама-қарсы тұратын нәрсе емес, қайта сол дәлдікке де түсініктілік арқылы жетеді. Шебер аудармашы әрі дәл, әрі түсінікті етіп шығара алады да.

С. Талжанов бұл кітабында Пушкиннің, Грибоедовтың, Тургеневтің, Чеховтың, Горькийдің және басқа көп орыс жазушыларының шығармаларын аудару тәжірибелеріне де ара-тұра пікір айтқан. Осылардың бәріне қосымша, бұл кітапта орыс әдебиетінің аударма тарихынан да бірқатар қызықты деректер бар. Мұны ол өз пікірлерінің дәлелі ретінде орынды келтіріп отырады. Автор «Н. В. Гоголь және қазақ әдебиеті» деген атпен Гоголь шығармаларының қазақ әдебиетіне әсері туралы да біраз әңгіме шертеді. Мұнда ол аударманың қазақ әдебиетіне, оның тек тіл-стиль жүйесі ғана емес, кейіпкерлерін бейнелеуге, сюжеттік-композициялық құрылымдарын жетілдіруге жасаған ықпалын көрсетуге де біраз әрекеттенген. Бірақ, бұл әдебиет ғылымының өз алдына бөлек жатқан бір саласы. Сондықтан біз оған тоқталмаймыз.

С. Талжанов Грибоедовтың «Ақыл азабын» 1953 жылы ақын Тайыр Жароковтың аударғанын, аудармада зор кемшіліктер бар екенін, көп жері бұрмаланып, теріс берілгенін нақтылы мысалдармен өте дұрыс дәлелдеп көрсетеді де, ақырында: «Алайда, осы шығарманы өлеңі мен аудармай, қарасөзбен аударса дұрыс болар еді», —  деген қорытынды жасайды. Біздіңше бұл қорытынды онша қонымды емес. Өлеңмен немесе қара сөзбен аударуды тек қана түпнұсқа шешеді. Түпнұсқа қандай жанрда, қандай формада, қандай стильде жазылған болса, оның аудармасы да дәл сондай болуға тиіс. Ал бір жанрдың туындысын екінші бір жанрдың үлгісімен аудару —  біздің аударма мәдениетіміздің өткен шағы. Ол енді өскендіктің айғағы бола алмайды.

Қазіргі қазақ әдебиетінде қандай жанрдың қандай бір үлгісіне болса да лайық келетін түрлер табылады. Аудармадан «Отелло» мен «Асауға тұсаудағы», төл шығармалардан — «Ақан сері — Ақтоқтыдағы» асқақ екпінмен, күшті ырғақпен, философиялық және нақылдық терең толғаныспен ақ өлең түрінде келіп отыратын сөз саптау мәнерлері «Ақыл азабы» сияқты шығармаларды нақ өз стилінде тамаша етіп аударуға әбден жарайды. Мәселе тағы да тек қана аудармашының шеберлігіне, оның талантына, жалпы мәдениеті мен білім дәрежесіне байланысты. Қалайда қарадүрсіндікке, оңайлатамын деп тұрпайылауға салынудың керегі жоқ.

Сонымен бізде көркем аударма туралы сын да, ғылыми ой-пікір де бірте-бірте өсіп, жетіліп келеді. Оның негізгі проблемалары мен принциптері де айқындала түсуде. Әрбір ғылыми ақиқаттық сияқты, қазақ әдебиетіндегі көркем аударманың практикасы мен теориясы жөніндегі шындық та пікір таласы мен ой жарысының үстінде ашылады да, негізгі дәстүрі қалыптаса береді.

 

2. 2 Қазақстандағы көркем аударманың дамуы

 

Қазақ пен орыс халқының арасындағы әдеби байланыс, ең алдымен, орыс тіліндегі шығармалардың аударылуыме басталған тәрізді. Себебі Толстойдың шығармалары алғаш рет «Дала уәлаяты газетінде» жарық көрген. Бұл газетке орыс жазушысының «Суратская корейная» деген шығармасы басылып шықты. Толстойдың ұзық әңгімесі бір мезгілде орыс және қазақ тілдерінде жарияланды [24, 300].

Діни әдебиеттердің аудармалары туралы зерттеулерді, талдауларды, материалдық жинақтауларды біз Ә. Сатыбалдиннің «Алшақты аударма үлгілері» деген мақаласынан көре аламыз.

«Аударма ХХ ғасырда халықтың рухани және мәдени өмірінің дамуына, оның әдеби тілінің өркендеуіне көп үлес қосты.

А. П. Чеховтың «Ұзақ» әңгімесі (Қара қарға) А. Баржиақсиннің тәржімалауымен «Айқап» журналының бетінде (1915 ж. №7, 8), ал «Хамелеон» (Құбылғы) әңгімесі «Қазақ» газетінде жарық көрді (8 шілде, 1915 жыл, №140)» [25, 200].

Бұл аудармалар қарапайым оқырмандардың қызығушылығын арттыра түсті, олар соншалықты жеңіл тілмен жазылған еді. Әрине, бұл арада А. Чеховтың өзінің де әсерлі, әдемі, көркем тілінің де ықпалы аз болмай қойған жоқ . бұл тәржімалардың ізін ала оның «Человек в футляре» (Құндақтағы адам) деген әңгімесі  аударылып жарық көрді («Жаңа әдебиет», 1930, №8).   Оны аударған А. Елшібекова болатын. «Әдебиет майданы» жкрналына басылып шыққан «Репка» (Шалғам) деген әңгімесі де Ә. Нұрпейісовтың аударуымен қазақ оқырмандарына жол тартты.

Сонымен Чеховтың аудармалары жиыла келе 1 том кітап болып жинақталып, оның таңдамалы шығармалары Е. Қойшыбаевтың редакциясымен жарық көрді, бұл кітапқа 65 әңгіме мен повестер топтастырылған еді, ондағы әңгімелерді аударғандар: Г. Ахметов, А. Елшібеков, Ф. Дінисламов, Н. Баймұхамедов, Е. Қойшыбаев, б. Кенжебаев, И. Дүйсенбаев, Г. Құдайқұлов, С. Қайнарбаевтар болды.

1959 жылы А. Чеховтың таңдамалылары топтастырылған 2 томдық шығармалары баспа бетін көрді, оған жазушының 29 әңгімелері мен повестері енгізілген болатын (Редакторлары С. Талжанов пен К. Орманбаев, қазақ жазушы-аудармашылары М. О. Әуезов, Г. Ахметов, Ж. Тілеков, Ж. Ысмағұлов, А. Шаншаров, Г. Оспановтар).

Сонымен қатар А. Елшібековтың аударуымен «Шие бағы» драмасы мен А. Тоқпановтың аударуымен «Шағала» және «Иванов» драмалары басылып шықты.

«Осылайша орыс жазушыларының ішіндегі ең көп шығармалары қазақ тіліне ең көп аударылған А. Чехов болды. Оның шығармаларының қазақ тіліне 121-і аударылса, оның 13 пьесасы мен 108 әңгімесі қазақ аудармашыларының шеберліктерінің өскендіктерін айқын дәлелдеп берді. Класссик жазушының шығармалары көп қырлы, онда қарапайым юмор ауыр трагедиямен қосылып, сатқындық пен надандыққа үкім айтады. Сондықтан аудармашылар да шығарма желісіндегі идеяны, мазмұнды, тақырыпты, ой өзегін сақтап қалуға ұмтылды және бұл ұмтылыс өз жемісін берді деп есептеуге де болады» [26, 220].

А. П. Чеховтың қазақ әдебиетіне әсер етуі Б. Майлиннің қысқа әңгімелерінен қатты байқалды («Шұғаның белгісі») және Ғ. мүсіреповтен де орыс жазушысының әңгімелеріндегі сарын аңғарылды («Оянған өлке»). Көркем сөқздің асқан зергерлері М. Әуезов , С. Мұқанов, Ғ. мұстафин оның шығармаларын аударды әрі әрі қарай насихаттап отырды. А. П. Чеховтың шығармашылық мұраларын зерттеуге Т. Ахтанов, М. Базарбаев, Ж. Сыздықов, И. Дүйсенбаев, С. Сейітов, С. Талжанов сияқты қаламгер-ғалымдар белсене атсалысты.

20-30 жылдардан бастап қазақ кітап шығару ісі аударма саласында барынша дамып, аударманың теориясы мен тәжірибесін ұштастыра білуге күш салды.

Ғылыми әдебиеттерде тұңғыш рет С. Сейфуллиннің аудармалары туралы айтылды (Ө. А. Айтбаев «Аударма ғылымы және оның зерттелуі» Аударманың лексико-стилистикалық мәселелері. –Алматы, 1987, 15 б).

Қазақстандағы аударма ісінің дамуы туралы айта отырып, М. Әуезовтың осы бағыттағы мақалаларына тоқталып кеткеніміз жөн. Оның «Ревизордың аудармасы туралы» деген мақаласы (Социалистік Қазақстан, 1936, №37), «Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді?» (Қазақ әдебиеті, 1937, №9 ), «Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар» («Социалистік Қазақстан», 1937, №49) деген мақалалары сол кездегі аударма өнерінің мәселелеріне тереңінен тоқталды.

«1937 жылдың 5 қаңтар күні «Казахстанская правда» газетінің бетіне «Евгений Онегин» қазақ тілінде»  деген мақала жарық көрді, мұнда М. Әуезов тіл, стиль ерекшелігі мәселелерін, түпнұсқаның аударма мазмұнымен сәйкес келуі туралы сөз қозғады» [27, 45].

1937 жылы белгілі әдебиет сыншысы М. Қаратаев өзінің «Жүз жылдан кейінгі Пушкин, «Пушкин мен Абай» атты еңбектерінде Пушкиннің Абай шығармашылығына әсер етуі туралы айтты. Орыс тілінен қазақ тіліне аударылатын шығармалардың негізгі ұғымдары мен принциптерін қадағалап көрсетті.

І. Жансүгіров, Т. Жароков, Ә. Тәжібаев, М. Дәулетбаев, С. Талжанов, Қ. Аманжолов аудармаларын Абайдың аударма өлеңдерімен салыстыра отырып, оларға әділ баға береді, ол аударма әдебиеттердің аударманың ажырағысыз бір бөлшегі екенін көрсетуге талпынады, орыс және қазақ халқының әдебиеттерінің өзара байланысын сөз етеді.

М. Әуезов пен М. Қаратаев негізін салған қазақ аударматану өнері Ә. Сатыбалдиев («Рухани қазына», Алматы, Жазушы, 1965), С. Талжанов, («Көркем аударма туралы», Алматы, Жазушы, 1962), Қ. Нұрмаханов («Дәстүрлі достық» (мақалалар жинағы, Алматы, Жазушы, 1962), З. Тұрарбеков «Аударма туралы», Алматы, Жазушы, 1962), М. Әлімбаев  («Өрнекті сөз – ортақ қазына» Алматы, Жазушы) және басқа еңбектерінде дамып, өрісі кеңейе түсті.

Ал 1970 жылы С. Талжановтың докторлық диссертациясы («Исторические периоды развития казахской литературы и роль перевода в этом процессе: Автореферат дис. докт. филол. наук. –Алма-Ата, 1992»), кандидаттық диссертациялар (Айтбаев У. Способы передачи фразеологизмов в переводах произведений, А. М. Горького на казахский язык: Автореферат дис… канд. филол. наук. –Алма-Ата, 1971, Курманов М. Ш. Некоторые вопросы перевода немецкой поэзии на казахский язык (на материале переводов произведений) Гете, Шиллера и Гейне): Автореферат дис… канд. филол. наук. –Алма-Ата, 1972) және басқа да монографиялық зерттеулер мен қосымшалар (Хайруллин Р. Аударма сыпаты. Алматы, «Ғылым», 1976; Айтбаев Ө «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс», Алматы, «Ғылым», 1975, 228-б. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы, «Ғылым», 1975; Тұрарбеков З. Әдебиеттер достығының дәнекері. –Алматы, 1977).

Аударманың теориясы мен тәжірибесімен айналысып жүрген ғалымдар қазақ, орыс және басқа да шет тілдеріндегі сапалы аудармалармен қатар сапасыз түпнұсқадағы мағына сақталмаған және көркемдік деңгейлері төмен шығармаларды да сынап көрсетті.

«Аудармашыларға сонымен қатар «соцтапсырма» деп аталатын идеологиялық мазмұндағы кеңес өкіметінің қайраткерлерінің кітаптарын да басып шығаруға тура келді (Д. Фурмановтың, А. Серафимовичтің, М. Алексеевтің, А. Жаровтың, Н. Тихоновтың, Вс, Рождественскийдің өлеңдері т.б.). А. Пушкиннің, М. Лермонтовтың, Т. Шевченконың,  Г. Тукайдың, Шота Руставелидің мерейтойларына байланысты олардың да өлеңдерін аударуға тура келіп отырды. Басқа халықтардың тілдеріндегі дүниелерді тәржімалау тек орыс тілі арқылы ғана жүзеге асып отырды, сондықтан орыс тіліне аударылып, көркемдік құнын жоғалтып жететін шығармалар қазақ тілінде ешқандай тартымды болмайтын, көркемдік қуатынан ажырап қалып жататын [28, 14].

«Интернационализмнің қызыл жалауының астында жаңа социалистік қоғам тұрғызылды, жаңа социалистік мәдениет дами бастады. Барлық сатыдағы оқу орындарына арналған оқулықтар мен қосымша әдебиеттер аударма арқылы оқытыла бастады. Бастауыш мектептен бастап Жоғарғы оқу орындарына дейінгі аралықта жағдай осындай болды. Ғылыми-техникалық және ауылшаруашылық ғылымдарына қатысты кітаптар белсенді түрде тәржімаланып, «еңбекші» халықтың арасына жол тартты. Марксизм-ленинизм мен компартия мен кеңес үкіметінің кітаптары үздіксіз басылып, жарияланып отырды. Оның астарында әміршіл-әкімшіл жүйенің жатқандығы анық еді» [29, 64]. Қазақстанда әсіресе аударма ісі 1934 жылы өткен Жазушылар Одағының ІІ съезінен кейін қарқынды дамыды. М. Горький сол кезде баяндама жасағанда туысқан елдер арасында әдебиет пен мәдениетті қолдану арқылы тығыз байланыс орнатуға шақырды. Танымал ғалымдар А. Лейтес, Ю. Левин, Э. Эткинд өз шығармаларында ол кезде нақты әдеби үлгі, әдеби теория, аударма жөніндегі қағидалар қалыптаса қоймағанын, сондықтан қызды-қыздымен кірісіп кеткен жазушылардың көп ұзамай өз-өздерін жоғалтып алғандығын жазады (Лейтес А. Искусство поэтического перевода. «Л.Г.», 21 сентября 1961, №113; Левин Ю. Русские переводчики ХІХ века и развитие художественного перевода. –Л., «Наука», 1985 ж. Эткинд Э. Русские поэты-переводчики от Тредияковского до Пушкина –Л., «Наука», 1973. 3 б). Аудармаларда бұрмаланған, түпнұсқадан ауытқыған шығармалар да жиі кездесіп жатты. Соның кесірінен ұлттардың айқын, шынайы бейнесі жоғалып кетті.

«Ал шын жүректен, өзара түсіністікпен жасалған аудармалар өз нәтижелерін көрсетті. Барлық жағынан алғанда бірдей, толық деңгейде аударылған шығарма болып М. О. Әуезовтің «Абай жолы» романы табылды. Автордың өзі оның орыс тіліне аударылуына қатыса отырып, керемет кейпінде жарыққа шығуына ықпал етті. Бұл үшін қазақ-орыс жазушылары Л. Соболев, А. Б. Никольский, З. С. Кедрина, Т. Нұртазин, Н. Анов үлкен еңбектер  сіңірді» [30, 44].

Кеңестік Кезеңде көркем аударма мектебі қатты дамыды, ол орыс әдебиетіндегі бай аударма тәжірибесіне сүйенгеннен келген табыс еді. Бұл мектеп ұлттық мемлекеттердегі аударма ісінің жағдайын зерттеумен шұғылданды. Кеңес Үкіметінің барлық жағынан жиналған танымал теоретиктердің зерттеулері «Мастерство перевода», «Тетради переводчика», «Дружба народов» журналдарында басылып отырды. «Дружба народов» журналы мақалалар мен аудармаларды үздіксіз шығарып отырды. «Литературная газета» аударма мәселелері мен жағдайларына байланысты өткен пікірталастардың материалдарын жарыққа шығарды.

«Өзара қарым-қатынас күшейіп, бір халықтың рухани құндылықтарын екінші бір халыққа жеткізу ісіне жете мән берілді. Бұл байланысты біз М. О. Әуезовтің, Л. Соболевтің, М. Рыльскийдің, К. Чуковскийдің, С. Маршактың, Г. Гачечиладзенің, М. Лозинскийдің, Л. Гинсбургтың, Н. Заболоцкийдің  және басқалардың есімдеріне қатыстырып айта аламыз» [31, 128].

Қазіргі кездегі Қазақстандағы аударма ісіне келетін болсақ, қазақ тілінен шет тіліне аударылмаған бірде-бір жазушы, ақын жоқ деуге де болады.

«Қазақ қаламгерлерінің шығармаларының орыс тіліне аударыла бастағандығы жайында көптеген мақалалар жарық көрді. Бұлар сонымен қатар аудармашылардың қателіктерін көрсететін сыни еңбектер де болды (Аударманың лексико-стилистикалық мәселелері: Алматы, «Наука», 1997) және сол сияқты орыс тіліне басылып шыққан қазақ тіліндегі әңгіме, роман, повестердің немесе өлең-жырлардың жетістіктері жайлы да жазылды (Н. сағындықов «Очерки истории поэтического перевода с казахского на русский язык» КазГос ИНТИ №5430а – Ка-94. 1994 г.) және әдістемелік нұсқаулар (Н. сығындықов «Основы художественного перевода», «Санат», 1996) және басқалары жарық көрді» [32, 200].

Қазіргі кезде көркемдік аударманың мәні айтарлықтай өскендігі соншалық – жаңа ғылым аудаома теориясы деген ғылым саласы пайда болды. аударма теориясының негіздерін қалыптастыруға әдебиетшілер, ғалымдар, сыншылар, тілшілер атсалысуда.

«Мәселен, А. Бориевтің «Киноаударма мәселесі» деген мақаласында  («Қазақ әдебиеті» 1979, 8 маусым), К. Ахметованың «Мыңыншы аударма» («Қазақ әдебиеті», 1975, 21 ақпан) көркемдік және қоғамдық-саяси әдебиеттер мен киноға арналған аударма материалдардың мәселелері қарастырылады» [33].

Соңғы кездерде теоретиктер мен аудармашылардың қазақ тіліндегі әдебиеттердің орыс тіліне аударылуын әлсіретіп алғанын ескерте кеткеніміз жөн. Есесіне аудармаға байланысты, оның теориялары мен тәжірибелеріне қатысты көптеген оқулықтар мен ғылыми қосымша кітаптар жарық көру үстінде. 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

ХХ ғасырдың ішінде  Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Ғаббас Тоғжанов, Жақан Сыздыңов, Ғабиден Мүстафин, Сапарғали Бегалин, Әбділда Тәжібаев, Өтебай Тұрманжанов, Асқар Тоқмағамбетов, Қалмақан Әбдіқадыров, Ғалым Малдыбаев, Шахмет Құсайынов, Жұмабай Орманбаев, Мәжит Дәулетбаев, Тайыр Жароков, Ғали Орманов, Қажым Жұмалиев, Әбу Сәрсенбаев, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Қасым Аманжолов, Дихан Әбілев, Мүхамеджан Қаратаев, Зейін Шашкин, Хамза Есенжанов, Есмағамбет Ысмайылов, Хамит Ерғалиев, Қалижан Бекхожин, Тахауи Ахтанов, Жүбан Молдағалиев, Сафуан Шаймерденов, Қуандық Шаңғытбаев, Сырбай Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Ілияс Есенберлин т. б. келіп жедел шықты да, өрге басты. Бұлар төл әдебиетіміздің де, аударма әдебиетіміздің де бетке ұстары болды.

Осыған қосылатын аударма әдебиетінің де көрнекті азаматтары бар. Қадыр Тайшықов, Бейсембай Кенжебаев, Қасен Өзденбаев, Ғазиз Оспанов, Қасым Тоғызақов, Ахмет Елшібеков, Ғалым Ахметов, Белгібай Шалабаев, Ысқақ Дүйсембаев, Мұхтар Жанғалин, Әнуар Исмағамбетов, Ісләм Жарылғапов, Мүсілім Базарбаев, Әбен Сатыбалдиев т. б. Аударушылардың ішінен біз аты шулы классиктерін қазақша сөйлеткендерді сұрыптап алдық. Осылардың еңбегі жанды. Дүние жүзілік әдебиеттің классиктері «Мың бір түн», «Шах-наме», Омар Хайям, Сағди, Шекспир, Сервантес, Бальзак, Гюго, Гейне, Тагор, Дефо, Мериме, Свифт т. б. қазақша тілге келді. Орыс классиктерінен И. А. Крылов, А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, А. С. Грибоедов, Н. В. Гоголь, В. Г. Белинский, И. С. Тургенев, И. А. Гончаров, Ф. М. Достоевский, А. Н. Островский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Доб-ролюбов, М. Е. Салтыков-Щедрин, Л. Н. Толстой, А. П. Чехов, В. Г. Короленко, Г. И. Успенский, Мамин-Сибиряк қазақша жатық сөйледі. Орыс халқының жазушыларынан А. М. Горький, В. В. Маяковский, А. Фадеев, А. Толстой, М. Шолохов, Н. Островский, А. Твардовский, В. Ажаев, Д. Фурманов, Тренев, Седых, Шторм, Мате-Залка, Соколов, Макаренко, Гайдар, Павленко, Н. Прибой, К. Федин т. б. аударылды. Ілгерілі, кейінді аудармаларда болған ұлан-асыр табыстарымыз бен кем-кетігімізді біз бұдан бұрын да айтңан едік. Оны оқып, танысңысы келетін адамдар 1962 жылы шыңқан «Көркем аударма туралы» (С. Талжанов) атты еңбекті оңып шығар деп сенеміз. Сонымен қатар Ә. Сатыбалдиевтің «Рухани қазына» деген кітабында да көп нәрсе қамтылған болатын.

Қазақстанда елуінші жылдары көркем аударманың ғылыми-теориялық және тәжірибелік мәселелеріне ерекше көңіл аударылғандығы байқалады. Бұған Қазақстан шығару жұмысындағы елеулі кемшіліктер туралы» деген «Республика баспаларында аударма әдебиетті басып шығару жұмысындағы елеулі кемшіліктер туралы» деген қаулысы да көп себеп болды. Бұл жылдары газет-журналдардың беттерінде жеке аударма еңбектер туралы жазылған сын мақалалар жиі ұшырайды. «Социалистік Қазақстан», «Қазахстанская правда» газеттері мен «Әдебиет және искусство», «Советский Қазахстан» журналдары аударма мәселесіне әрдайым көңіл бөліп, белгілі авторлардың мақалаларын басып отырған. Олардың қатарынан М. Әуезовтың, М. Қаратаевтың, Т. Әлімқұловтың, Ә. Исмағамбетовтың, Е. Бөкетовтың, Қ. Қанафиеваның, Ә. Нұрпеисовтың, Ш. Сарыбаевтың, А. Жов-тистің және басқалардық мақала-рецензияларын кездестіреміз. Бұл еңбектерде сол жылдары қазақ тілінде басылып шығып жатқан А. Пушкиннің, В. Белинскийдің, Л. Толстойдың, Н. Гогольдің, М. Шолоховтын, және басқа орыс жазушылары шығармаларының аудармаларына баға беріледі, аударма тәжірибесінде қолданылып жүрген түрлі тәсілдер талқыланады. 1957 жылы қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы осындай мақалалардың біразынан құрастырып «Көркем аударманың кейбір мәселелері» деген жинақ шығарды.

Қорыта келгенде айтарымыз, қазақ әдебиетіндегі аударманың дамуы өзіндік ерекшелігі бар құбылыс деп бағалауымызға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

• Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. -Алматы, Жазушы, 1965
• Талжанов С. Көркем аударма туралы. -Алматы, 1962
• «Теория перевода». -Москва, 1976
• Конрад Н. И. Запад и Восток. Москва, 1986
• Тургенев И. С. Собрание сочинении. -Москва, 1952
• Талжанов С. Көркем аударма туралы. -Алматы, 1962
• Тургенев С. «Дворян ұясы». Ауд. Әуезов М. Алматы, 1952
• Қаратаев М. Эпостан эпопеяға. Алматы, 1972
• Қаратаев М. Әдебиет жайлы ойлар. Алматы, 1957
• Ипмағанбетов Ә. Көркем аударманың кейбір мәселелері //Әдебиет және искусство. 1956. №2
• Талжанов С. Көркем аударманың кейбір мәселелері. Алматы, 1972
• Әуезов М. Абай жолы. –Алматы: Жазушы, 1990. 2 т.
• Мұқаметханов Қ. Абайдың ақын шәкірттері. –Алматы: Дәуір, 3 т, 1995.
• Найманбайұлы Ә. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1988
• Әбдірахманов С. Е, Тәтіш…//Қазақ әдебиеті. -1999, 12 қазан.
• Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылымы. –Алматы: Ғылым, 1994.
• Бегалин С. Әнші Әсет. // Мәдениет және тұрмыс, 1977, 7 желтоқсан.
• Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Ғылым, 1995.
• Теория перевода». Сборник. -Москва, 1976
• Әуезов М. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері. Алматы, 1957жыл.
• Қабдолов З. Әуезовтің әсемдік әлемі //Мұхтар Әуезов тағлымы. Алматы, Жазушы, 1987
• Нұрғалиев Р. Арқау. Алматы, Жазушы, 1991
• Әуезов М. Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді // Қазақ әдебиеті, 10 қаңтар, 1937 жыл

24 Әуезов М. 20-томдық шығармалар жинағы. Мақалалар, зерттеулер (1933-1950), 17 т., -Алматы: Жазушы, 1985

25 Әуезов М. Әдебиет тарихы. –Алматы: Ана тілі, 1991.

26 Айтбаев Ө. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. –Алматы: Ғылым, 1975

27 Ахметов З. Лермонтов и Абай. -Алма-Ата, 1954

28 Гачечиладзе Г. Р. Вопросы теории художественного перевода. –Тбилиси.

29 Дюришин Диониз. Теория сравнительного изучения литературы. –Москва, Прогресс, 1970

30 Лексико-стилистические вопросы перевода (опыты, размышления, обобщения), отв. редактор канд. филол.наук. У. А. Айтбаев, -Алма-Ата, Наука, 1987

31 Сагандыкова Н. Ж. Казахская поэзия в русском переводе. Монография. –Алма-Ата: Наука, 1983

32 Сагандыкова Н. Ж. Основы художественного перевода. –алматы: Санат, 1996

33. Талжанов С. Исторические периоды развития казахской литературы и роль перевода в этом процессе: Автореферат дис..докт. филол. наук, -Алма-Ата, 1992